📜

4. අට්ඨකවග්ගො

1. කාමසුත්තවණ්ණනා

773. කාමං ¶ ¶ ¶ කාමයමානස්සාති කාමසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවති කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ අඤ්ඤතරො බ්රාහ්මණො සාවත්ථියා ජෙතවනස්ස ච අන්තරෙ අචිරවතීනදීතීරෙ ‘‘යවං වපිස්සාමී’’ති ඛෙත්තං කසති. භගවා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පිණ්ඩාය පවිසන්තො තං දිස්වා ආවජ්ජෙන්තො අද්දස – ‘‘අස්ස බ්රාහ්මණස්ස යවා විනස්සිස්සන්තී’’ති, පුන උපනිස්සයසම්පත්තිං ආවජ්ජෙන්තො චස්ස සොතාපත්තිඵලස්ස උපනිස්සයං අද්දස. ‘‘කදා පාපුණෙය්යා’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘සස්සෙ විනට්ඨෙ සොකාභිභූතො ධම්මදෙසනං සුත්වා’’ති අද්දස. තතො චින්තෙසි – ‘‘සචාහං තදා එව බ්රාහ්මණං උපසඞ්කමිස්සාමි, න මෙ ඔවාදං සොතබ්බං මඤ්ඤිස්සති. නානාරුචිකා හි බ්රාහ්මණා, හන්ද, නං ඉතො පභුතියෙව සඞ්ගණ්හාමි, එවං මයි මුදුචිත්තො හුත්වා තදා ඔවාදං සොස්සතී’’ති බ්රාහ්මණං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘කිං, බ්රාහ්මණ, කරොසී’’ති. බ්රාහ්මණො ‘‘එවං උච්චාකුලීනො සමණො ගොතමො මයා සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොතී’’ති තාවතකෙනෙව භගවති පසන්නචිත්තො හුත්වා ‘‘ඛෙත්තං, භො ගොතම, කසාමි යවං වපිස්සාමී’’ති ආහ. අථ සාරිපුත්තත්ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘භගවා බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං අකාසි, න ච අහෙතු අප්පච්චයා තථාගතා එවං කරොන්ති, හන්දාහම්පි තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොමී’’ති බ්රාහ්මණං උපසඞ්කමිත්වා තථෙව පටිසන්ථාරමකාසි. එවං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො සෙසා ච අසීති මහාසාවකා. බ්රාහ්මණො අතීව අත්තමනො අහොසි.

අථ භගවා සම්පජ්ජමානෙපි සස්සෙ එකදිවසං කතභත්තකිච්චො සාවත්ථිතො ජෙතවනං ගච්ඡන්තො මග්ගා ඔක්කම්ම බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආහ – ‘‘සුන්දරං තෙ, බ්රාහ්මණ, යවක්ඛෙත්ත’’න්ති. ‘‘එවං, භො ගොතම, සුන්දරං, සචෙ සම්පජ්ජිස්සති, තුම්හාකම්පි සංවිභාගං ¶ කරිස්සාමී’’ති. අථස්ස චතුමාසච්චයෙන යවා නිප්ඵජ්ජිංසු. තස්ස ‘‘අජ්ජ වා ස්වෙ වා ලායිස්සාමී’’ති උස්සුක්කං කුරුමානස්සෙව මහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා සබ්බරත්තිං වස්සි. අචිරවතී නදී පූරා ආගන්ත්වා සබ්බං යවං වහි. බ්රාහ්මණො සබ්බරත්තිං අනත්තමනො හුත්වා පභාතෙ නදීතීරං ගතො සබ්බං සස්සවිපත්තිං දිස්වා ‘‘විනට්ඨොම්හි, කථං දානි ජීවිස්සාමී’’ති බලවසොකං උප්පාදෙසි ¶ . භගවාපි තමෙව ¶ රත්තිං පච්චූසසමයෙ බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො ‘‘අජ්ජ බ්රාහ්මණස්ස ධම්මදෙසනාකාලො’’ති ඤත්වා භික්ඛාචාරවත්තෙන සාවත්ථිං පවිසිත්වා බ්රාහ්මණස්ස ඝරද්වාරෙ අට්ඨාසි. බ්රාහ්මණො භගවන්තං දිස්වා ‘‘සොකාභිභූතං මං අස්සාසෙතුකාමො සමණො ගොතමො ආගතො’’ති චින්තෙත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා පත්තං ගහෙත්වා භගවන්තං නිසීදාපෙසි. භගවා ජානන්තොව බ්රාහ්මණං පුච්ඡි – ‘‘කිං බ්රාහ්මණ පදුට්ඨචිත්තො විහාසී’’ති? ආම, භො ගොතම, සබ්බං මෙ යවක්ඛෙත්තං උදකෙන වූළ්හන්ති. අථ භගවා ‘‘න, බ්රාහ්මණ, විපන්නෙ දොමනස්සං, සම්පන්නෙ ච සොමනස්සං කාතබ්බං. කාමා හි නාම සම්පජ්ජන්තිපි විපජ්ජන්තිපී’’ති වත්වා තස්ස බ්රාහ්මණස්ස සප්පායං ඤත්වා ධම්මදෙසනාවසෙන ඉමං සුත්තමභාසි. තත්ථ සඞ්ඛෙපතො පදත්ථසම්බන්ධමත්තමෙව වණ්ණයිස්සාම, විත්ථාරො පන නිද්දෙසෙ (මහානි. 1) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යථා ච ඉමස්මිං සුත්තෙ, එවං ඉතො පරං සබ්බසුත්තෙසු.

තත්ථ කාමන්ති මනාපියරූපාදිතෙභූමකධම්මසඞ්ඛාතං වත්ථුකාමං, කාමයමානස්සාති ඉච්ඡමානස්ස. තස්ස චෙ තං සමිජ්ඣතීති තස්ස කාමයමානස්ස සත්තස්ස තං කාමසඞ්ඛාතං වත්ථු සමිජ්ඣති චෙ, සචෙ සො තං ලභතීති වුත්තං හොති. අද්ධා පීතිමනො හොතීති එකංසං තුට්ඨචිත්තො හොති. ලද්ධාති ලභිත්වා. මච්චොති සත්තො. යදිච්ඡතීති යං ඉච්ඡති.

774. තස්ස චෙ කාමයානස්සාති තස්ස පුග්ගලස්ස කාමෙ ඉච්ඡමානස්ස, කාමෙන වා යායමානස්ස. ඡන්දජාතස්සාති ¶ ජාතතණ්හස්ස. ජන්තුනොති සත්තස්ස. තෙ කාමා පරිහායන්තීති තෙ කාමා පරිහායන්ති චෙ. සල්ලවිද්ධොව රුප්පතීති අථ අයොමයාදිනා සල්ලෙන විද්ධො විය පීළීයති.

775. තතියගාථාය සඞ්ඛෙපත්ථො – යො පන ඉමෙ කාමෙ තත්ථ ඡන්දරාගවික්ඛම්භනෙන වා සමුච්ඡෙදෙන වා අත්තනො පාදෙන සප්පස්ස සිරං ඉව පරිවජ්ජෙති. සො භික්ඛු සබ්බං ලොකං විසරිත්වා ඨිතත්තා ලොකෙ විසත්තිකාසඞ්ඛාතං තණ්හං සතො හුත්වා සමතිවත්තතීති.

776-8. තතො ¶ පරාසං තිස්සන්නං ගාථානං අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යො එතං සාලික්ඛෙත්තාදිං ඛෙත්තං වා ඝරවත්ථාදිං වත්ථුං වා කහාපණසඞ්ඛාතං හිරඤ්ඤං වා ගොඅස්සභෙදං ගවාස්සං වා ඉත්ථිසඤ්ඤිකා ථියො වා ඤාතිබන්ධවාදී බන්ධූ වා අඤ්ඤෙ වා මනාපියරූපාදී පුථු කාමෙ අනුගිජ්ඣති, තං පුග්ගලං අබලසඞ්ඛාතා කිලෙසා බලීයන්ති සහන්ති මද්දන්ති, සද්ධාබලාදිවිරහෙන වා අබලං තං පුග්ගලං අබලා කිලෙසා බලීයන්ති, අබලත්තා බලීයන්තීති අත්ථො. අථ තං කාමගිද්ධං කාමෙ රක්ඛන්තං ¶ පරියෙසන්තඤ්ච සීහාදයො ච පාකටපරිස්සයා කායදුච්චරිතාදයො ච අපාකටපරිස්සයා මද්දන්ති, තතො අපාකටපරිස්සයෙහි අභිභූතං තං පුග්ගලං ජාතිආදිදුක්ඛං භින්නං නාවං උදකං විය අන්වෙති. තස්මා කායගතාසතිආදිභාවනාය ජන්තු සදා සතො හුත්වා වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදවසෙන රූපාදීසු වත්ථුකාමෙසු සබ්බප්පකාරම්පි කිලෙසකාමං පරිවජ්ජෙන්තො කාමානි පරිවජ්ජයෙ. එවං තෙ කාමෙ පහාය තප්පහානකරමග්ගෙනෙව චතුබ්බිධම්පි තරෙ ඔඝං තරෙය්ය තරිතුං සක්කුණෙය්ය. තතො යථා පුරිසො උදකගරුකං නාවං සිඤ්චිත්වා ලහුකාය නාවාය අප්පකසිරෙනෙව පාරගූ භවෙය්ය, පාරං ගච්ඡෙය්ය, එවමෙව අත්තභාවනාවං කිලෙසූදකගරුකං සිඤ්චිත්වා ලහුකෙන අත්තභාවෙන පාරගූ භවෙය්ය, සබ්බධම්මපාරං නිබ්බානං ගතො භවෙය්ය, අරහත්තප්පත්තියා ගච්ඡෙය්ය ච, අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බාතීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ¶ බ්රාහ්මණො ච බ්රාහ්මණී ච සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසූති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය කාමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ගුහට්ඨකසුත්තවණ්ණනා

779. සත්තො ¶ ¶ ගුහායන්ති ගුහට්ඨකසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවති කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ ආයස්මා පිණ්ඩොලභාරද්වාජො කොසම්බියං ගංඞ්ගාතීරෙ ආවට්ටකං නාම උතෙනස්ස උය්යානං, තත්ථ අගමාසි සීතලෙ පදෙසෙ දිවාවිහාරං නිසීදිතුකාමො. අඤ්ඤදාපි චායං ගච්ඡතෙව තත්ථ පුබ්බාසෙවනෙන යථා ගවම්පතිත්ථෙරො තාවතිංසභවනන්ති වුත්තනයමෙතං වඞ්ගීසසුත්තවණ්ණනායං. සො තත්ථ ගඞ්ගාතීරෙ සීතලෙ රුක්ඛමූලෙ සමාපත්තිං අප්පෙත්වා දිවාවිහාරං නිසීදි. රාජාපි ඛො උතෙනො තං දිවසංයෙව උය්යානකීළිකං ගන්ත්වා බහුදෙව දිවසභාගං නච්චගීතාදීහි උය්යානෙ කීළිත්වා පානමදමත්තො එකිස්සා ඉත්ථියා අඞ්කෙ සීසං කත්වා සයි. සෙසිත්ථියො ‘‘සුත්තො රාජා’’ති උට්ඨහිත්වා උය්යානෙ පුප්ඵඵලාදීනි ගණ්හන්තියො ථෙරං දිස්වා හිරොත්තප්පං උපට්ඨාපෙත්වා ‘‘මා සද්දං අකත්ථා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං නිවාරෙත්වා අප්පසද්දා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ථෙරං සම්පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. ථෙරො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය තාසං ධම්මං දෙසෙසි, තා තුට්ඨා ‘‘සාධු සාධූ’’ති වත්වා සුණන්ති.

රඤ්ඤො සීසං අඞ්කෙනාදාය නිසින්නිත්ථී ‘‘ඉමා මං ඔහාය කීළන්තී’’ති තාසු ඉස්සාපකතා ඌරුං චාලෙත්වා රාජානං පබොධෙසි. රාජා පටිබුජ්ඣිත්වා ඉත්ථාගාරං අපස්සන්තො ‘‘කුහිං ඉමා වසලියො’’ති ආහ. සා ආහ – ‘‘තුම්හෙසු අබහුකතා ‘සමණං රමයිස්සාමා’ති ගතා’’ති. සො කුද්ධො ථෙරාභිමුඛො අගමාසි. තා ඉත්ථියො රාජානං දිස්වා එකච්චා උට්ඨහිංසු, එකච්චා ‘‘මහාරාජ, පබ්බජිතස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුණාමා’’ති න උට්ඨහිංසු. සො තෙන භිය්යොසොමත්තාය ¶ කුද්ධො ථෙරං අවන්දිත්වාව ‘‘කිමත්ථං ආගතොසී’’ති ආහ. ‘‘විවෙකත්ථං මහාරාජා’’ති. සො ‘‘විවෙකත්ථාය ආගතා එවං ඉත්ථාගාරපරිවුතා නිසීදන්තී’’ති වත්වා ‘‘තව විවෙකං කථෙහී’’ති ආහ. ථෙරො විසාරදොපි විවෙකකථාය ‘‘නායං අඤ්ඤාතුකාමො පුච්ඡතී’’ති තුණ්හී අහොසි. රාජා ‘‘සචෙ න කථෙසි, තම්බකිපිල්ලිකෙහි තං ඛාදාපෙස්සාමී’’ති අඤ්ඤතරස්මිං අසොකරුක්ඛෙ තම්බකිපිල්ලිකපුටං ගණ්හන්තො අත්තනොව උපරි විකිරි. සො සරීරං පුඤ්ඡිත්වා අඤ්ඤං පුටං ගහෙත්වා ථෙරාභිමුඛො අගමාසි. ථෙරො ‘‘සචායං රාජා මයි අපරජ්ඣෙය්ය ¶ , අපායාභිමුඛො භවෙය්යා’’ති තං අනුකම්පමානො ඉද්ධියා ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ගතො.

තතො ¶ ඉත්ථියො ආහංසු – ‘‘මහාරාජ, අඤ්ඤෙ රාජානො ඊදිසං පබ්බජිතං දිස්වා පුප්ඵගන්ධාදීහි පූජෙන්ති, ත්වං තම්බකිපිල්ලිකපුටෙන ආසාදෙතුං ආරද්ධො අහොසි, කුලවංසං නාසෙතුං උට්ඨිතො’’ති. සො අත්තනො දොසං ඤත්වා තුණ්හී හුත්වා උය්යානපාලං පුච්ඡි – ‘‘අඤ්ඤම්පි දිවසං ථෙරො ඉධාගච්ඡතී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. තෙන හි යදා ආගච්ඡති, තදා මෙ ආරොචෙය්යාසීති. සො එකදිවසං ථෙරෙ ආගතෙ ආරොචෙසි. රාජාපි ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡිත්වා පාණෙහි සරණං ගතො අහොසි. තම්බකිපිල්ලිකපුටෙන ආසාදිතදිවසෙ පන ථෙරො ආකාසෙනාගන්ත්වා පුන පථවියං නිමුජ්ජිත්වා භගවතො ගන්ධකුටියං උම්මුජ්ජි. භගවාපි ඛො දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො සීහසෙය්යං කප්පයමානො ථෙරං දිස්වා ‘‘කිං, භාරද්වාජ, අකාලෙ ආගතොසී’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘ආම භගවා’’ති වත්වා සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. තං සුත්වා භගවා ‘‘කිං කරිස්සති තස්ස විවෙකකථා කාමගුණගිද්ධස්සා’’ති වත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන නිපන්නො එව ථෙරස්ස ධම්මදෙසනත්ථං ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ සත්තොති ලග්ගො. ගුහායන්ති කායෙ. කායො හි රාගාදීනං වාළානං වසනොකාසතො ‘‘ගුහා’’ති වුච්චති. බහුනාභිඡන්නොති බහුනා රාගාදිකිලෙසජාලෙන අභිච්ඡන්නො. එතෙන අජ්ඣත්තබන්ධනං වුත්තං. තිට්ඨන්ති රාගාදිවසෙන තිට්ඨන්තො. නරොති සත්තො. මොහනස්මිං පගාළ්හොති මොහනං වුච්චති කාමගුණා. එත්ථ හි දෙවමනුස්සා මුය්හන්ති, තෙසු අජ්ඣොගාළ්හො හුත්වා ¶ . එතෙන බහිද්ධාබන්ධනං වුත්තං. දූරෙ විවෙකා හි තථාවිධො සොති සො තථාරූපො නරො තිවිධාපි කායවිවෙකාදිකා විවෙකා දූරෙ අනාසන්නෙ. කිංකාරණා? කාමා හි ලොකෙ න හි සුප්පහායා, යස්මා ලොකෙ කාමා සුප්පහායා න හොන්තීති වුත්තං හොති.

780. එවං පඨමගාථාය ‘‘දූරෙ විවෙකා තථාවිධො’’ති සාධෙත්වා පුන තථාවිධානං සත්තානං ධම්මතං ආවිකරොන්තො ‘‘ඉච්ඡානිදානා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ ඉච්ඡානිදානාති තණ්හාහෙතුකා. භවසාතබද්ධාති සුඛවෙදනාදිම්හි භවසාතෙ බද්ධා. තෙ දුප්පමුඤ්චාති තෙ භවසාතවත්ථුභූතා ¶ ධම්මා, තෙ වා තත්ථ බද්ධා ඉච්ඡානිදානා සත්තා දුප්පමොචයා. න හි අඤ්ඤමොක්ඛාති අඤ්ඤෙන ච මොචෙතුං න සක්කොන්ති. කාරණවචනං වා එතං, තෙ සත්තා දුප්පමුඤ්චා. කස්මා? යස්මා අඤ්ඤෙන මොචෙතබ්බා න හොන්ති. යදි පන මුඤ්චෙය්යුං, සකෙන ථාමෙන මුඤ්චෙය්යුන්ති අයමස්ස අත්ථො. පච්ඡා පුරෙ වාපි අපෙක්ඛමානාති අනාගතෙ අතීතෙ වා කාමෙ අපෙක්ඛමානා. ඉමෙව කාමෙ පුරිමෙව ජප්පන්ති ඉමෙ වා පච්චුප්පන්නෙ කාමෙ පුරිමෙ වා දුවිධෙපි අතීතානාගතෙ බලවතණ්හාය පත්ථයමානා. ඉමෙසඤ්ච ද්වින්නං පදානං ‘‘තෙ දුප්පමුඤ්චා න හි අඤ්ඤමොක්ඛා’’ති ඉමිනා සහ සම්බන්ධො ¶ වෙදිතබ්බො, ඉතරථා ‘‘අපෙක්ඛමානා ජප්පං කිං කරොන්ති කිං වා කතා’’ති න පඤ්ඤායෙය්යුං.

781-2. එවං පඨමගාථාය ‘‘දූරෙ විවෙකා තථාවිධො’’ති සාධෙත්වා දුතියගාථාය ච තථාවිධානං සත්තානං ධම්මතං ආවිකත්වා ඉදානි නෙසං පාපකම්මකරණං ආවිකරොන්තො ‘‘කාමෙසු ගිද්ධා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – තෙ සත්තා කාමෙසු පරිභොගතණ්හාය ගිද්ධා පරියෙසනාදිමනුයුත්තත්තා පසුතා සම්මොහමාපන්නත්තා පමූළ්හා අවගමනතාය මච්ඡරිතාය බුද්ධාදීනං වචනං අනාදියනතාය ච අවදානියා. කායවිසමාදිම්හි විසමෙ නිවිට්ඨා අන්තකාලෙ මරණදුක්ඛූපනීතා ‘‘කිංසූ භවිස්සාම ඉතො චුතාසෙ’’ති පරිදෙවයන්තීති. යස්මා එතදෙව, තස්මා හි සික්ඛෙථ…පෙ… මාහු ධීරාති. තත්ථ සික්ඛෙථාති තිස්සො සික්ඛා ආපජ්ජෙය්ය. ඉධෙවාති ¶ ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ. සෙසමුත්තානමෙව.

783. ඉදානි යෙ තථා න කරොන්ති, තෙසං බ්යසනප්පත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘පස්සාමී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ පස්සාමීති මංසචක්ඛුආදීහි පෙක්ඛාමි. ලොකෙති අපායාදිම්හි. පරිඵන්දමානන්ති ඉතො චිතො ච ඵන්දමානං. පජං ඉමන්ති ඉමං සත්තකායං. තණ්හගතන්ති තණ්හාය ගතං අභිභූතං, නිපාතිතන්ති අධිප්පායො. භවෙසූති කාමභවාදීසු. හීනා නරාති හීනකම්මන්තා නරා. මච්චුමුඛෙ ලපන්තීති අන්තකාලෙ සම්පත්තෙ මරණමුඛෙ පරිදෙවන්ති. අවීතතණ්හාසෙති අවිගතතණ්හා. භවාභවෙසූති කාමභවාදීසු. අථ වා භවාභවෙසූති භවභවෙසු, පුනප්පුනභවෙසූති වුත්තං හොති.

784. ඉදානි යස්මා අවීතතණ්හා එවං ඵන්දන්ති ච ලපන්ති ච, තස්මා තණ්හාවිනයෙ සමාදපෙන්තො ‘‘මමායිතෙ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ මමායිතෙති තණ්හාදිට්ඨිමමත්තෙහි ‘‘මම’’න්ති පරිග්ගහිතෙ වත්ථුස්මිං. පස්සථාති සොතාරෙ ¶ ආලපන්තො ආහ. එතම්පීති එතම්පි ආදීනවං. සෙසං පාකටමෙව.

785. එවමෙත්ථ පඨමගාථාය අස්සාදං, තතො පරාහි චතූහි ආදීනවඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි සඋපායං නිස්සරණං නිස්සරණානිසංසඤ්ච දස්සෙතුං සබ්බාහි වා එතාහි කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං දස්සෙතුං ‘‘උභොසු අන්තෙසූ’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ උභොසු අන්තෙසූති ඵස්සඵස්සසමුදයාදීසු ද්වීසු පරිච්ඡෙදෙසු. විනෙය්ය ඡන්දන්ති ඡන්දරාගං විනෙත්වා. ඵස්සං පරිඤ්ඤායාති චක්ඛුසම්ඵස්සාදිඵස්සං, ඵස්සානුසාරෙන වා ¶ තංසම්පයුත්තෙ සබ්බෙපි අරූපධම්මෙ, තෙසං වත්ථුද්වාරාරම්මණවසෙන රූපධම්මෙ චාති සකලම්පි නාමරූපං තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා. අනානුගිද්ධොති රූපාදීසු සබ්බධම්මෙසු අගිද්ධො. යදත්තගරහී තදකුබ්බමානොති යං අත්තනා ගරහති, තං අකුරුමානො. නලිප්පතී දිට්ඨසුතෙසු ධීරොති සො එවරූපො ධිතිසම්පන්නො ධීරො දිට්ඨෙසු ච සුතෙසු ච ධම්මෙසු ද්වින්නං ලෙපානං එකෙනපි ලෙපෙන න ලිප්පති. ආකාසමිව නිරුපලිත්තො අච්චන්තවොදානප්පත්තො හොති.

786. සඤ්ඤං පරිඤ්ඤාති ගාථාය පන අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – න කෙවලඤ්ච ¶ ඵස්සමෙව, අපිච ඛො පන කාමසඤ්ඤාදිභෙදං සඤ්ඤම්පි, සඤ්ඤානුසාරෙන වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව නාමරූපං තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා ඉමාය පටිපදාය චතුබ්බිධම්පි විතරෙය්ය ඔඝං, තතො සො තිණ්ණොඝො තණ්හාදිට්ඨිපරිග්ගහෙසු තණ්හාදිට්ඨිලෙපප්පහානෙන නොපලිත්තො ඛීණාසවමුනි රාගාදිසල්ලානං අබ්බූළ්හත්තා අබ්බූළ්හසල්ලො සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා අප්පමත්තො චරං, පුබ්බභාගෙ වා අප්පමත්තො චරං තෙන අප්පමාදචාරෙන අබ්බූළ්හසල්ලො හුත්වා සකපරත්තභාවාදිභෙදං නාසීසතී ලොකමිමං පරඤ්ච, අඤ්ඤදත්ථු චරිමචිත්තනිරොධා නිරුපාදානො ජාතවෙදොව පරිනිබ්බාතීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි ධම්මනෙත්තිට්ඨපනමෙව කරොන්තො, න උත්තරිං ඉමාය දෙසනාය මග්ගං වා ඵලං වා උප්පාදෙසි ඛීණාසවස්ස දෙසිතත්තාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය ගුහට්ඨකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. දුට්ඨට්ඨකසුත්තවණ්ණනා

787. වදන්ති ¶ ¶ වෙ දුට්ඨමනාපීති දුට්ඨට්ඨකසුත්තං. කා උප්පත්ති? ආදිගාථාය තාව උප්පත්ති – මුනිසුත්තනයෙන භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච උප්පන්නලාභසක්කාරං අසහමානා තිත්ථියා සුන්දරිං පරිබ්බාජිකං උය්යොජෙසුං. සා කිර ජනපදකල්යාණී සෙතවත්ථපරිබ්බාජිකාව අහොසි. සා සුන්හාතා සුනිවත්ථා මාලාගන්ධවිලෙපනවිභූසිතා භගවතො ධම්මං සුත්වා සාවත්ථිවාසීනං ජෙතවනතො නික්ඛමනවෙලාය සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා ජෙතවනාභිමුඛී ගච්ඡති. මනුස්සෙහි ච ‘‘කුහිං ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡිතා ‘‘සමණං ගොතමං සාවකෙ චස්ස රමයිතුං ගච්ඡාමී’’ති වත්වා ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ විචරිත්වා ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ පිදහිතෙ නගරං පවිසිත්වා පභාතෙ පුන ජෙතවනං ගන්ත්වා ගන්ධකුටිසමීපෙ පුප්ඵානි විචිනන්තී විය චරති ¶ . බුද්ධුපට්ඨානං ආගතෙහි ච මනුස්සෙහි ‘‘කිමත්ථං ආගතාසී’’ති පුච්ඡිතා යංකිඤ්චිදෙව භණති. එවං අඩ්ඪමාසමත්තෙ වීතික්කන්තෙ තිත්ථියා තං ජීවිතා වොරොපෙත්වා පරිඛාතටෙ නික්ඛිපිත්වා පභාතෙ ‘‘සුන්දරිං න පස්සාමා’’ති කොලාහලං කත්වා රඤ්ඤො ච ආරොචෙත්වා තෙන අනුඤ්ඤාතා ජෙතවනං පවිසිත්වා විචිනන්තා විය තං නික්ඛිත්තට්ඨානා උද්ධරිත්වා මඤ්චකං ආරොපෙත්වා නගරං අභිහරිත්වා උපක්කොසං අකංසු. සබ්බං පාළියං (උදා. 38) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

භගවා තං දිවසං පච්චූසසමයෙ බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො ‘‘තිත්ථියා අජ්ජ අයසං උප්පාදෙස්සන්තී’’ති ඤත්වා ‘‘තෙසං සද්දහිත්වා මාදිසෙ චිත්තං පකොපෙත්වා මහාජනො අපායාභිමුඛො මා අහොසී’’ති ගන්ධකුටිද්වාරං පිදහිත්වා අන්තොගන්ධකුටියංයෙව අච්ඡි, න නගරං පිණ්ඩාය පාවිසි. භික්ඛූ පන ද්වාරං පිදහිතං දිස්වා පුබ්බසදිසමෙව පවිසිංසු. මනුස්සා භික්ඛූ දිස්වා නානප්පකාරෙහි අක්කොසිංසු. අථ ආයස්මා ආනන්දො භගවතො තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘තිත්ථියෙහි, භන්තෙ, මහාඅයසො උප්පාදිතො, න සක්කා ඉධ වසිතුං, විපුලො ජම්බුදීපො, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡාමා’’ති ආහ. තත්ථපි අයසෙ උට්ඨිතෙ කුහිං ගමිස්සසි ආනන්දාති? ‘‘අඤ්ඤං නගරං භගවා’’ති. අථ භගවා ‘‘ආගමෙහි, ආනන්ද, සත්තාහමෙවායං සද්දො භවිස්සති, සත්තාහච්චයෙන යෙහි අයසො ¶ කතො, තෙසංයෙව උපරි පතිස්සතී’’ති වත්වා ආනන්දත්ථෙරස්ස ධම්මදෙසනත්ථං ‘‘වදන්ති වෙ’’ති ඉමං ගාථමභාසි.

තත්ථ ¶ වදන්තීති භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච උපවදන්ති. දුට්ඨමනාපි එකෙ අථොපි වෙ සච්චමනාති එකච්චෙ දුට්ඨචිත්තා, එකච්චෙ තථසඤ්ඤිනොපි හුත්වා, තිත්ථියා දුට්ඨචිත්තා, යෙ තෙසං වචනං සුත්වා සද්දහිංසු, තෙ සච්චමනාති අධිප්පායො. වාදඤ්ච ජාතන්ති එතං අක්කොසවාදං ¶ උප්පන්නං. මුනි නො උපෙතීති අකාරකතාය ච අකුප්පනතාය ච බුද්ධමුනි න උපෙති. තස්මා මුනී නත්ථි ඛිලො කුහිඤ්චීති තෙන කාරණෙන අයං මුනි රාගාදිඛිලෙහි නත්ථි ඛිලො කුහිඤ්චීති වෙදිතබ්බො.

788. ඉමඤ්ච ගාථං වත්වා භගවා ආනන්දත්ථෙරං පුච්ඡි, ‘‘එවං ඛුංසෙත්වා වම්භෙත්වා වුච්චමානා භික්ඛූ, ආනන්ද, කිං වදන්තී’’ති. න කිඤ්චි භගවාති. ‘‘න, ආනන්ද, ‘අහං සීලවා’ති සබ්බත්ථ තුණ්හී භවිතබ්බං, ලොකෙ හි නාභාසමානං ජානන්ති මිස්සං බාලෙහි පණ්ඩිත’’න්ති වත්වා, ‘‘භික්ඛූ, ආනන්ද, තෙ මනුස්සෙ එවං පටිචොදෙන්තූ’’ති ධම්මදෙසනත්ථාය ‘‘අභූතවාදී නිරයං උපෙතී’’ති ඉමං ගාථමභාසි. ථෙරො තං උග්ගහෙත්වා භික්ඛූ ආහ – ‘‘මනුස්සා තුම්හෙහි ඉමාය ගාථාය පටිචොදෙතබ්බා’’ති. භික්ඛූ තථා අකංසු. පණ්ඩිතමනුස්සා තුණ්හී අහෙසුං. රාජාපි රාජපුරිසෙ සබ්බතො පෙසෙත්වා යෙසං ධුත්තානං ලඤ්ජං දත්වා තිත්ථියා තං මාරාපෙසුං, තෙ ගහෙත්වා නිග්ගය්හ තං පවත්තිං ඤත්වා තිත්ථියෙ පරිභාසි. මනුස්සාපි තිත්ථියෙ දිස්වා ලෙඩ්ඩුනා පහරන්ති, පංසුනා ඔකිරන්ති ‘‘භගවතො අයසං උප්පාදෙසු’’න්ති. ආනන්දත්ථෙරො තං දිස්වා භගවතො ආරොචෙසි, භගවා ථෙරස්ස ඉමං ගාථමභාසි ‘‘සකඤ්හි දිට්ඨිං…පෙ… වදෙය්යා’’ති.

තස්සත්ථො – යායං දිට්ඨි තිත්ථියජනස්ස ‘‘සුන්දරිං මාරෙත්වා සමණානං සක්යපුත්තියානං අවණ්ණං පකාසෙත්වා එතෙනුපායෙන ලද්ධං සක්කාරං සාදියිස්සාමා’’ති, සො තං දිට්ඨිං කථං අතික්කමෙය්ය, අථ ඛො සො අයසො තමෙව තිත්ථියජනං පච්චාගතො තං දිට්ඨිං අච්චෙතුං අසක්කොන්තං. යො වා සස්සතාදිවාදී, සොපි සකං දිට්ඨිං කථං අච්චයෙය්ය තෙන දිට්ඨිච්ඡන්දෙන අනුනීතො තාය ච දිට්ඨිරුචියා නිවිට්ඨො, අපිච ඛො පන සයං සමත්තානි ¶ පකුබ්බමානො අත්තනාව පරිපුණ්ණානි තානි දිට්ඨිගතානි කරොන්තො යථා ජානෙය්ය, තථෙව වදෙය්යාති.

789. අථ රාජා සත්තාහච්චයෙන තං කුණපං ඡඩ්ඩාපෙත්වා සායන්හසමයං ¶ විහාරං ගන්ත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා ආහ – ‘‘නනු, භන්තෙ, ඊදිසෙ අයසෙ උප්පන්නෙ මය්හම්පි ආරොචෙතබ්බං සියා’’ති. එවං වුත්තෙ භගවා, ‘‘න, මහාරාජ, ‘අහං සීලවා ගුණසම්පන්නො’ති පරෙසං ආරොචෙතුං ¶ අරියානං පතිරූප’’න්ති වත්වා තස්සා අට්ඨුප්පත්තියං ‘‘යො අත්තනො සීලවතානී’’ති අවසෙසගාථායො අභාසි.

තත්ථ සීලවතානීති පාතිමොක්ඛාදීනි සීලානි ආරඤ්ඤිකාදීනි ධුතඞ්ගවතානි ච. අනානුපුට්ඨොති අපුච්ඡිතො. පාවාති වදති. අනරියධම්මං කුසලා තමාහු, යො ආතුමානං සයමෙව පාවාති යො එවං අත්තානං සයමෙව වදති, තස්ස තං වාදං ‘‘අනරියධම්මො එසො’’ති කුසලා එවං කථෙන්ති.

790. සන්තොති රාගාදිකිලෙසවූපසමෙන සන්තො, තථා අභිනිබ්බුතත්තො. ඉතිහන්ති සීලෙසු අකත්ථමානොති ‘‘අහමස්මි සීලසම්පන්නො’’තිආදිනා නයෙන ඉති සීලෙසු අකත්ථමානො, සීලනිමිත්තං අත්තූපනායිකං වාචං අභාසමානොති වුත්තං හොති. තමරියධම්මං කුසලා වදන්තීති තස්ස තං අකත්ථනං ‘‘අරියධම්මො එසො’’ති බුද්ධාදයො ඛන්ධාදිකුසලා වදන්ති. යස්සුස්සදා නත්ථි කුහිඤ්චි ලොකෙති යස්ස ඛීණාසවස්ස රාගාදයො සත්ත උස්සදා කුහිඤ්චි ලොකෙ නත්ථි, තස්ස තං අකත්ථනං ‘‘අරියධම්මො එසො’’ති එවං කුසලා වදන්තීති සම්බන්ධො.

791. එවං ඛීණාසවපටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි දිට්ඨිගතිකානං තිත්ථියානං පටිපත්තිං රඤ්ඤො දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘පකප්පිතා සඞ්ඛතා’’ති. තත්ථ පකප්පිතාති පරිකප්පිතා. සඞ්ඛතාති පච්චයාභිසඞ්ඛතා. යස්සාති යස්ස කස්සචි දිට්ඨිගතිකස්ස. ධම්මාති දිට්ඨියො. පුරක්ඛතාති පුරතො කතා. සන්තීති සංවිජ්ජන්ති. අවීවදාතාති අවොදාතා. යදත්තනි පස්සති ආනිසංසං, තං නිස්සිතො කුප්පපටිච්චසන්තින්ති යස්සෙතෙ දිට්ඨිධම්මා පුරක්ඛතා අවොදාතා සන්ති, සො එවංවිධො යස්මා අත්තනි තස්සා දිට්ඨියා දිට්ඨිධම්මිකඤ්ච ¶ ¶ සක්කාරාදිං, සම්පරායිකඤ්ච ගතිවිසෙසාදිං ආනිසංසං පස්සති, තස්මා තඤ්ච ආනිසංසං, තඤ්ච කුප්පතාය ච පටිච්චසමුප්පන්නතාය ච සම්මුතිසන්තිතාය ච කුප්පපටිච්චසන්තිසඞ්ඛාතං දිට්ඨිං නිස්සිතොව හොති, සො තන්නිස්සිතත්තා අත්තානං වා උක්කංසෙය්ය පරෙ වා වම්භෙය්ය අභූතෙහිපි ගුණදොසෙහි.

792. එවං නිස්සිතෙන ච දිට්ඨීනිවෙසා…පෙ… ආදියතී ච ධම්මන්ති. තත්ථ දිට්ඨීනිවෙසාති ඉදංසච්චාභිනිවෙසසඞ්ඛාතානි දිට්ඨිනිවෙසනානි. න හි ස්වාතිවත්තාති සුඛෙන අතිවත්තිතබ්බා න හොන්ති. ධම්මෙසු නිච්ඡෙය්ය සමුග්ගහීතන්ති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිධම්මෙසු තං තං සමුග්ගහිතං අභිනිවිට්ඨං ධම්මං නිච්ඡිනිත්වා පවත්තත්තා දිට්ඨිනිවෙසා න හි ස්වාතිවත්තාති වුත්තං හොති. තස්මා නරො තෙසු නිවෙසනෙසු, නිරස්සතී ආදියතී ච ධම්මන්ති යස්මා න හි ස්වාතිවත්තා ¶ , තස්මා නරො තෙසුයෙව දිට්ඨිනිවෙසනෙසු අජසීලගොසීලකුක්කුරසීලපඤ්චාතපමරුප්පපාතඋක්කුටිකප්පධානකණ්ටකාපස්සයාදිභෙදං සත්ථාරධම්මක්ඛානගණාදිභෙදඤ්ච තං තං ධම්මං නිරස්සති ච ආදියති ච ජහති ච ගණ්හාති ච වනමක්කටො විය තං තං සාඛන්ති වුත්තං හොති. එවං නිරස්සන්තො ච ආදියන්තො ච අනවට්ඨිතචිත්තත්තා අසන්තෙහිපි ගුණදොසෙහි අත්තනො වා පරස්ස වා යසායසං උප්පාදෙය්ය.

793. යො පනායං සබ්බදිට්ඨිගතාදිදොසධුනනාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා ධොනො, තස්ස ධොනස්ස හි…පෙ… අනූපයො සො. කිං වුත්තං හොති? ධොනධම්මසමන්නාගමා ධොනස්ස ධුතසබ්බපාපස්ස අරහතො කත්ථචි ලොකෙ තෙසු තෙසු භවෙසු පකප්පිතා දිට්ඨි නත්ථි, සො තස්සා දිට්ඨියා අභාවෙන, යාය ච අත්තනා කතං පාපකම්මං පටිච්ඡාදෙන්තා තිත්ථියා මායාය මානෙන වා එතං අගතිං ගච්ඡන්ති, තම්පි මායඤ්ච මානඤ්ච පහාය ධොනො රාගාදීනං දොසානං කෙන ගච්ඡෙය්ය, දිට්ඨධම්මෙ සම්පරායෙ වා නිරයාදීසු ගතිවිසෙසෙසු කෙන සඞ්ඛං ගච්ඡෙය්ය, අනූපයො සො, සො හි තණ්හාදිට්ඨිඋපයානං ද්වින්නං අභාවෙන අනූපයොති.

794. යො පන තෙසං ¶ ද්වින්නං භාවෙන උපයො හොති, සො උපයො හි…පෙ… දිට්ඨිමිධෙව සබ්බන්ති. තත්ථ උපයොති තණ්හාදිට්ඨිනිස්සිතො. ධම්මෙසු උපෙති වාදන්ති ‘‘රත්තො’’ති වා ‘‘දුට්ඨො’’ති වා එවං තෙසු ¶ තෙසු ධම්මෙසු උපෙති වාදං. අනූපයං කෙන කථං වදෙය්යාති තණ්හාදිට්ඨිපහානෙන අනූපයං ඛීණාසවං කෙන රාගෙන වා දොසෙන වා කථං ‘‘රත්තො’’ති වා ‘‘දුට්ඨො’’ති වා වදෙය්ය, එවං අනුපවජ්ජො ච සො කිං තිත්ථියා විය කතපටිච්ඡාදකො භවිස්සතීති අධිප්පායො. අත්තා නිරත්තා න හි තස්ස අත්ථීති තස්ස හි අත්තදිට්ඨි වා උච්ඡෙදදිට්ඨි වා නත්ථි, ගහණං මුඤ්චනං වාපි අත්තනිරත්තසඤ්ඤිතං නත්ථි. කිංකාරණා නත්ථීති චෙ? අධොසි සො දිට්ඨිමිධෙව සබ්බං, යස්මා සො ඉධෙව අත්තභාවෙ ඤාණවාතෙන සබ්බං දිට්ඨිගතං අධොසි, පජහි, විනොදෙසීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. තං සුත්වා රාජා අත්තමනො භගවන්තං අභිවාදෙත්වා පක්කාමීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය දුට්ඨට්ඨකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සුද්ධට්ඨකසුත්තවණ්ණනා

795. පස්සාමි ¶ සුද්ධන්ති සුද්ධට්ඨකසුත්තං. කා උප්පත්ති? අතීතෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ බාරාණසිවාසී අඤ්ඤතරො කුටුම්බිකො පඤ්චහි සකටසතෙහි පච්චන්තජනපදං අගමාසි භණ්ඩග්ගහණත්ථං. තත්ථ වනචරකෙන සද්ධිං මිත්තං කත්වා තස්ස පණ්ණාකාරං දත්වා පුච්ඡි – ‘‘කච්චි, තෙ සම්ම, චන්දනසාරං දිට්ඨපුබ්බ’’න්ති? ‘‘ආම සාමී’’ති ච වුත්තෙ තෙනෙව සද්ධිං චන්දනවනං පවිසිත්වා සබ්බසකටානි චන්දනසාරස්ස පූරෙත්වා තම්පි වනචරකං ‘‘යදා, සම්ම, බාරාණසිං ආගච්ඡසි, තදා චන්දනසාරං ගහෙත්වා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා බාරාණසිංයෙව අගමාසි. අථාපරෙන සමයෙන සොපි වනචරකො චන්දනසාරං ගහෙත්වා තස්ස ඝරං අගමාසි. සො තං දිස්වා සබ්බං පටිසන්ථාරං කත්වා සායන්හසමයෙ චන්දනසාරං පිසාපෙත්වා සමුග්ගං පූරෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, සම්ම, න්හායිත්වා ආගච්ඡා’’ති අත්තනො පුරිසෙන සද්ධිං න්හානතිත්ථං ¶ පෙසෙසි. තෙන ච සමයෙන බාරාණසියං උස්සවො හොති. අථ බාරාණසිවාසිනො පාතොව දානං ¶ දත්වා සායං සුද්ධවත්ථනිවත්ථා මාලාගන්ධාදීනි ගහෙත්වා කස්සපස්ස භගවතො මහාචෙතියං වන්දිතුං ගච්ඡන්ති. සො වනචරකො තෙ දිස්වා ‘‘මහාජනො කුහිං ගච්ඡතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘විහාරං චෙතියවන්දනත්ථායා’’ති ච සුත්වා සයම්පි අගමාසි. තත්ථ මනුස්සෙ හරිතාලමනොසිලාදීහි නානප්පකාරෙහි චෙතියෙ පූජං කරොන්තෙ දිස්වා කිඤ්චි චිත්රං කාතුං අජානන්තො තං චන්දනං ගහෙත්වා මහාචෙතියෙ සුවණ්ණිට්ඨකානං. උපරි කංසපාතිමත්තං මණ්ඩලං අකාසි. අථ තත්ථ සූරියුග්ගමනවෙලායං සූරියරස්මියො උට්ඨහිංසු. සො තං දිස්වා පසීදි, පත්ථනඤ්ච අකාසි ‘‘යත්ථ යත්ථ නිබ්බත්තාමි, ඊදිසා මෙ රස්මියො උරෙ උට්ඨහන්තූ’’ති. සො කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු නිබ්බත්ති. තස්ස උරෙ රස්මියො උට්ඨහිංසු, චන්දමණ්ඩලං වියස්ස උරමණ්ඩලං විරොචති, ‘‘චන්දාභො දෙවපුත්තො’’ත්වෙව ච නං සඤ්ජානිංසු.

සො තාය සම්පත්තියා ඡසු දෙවලොකෙසු අනුලොමපටිලොමතො එකං බුද්ධන්තරං ඛෙපෙත්වා අම්හාකං භගවති උප්පන්නෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, තථෙවස්ස උරෙ චන්දමණ්ඩලසදිසං රස්මිමණ්ඩලං අහොසි. නාමකරණදිවසෙ චස්ස මඞ්ගලං කත්වා බ්රාහ්මණා තං මණ්ඩලං දිස්වා ‘‘ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණො අයං කුමාරො’’ති විම්හිතා ‘‘චන්දාභො’’ ත්වෙව නාමං අකංසු. තං වයප්පත්තං බ්රාහ්මණා ගහෙත්වා අලඞ්කරිත්වා රත්තකඤ්චුකං පාරුපාපෙත්වා රථෙ ආරොපෙත්වා ‘‘මහාබ්රහ්මා ¶ අය’’න්ති පූජෙත්වා ‘‘යො චන්දාභං පස්සති, සො යසධනාදීනි ලභති, සම්පරායඤ්ච සග්ගං ගච්ඡතී’’ති උග්ඝොසෙන්තා ගාමනිගමරාජධානීසු ආහිණ්ඩන්ති. ගතගතට්ඨානෙ මනුස්සා ‘‘එස කිර භො ¶ චන්දාභො නාම, යො එතං පස්සති, සො යසධනසග්ගාදීනි ලභතී’’ති උපරූපරි ආගච්ඡන්ති, සකලජම්බුදීපො චලි. බ්රාහ්මණා තුච්ඡහත්ථකානං ආගතානං න දස්සෙන්ති, සතං වා සහස්සං වා ගහෙත්වා ආගතානමෙව දස්සෙන්ති. එවං චන්දාභං ගහෙත්වා අනුවිචරන්තා බ්රාහ්මණා කමෙන සාවත්ථිං අනුප්පත්තා.

තෙන ච සමයෙන භගවා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ආගන්ත්වා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ බහුජනහිතාය ධම්මං දෙසෙන්තො. අථ චන්දාභො සාවත්ථිං පත්වා සමුද්දපක්ඛන්තකුන්නදී විය අපාකටො අහොසි, චන්දාභොති භණන්තොපි නත්ථි. සො සායන්හසමයෙ මහාජනකායං ¶ මාලාගන්ධාදීනි ආදාය ජෙතවනාභිමුඛං ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘කුහිං ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො, සො බහුජනහිතාය ධම්මං දෙසෙති, තං සොතුං ජෙතවනං ගච්ඡාමා’’ති ච තෙසං වචනං සුත්වා සොපි බ්රාහ්මණගණපරිවුතො තත්ථෙව අගමාසි. භගවා ච තස්මිං සමයෙ ධම්මසභායං වරබුද්ධාසනෙ නිසින්නොව හොති. චන්දාභො භගවන්තං උපසඞ්කම්ම මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං නිසීදි, තාවදෙව චස්ස සො ආලොකො අන්තරහිතො. බුද්ධාලොකස්ස හි සමීපෙ අසීතිහත්ථබ්භන්තරෙ අඤ්ඤො ආලොකො නාභිභොති. සො ‘‘ආලොකො මෙ නට්ඨො’’ති නිසීදිත්වාව උට්ඨාසි, උට්ඨහිත්වා ච ගන්තුමාරද්ධො. අථ නං අඤ්ඤතරො පුරිසො ආහ – ‘‘කිං භො චන්දාභ, සමණස්ස ගොතමස්ස භීතො ගච්ඡසී’’ති. නාහං භීතො ගච්ඡාමි, අපිච මෙ ඉමස්ස තෙජෙන ආලොකො න සම්පජ්ජතීති පුනදෙව භගවතො පුරතො නිසීදිත්වා පාදතලා පට්ඨාය යාව කෙසග්ගා රූපරංසිලක්ඛණාදිසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘මහෙසක්ඛො සමණො ගොතමො, මම උරෙ අප්පමත්තකො ආලොකො උට්ඨිතො, තාවතකෙනපි මං ගහෙත්වා බ්රාහ්මණා සකලජම්බුදීපං විචරන්ති. එවං වරලක්ඛණසම්පත්තිසමන්නාගතස්ස සමණස්ස ගොතමස්ස නෙව මානො උප්පන්නො, අද්ධා අයං අනොමගුණසමන්නාගතො භවිස්සති සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති අතිවිය පසන්නචිත්තො භගවන්තං වන්දිත්වා ¶ පබ්බජ්ජං යාචි. භගවා අඤ්ඤතරං ථෙරං ආණාපෙසි – ‘‘පබ්බාජෙහි න’’න්ති. සො තං පබ්බාජෙත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. සො විපස්සනං ආරභිත්වා න චිරෙනෙව අරහත්තං පත්වා ‘‘චන්දාභත්ථෙරො’’ති විස්සුතො අහොසි. තං ආරබ්භ භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො, යෙ චන්දාභං අද්දසංසු. තෙ යසං වා ධනං වා ලභිංසු, සග්ගං වා ගච්ඡිංසු, විසුද්ධිං වා පාපුණිංසු තෙන චක්ඛුද්වාරිකරූපදස්සනෙනා’’ති. භගවා තස්සං අට්ඨුප්පත්තියං ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ ¶ පඨමගාථාය තාවත්ථො – න, භික්ඛවෙ, එවරූපෙන දස්සනෙන සුද්ධි හොති. අපිච ඛො කිලෙසමලිනත්තා අසුද්ධං, කිලෙසරොගානං අවිගමා සරොගමෙව චන්දාභං බ්රාහ්මණං අඤ්ඤං වා එවරූපං දිස්වා දිට්ඨිගතිකො බාලො අභිජානාති ‘‘පස්සාමි සුද්ධං පරමං අරොගං, තෙන ච දිට්ඨිසඞ්ඛාතෙන දස්සනෙන සංසුද්ධි නරස්ස හොතී’’ති, සො එවං අභිජානන්තො තං දස්සනං ‘‘පරම’’න්ති ඤත්වා තස්මිං දස්සනෙ සුද්ධානුපස්සී සමානො ¶ තං දස්සනං ‘‘මග්ගඤාණ’’න්ති පච්චෙති. තං පන මග්ගඤාණං න හොති. තෙනාහ – ‘‘දිට්ඨෙන චෙ සුද්ධී’’ති දුතියගාථං.

796. තස්සත්ථො – තෙන රූපදස්සනසඞ්ඛාතෙන දිට්ඨෙන යදි කිලෙසසුද්ධි නරස්ස හොති. තෙන වා ඤාණෙන සො යදි ජාතිආදිදුක්ඛං පජහාති. එවං සන්තෙ අරියමග්ගතො අඤ්ඤෙන අසුද්ධිමග්ගෙනෙව සො සුජ්ඣති, රාගාදීහි උපධීහි සඋපධිකො එව සමානො සුජ්ඣතීති ආපන්නං හොති, න ච එවංවිධො සුජ්ඣති. තස්මා දිට්ඨී හි නං පාව තථා වදානං, සා නං දිට්ඨියෙව ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිකො අය’’න්ති කථෙති දිට්ඨිඅනුරූපං ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදිනා නයෙන තථා තථා වදන්ති.

797. න බ්රාහ්මණොති තතියගාථා. තස්සත්ථො – යො පන බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො හොති, සො මග්ගෙන අධිගතාසවක්ඛයො ඛීණාසවබ්රාහ්මණො අරියමග්ගඤාණතො අඤ්ඤෙන අභිමඞ්ගලසම්මතරූපසඞ්ඛාතෙ ¶ දිට්ඨෙ තථාවිධසද්දසඞ්ඛාතෙ සුතෙ අවීතික්කමසඞ්ඛාතෙ සීලෙ හත්ථිවතාදිභෙදෙ වතෙ පථවිආදිභෙදෙ මුතෙ ච උප්පන්නෙන මිච්ඡාඤාණෙන සුද්ධිං න ආහ. සෙසමස්ස බ්රාහ්මණස්ස වණ්ණභණනත්ථං වුත්තං. සො හි තෙධාතුකපුඤ්ඤෙ සබ්බස්මිඤ්ච පාපෙ අනූපලිත්තො, තස්ස පහීනත්තා අත්තදිට්ඨියා යස්ස කස්සචි වා ගහණස්ස පහීනත්තා අත්තඤ්ජහො, පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං අකරණතො නයිධ පකුබ්බමානොති වුච්චති. තස්මා නං එවං පසංසන්තො ආහ. සබ්බස්සෙව චස්ස පුරිමපාදෙන සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො – පුඤ්ඤෙ ච පාපෙ ච අනූපලිත්තො, අත්තඤ්ජහො නයිධ පකුබ්බමානො, න බ්රාහ්මණො අඤ්ඤතො සුද්ධිමාහාති.

798. එවං න බ්රාහ්මණො අඤ්ඤතො සුද්ධිමාහාති වත්වා ඉදානි යෙ දිට්ඨිගතිකා අඤ්ඤතො සුද්ධිං බ්රුවන්ති, තෙසං තස්සා දිට්ඨියා අනිබ්බාහකභාවං දස්සෙන්තො ‘‘පුරිමං පහායා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – තෙ හි අඤ්ඤතො සුද්ධිවාදා සමානාපි යස්සා දිට්ඨියා අප්පහීනත්තා ගහණමුඤ්චනං හොති. තාය පුරිමං සත්ථාරාදිං පහාය අපරං නිස්සිතා එජාසඞ්ඛාතාය තණ්හාය අනුගතා අභිභූතා රාගාදිභෙදං න තරන්ති සඞ්ගං, තඤ්ච අතරන්තා තං තං ධම්මං උග්ගණ්හන්ති ච නිරස්සජන්ති ච මක්කටොව සාඛන්ති.

799. පඤ්චමගාථාය ¶ ¶ සම්බන්ධො – යො ච සො ‘‘දිට්ඨී හි නං පාව තථා වදාන’’න්ති වුත්තො, සො සයං සමාදායාති. තත්ථ සයන්ති සාමං. සමාදායාති ගහෙත්වා. වතානීති හත්ථිවතාදීනි. උච්චාවචන්ති අපරාපරං හීනපණීතං වා සත්ථාරතො සත්ථාරාදිං. සඤ්ඤසත්තොති කාමසඤ්ඤාදීසු ලග්ගො. විද්වා ච වෙදෙහි සමෙච්ච ධම්මන්ති පරමත්ථවිද්වා ච අරහා චතූහි මග්ගඤාණවෙදෙහි චතුසච්චධම්මං අභිසමෙච්චාති. සෙසං පාකටමෙව.

800. ස සබ්බධම්මෙසු විසෙනිභූතො, යං ¶ කිඤ්චි දිට්ඨංව සුතං මුතං වාති සො භූරිපඤ්ඤො ඛීණාසවො යං කිඤ්චි දිට්ඨං වා සුතං වා මුතං වා තෙසු සබ්බධම්මෙසු මාරසෙනං විනාසෙත්වා ඨිතභාවෙන විසෙනිභූතො. තමෙවදස්සින්ති තං එවං විසුද්ධදස්සිං. විවටං චරන්තන්ති තණ්හච්ඡදනාදිවිගමෙන විවටං හුත්වා චරන්තං. කෙනීධ ලොකස්මිං විකප්පයෙය්යාති කෙන ඉධ ලොකෙ තණ්හාකප්පෙන වා දිට්ඨිකප්පෙන වා කොචි විකප්පෙය්ය, තෙසං වා පහීනත්තා රාගාදිනා පුබ්බෙ වුත්තෙනාති.

801. න කප්පයන්තීති ගාථාය සම්බන්ධො අත්ථො ච – කිඤ්ච භිය්යො? තෙ හි තාදිසා සන්තො ද්වින්නං කප්පානං පුරෙක්ඛාරානඤ්ච කෙනචි න කප්පයන්ති න පුරෙක්ඛරොන්ති, පරමත්ථඅච්චන්තසුද්ධිඅධිගතත්තා අනච්චන්තසුද්ධිංයෙව අකිරියසස්සතදිට්ඨිං අච්චන්ත සුද්ධීති න තෙ වදන්ති. ආදානගන්ථං ගථිතං විසජ්ජාති චතුබ්බිධම්පි රූපාදීනං ආදායකත්තා ආදානගන්ථං අත්තනො චිත්තසන්තානෙ ගථිතං බද්ධං අරියමග්ගසත්ථෙන විසජ්ජ ඡින්දිත්වා. සෙසං පාකටමෙව.

802. සීමාතිගොති ගාථා එකපුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය වුත්තා. පුබ්බසදිසො එව පනස්සා සම්බන්ධො, සො එවං අත්ථවණ්ණනාය සද්ධිං වෙදිතබ්බො – කිඤ්ච භිය්යො සො ඊදිසො භූරිපඤ්ඤො චතුන්නං කිලෙසසීමානං අතීතත්තා සීමාතිගො බාහිතපාපත්තා ච බ්රාහ්මණො, ඉත්ථම්භූතස්ස ච තස්ස නත්ථි පරචිත්තපුබ්බෙනිවාසඤාණෙහි ඤත්වා වා මංසචක්ඛුදිබ්බචක්ඛූහි දිස්වා වා කිඤ්චි සමුග්ගහීතං, අභිනිවිට්ඨන්ති වුත්තං හොති. සො ච කාමරාගාභාවතො න රාගරාගී, රූපාරූපරාගාභාවතො න විරාගරත්තො ¶ . යතො එවංවිධස්ස ‘‘ඉදං පර’’න්ති කිඤ්චි ඉධ උග්ගහිතං නත්ථීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය සුද්ධට්ඨකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පරමට්ඨකසුත්තවණ්ණනා

803. පරමන්ති ¶ ¶ දිට්ඨීසූති පරමට්ඨකසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවති කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ නානාතිත්ථියා සන්නිපතිත්වා අත්තනො අත්තනො දිට්ඨිං දීපෙන්තා ‘‘ඉදං පරමං, ඉදං පරම’’න්ති කලහං කත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා සම්බහුලෙ ජච්චන්ධෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘ඉමෙසං හත්ථිං දස්සෙථා’’ති ආණාපෙසි. රාජපුරිසා අන්ධෙ සන්නිපාතාපෙත්වා හත්ථිං පුරතො සයාපෙත්වා ‘‘පස්සථා’’ති ආහංසු. තෙ හත්ථිස්ස එකමෙකං අඞ්ගං පරාමසිංසු. තතො රඤ්ඤා ‘‘කීදිසො, භණෙ, හත්ථී’’ති පුට්ඨො යො සොණ්ඩං පරාමසි, සො ‘‘සෙය්යථාපි, මහාරාජ, නඞ්ගලීසා’’ති භණි. යෙ දන්තාදීනි පරාමසිංසු, තෙ ඉතරං ‘‘මා භො රඤ්ඤො පුරතො මුසා භණී’’ති පරිභාසිත්වා ‘‘සෙය්යථාපි, මහාරාජ, භිත්තිඛිලො’’තිආදීනි ආහංසු. රාජා තං සබ්බං සුත්වා ‘‘ඊදිසො තුම්හාකං සමයො’’ති තිත්ථියෙ උය්යොජෙසි. අඤ්ඤතරො පිණ්ඩචාරිකො තං පවත්තිං ඤත්වා භගවතො ආරොචෙසි. භගවා තස්සං අට්ඨුප්පත්තියං භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘යථා, භික්ඛවෙ, ජච්චන්ධා හත්ථිං අජානන්තා තං තං අඞ්ගං පරාමසිත්වා විවදිංසු, එවං තිත්ථියා විමොක්ඛන්තිකධම්මං අජානන්තා තං තං දිට්ඨිං පරාමසිත්වා විවදන්තී’’ති වත්වා ධම්මදෙසනත්ථං ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ පරමන්ති දිට්ඨීසු පරිබ්බසානොති ‘‘ඉදං පරම’’න්ති ගහෙත්වා සකාය සකාය දිට්ඨියා වසමානො. යදුත්තරි කුරුතෙති යං අත්තනො සත්ථාරාදිං සෙට්ඨං කරොති. හීනාති අඤ්ඤෙ තතො සබ්බමාහාති තං අත්තනො සත්ථාරාදිං ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ සබ්බෙ ‘‘හීනා ඉමෙ’’ති ආහ. තස්මා විවාදානි අවීතිවත්තොති තෙන කාරණෙන සො දිට්ඨිකලහෙ අවීතිවත්තොව හොති.

804. දුතියගාථාය ¶ අත්ථො – එවං අවීතිවත්තො ච යං දිට්ඨෙ සුතෙ සීලවතෙ මුතෙති එතෙසු වත්ථූසු උප්පන්නදිට්ඨිසඞ්ඛාතෙ අත්තනි පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරං ආනිසංසං පස්සති. තදෙව සො තත්ථ සකාය දිට්ඨියා ආනිසංසං ‘‘ඉදං සෙට්ඨ’’න්ති ¶ අභිනිවිසිත්වා අඤ්ඤං සබ්බං පරසත්ථාරාදිකං නිහීනතො පස්සති.

805. තතියගාථාය අත්ථො – එවං පස්සතො චස්ස යං අත්තනො සත්ථාරාදිං නිස්සිතො අඤ්ඤං පරසත්ථාරාදිං හීනං පස්සති තං පන දස්සනං ගන්ථමෙව කුසලා වදන්ති, බන්ධනන්ති වුත්තං හොති ¶ . යස්මා එතදෙව, තස්මා හි දිට්ඨංව සුතං මුතං වා සීලබ්බතං භික්ඛු න නිස්සයෙය්ය, නාභිනිවෙසෙය්යාති වුත්තං හොති.

806. චතුත්ථගාථාය අත්ථො – න කෙවලං දිට්ඨසුතාදිං න නිස්සයෙය්ය, අපිච ඛො පන අසඤ්ජාතං උපරූපරි දිට්ඨිම්පි ලොකස්මිං න කප්පයෙය්ය, න ජනෙය්යාති වුත්තං හොති. කීදිසං? ඤාණෙන වා සීලවතෙන වාපි, සමාපත්තිඤාණාදිනා ඤාණෙන වා සීලවතෙන වා යා කප්පියති, එතං දිට්ඨිං න කප්පෙය්ය. න කෙවලඤ්ච දිට්ඨිං න කප්පයෙය්ය, අපිච ඛො පන මානෙනපි ජාතිආදීහි වත්ථූහි සමොති අත්තානමනූපනෙය්ය, හීනො න මඤ්ඤෙථ විසෙසි වාපීති.

807. පඤ්චමගාථාය අත්ථො – එවඤ්හි දිට්ඨිං අකප්පෙන්තො අමඤ්ඤමානො ච අත්තං පහාය අනුපාදියානො ඉධ වා යං පුබ්බෙ ගහිතං, තං පහාය අපරං අග්ගණ්හන්තො තස්මිම්පි වුත්තප්පකාරෙ ඤාණෙ දුවිධං නිස්සයං නො කරොති. අකරොන්තො ච ස වෙ වියත්තෙසු නානාදිට්ඨිවසෙන භින්නෙසු සත්තෙසු න වග්ගසාරී ඡන්දාදිවසෙන අගච්ඡනධම්මො හුත්වා ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨීසු කිඤ්චිපි දිට්ඨිං න පච්චෙති, න පච්චාගච්ඡතීති වුත්තං හොති.

808-10. ඉදානි යො සො ඉමාය ගාථාය වුත්තො ඛීණාසවො, තස්ස වණ්ණභණනත්ථං ‘‘යස්සූභයන්තෙ’’තිආදිකා තිස්සො ගාථායො ආහ. තත්ථ උභයන්තෙති පුබ්බෙ වුත්තඵස්සාදිභෙදෙ. පණිධීති තණ්හා. භවාභවායාති පුනප්පුනභවාය. ඉධ වා හුරං වාති සකත්තභාවාදිභෙදෙ ඉධ වා පරත්තභාවාදිභෙදෙ පරත්ථ වා. දිට්ඨෙ වාති දිට්ඨසුද්ධියා වා. එස නයො ¶ සුතාදීසු. සඤ්ඤාති සඤ්ඤාසමුට්ඨාපිකා දිට්ඨි. ධම්මාපි ¶ තෙසං න පටිච්ඡිතාසෙති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතධම්මාපි තෙසං ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති එවං න පටිච්ඡිතා. පාරඞ්ගතො න පච්චෙති තාදීති නිබ්බානපාරං ගතො තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනෙ කිලෙසෙ පුන නාගච්ඡති, පඤ්චහි ච ආකාරෙහි තාදී හොතීති. සෙසං පාකටමෙවාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය පරමට්ඨකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. ජරාසුත්තවණ්ණනා

811. අප්පං ¶ වත ජීවිතන්ති ජරාසුත්තං. කා උප්පත්ති? එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං වස්සං වසිත්වා යානි තානි බුද්ධානං සරීරාරොග්යසම්පාදනං අනුප්පන්නසික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං වෙනෙය්යදමනං තථාරූපාය අට්ඨුප්පත්තියා ජාතකාදිකථනන්තිආදීනි ජනපදචාරිකානිමිත්තානි, තානි සමවෙක්ඛිත්වා ජනපදචාරිකං පක්කාමි. අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො සායං සාකෙතං අනුප්පත්තො අඤ්ජනවනං පාවිසි. සාකෙතවාසිනො සුත්වා ‘‘අකාලො ඉදානි භගවන්තං දස්සනායා’’ති විභාතාය රත්තියා මාලාගන්ධාදීනි ගහෙත්වා භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා පූජනවන්දනසම්මොදනාදීනි කත්වා පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු යාව භගවතො ගාමප්පවෙසනවෙලා, අථ භගවා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පිණ්ඩාය පාවිසි. තං අඤ්ඤතරො සාකෙතකො බ්රාහ්මණමහාසාලො නගරා නික්ඛන්තො නගරද්වාරෙ අද්දස. දිස්වා පුත්තසිනෙහං උප්පාදෙත්වා ‘‘චිරදිට්ඨොසි, පුත්ත, මයා’’ති පරිදෙවයමානො අභිමුඛො අගමාසි. භගවා භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙසි – ‘‘අයං, භික්ඛවෙ, බ්රාහ්මණො යං ඉච්ඡති, තං කරොතු, න වාරෙතබ්බො’’ති.

බ්රාහ්මණොපි වච්ඡගිද්ධිනීව ගාවී ආගන්ත්වා භගවතො ¶ කායං පුරතො ච පච්ඡතො ච දක්ඛිණතො ච වාමතො චාති සමන්තා ආලිඞ්ගි ‘‘චිරදිට්ඨොසි, පුත්ත, චිරං විනා අහොසී’’ති භණන්තො. යදි පන සො තථා කාතුං න ලභෙය්ය, හදයං ඵාලෙත්වා මරෙය්ය. සො භගවන්තං අවොච – ‘‘භගවා තුම්හෙහි සද්ධිං ආගතභික්ඛූනං අහමෙව භික්ඛං දාතුං සමත්ථො, මමෙව ¶ අනුග්ගහං කරොථා’’ති. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙන. බ්රාහ්මණො භගවතො පත්තං ගහෙත්වා පුරතො ගච්ඡන්තො බ්රාහ්මණියා පෙසෙසි – ‘‘පුත්තො මෙ ආගතො, ආසනං පඤ්ඤාපෙතබ්බ’’න්ති. සා තථා කත්වා ආගමනං පස්සන්තී ඨිතා භගවන්තං අන්තරවීථියංයෙව දිස්වා පුත්තසිනෙහං උප්පාදෙත්වා ‘‘චිරදිට්ඨොසි, පුත්ත, මයා’’ති පාදෙසු ගහෙත්වා රොදිත්වා ඝරං අතිනෙත්වා සක්කච්චං භොජෙසි. භුත්තාවිනො බ්රාහ්මණො පත්තං අපනාමෙසි. භගවා තෙසං සප්පායං විදිත්වා ධම්මං දෙසෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ උභොපි සොතාපන්නා අහෙසුං. අථ භගවන්තං යාචිංසු – ‘‘යාව, භන්තෙ, භගවා ඉමං නගරං උපනිස්සාය විහරති, අම්හාකංයෙව ඝරෙ භික්ඛා ගහෙතබ්බා’’ති. භගවා ‘‘න බුද්ධා එවං එකං නිබද්ධට්ඨානංයෙව ගච්ඡන්තී’’ති පටික්ඛිපි. තෙ ආහංසු – ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං පිණ්ඩාය චරිත්වාපි තුම්හෙ ඉධෙව භත්තකිච්චං කත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා විහාරං ගච්ඡථා’’ති. භගවා තෙසං අනුග්ගහත්ථාය ¶ තථා අකාසි. මනුස්සා බ්රාහ්මණඤ්ච බ්රාහ්මණිඤ්ච ‘‘බුද්ධපිතා බුද්ධමාතා’’ ත්වෙව වොහරිංසු. තම්පි කුලං ‘‘බුද්ධකුල’’න්ති නාමං ලභි.

ආනන්දත්ථෙරො භගවන්තං පුච්ඡි – ‘‘අහං භගවතො මාතාපිතරො ජානාමි, ඉමෙ පන කස්මා වදන්ති ‘අහං බුද්ධමාතා අහං බුද්ධපිතා’’’ති. භගවා ආහ – ‘‘නිරන්තරං මෙ, ආනන්ද, බ්රාහ්මණී ච බ්රාහ්මණො ච පඤ්ච ජාතිසතානි මාතාපිතරො අහෙසුං, පඤ්ච ජාතිසතානි මාතාපිතූනං ජෙට්ඨකා, පඤ්ච ජාතිසතානි කනිට්ඨකා. තෙ පුබ්බසිනෙහෙනෙව කථෙන්තී’’ති ඉමඤ්ච ගාථමභාසි –

‘‘පුබ්බෙව ¶ සන්නිවාසෙන, පච්චුප්පන්නහිතෙන වා;

එවං තං ජායතෙ පෙමං, උප්පලංව යථොදකෙ’’ති. (ජා. 1.2.174);

තතො භගවා සාකෙතෙ යථාභිරන්තං විහරිත්වා පුන චාරිකං චරමානො සාවත්ථිමෙව අගමාසි. සොපි බ්රාහ්මණො ච බ්රාහ්මණී ච භික්ඛූ උපසඞ්කමිත්වා පතිරූපං ධම්මදෙසනං සුත්වා සෙසමග්ගෙ පාපුණිත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිංසු. නගරෙ බ්රාහ්මණා සන්නිපතිංසු ‘‘අම්හාකං ¶ ඤාතකෙ සක්කරිස්සාමා’’ති. සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො උපාසකාපි සන්නිපතිංසු උපාසිකායො ච ‘‘අම්හාකං සහධම්මිකෙ සක්කරිස්සාමා’’ති. තෙ සබ්බෙපි කම්බලකූටාගාරං ආරොපෙත්වා මාලාගන්ධාදීහි පූජෙන්තා නගරා නික්ඛාමෙසුං.

භගවාපි තං දිවසං පච්චූසසමයෙ බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො තෙසං පරිනිබ්බානභාවං ඤත්වා ‘‘තත්ථ මයි ගතෙ ධම්මදෙසනං සුත්වා බහුජනස්ස ධම්මාභිසමයො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා පත්තචීවරමාදාය සාවත්ථිතො ආගන්ත්වා ආළාහනමෙව පාවිසි. මනුස්සා දිස්වා ‘‘මාතාපිතූනං සරීරකිච්චං කාතුකාමො භගවා ආගතො’’ති වන්දිත්වා අට්ඨංසු. නාගරාපි කූටාගාරං පූජෙන්තා ආළාහනං ආනෙත්වා භගවන්තං පුච්ඡිංසු – ‘‘ගහට්ඨඅරියසාවකා කථං පූජෙතබ්බා’’ති. භගවා ‘‘යථා අසෙක්ඛා පූජියන්ති, තථා පූජෙතබ්බා ඉමෙ’’ති අධිප්පායෙන තෙසං අසෙක්ඛමුනිභාවං දීපෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අහිංසකා යෙ මුනයො, නිච්චං කායෙන සංවුතා;

තෙ යන්ති අච්චුතං ඨානං, යත්ථ ගන්ත්වා න සොචරෙ’’ති. (ධ. ප. 225);

තඤ්ච පරිසං ඔලොකෙත්වා තඞ්ඛණානුරූපං ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ ¶ අප්පං වත ජීවිතං ඉදන්ති ‘‘ඉදං වත මනුස්සානං ජීවිතං අප්පං පරිත්තං ඨිතිපරිත්තතාය සරසපරිත්තතායා’’ති සල්ලසුත්තෙපි වුත්තනයමෙතං. ඔරං වස්සසතාපි මිය්යතීති වස්සසතා ඔරං කලලාදිකාලෙපි මිය්යති. අතිච්චාති වස්සසතං අතික්කමිත්වා. ජරසාපි මිය්යතීති ජරායපි මිය්යති.

812-6. මමායිතෙති මමායිතවත්ථුකාරණා. විනාභාවසන්තමෙවිදන්ති ¶ සන්තවිනාභාවං විජ්ජමානවිනාභාවමෙව ඉදං, න සක්කා අවිනාභාවෙන භවිතුන්ති වුත්තං හොති. මාමකොති මම උපාසකො භික්ඛු වාති සඞ්ඛං ගතො, බුද්ධාදීනි වා වත්ථූනි මමායමානො. සඞ්ගතන්ති සමාගතං දිට්ඨපුබ්බං වා. පියායිතන්ති පියං කතං. නාමංයෙවාවසිස්සති අක්ඛෙය්යන්ති සබ්බං රූපාදිධම්මජාතං පහීයති, නාමමත්තමෙව තු අවසිස්සති ‘‘බුද්ධරක්ඛිතො, ධම්මරක්ඛිතො’’ති එවං සඞ්ඛාතුං කථෙතුං. මුනයොති ඛීණාසවමුනයො. ඛෙමදස්සිනොති නිබ්බානදස්සිනො.

817. සත්තමගාථා ¶ එවං මරණබ්භාහතෙ ලොකෙ අනුරූපපටිපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තා. තත්ථ පතිලීනචරස්සාති තතො තතො පතිලීනං චිත්තං කත්වා චරන්තස්ස. භික්ඛුනොති කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස සෙක්ඛස්ස වා. සාමග්ගියමාහු තස්සතං,යො අත්තානං භවනෙ න දස්සයෙති තස්සෙතං පතිරූපමාහු, යො එවංපටිපන්නො නිරයාදිභෙදෙ භවනෙ අත්තානං න දස්සෙය්ය. එවඤ්හි සො ඉමම්හා මරණා මුච්චෙය්යාති අධිප්පායො.

818-20. ඉදානි යො ‘‘අත්තානං භවනෙ න දස්සයෙ’’ති එවං ඛීණාසවො විභාවිතො, තස්ස වණ්ණභණනත්ථං ඉතො පරා තිස්සො ගාථායො ආහ. තත්ථ සබ්බත්ථාති ද්වාදසසු ආයතනෙසු. යදිදං දිට්ඨසුතං මුතෙසු වාති එත්ථ පන යදිදං දිට්ඨසුතං, එත්ථ වා මුතෙසු වා ධම්මෙසු එවං මුනි න උපලිම්පතීති එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ධොනො න හි තෙන මඤ්ඤති, යදිදං දිට්ඨසුතං මුතෙසු වාති අත්රාපි යදිදං දිට්ඨසුත්තං, තෙන වත්ථුනා න මඤ්ඤති, මුතෙසු වා ධම්මෙසු න මඤ්ඤතීති එවමෙව සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. න හි සො රජ්ජති නො විරජ්ජතීති. බාලපුථුජ්ජනා විය න රජ්ජති, කල්යාණපුථුජ්ජනසෙක්ඛා විය න විරජ්ජති, රාගස්ස පන ඛීණත්තා ‘‘විරාගො’’ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙවාති. දෙසනාපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය ජරාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. තිස්සමෙත්තෙය්යසුත්තවණ්ණනා

821. මෙථුනමනුයුත්තස්සාති ¶ ¶ තිස්සමෙත්තෙය්යසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවති කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ තිස්සමෙත්තෙය්යා නාම ද්වෙ සහායා සාවත්ථිං අගමංසු. තෙ සායන්හසමයං මහාජනං ජෙතවනාභිමුඛං ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘කුහිං ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡිංසු. තතො තෙහි ‘‘බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො, බහුජනහිතාය ධම්මං දෙසෙති, තං සොතුං ජෙතවනං ගච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ ¶ ‘‘මයම්පි සොස්සාමා’’ති අගමංසු. තෙ අවඤ්ඣධම්මදෙසකස්ස භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා පරිසන්තරෙ නිසින්නාව චින්තෙසුං – ‘‘න සක්කා අගාරමජ්ඣෙ ඨිතෙනායං ධම්මො පරිපූරෙතු’’න්ති. අථ පක්කන්තෙ මහාජනෙ භගවන්තං පබ්බජ්ජං යාචිංසු. භගවා ‘‘ඉමෙ පබ්බාජෙහී’’ති අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආණාපෙසි. සො තෙ පබ්බාජෙත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා අරඤ්ඤවාසං ගන්තුමාරද්ධො. මෙත්තෙය්යො තිස්සං ආහ – ‘‘ආවුසො, උපජ්ඣායො අරඤ්ඤං ගච්ඡති, මයම්පි ගච්ඡාමා’’ති. තිස්සො ‘‘අලං ආවුසො, භගවතො දස්සනං ධම්මස්සවනඤ්ච අහං පිහෙමි, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති වත්වා න අගමාසි. මෙත්තෙය්යො උපජ්ඣායෙන සහ ගන්ත්වා අරඤ්ඤෙ සමණධම්මං කරොන්තො න චිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි සද්ධිං ආචරියුපජ්ඣායෙහි. තිස්සස්සාපි ජෙට්ඨභාතා බ්යාධිනා කාලමකාසි. සො තං සුත්වා අත්තනො ගාමං අගමාසි, තත්ර නං ඤාතකා පලොභෙත්වා උප්පබ්බාජෙසුං. මෙත්තෙය්යොපි ආචරියුපජ්ඣායෙහි සද්ධිං සාවත්ථිං ආගතො. අථ භගවා වුත්ථවස්සො ජනපදචාරිකං චරමානො අනුපුබ්බෙන තං ගාමං පාපුණි. තත්ථ මෙත්තෙය්යො භගවන්තං වන්දිත්වා ‘‘ඉමස්මිං, භන්තෙ, ගාමෙ මම ගිහිසහායො අත්ථි, මුහුත්තං තාව ආගමෙථ අනුකම්පං උපාදායා’’ති වත්වා ගාමං පවිසිත්වා තං භගවතො සන්තිකං ආනෙත්වා එකමන්තං ඨිතො තස්සත්ථාය ආදිගාථාය භගවන්තං පඤ්හං ¶ පුච්ඡි. තස්ස භගවා බ්යාකරොන්තො අවසෙසගාථායො අභාසි. අයමස්ස සුත්තස්ස උප්පත්ති.

තත්ථ මෙථුනමනුයුත්තස්සාති මෙථුනධම්මසමායුත්තස්ස. ඉතීති එවමාහ. ආයස්මාති පියවචනමෙතං, තිස්සොති නාමං තස්ස ථෙරස්ස. සො හි තිස්සොති නාමෙන. මෙත්තෙය්යොති ගොත්තං, ගොත්තවසෙනෙව චෙස පාකටො අහොසි. තස්මා අට්ඨුප්පත්තියං වුත්තං ‘‘තිස්සමෙත්තෙය්යා නාම ද්වෙ සහායා’’ති. විඝාතන්ති උපඝාතං. බ්රූහීති ආචික්ඛ. මාරිසාති පියවචනමෙතං, නිදුක්ඛාති වුත්තං හොති. සුත්වාන තව සාසනන්ති තව වචනං සුත්වා. විවෙකෙ සික්ඛිස්සාමසෙති සහායං ආරබ්භ ධම්මදෙසනං යාචන්තො භණති. සො පන සික්ඛිතසික්ඛොයෙව.

822. මුස්සතෙ ¶ වාපි සාසනන්ති පරියත්තිපටිපත්තිතො දුවිධම්පි සාසනං නස්සති. වාපීති පදපූරණමත්තං. එතං තස්මිං අනාරියන්ති තස්මිං පුග්ගලෙ එතං අනරියං, යදිදං මිච්ඡාපටිපදා.

823. එකො ¶ පුබ්බෙ චරිත්වානාති පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන වා ගණවොස්සග්ගට්ඨෙන වා පුබ්බෙ එකො විහරිත්වා. යානං භන්තංව තං ලොකෙ, හීනමාහු පුථුජ්ජනන්ති තං විබ්භන්තකං පුග්ගලං යථා හත්ථියානාදියානං අදන්තං විසමං ආරොහති, ආරොහකම්පි භඤ්ජති, පපාතෙපි පපතති. එවං කායදුච්චරිතාදිවිසමාරොහනෙන නරකාදීසු, අත්ථභඤ්ජනෙන ජාතිපපාතාදීසු පපතනෙන ච යානං භන්තංව ආහු හීනං පුථුජ්ජනඤ්ච ආහූති.

824-5. යසො කිත්ති චාති ලාභසක්කාරො පසංසා ච. පුබ්බෙති පබ්බජිතභාවෙ. හායතෙ වාපි තස්ස සාති තස්ස විබ්භන්තකස්ස සතො සො ච යසො සා ච කිත්ති හායති. එතම්පි දිස්වාති එතම්පි පුබ්බෙ යසකිත්තීනං භාවං පච්ඡා ච හානිං දිස්වා. සික්ඛෙථ මෙථුනං විප්පහාතවෙති තිස්සො සික්ඛා සික්ඛෙථ. කිං කාරණං? මෙථුනං විප්පහාතවෙ, මෙථුනප්පහානත්ථායාති වුත්තං හොති. යො හි මෙථුනං න විප්පජහති, සඞ්කප්පෙහි…පෙ… තථාවිධො ¶ . තත්ථ පරෙතොති සමන්නාගතො. පරෙසං නිග්ඝොසන්ති උපජ්ඣායාදීනං නින්දාවචනං. මඞ්කු හොතීති දුම්මනො හොති.

826. ඉතො පරා ගාථා පාකටසම්බන්ධා එව. තාසු සත්ථානීති කායදුච්චරිතාදීනි. තානි හි අත්තනො පරෙසඤ්ච ඡෙදනට්ඨෙන ‘‘සත්ථානී’’ති වුච්චන්ති. තෙසු චායං විසෙසතො චොදිතො මුසාවචනසත්ථානෙව කරොති – ‘‘ඉමිනා කාරණෙනාහං විබ්භන්තො’’ති භණන්තො. තෙනෙවාහ – ‘‘එස ඛ්වස්ස මහාගෙධො, මොසවජ්ජං පගාහතී’’ති. තත්ථ එස ඛ්වස්සාති එස ඛො අස්ස. මහාගෙධොති මහාබන්ධනං. කතමොති චෙ? යදිදං මොසවජ්ජං පගාහති, ස්වාස්ස මුසාවාදජ්ඣොගාහො මහාගෙධොති වෙදිතබ්බො.

827. මන්දොව පරිකිස්සතීති පාණවධාදීනි කරොන්තො තතොනිදානඤ්ච දුක්ඛමනුභොන්තො භොගපරියෙසනරක්ඛනානි ච කරොන්තො මොමූහො විය පරිකිලිස්සති.

828-9. ‘‘එතමාදීනවං ඤත්වා, මුනි පුබ්බාපරෙ ඉධා’’ති එතං ‘‘යසො කිත්ති ච යා පුබ්බෙ, හායතෙවාපි තස්ස සා’’ති ඉතො පභුති වුත්තෙ පුබ්බාපරෙ ඉධ ඉමස්මිං සාසනෙ පුබ්බතො අපරෙ සමණභාවතො විබ්භන්තකභාවෙ ¶ ආදීනවං මුනි ඤත්වා. එතදරියානමුත්තමන්ති යදිදං විවෙකචරියා ¶ , එතං බුද්ධාදීනං අරියානං උත්තමං, තස්මා විවෙකඤ්ඤෙව සික්ඛෙථාති අධිප්පායො. න තෙන සෙට්ඨො මඤ්ඤෙථාති තෙන ච විවෙකෙන න අත්තානං ‘‘සෙට්ඨො අහ’’න්ති මඤ්ඤෙය්ය, තෙන ථද්ධො න භවෙය්යාති වුත්තං හොති.

830. රිත්තස්සාති විවිත්තස්ස කායදුච්චරිතාදීහි විරහිතස්ස. ඔඝතිණ්ණස්ස පිහයන්ති, කාමෙසු ගධිතා පජාති වත්ථුකාමෙසු ලග්ගා සත්තා තස්ස චතුරොඝතිණ්ණස්ස පිහයන්ති ඉණායිකා විය ආණණ්යස්සාති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ තිස්සො සොතාපත්තිඵලං පත්වා පච්ඡා පබ්බජිත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය තිස්සමෙත්තෙය්යසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. පසූරසුත්තවණ්ණනා

831. ඉධෙව ¶ ¶ සුද්ධීති පසූරසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවති කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ පසූරො නාම පරිබ්බාජකො මහාවාදී, සො ‘‘අහමස්මි සකලජම්බුදීපෙ වාදෙන අග්ගො, තස්මා යථා ජම්බුදීපස්ස ජම්බුපඤ්ඤාණං, එවං මමාපි භවිතුං අරහතී’’ති ජම්බුසාඛං ධජං කත්වා සකලජම්බුදීපෙ පටිවාදං අනාසාදෙන්තො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ආගන්ත්වා නගරද්වාරෙ වාලිකත්ථලං කත්වා තත්ථ සාඛං උස්සාපෙත්වා ‘‘යො මයා සද්ධිං වාදං කාතුං සමත්ථො, සො ඉමං සාඛං භඤ්ජතූ’’ති වත්වා නගරං පාවිසි. තං ඨානං මහාජනො පරිවාරෙත්වා අට්ඨාසි. තෙන ච සමයෙන ආයස්මා සාරිපුත්තො භත්තකිච්චං කත්වා සාවත්ථිතො නික්ඛමති. සො තං දිස්වා සම්බහුලෙ ගාමදාරකෙ පුච්ඡි – ‘‘කිං එතං දාරකා’’ති, තෙ සබ්බං ආචික්ඛිංසු. ‘‘තෙන හි නං තුම්හෙ උද්ධරිත්වා පාදෙහි භඤ්ජථ, ‘වාදත්ථිකො විහාරං ආගච්ඡතූ’ති ච භණථා’’ති වත්වා පක්කාමි.

පරිබ්බාජකො ¶ පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො ආගන්ත්වා උද්ධරිත්වා භග්ගං සාඛං දිස්වා ‘‘කෙනිදං කාරිත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘බුද්ධසාවකෙන සාරිපුත්තෙනා’’ති ච වුත්තෙ පමුදිතො හුත්වා ‘‘අජ්ජ මම ජයං සමණස්ස ච පරාජයං පණ්ඩිතා පස්සන්තූ’’ති පඤ්හවීමංසකෙ කාරණිකෙ ආනෙතුං සාවත්ථිං පවිසිත්වා වීථිසිඞ්ඝාටකචච්චරෙසු විචරන්තො ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස අග්ගසාවකෙන සහ වාදෙ පඤ්ඤාපටිභානං සොතුකාමා භොන්තො නික්ඛමන්තූ’’ති උග්ඝොසෙසි. ‘‘පණ්ඩිතානං වචනං සොස්සාමා’’ති සාසනෙ පසන්නාපි අප්පසන්නාපි බහූ මනුස්සා නික්ඛමිංසු. තතො පසූරො මහාජනපරිවුතො ‘‘එවං වුත්තෙ එවං භණිස්සාමී’’තිආදීනි විතක්කෙන්තො විහාරං අගමාසි. ථෙරො ‘‘විහාරෙ උච්චාසද්දමහාසද්දො ජනබ්යාකුලඤ්ච මා අහොසී’’ති ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදි.

පරිබ්බාජකො ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ත්වං, භො, පබ්බජිත, මය්හං ජම්බුධජං භඤ්ජාපෙසී’’ති ආහ. ‘‘ආම පරිබ්බාජකා’’ති ච වුත්තෙ ‘‘හොතු නො, භො, කාචි කථාපවත්තී’’ති ආහ. ‘‘හොතු පරිබ්බාජකා’’ති ච ථෙරෙන සම්පටිච්ඡිතෙ ‘‘ත්වං, සමණ, පුච්ඡ, අහං විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති ¶ ආහ. තතො නං ථෙරො අවච ‘‘කිං, පරිබ්බාජක, දුක්කරං පුච්ඡා, උදාහු ¶ විස්සජ්ජන’’න්ති. විස්සජ්ජනං භො, පබ්බජිත, පුච්ඡාය කිං දුක්කරං. තං යො හි කොචි යංකිඤ්චි පුච්ඡතීති. ‘‘තෙන හි, පරිබ්බාජක, ත්වං පුච්ඡ, අහං විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති එවං වුත්තෙ පරිබ්බාජකො ‘‘සාධුරූපො භික්ඛු ඨානෙ සාඛං භඤ්ජාපෙසී’’ති විම්හිතචිත්තො හුත්වා ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘කො පුරිසස්ස කාමො’’ති. ‘‘සඞ්කප්පරාගො පුරිසස්ස කාමො’’ති (අ. නි. 6.63) ථෙරො ආහ. සො තං සුත්වා ථෙරෙ විරුද්ධසඤ්ඤී හුත්වා පරාජයං ආරොපෙතුකාමො ආහ – ‘‘චිත්රවිචිත්රාරම්මණං පන භො, පබ්බජිත, පුරිසස්ස කාමං න වදෙසී’’ති? ‘‘ආම, පරිබ්බාජක, න වදෙමී’’ති. තතො නං පරිබ්බාජකො යාව තික්ඛත්තුං පටිඤ්ඤං කාරාපෙත්වා ‘‘සුණන්තු භොන්තො සමණස්ස වාදෙ දොස’’න්ති පඤ්හවීමංසකෙ ආලපිත්වා ආහ – ‘‘භො, පබ්බජිත, තුම්හාකං සබ්රහ්මචාරිනො අරඤ්ඤෙ විහරන්තී’’ති? ‘‘ආම, පරිබ්බාජක, විහරන්තී’’ති. ‘‘තෙ තත්ථ විහරන්තා කාමවිතක්කාදයො විතක්කෙ විතක්කෙන්තී’’ති? ‘‘ආම, පරිබ්බාජක, පුථුජ්ජනා සහසා විතක්කෙන්තී’’ති. ‘‘යදි එවං තෙසං සමණභාවො කුතො? නනු තෙ අගාරිකා කාමභොගිනො හොන්තී’’ති එවඤ්ච පන වත්වා අථාපරං එතදවොච –

‘‘න ¶ තෙ වෙ කාමා යානි චිත්රානි ලොකෙ,

සඞ්කප්පරාගඤ්ච වදෙසි කාමං;

සඞ්කප්පයං අකුසලෙ විතක්කෙ,

භික්ඛුපි තෙ හෙස්සති කාමභොගී’’ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.34);

අථ ථෙරො පරිබ්බාජකස්ස වාදෙ දොසං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘කිං, පරිබ්බාජක, සඞ්කප්පරාගං පුරිසස්ස කාමං න වදෙසි, චිත්රවිචිත්රාරම්මණං වදෙසී’’ති? ‘‘ආම, භො, පබ්බජිතා’’ති. තතො නං ථෙරො යාව තික්ඛත්තුං පටිඤ්ඤං කාරාපෙත්වා ‘‘සුණාථ, ආවුසො, පරිබ්බාජකස්ස වාදෙ දොස’’න්ති පඤ්හවීමංසකෙ ආලපිත්වා ආහ – ‘‘ආවුසො පසූර, තව සත්ථා අත්ථී’’ති? ‘‘ආම, පබ්බජිත, අත්ථී’’ති. ‘‘සො චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං රූපාරම්මණං පස්සති සද්දාරම්මණාදීනි ¶ වා සෙවතී’’ති? ‘‘ආම, පබ්බජිත, සෙවතී’’ති. ‘‘යදි එවං තස්ස සත්ථුභාවො කුතො, නනු සො අගාරිකො කාමභොගී හොතී’’ති එවඤ්ච පන වත්වා අථාපරං එතදවොච –

‘‘තෙ වෙ කාමා යානි චිත්රානි ලොකෙ,

සඞ්කප්පරාගං න වදෙසි කාමං;

පස්සන්තො ¶ රූපානි මනොරමානි,

සුණන්තො සද්දානි මනොරමානි.

‘‘ඝායන්තො ගන්ධානි මනොරමානි,

සායන්තො රසානි මනොරමානි;

ඵුසන්තො ඵස්සානි මනොරමානි,

සත්ථාපි තෙ හෙස්සති කාමභොගී’’ති.

එවං වුත්තෙ නිප්පටිභානො පරිබ්බාජකො ‘‘අයං පබ්බජිතො මහාවාදී, ඉමස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා වාදසත්ථං සික්ඛිස්සාමී’’ති සාවත්ථිං පවිසිත්වා පත්තචීවරං පරියෙසිත්වා ජෙතවනං පවිට්ඨො තත්ථ ලාලුදායිං සුවණ්ණවණ්ණං කායූපපන්නං සරීරාකාරාකප්පෙසු සමන්තපාසාදිකං දිස්වා ‘‘අයං භික්ඛු මහාපඤ්ඤො මහාවාදී’’ති මන්ත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තං වාදෙන නිග්ගහෙත්වා සලිඞ්ගෙන තංයෙව තිත්ථායතනං පක්කමිත්වා පුන ‘‘සමණෙන ගොතමෙන සද්ධිං වාදං කරිස්සාමී’’ති සාවත්ථියං පුරිමනයෙනෙව උග්ඝොසෙත්වා මහාජනපරිවුතො ‘‘එවං සමණං ගොතමං නිග්ගහෙස්සාමී’’තිආදීනි වදන්තො ¶ ජෙතවනං අගමාසි. ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘අයං අභාජනභූතො’’ති මුඛබන්ධමස්ස අකාසි. සො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා මූගො විය නිසීදි. මනුස්සා ‘‘ඉදානි පුච්ඡිස්සති, ඉදානි පුච්ඡිස්සතී’’ති තස්ස මුඛං උල්ලොකෙත්වා ‘‘වදෙහි, භො පසූර, වදෙහි, භො පසූරා’’ති උච්චාසද්දමහාසද්දා අහෙසුං. අථ භගවා ‘‘කිං පසූරො වදිස්සතී’’ති වත්වා තත්ථ සම්පත්තපරිසාය ධම්මදෙසනත්ථං ඉමං සුත්තං අභාසි.

තත්ථ පඨමගාථාය තාව අයං සඞ්ඛෙපො – ඉමෙ දිට්ඨිගතිකා අත්තනො දිට්ඨිං සන්ධාය ඉධෙව සුද්ධී ඉති වාදයන්ති නාඤ්ඤෙසු ධම්මෙසු විසුද්ධිමාහු. එවං සන්තෙ අත්තනො සත්ථාරාදීනි ¶ නිස්සිතා තත්ථෙව ‘‘එස වාදො සුභො’’ති එවං සුභං වදානා හුත්වා පුථූ සමණබ්රාහ්මණා ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදීසු පච්චෙකසච්චෙසු නිවිට්ඨා.

832. එවං නිවිට්ඨා ච – තෙ වාදකාමාති ගාථා. තත්ථ බාලං දහන්තී මිථු අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති ‘‘අයං බාලො අයං බාලො’’ති එවං ද්වෙපි ජනා අඤ්ඤමඤ්ඤං බාලං දහන්ති, බාලතො පස්සන්ති. වදන්ති තෙ අඤ්ඤසිතා කථොජ්ජන්ති තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සත්ථාරාදිං නිස්සිතා කලහං වදන්ති. පසංසකාමා කුසලා වදානාති පසංසත්ථිකා උභොපි ‘‘මයං කුසලවාදා පණ්ඩිතවාදා’’ති එවංසඤ්ඤිනො හුත්වා.

833. එවං ¶ වදානෙසු ච තෙසු එකො නියමතො එව – යුත්තො කථායන්ති ගාථා. තත්ථ යුත්තො කථායන්ති විවාදකථාය උස්සුක්කො. පසංසමිච්ඡං විනිඝාති හොතීති අත්තනො පසංසං ඉච්ඡන්තො ‘‘කථං නු ඛො නිග්ගහෙස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පුබ්බෙව සල්ලාපා කථංකථී විනිඝාතී හොති. අපාහතස්මින්ති පඤ්හවීමංසකෙහි ‘‘අත්ථාපගතං තෙ භණිතං, බ්යඤ්ජනාපගතං තෙ භණිත’’න්තිආදිනා නයෙන අපහාරිතෙ වාදෙ. නින්දාය සො කුප්පතීති එවං අපාහතස්මිඤ්ච වාදෙ උප්පන්නාය නින්දාය සො කුප්පති. රන්ධමෙසීති පරස්ස රන්ධමෙව ගවෙසන්තො.

834. න ¶ කෙවලඤ්ච කුප්පති, අපිච ඛො පන යමස්ස වාදන්ති ගාථා. තත්ථ පරිහීනමාහු අපාහතන්ති අත්ථබ්යඤ්ජනාදිතො අපාහතං පරිහීනං වදන්ති. පරිදෙවතීති තතො නිමිත්තං සො ‘‘අඤ්ඤං මයා ආවජ්ජිත’’න්තිආදීහි විප්පලපති. සොචතීති ‘‘තස්ස ජයො’’තිආදීනි ආරබ්භ සොචති. උපච්චගා මන්ති අනුත්ථුනාතීති ‘‘සො මං වාදෙන වාදං අතික්කන්තො’’තිආදිනා නයෙන සුට්ඨුතරං විප්පලපති.

835. එතෙ විවාදා සමණෙසූති එත්ථ පන සමණා වුච්චන්ති බාහිරපරිබ්බාජකා. එතෙසු උග්ඝාති නිඝාති හොතීති එතෙසු වාදෙසු ජයපරාජයාදිවසෙන චිත්තස්ස උග්ඝාතං නිඝාතඤ්ච පාපුණන්තො උග්ඝාතී නිඝාතී ච හොති. විරමෙ කථොජ්ජන්ති පජහෙය්ය කලහං. න හඤ්ඤදත්ථත්ථි පසංසලාභාති න හි එත්ථ පසංසලාභතො අඤ්ඤො අත්ථො අත්ථි.

836-7. ඡට්ඨගාථාය අත්ථො – යස්මා ච න හඤ්ඤදත්ථත්ථි පසංසලාභා, තස්මා පරමං ලාභං ලභන්තොපි ‘‘සුන්දරො අය’’න්ති තත්ථ දිට්ඨියා පසංසිතො වා ¶ පන හොති තං වාදං පරිසාය මජ්ඣෙ දීපෙත්වා, තතො සො තෙන ජයත්ථෙන තුට්ඨිං වා දන්තවිදංසකං වා ආපජ්ජන්තො හසති, මානෙන ච උණ්ණමති. කිං කාරණං? යස්මා තං ජයත්ථං පප්පුය්ය යථාමානො ජාතො, එවං උණ්ණමතො ච යා උණ්ණතීති ගාථා. තත්ථ මානාතිමානං වදතෙ පනෙසොති එසො පන තං උණ්ණතිං ‘‘විඝාතභූමී’’ති අබුජ්ඣමානො මානඤ්ච අතිමානඤ්ච වදතියෙව.

838. එවං වාදෙ දොසං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස වාදං අසම්පටිච්ඡන්තො ‘‘සූරො’’ති ගාථමාහ. තත්ථ රාජඛාදායාති රාජඛාදනීයෙන, භත්තවෙතනෙනාති වුත්තං හොති. අභිගජ්ජමෙති පටිසූරමිච්ඡන්ති යථා සො පටිසූරං ඉච්ඡන්තො අභිගජ්ජන්තො එති, එවං දිට්ඨිගතිකො දිට්ඨිගතිකන්ති දස්සෙති. යෙනෙව සො, තෙන පලෙහීති යෙන සො තුය්හං පටිසූරො, තෙන ගච්ඡ. පුබ්බෙව ¶ නත්ථි යදිදං යුධායාති යං පන ඉදං කිලෙසජාතං යුද්ධාය සියා, තං එතං පුබ්බෙව නත්ථි, බොධිමූලෙයෙව පහීනන්ති දස්සෙති. සෙසගාථා පාකටසම්බන්ධායෙව.

839-40. තත්ථ විවාදයන්තීති විවදන්ති. පටිසෙනිකත්තාති පටිලොමකාරකො. විසෙනිකත්වාති කිලෙසසෙනං විනාසෙත්වා. කිං ලභෙථොති ¶ පටිමල්ලං කිං ලභිස්සසි. පසූරාති තං පරිබ්බාජකං ආලපති. යෙසීධ නත්ථීති යෙසං ඉධ නත්ථි.

841. පවිතක්කන්ති ‘‘ජයො නු ඛො මෙ භවිස්සතී’’ති ආදීනි විතක්කෙන්තො. ධොනෙන යුගං සමාගමාති ධුතකිලෙසෙන බුද්ධෙන සද්ධිං යුගග්ගාහං සමාපන්නො. න හි ත්වං සක්ඛසි සම්පයාතවෙති කොත්ථුකාදයො විය සීහාදීහි, ධොනෙන සහ යුගං ගහෙත්වා එකපදම්පි සම්පයාතුං යුගග්ගාහමෙව වා සම්පාදෙතුං න සක්ඛිස්සසීති. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙවාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය පසූරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. මාගණ්ඩියසුත්තවණ්ණනා

842. දිස්වාන ¶ තණ්හන්ති මාගණ්ඩියසුත්තං. කා උප්පත්ති? එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරන්තො පච්චූසසමයෙ ¶ බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො කුරූසු කම්මාසධම්මනිගමවාසිනො මාගණ්ඩියස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස සපජාපතිකස්ස අරහත්තූපනිස්සයං දිස්වා තාවදෙව සාවත්ථිතො තත්ථ ගන්ත්වා කම්මාසධම්මස්ස අවිදූරෙ අඤ්ඤතරස්මිං වනසණ්ඩෙ නිසීදි සුවණ්ණොභාසං මුඤ්චමානො. මාගණ්ඩියොපි තඞ්ඛණං තත්ථ මුඛධොවනත්ථං ගතො සුවණ්ණොභාසං දිස්වා ‘‘කිං ඉද’’න්ති ඉතො චිතො ච පෙක්ඛමානො භගවන්තං දිස්වා අත්තමනො අහොසි. තස්ස කිර ධීතා සුවණ්ණවණ්ණා, තං බහූ ඛත්තියකුමාරාදයො වාරයන්තා න ලභන්ති. බ්රාහ්මණො එවංලද්ධිකො හොති ‘‘සමණස්සෙව නං සුවණ්ණවණ්ණස්ස දස්සාමී’’ති. සො භගවන්තං දිස්වා ‘‘අයං මෙ ධීතාය සමානවණ්ණො, ඉමස්ස නං දස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි. තස්මා දිස්වාව අත්තමනො අහොසි. සො වෙගෙන ඝරං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණිං ආහ – ‘‘භොති භොති මයා ධීතාය සමානවණ්ණො පුරිසො දිට්ඨො, අලඞ්කරොහි දාරිකං, තස්ස නං දස්සාමා’’ති. බ්රාහ්මණියා ¶ දාරිකං ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා වත්ථපුප්ඵාලඞ්කාරාදීහි අලඞ්කරොන්තියා එව භගවතො භික්ඛාචාරවෙලා සම්පත්තා. අථ භගවා කම්මාසධම්මං පිණ්ඩාය පාවිසි.

තෙපි ඛො ධීතරං ගහෙත්වා භගවතො නිසින්නොකාසං අගමංසු. තත්ථ භගවන්තං අදිස්වා බ්රාහ්මණී ඉතො චිතො ච විලොකෙන්තී භගවතො නිසජ්ජට්ඨානං තිණසන්ථාරකං අද්දස. බුද්ධානඤ්ච අධිට්ඨානබලෙන නිසින්නොකාසො පදනික්ඛෙපො ච අබ්යාකුලා හොන්ති. සා බ්රාහ්මණං ආහ – ‘‘එස, බ්රාහ්මණ, තස්ස තිණසන්ථාරො’’ති? ‘‘ආම, භොතී’’ති. ‘‘තෙන හි, බ්රාහ්මණ, අම්හාකං ආගමනකම්මං න සම්පජ්ජිස්සතී’’ති. ‘‘කස්මා භොතී’’ති? ‘‘පස්ස, බ්රාහ්මණ, අබ්යාකුලො තිණසන්ථාරො, නෙසො කාමභොගිනො පරිභුත්තො’’ති. බ්රාහ්මණො ‘‘මා, භොති මඞ්ගලෙ පරියෙසියමානෙ අවමඞ්ගලං අභණී’’ති ආහ. පුනපි බ්රාහ්මණී ඉතො චිතො ච විචරන්තී භගවතො පදනික්ඛෙපං දිස්වා බ්රාහ්මණං ආහ ‘‘අයං තස්ස පදනික්ඛෙපො’’ති? ‘‘ආම, භොතී’’ති. ‘‘පස්ස, බ්රාහ්මණ, පදනික්ඛෙපං, නායං සත්තො කාමෙසු ගධිතො’’ති. ‘‘කථං ත්වං භොති ජානාසී’’ති ච වුත්තා අත්තනො ඤාණබලං දස්සෙන්තී ආහ –

‘‘රත්තස්ස ¶ ¶ හි උක්කුටිකං පදං භවෙ,

දුට්ඨස්ස හොති අනුකඩ්ඪිතං පදං;

මූළ්හස්ස හොති සහසානුපීළිතං,

විවට්ටච්ඡදස්ස ඉදමීදිසං පද’’න්ති. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261; ධ. ප. අට්ඨ. 1.2 සාමාවතීවත්ථු; විසුද්ධි. 1.45);

අයඤ්චරහි තෙසං කථා විප්පකතා, අථ භගවා කතභත්තකිච්චො තමෙව වනසණ්ඩං ආගතො. බ්රාහ්මණී භගවතො වරලක්ඛණඛචිතං බ්යාමප්පභාපරික්ඛිත්තං රූපං දිස්වා බ්රාහ්මණං ආහ – ‘‘එස තයා, බ්රාහ්මණ, දිට්ඨො’’ති? ‘‘ආම භොතී’’ති. ‘‘ආගතකම්මං න සම්පජ්ජිස්සතෙව, එවරූපො නාම කාමෙ පරිභුඤ්ජිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති. තෙසං එවං වදන්තානඤ්ඤෙව භගවා තිණසන්ථාරකෙ නිසීදි. අථ බ්රාහ්මණො ධීතරං වාමෙන හත්ථෙන ගහෙත්වා කමණ්ඩලුං දක්ඛිණෙන හත්ථෙන ගහෙත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භො, පබ්බජිත, ත්වඤ්ච සුවණ්ණවණ්ණො අයඤ්ච දාරිකා, අනුච්ඡවිකා එසා තව, ඉමාහං භොතො භරියං පොසාවනත්ථාය දම්මී’’ති ¶ වත්වා භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා දාතුකාමො අට්ඨාසි. භගවා බ්රාහ්මණං අනාලපිත්වා අඤ්ඤෙන සද්ධිං සල්ලපමානො විය ‘‘දිස්වාන තණ්හ’’න්ති ඉමං ගාථං අභාසි.

තස්සත්ථො – අජපාලනිග්රොධමූලෙ නානාරූපානි නිම්මිනිත්වා අභිකාමමාගතං මාරධීතරං දිස්වාන තණ්හං අරතිං රගඤ්ච ඡන්දමත්තම්පි මෙ මෙථුනස්මිං නාහොසි, කිමෙවිදං ඉමිස්සා දාරිකාය මුත්තකරීසපුණ්ණං රූපං දිස්වා භවිස්සති සබ්බථා පාදාපි නං සම්ඵුසිතුං න ඉච්ඡෙ, කුතොනෙන සංවසිතුන්ති.

843. තතො මාගණ්ඩියො ‘‘පබ්බජිතා නාම මානුසකෙ කාමෙ පහාය දිබ්බකාමත්ථාය පබ්බජන්ති, අයඤ්ච දිබ්බෙපි කාමෙ න ඉච්ඡති, ඉදම්පි ඉත්ථිරතනං, කා නු අස්ස දිට්ඨී’’ති පුච්ඡිතුං දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ එතාදිසං චෙ රතනන්ති දිබ්බිත්ථිරතනං සන්ධාය භණති, නාරින්ති අත්තනො ධීතරං සන්ධාය. දිට්ඨිගතං සීලවතං නු ජීවිතන්ති දිට්ඨිඤ්ච සීලඤ්ච ¶ වතඤ්ච ජීවිතඤ්ච. භවූපපත්තිඤ්ච වදෙසි කීදිසන්ති අත්තනො භවූපපත්තිඤ්ච කීදිසං වදසීති.

844. ඉතො පරා ද්වෙ ගාථා විසජ්ජනපුච්ඡානයෙන පවත්තත්තා පාකටසම්බන්ධායෙව. තාසු පඨමගාථාය සඞ්ඛෙපත්ථො – තස්ස මය්හං, මාගණ්ඩිය, ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතධම්මෙසු නිච්ඡිනිත්වා ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති එවං ඉදං වදාමීති සමුග්ගහිතං න හොති නත්ථි න විජ්ජති. කිංකාරණා ¶ ? අහඤ්හි පස්සන්තො දිට්ඨීසු ආදීනවං කඤ්චි දිට්ඨිං අග්ගහෙත්වා සච්චානි පවිචිනන්තො අජ්ඣත්තං රාගාදීනං සන්තිභාවෙන අජ්ඣත්තසන්තිසඞ්ඛාතං නිබ්බානමෙව අද්දසන්ති.

845. දුතියගාථාය සඞ්ඛෙපත්ථො – යානිමානි දිට්ඨිගතානි තෙහි තෙහි සත්තෙහි විනිච්ඡිනිත්වා ගහිතත්තා විනිච්ඡයාති ච අත්තනො පච්චයෙහි අභිසඞ්ඛතභාවාදිනා නයෙන පකප්පිතානි චාති වුච්චන්ති. තෙ ත්වං මුනි දිට්ඨිගතධම්මෙ අග්ගහෙත්වා අජ්ඣත්තසන්තීති යමෙතමත්ථං බ්රූසි, ආචික්ඛ මෙ, කථං නු ධීරෙහි පවෙදිතං කථං පකාසිතං ධීරෙහි තං පදන්ති.

846. අථස්ස ¶ භගවා යථා යෙන උපායෙන තං පදං ධීරෙහි පකාසිතං, තං උපායං සපටිපක්ඛං දස්සෙන්තො ‘‘න දිට්ඨියා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ ‘‘න දිට්ඨියා’’තිආදීහි දිට්ඨිසුතිඅට්ඨසමාපත්තිඤාණබාහිරසීලබ්බතානි පටික්ඛිපති. ‘‘සුද්ධිමාහා’’ති එත්ථ වුත්තං ආහ-සද්දං සබ්බත්ථ නකාරෙන සද්ධිං යොජෙත්වා පුරිසබ්යත්තයං කත්වා ‘‘දිට්ඨියා සුද්ධිං නාහං කථෙමී’’ති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. යථා චෙත්ථ, එවං උත්තරපදෙසුපි. තත්ථ ච අදිට්ඨියා නාහාති දසවත්ථුකං සම්මාදිට්ඨිං විනා න කථෙමි. තථා අස්සුතියාති නවඞ්ගං සවනං විනා. අඤාණාති කම්මස්ස කතසච්චානුලොමිකඤාණං විනා. අසීලතාති පාතිමොක්ඛසංවරං විනා. අබ්බතාති ධුතඞ්ගවතං විනා. නොපි තෙනාති තෙසු එකමෙකෙන දිට්ඨිආදිමත්තෙනාපි නො කථෙමීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. එතෙ ච නිස්සජ්ජ අනුග්ගහායාති එතෙ ච පුරිමෙ දිට්ඨිආදිභෙදෙ කණ්හපක්ඛියෙ ධම්මෙ සමුග්ඝාතකරණෙන නිස්සජ්ජ, පච්ඡිමෙ අදිට්ඨිආදිභෙදෙ සුක්කපක්ඛියෙ අතම්මයතාපජ්ජනෙන අනුග්ගහාය. සන්තො අනිස්සාය භවං න ¶ ජප්පෙති ඉමාය පටිපත්තියා රාගාදිවූපසමෙන සන්තො චක්ඛාදීසු කඤ්චි ධම්මං අනිස්සාය එකම්පි භවං අපිහෙතුං අපත්ථෙතුං සමත්ථො සියා, අයමස්ස අජ්ඣත්තසන්තීති අධිප්පායො.

847. එවං වුත්තෙ වචනත්ථං අසල්ලක්ඛෙන්තො මාගණ්ඩියො ‘‘නො චෙ කිරා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ දිට්ඨාදීනි වුත්තනයානෙව. කණ්හපක්ඛියානියෙව පන සන්ධාය උභයත්රාපි ආහ. ආහ-සද්දං පන නොචෙකිර-සද්දෙන යොජෙත්වා ‘‘නො චෙ කිරාහ නො චෙ කිර කථෙසී’’ති එවං අත්ථො දට්ඨබ්බො. මොමුහන්ති අතිමූළ්හං, මොහනං වා. පච්චෙන්තීති ජානන්ති.

848. අථස්ස භගවා තං දිට්ඨිං නිස්සාය පුච්ඡං පටික්ඛිපන්තො ‘‘දිට්ඨිඤ්ච නිස්සායා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – ත්වං, මාගණ්ඩිය, දිට්ඨිං නිස්සාය පුනප්පුනං පුච්ඡමානො යානි තෙ දිට්ඨිගතානි සමුග්ගහිතානි, තෙස්වෙව සමුග්ගහීතෙසු එවං පමොහං ආගතො, ඉතො ච මයා වුත්තඅජ්ඣත්තසන්තිතො ¶ පටිපත්තිතො ධම්මදෙසනතො වා අණුම්පි යුත්තසඤ්ඤං න පස්සසි, තෙන කාරණෙන ත්වං ඉමං ධම්මං මොමුහතො පස්සසීති.

849. එවං සමුග්ගහිතෙසු පමොහෙන මාගණ්ඩියස්ස විවාදාපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසු අඤ්ඤෙසු ච ධම්මෙසු විගතප්පමොහස්ස අත්තනො නිබ්බිවාදතං දස්සෙන්තො ‘‘සමො විසෙසී’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො ¶ – යො එවං තිවිධමානෙන වා දිට්ඨියා වා මඤ්ඤති, සො තෙන මානෙන තාය දිට්ඨියා තෙන වා පුග්ගලෙන විවදෙය්ය. යො පන අම්හාදිසො ඉමාසු තීසු විධාසු අවිකම්පමානො, සමො විසෙසීති න තස්ස හොති, න ච හීනොති පාඨසෙසො.

850. කිඤ්ච භිය්යො – සච්චන්ති සොති ගාථා. තස්සත්ථො – සො එවරූපො පහීනමානදිට්ඨිකො මාදිසො බාහිතපාපත්තාදිනා නයෙන බ්රාහ්මණො ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති කිං වදෙය්ය කිං වත්ථුං භණෙය්ය, කෙන වා කාරණෙන භණෙය්ය, ‘‘මය්හං සච්චං, තුය්හං මුසා’’ති වා කෙන මානෙන දිට්ඨියා පුග්ගලෙන වා විවදෙය්ය? යස්මිං මාදිසෙ ඛීණාසවෙ ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති පවත්තියා සමං වා, ඉතරද්වයභාවෙන පවත්තියා විසමං වා මඤ්ඤිතං නත්ථි, සො සමානාදීසු කෙන වාදං පටිසංයුජෙය්ය පටිප්ඵරෙය්යාති. නනු එකංසෙනෙව එවරූපො පුග්ගලො – ඔකං පහායාති ගාථා?

851. තත්ථ ¶ ඔකං පහායාති රූපවත්ථාදිවිඤ්ඤාණස්ස ඔකාසං තත්ර ඡන්දරාගප්පහානෙන ඡඩ්ඩෙත්වා. අනිකෙතසාරීති රූපනිමිත්තනිකෙතාදීනි තණ්හාවසෙන අසරන්තො. ගාමෙ අකුබ්බං මුනි සන්ථවානීති ගාමෙ ගිහිසන්ථවානි අකරොන්තො. කාමෙහි රිත්තොති කාමෙසු ඡන්දරාගාභාවෙන සබ්බකාමෙහි පුථුභූතො. අපුරෙක්ඛරානොති ආයතිං අත්තභාවං අනභිනිබ්බත්තෙන්තො. කථං න විග්ගය්හ ජනෙන කයිරාති ජනෙන සද්ධිං විග්ගාහිකකථං න කථෙය්ය. සො එවරූපො – යෙහි විවිත්තොති ගාථා.

852. තත්ථ යෙහීති යෙහි දිට්ඨිගතෙහි. විවිත්තො විචරෙය්යාති රිත්තො චරෙය්ය. න තානි උග්ගය්හ වදෙය්ය නාගොති ‘‘ආගුං න කරොතී’’තිආදිනා (චූළනි. භද්රාවුධමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 70; පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 102) නයෙන නාගො තානි දිට්ඨිගතානි උග්ගහෙත්වා න වදෙය්ය. ජලම්බුජන්ති ජලසඤ්ඤිතෙ අම්බුම්හි ජාතං කණ්ටකනාළං වාරිජං, පදුමන්ති වුත්තං හොති. යථා ජලෙන පඞ්කෙන ච නූපලිත්තන්ති තං පදුමං යථා ජලෙන ච පඞ්කෙන ච අනුපලිත්තං හොති, එවං මුනි සන්තිවාදො අගිද්ධොති එවං අජ්ඣත්තසන්තිවාදො මුනි ගෙධාභාවෙන අගිද්ධො. කාමෙ ¶ ච ලොකෙ ච ¶ අනූපලිත්තොති දුවිධෙපි කාමෙ අපායාදිකෙ ච ලොකෙ ද්වීහිපි ලෙපෙහි අනුපලිත්තො හොති.

853. කිඤ්ච භිය්යො – න වෙදගූති ගාථා. තත්ථ න වෙදගූ දිට්ඨියායකොති චතුමග්ගවෙදගූ මාදිසො දිට්ඨියායකො න හොති, දිට්ඨියා ගච්ඡන්තො වා, තං සාරතො පච්චෙන්තො වා න හොති. තත්ථ වචනත්ථො – යායතීති යායකො, කරණවචනෙන දිට්ඨියා යාතීති දිට්ඨියායකො. උපයොගත්ථෙ සාමිවචනෙන දිට්ඨියා යාතීතිපි දිට්ඨියායකො. න මුතියා ස මානමෙතීති මුතරූපාදිභෙදාය මුතියාපි සො මානං න එති. න හි තම්මයො සොති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන තම්මයො හොති තප්පරායණො, අයං පන න තාදිසො. න කම්මුනා නොපි සුතෙන නෙය්යොති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිනා කම්මුනා වා සුතසුද්ධිආදිනා සුතෙන වා සො නෙතබ්බො න හොති. අනූපනීතො ස නිවෙසනෙසූති සො ද්වින්නම්පි උපයානං පහීනත්තා සබ්බෙසු තණ්හාදිට්ඨිනිවෙසනෙසු අනූපනීතො. තස්ස ච එවංවිධස්ස – සඤ්ඤාවිරත්තස්සාති ගාථා.

854. තත්ථ සඤ්ඤාවිරත්තස්සාති නෙක්ඛම්මසඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය භාවනාය පහීනකාමාදිසඤ්ඤස්ස. ඉමිනා පදෙන උභතොභාගවිමුත්තො සමථයානිකො අධිප්පෙතො. පඤ්ඤාවිමුත්තස්සාති විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමාය භාවනාය සබ්බකිලෙසෙහි ¶ විමුත්තස්ස. ඉමිනා සුක්ඛවිපස්සකො අධිප්පෙතො. සඤ්ඤඤ්ච දිට්ඨිඤ්ච යෙ අග්ගහෙසුං, තෙ ඝට්ටයන්තා විචරන්ති ලොකෙති යෙ කාමසඤ්ඤාදිකං සඤ්ඤං අග්ගහෙසුං, තෙ විසෙසතො ගහට්ඨා කාමාධිකරණං, යෙ ච දිට්ඨිං අග්ගහෙසුං, තෙ විසෙසතො පබ්බජිතා ධම්මාධිකරණං අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝට්ටෙන්තා විචරන්තීති. සෙසමෙත්ථ යං අවුත්තං, තං වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. දෙසනාපරියොසානෙ බ්රාහ්මණො ච බ්රාහ්මණී ච පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසූති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය මාගණ්ඩියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. පුරාභෙදසුත්තවණ්ණනා

855. කථංදස්සීති ¶ ¶ පුරාභෙදසුත්තං. කා උප්පත්ති? ඉමස්ස සුත්තස්ස ඉතො පරෙසඤ්ච පඤ්චන්නං කලහවිවාදචූළබ්යූහමහාබ්යූහතුවටකඅත්තදණ්ඩසුත්තානං සම්මාපරිබ්බාජනීයස්ස උප්පත්තියං වුත්තනයෙනෙව සාමඤ්ඤතො උප්පත්ති වුත්තා. විසෙසතො පන යථෙව තස්මිං මහාසමයෙ රාගචරිතදෙවතානං සප්පායවසෙන ධම්මං දෙසෙතුං නිම්මිතබුද්ධෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා සම්මාපරිබ්බාජනීයසුත්තමභාසි, එවං තස්මිංයෙව මහාසමයෙ ‘‘කිං නු ඛො පුරා සරීරභෙදා කත්තබ්බ’’න්ති උප්පන්නචිත්තානං දෙවතානං චිත්තං ඤත්වා තාසං අනුග්ගහත්ථං අඩ්ඪතෙළසභික්ඛුසතපරිවාරං නිම්මිතබුද්ධං ආකාසෙන ආනෙත්වා තෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ පුච්ඡාය තාව සො නිම්මිතො කථංදස්සීති අධිපඤ්ඤං කථංසීලොති අධිසීලං, උපසන්තොති අධිචිත්තං පුච්ඡති. සෙසං පාකටමෙව.

856. විස්සජ්ජනෙ පන භගවා සරූපෙන අධිපඤ්ඤාදීනි අවිස්සජ්ජෙත්වාව අධිපඤ්ඤාදිප්පභාවෙන යෙසං කිලෙසානං උපසමා ‘‘උපසන්තො’’ති වුච්චති, නානාදෙවතානං ආසයානුලොමෙන තෙසං උපසමමෙව දීපෙන්තො ‘‘වීතතණ්හො’’තිආදිකා ගාථායො අභාසි. තත්ථ ආදිතො අට්ඨන්නං ගාථානං ‘‘තං බ්රූමි උපසන්තො’’ති ඉමාය ගාථාය සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තතො පරාසං ‘‘ස වෙ සන්තොති වුච්චතී’’ති ඉමිනා සබ්බපච්ඡිමෙන පදෙන.

අනුපදවණ්ණනානයෙන ¶ ච – වීතතණ්හො පුරා භෙදාති යො සරීරභෙදා පුබ්බමෙව පහීනතණ්හො. පුබ්බමන්තමනිස්සිතොති අතීතද්ධාදිභෙදං පුබ්බන්තමනිස්සිතො. වෙමජ්ඣෙනුපසඞ්ඛෙය්යොති පච්චුප්පන්නෙපි අද්ධනි ‘‘රත්තො’’තිආදිනා නයෙන න උපසඞ්ඛාතබ්බො. තස්ස නත්ථි පුරක්ඛතන්ති තස්ස අරහතො ද්වින්නං පුරෙක්ඛාරානං අභාවා අනාගතෙ අද්ධනි පුරක්ඛතම්පි නත්ථි, තං බ්රූමි උපසන්තොති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. එස නයො සබ්බත්ථ. ඉතො පරං පන යොජනං අදස්සෙත්වා අනුත්තානපදවණ්ණනංයෙව කරිස්සාම.

857. අසන්තාසීති තෙන තෙන අලාභකෙන අසන්තසන්තො. අවිකත්ථීති සීලාදීහි අවිකත්ථනසීලො ¶ . අකුක්කුචොති හත්ථකුක්කුචාදිවිරහිතො ¶ . මන්තභාණීති මන්තාය පරිග්ගහෙත්වා වාචං භාසිතා. අනුද්ධතොති උද්ධච්චවිරහිතො. ස වෙ වාචායතොති සො වාචාය යතො සංයතො චතුදොසවිරහිතං වාචං භාසිතා හොති.

858. නිරාසත්තීති නිත්තණ්හො. විවෙකදස්සී ඵස්සෙසූති පච්චුප්පන්නෙසු චක්ඛුසම්ඵස්සාදීසු අත්තාදිභාවවිවෙකං පස්සති. දිට්ඨීසු ච න නීයතීති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨීසු කායචි දිට්ඨියා න නීයති.

859. පතිලීනොති රාගාදීනං පහීනත්තා තතො අපගතො. අකුහකොති අවිම්හාපකො තීහි කුහනවත්ථූහි. අපිහාලූති අපිහනසීලො, පත්ථනාතණ්හාය රහිතොති වුත්තං හොති. අමච්ඡරීති පඤ්චමච්ඡෙරවිරහිතො. අප්පගබ්භොති කායපාගබ්භියාදිවිරහිතො. අජෙගුච්ඡොති සම්පන්නසීලාදිතාය අජෙගුච්ඡනීයො අසෙචනකො මනාපො. පෙසුණෙය්යෙ ච නො යුතොති ද්වීහි ආකාරෙහි උපසංහරිතබ්බෙ පිසුණකම්මෙ අයුත්තො.

860. සාතියෙසු අනස්සාවීති සාතවත්ථූසු කාමගුණෙසු තණ්හාසන්ථවවිරහිතො. සණ්හොති සණ්හෙහි කායකම්මාදීහි සමන්නාගතො. පටිභානවාති පරියත්තිපරිපුච්ඡාධිගමපටිභානෙහි සමන්නාගතො. න සද්ධොති සාමං අධිගතධම්මං න කස්සචි සද්දහති. න විරජ්ජතීති ඛයා රාගස්ස විරත්තත්තා ඉදානි න විරජ්ජති.

861. ලාභකම්යා න සික්ඛතීති න ලාභපත්ථනාය සුත්තන්තාදීනි සික්ඛති. අවිරුද්ධො ච තණ්හාය, රසෙසු නානුගිජ්ඣතීති විරොධාභාවෙන ච අවිරුද්ධො හුත්වා තණ්හාය මූලරසාදීසු ගෙධං ¶ නාපජ්ජති.

862. උපෙක්ඛකොති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය සමන්නාගතො. සතොති කායානුපස්සනාදිසතියුත්තො.

863. නිස්සයනාති තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයා. ඤත්වා ධම්මන්ති අනිච්චාදීහි ආකාරෙහි ධම්මං ජානිත්වා. අනිස්සිතොති එවං තෙහි නිස්සයෙහි අනිස්සිතො. තෙන අඤ්ඤත්ර ධම්මඤාණා නත්ථි නිස්සයානං අභාවොති දීපෙති භවාය විභවාය වාති සස්සතාය උච්ඡෙදාය වා.

864. තං ¶ ¶ බ්රූමි උපසන්තොති තං එවරූපං එකෙකගාථාය වුත්තං උපසන්තොති කථෙමි. අතරී සො විසත්තිකන්ති සො ඉමං විසතාදිභාවෙන විසත්තිකාසඞ්ඛාතං මහාතණ්හං අතරි.

865. ඉදානි තමෙව උපසන්තං පසංසන්තො ආහ ‘‘න තස්ස පුත්තා’’ති එවමාදි. තත්ථ පුත්තා අත්රජාදයො චත්තාරො. එත්ථ ච පුත්තපරිග්ගහාදයො පුත්තාදිනාමෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බා. තෙ හිස්ස න විජ්ජන්ති, තෙසං වා අභාවෙන පුත්තාදයො න විජ්ජන්තීති.

866. යෙන නං වජ්ජුං පුථුජ්ජනා, අථො සමණබ්රාහ්මණාති යෙන තං රාගාදිනා වජ්ජෙන පුථුජ්ජනා සබ්බෙපි දෙවමනුස්සා ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණා ච රත්තො වා දුට්ඨො වාති, වදෙය්යුං. තං තස්ස අපුරක්ඛතන්ති තං රාගාදිවජ්ජං තස්ස අරහතො අපුරක්ඛතං තස්මා වාදෙසු නෙජතීති තං කාරණා නින්දාවචනෙසු න කම්පති.

867. න උස්සෙසු වදතෙති විසිට්ඨෙසු අත්තානං අන්තොකත්වා ‘‘අහං විසිට්ඨො’’ති අතිමානවසෙන න වදති. එස නයො ඉතරෙසු ද්වීසු. කප්පං නෙති අකප්පියොති සො එවරූපො දුවිධම්පි කප්පං න එති. කස්මා? යස්මා අකප්පියො, පහීනකප්පොති වුත්තං හොති.

868. සකන්ති මය්හන්ති පරිග්ගහිතං. අසතා ච න සොචතීති අවිජ්ජමානාදිනා අසතා ච න සොචති. ධම්මෙසු ච න ගච්ඡතීති සබ්බෙසු ධම්මෙසු ඡන්දාදිවසෙන න ගච්ඡති. ස වෙ සන්තොති වුච්චතීති සො එවරූපො නරුත්තමො ‘‘සන්තො’’ති වුච්චතීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ කොටිසතසහස්සදෙවතානං අරහත්තප්පත්ති අහොසි, සොතාපන්නාදීනං ගණනා නත්ථීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය පුරාභෙදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. කලහවිවාදසුත්තවණ්ණනා

869. කුතො ¶ ¶ ¶ පහූතා කලහා විවාදාති කලහවිවාදසුත්තං. කා උප්පත්ති? ඉදම්පි තස්මිංයෙව මහාසමයෙ ‘‘කුතො නු, ඛො, කලහාදයො අට්ඨ ධම්මා පවත්තන්තී’’ති උප්පන්නචිත්තානං එකච්චානං දෙවතානං තෙ ධම්මෙ ආවිකාතුං පුරිමනයෙනෙව නිම්මිතබුද්ධෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා වුත්තං තත්ථ පුච්ඡාවිස්සජ්ජනක්කමෙන ඨිතත්තා සබ්බගාථා පාකටසම්බන්ධායෙව.

අනුත්තානපදවණ්ණනා පනෙතාසං එවං වෙදිතබ්බා – කුතොපහූතා කලහා විවාදාති කලහො ච තස්ස පුබ්බභාගො විවාදො චාති ඉමෙ කුතො ජාතා. පරිදෙවසොකා සහමච්ඡරා චාති පරිදෙවසොකා ච මච්ඡරා ච කුතොපහූතා. මානාතිමානා සහපෙසුණා චාති මානා ච අතිමානා ච පෙසුණා ච කුතොපහූතා. තෙති තෙ සබ්බෙපි අට්ඨ කිලෙසධම්මා. තදිඞ්ඝ බ්රූහීති තං මයා පුච්ඡිතමත්ථං බ්රූහි යාචාමි තං අහන්ති. යාචනත්ථො හි ඉඞ්ඝාති නිපාතො.

870. පියප්පහූතාති පියවත්ථුතො ජාතා. යුත්ති පනෙත්ථ නිද්දෙසෙ (මහානි. 98) වුත්තා එව. මච්ඡෙරයුත්තා කලහා විවාදාති ඉමිනා කලහවිවාදාදීනං න කෙවලං පියවත්ථුමෙව, මච්ඡරියම්පි පච්චයං දස්සෙති. කලහවිවාදසීසෙන චෙත්ථ සබ්බෙපි තෙ ධම්මා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. යථා ච එතෙසං මච්ඡරියං, තථා පෙසුණානඤ්ච විවාදං. තෙනාහ – ‘‘විවාදජාතෙසු ච පෙසුණානී’’ති.

871. පියාසු ලොකස්මිං කුතොනිදානා යෙ චාපි ලොභා විචරන්ති ලොකෙති ‘‘පියා පහූතා කලහා’’ති යෙ එත්ථ වුත්තා. තෙ පියා ලොකස්මිං කුතොනිදානා, න කෙවලඤ්ච පියා, යෙ චාපි ඛත්තියාදයො ලොභා විචරන්ති ලොභහෙතුකා ලොභෙනාභිභූතා විචරන්ති, තෙසං සො ලොභො ච කුතොනිදානොති ද්වෙ අත්ථෙ එකාය පුච්ඡාය පුච්ඡති. ආසා ච නිට්ඨා චාති ආසා ච තස්සා ආසාය සමිද්ධි ච. යෙ සම්පරායාය නරස්ස හොන්තීති යෙ නරස්ස සම්පරායාය හොන්ති, පරායනා හොන්තීති වුත්තං හොති. එකා එවායම්පි පුච්ඡා.

872. ඡන්දානිදානානීති ¶ කාමච්ඡන්දාදිඡන්දනිදානානි. යෙ චාපි ලොභා විචරන්තීති යෙ චාපි ¶ ඛත්තියාදයො ලොභා විචරන්ති තෙසං ලොභොපි ඡන්දනිදානොති ද්වෙපි අත්ථෙ එකතො විස්සජ්ජෙති. ඉතොනිදානාති ඡන්දනිදානා එවාති වුත්තං හොති. ‘‘කුතොනිදානා කුතොනිදානා’’ති (සු. නි. 273) එතෙසු ච සද්දසිද්ධි සූචිලොමසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව ¶ වෙදිතබ්බා.

873. විනිච්ඡයාති තණ්හාදිට්ඨිවිනිච්ඡයා. යෙ වාපි ධම්මා සමණෙන වුත්තාති යෙ ච අඤ්ඤෙපි කොධාදීහි සම්පයුත්තා, තථාරූපා වා අකුසලා ධම්මා බුද්ධසමණෙන වුත්තා, තෙ කුතොපහූතාති.

874. තමූපනිස්සාය පහොති ඡන්දොති තං සුඛදුක්ඛවෙදනං. තදුභයවත්ථුසඞ්ඛාතං සාතාසාතං උපනිස්සාය සංයොගවියොගපත්ථනාවසෙන ඡන්දො පහොති. එත්තාවතා ‘‘ඡන්දො නු ලොකස්මිං කුතොනිදානො’’ති අයං පඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති. රූපෙසු දිස්වා විභවං භවඤ්චාති රූපෙසු වයඤ්ච උප්පාදඤ්ච දිස්වා. විනිච්ඡයං කුබ්බති ජන්තු ලොකෙති අපායාදිකෙ ලොකෙ අයං ජන්තු භොගාධිගමනත්ථං තණ්හාවිනිච්ඡයං ‘‘අත්තා මෙ උප්පන්නො’’තිආදිනා නයෙන දිට්ඨිවිනිච්ඡයඤ්ච කුරුතෙ. යුත්ති පනෙත්ථ නිද්දෙසෙ (මහානි. 102) වුත්තා එව. එත්තාවතා ‘‘විනිච්ඡයා චාපි කුතොපහූතා’’ති අයං පඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති.

875. එතෙපි ධම්මා ද්වයමෙව සන්තෙති එතෙපි කොධාදයො ධම්මා සාතාසාතද්වයෙ සන්තෙ එව පහොන්ති උප්පජ්ජන්ති. උප්පත්ති ච නෙසං නිද්දෙසෙ (මහානි. 103) වුත්තායෙව. එත්තාවතා තතියපඤ්හොපි විස්සජ්ජිතො හොති. ඉදානි යො එවං විස්සජ්ජිතෙසු එතෙසු පඤ්හෙසු කථංකථී භවෙය්ය, තස්ස කථංකථාපහානූපායං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘කථංකථී ඤාණපථාය සික්ඛෙ’’ති, ඤාණදස්සනඤාණාධිගමනත්ථං තිස්සො සික්ඛා සික්ඛෙය්යාති වුත්තං හොති. කිං කාරණං? ඤත්වා පවුත්තා සමණෙන ධම්මා. බුද්ධසමණෙන හි ඤත්වාව ධම්මා වුත්තා, නත්ථි තස්ස ධම්මෙසු අඤ්ඤාණං. අත්තනො පන ඤාණාභාවෙන තෙ අජානන්තො න ජානෙය්ය, න දෙසනා දොසෙන, තස්මා කථංකථී ඤාණපථාය සික්ඛෙ, ඤත්වා පවුත්තා සමණෙන ධම්මාති.

876-7. සාතං ¶ අසාතඤ්ච කුතොනිදානාති එත්ථ සාතං අසාතන්ති සුඛදුක්ඛවෙදනා එව අධිප්පෙතා. න භවන්ති හෙතෙති න භවන්ති එතෙ. විභවං භවඤ්චාපි යමෙතමත්ථං එතං මෙ පබ්රූහි යතොනිදානන්ති සාතාසාතානං විභවං භවඤ්ච එතම්පි යං අත්ථං. ලිඞ්ගබ්යත්තයො එත්ථ කතො. ඉදං පන වුත්තං හොති – සාතාසාතානං විභවො භවො චාති යො එස අත්ථො, එවං මෙ පබ්රූහි යතොනිදානන්ති. ¶ එත්ථ ච සාතාසාතානං විභවභවවත්ථුකා විභවභවදිට්ඨියො එව විභවභවාති ¶ අත්ථතො වෙදිතබ්බා. තථා හි ඉමස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනපක්ඛෙ ‘‘භවදිට්ඨිපි ඵස්සනිදානා, විභවදිට්ඨිපි ඵස්සනිදානා’’ති නිද්දෙසෙ (මහානි. 105) වුත්තං. ඉතොනිදානන්ති ඵස්සනිදානං.

878. කිස්මිං විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සාති කිස්මිං වීතිවත්තෙ චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො පඤ්ච ඵස්සා න ඵුසන්ති.

879. නාමඤ්ච රූපඤ්ච පටිච්චාති සම්පයුත්තකනාමං වත්ථාරම්මණරූපඤ්ච පටිච්ච. රූපෙ විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සාති රූපෙ වීතිවත්තෙ පඤ්ච ඵස්සා න ඵුසන්ති.

880. කථං සමෙතස්සාති කථං පටිපන්නස්ස. විභොති රූපන්ති රූප විභවති, න භවෙය්ය වා. සුඛං දුඛඤ්චාති ඉට්ඨානිට්ඨං රූපමෙව පුච්ඡති.

881. න සඤ්ඤසඤ්ඤීති යථා සමෙතස්ස විභොති රූපං, සො පකතිසඤ්ඤාය සඤ්ඤීපි න හොති. න විසඤ්ඤසඤ්ඤීති විසඤ්ඤායපි විරූපාය සඤ්ඤාය සඤ්ඤී න හොති උම්මත්තකො වා ඛිත්තචිත්තො වා. නොපි අසඤ්ඤීති සඤ්ඤාවිරහිතොපි න හොති නිරොධසමාපන්නො වා අසඤ්ඤසත්තො වා. න විභූතසඤ්ඤීති ‘‘සබ්බසො රූපසඤ්ඤාන’’න්තිආදිනා (ධ ස. 265; විභ. 602) නයෙන සමතික්කන්තසඤ්ඤීපි න හොති අරූපජ්ඣානලාභී. එවං සමෙතස්ස විභොති රූපන්ති එතස්මිං සඤ්ඤසඤ්ඤිතාදිභාවෙ අට්ඨත්වා යදෙතං වුත්තං ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ…පෙ… ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිපටිලාභත්ථාය චිත්තං අභිනීහරතී’’ති. එවං සමෙතස්ස අරූපමග්ගසමඞ්ගිනො විභොති රූපං. සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛාති එවං පටිපන්නස්සාපි යා සඤ්ඤා, තන්නිදානා තණ්හාදිට්ඨිපපඤ්චා අප්පහීනා එව හොන්තීති දස්සෙති.

882-3. එත්තාවතග්ගං ¶ නු වදන්ති, හෙකෙ යක්ඛස්ස සුද්ධිං ඉධ පණ්ඩිතාසෙ. උදාහු අඤ්ඤම්පි වදන්තිඑත්තොති එත්තාවතා නු ඉධ පණ්ඩිතා සමණබ්රාහ්මණා අග්ගං සුද්ධිං සත්තස්ස වදන්ති, උදාහු අඤ්ඤම්පි එත්තො අරූපසමාපත්තිතො අධිකං වදන්තීති පුච්ඡති. එත්තාවතග්ගම්පි වදන්ති හෙකෙති එකෙ සස්සතවාදා සමණබ්රාහ්මණා පණ්ඩිතමානිනො එත්තාවතාපි අග්ගං සුද්ධිං වදන්ති. තෙසං පනෙකෙ සමයං වදන්තීති තෙසංයෙව එකෙ උච්ඡෙදවාදා සමයං උච්ඡෙදං වදන්ති. අනුපාදිසෙසෙ කුසලා වදානාති අනුපාදිසෙසෙ කුසලවාදා සමානා.

884. එතෙ ¶ ච ඤත්වා උපනිස්සිතාති එතෙ ච දිට්ඨිගතිකෙ ¶ සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියො නිස්සිතාති ඤත්වා. ඤත්වා මුනී නිස්සයෙ සො විමංසීති නිස්සයෙ ච ඤත්වා සො වීමංසී පණ්ඩිතො බුද්ධමුනි. ඤත්වා විමුත්තොති දුක්ඛානිච්චාදිතො ධම්මෙ ඤත්වා විමුත්තො. භවාභවාය න සමෙතීති පුනප්පුනං උපපත්තියා න සමාගච්ඡතීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ පුරාභෙදසුත්තෙ වුත්තසදිසොයෙවාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය කලහවිවාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. චූළබ්යූහසුත්තවණ්ණනා

885-6. සකංසකංදිට්ඨිපරිබ්බසානාති ¶ චූළබ්යූහසුත්තං. කා උප්පත්ති? ඉදම්පි තස්මිංයෙව මහාසමයෙ ‘‘සබ්බෙපි ඉමෙ දිට්ඨිගතිකා ‘සාධුරූපම්හා’ති භණන්ති, කිං නු ඛො සාධුරූපාව ඉමෙ අත්තනොයෙව දිට්ඨියා පතිට්ඨහන්ති, උදාහු අඤ්ඤම්පි දිට්ඨිං ගණ්හන්තී’’ති උප්පන්නචිත්තානං එකච්චානං දෙවතානං තමත්ථං පකාසෙතුං පුරිමනයෙනෙව නිම්මිතබුද්ධෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා වුත්තං.

තත්ථ ආදිතො ද්වෙපි ගාථා පුච්ඡාගාථායෙව. තාසු සකංසකංදිට්ඨිපරිබ්බසානාති අත්තනො අත්තනො දිට්ඨියා වසමානා. විග්ගය්හ නානා කුසලා වදන්තීති දිට්ඨිබලග්ගාහං ගහෙත්වා, තත්ථ ‘‘කුසලාම්හා’’ති පටිජානමානා ¶ පුථු පුථු වදන්ති එකං න වදන්ති. යො එවං ජානාති ස වෙදි ධම්මං ඉදං පටිකොසමකෙවලී සොති තඤ්ච දිට්ඨිං සන්ධාය යො එවං ජානාති, සො ධම්මං වෙදි. ඉදං පන පටික්කොසන්තො හීනො හොතීති වදන්ති. බාලොති හීනො. අක්කුසලොති අවිද්වා.

887-8. ඉදානි තිස්සො විස්සජ්ජනගාථා හොන්ති. තා පුරිමඩ්ඪෙන වුත්තමත්ථං පච්ඡිමඩ්ඪෙන පටිබ්යූහිත්වා ඨිතා. තෙන බ්යූහෙන උත්තරසුත්තතො ච අප්පකත්තා ඉදං සුත්තං ‘‘චූළබ්යූහ’’න්ති නාමං ලභති. තත්ථ පරස්ස චෙ ධම්මන්ති පරස්ස දිට්ඨිං. සබ්බෙව බාලාති එවං සන්තෙ සබ්බෙව ඉමෙ බාලා හොන්තීති අධිප්පායො. කිං කාරණං? සබ්බෙවිමෙ දිට්ඨිපරිබ්බසානාති සන්දිට්ඨියා චෙව න වීවදාතා. සංසුද්ධපඤ්ඤා කුසලා මුතීමාති සකාය දිට්ඨියා න විවදාතා න වොදාතා සංකිලිට්ඨාව සමානා ¶ සංසුද්ධපඤ්ඤා ච කුසලා ච මුතිමන්තො ච තෙ හොන්ති චෙ. අථ වා ‘‘සන්දිට්ඨියා චෙ පන වීවදාතා’’ තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – සකාය පන දිට්ඨියා වොදාතා සංසුද්ධපඤ්ඤා කුසලා මුතිමන්තො හොන්ති චෙ. න තෙසං කොචීති එවං සන්තෙ තෙසං එකොපි හීනපඤ්ඤො න හොති. කිංකාරණා? දිට්ඨී හි තෙසම්පි තථා සමත්තා, යථා ඉතරෙසන්ති.

889. න වාහමෙතන්ති ගාථාය සඞ්ඛෙපත්ථො – යං තෙ මිථු ද්වෙ ද්වෙ ජනා අඤ්ඤමඤ්ඤං ‘‘බාලො’’ති ආහු, අහං එතං තථියං තච්ඡන්ති නෙව බ්රූමි. කිංකාරණා? යස්මා සබ්බෙ තෙ සකං සකං දිට්ඨිං ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති අකංසු. තෙන ච කාරණෙන පරං ‘‘බාලො’’ති දහන්ති. එත්ථ ච ‘‘තථිය’’න්ති ‘‘කථිව’’න්ති ද්වෙපි පාඨා.

890. යමාහූති ¶ පුච්ඡාගාථාය යං දිට්ඨිසච්චං තථියන්ති එකෙ ආහු.

891. එකඤ්හි සච්චන්ති විස්සජ්ජනගාථාය එකං සච්චං නිරොධො මග්ගො වා. යස්මිං පජා නො විවදෙ පජානන්ති යම්හි සච්චෙ පජානන්තො පජා නො විවදෙය්ය. සයං ථුනන්තීති අත්තනා වදන්ති.

892. කස්මා නූති පුච්ඡාගාථාය පවාදියාසෙති වාදිනො. උදාහු තෙ තක්කමනුස්සරන්තීති තෙ වාදිනො උදාහු අත්තනො තක්කමත්තං අනුගච්ඡන්ති.

893. න ¶ හෙවාති විස්සජ්ජනගාථාය අඤ්ඤත්ර සඤ්ඤාය නිච්චානීති ඨපෙත්වා සඤ්ඤාමත්තෙන නිච්චන්ති ගහිතග්ගහණානි. තක්කඤ්ච දිට්ඨීසු පකප්පයිත්වාති අත්තනො මිච්ඡාසඞ්කප්පමත්තං දිට්ඨීසු ජනෙත්වා. යස්මා පන දිට්ඨීසු විතක්කං ජනෙන්තා දිට්ඨියොපි ජනෙන්ති, තස්මා නිද්දෙසෙ වුත්තං ‘‘දිට්ඨිගතානි ජනෙන්ති සඤ්ජනෙන්තී’’තිආදි (මහානි. 121).

894-5. ඉදානි එවං නානාසච්චෙසු අසන්තෙසු තක්කමත්තමනුස්සරන්තානං දිට්ඨිගතිකානං විප්පටිපත්තිං දස්සෙතුං ‘‘දිට්ඨෙ සුතෙ’’තිආදිකා ගාථායො අභාසි. තත්ථ දිට්ඨෙති දිට්ඨං, දිට්ඨසුද්ධින්ති අධිප්පායො. එස නයො සුතාදීසු. එතෙ ච නිස්සාය විමානදස්සීති එතෙ දිට්ඨිධම්මෙ නිස්සයිත්වා සුද්ධිභාවසඞ්ඛාතං විමානං අසම්මානං පස්සන්තොපි. විනිච්ඡයෙ ඨත්වා පහස්සමානො, බාලො පරො අක්කුසලොති චාහාති එවං විමානදස්සීපි තස්මිං දිට්ඨිවිනිච්ඡයෙ ඨත්වා තුට්ඨිජාතො හාසජාතො හුත්වා ‘‘පරො හීනො ච අවිද්වා චා’’ති එවං වදතියෙව. එවං ¶ සන්තෙ යෙනෙවාති ගාථා. තත්ථ සයමත්තනාති සයමෙව අත්තානං. විමානෙතීති ගරහති. තදෙව පාවාති තදෙව වචනං දිට්ඨිං වදති, තං වා පුග්ගලං.

896. අතිසාරදිට්ඨියාති ගාථායත්ථො – සො එවං තාය ලක්ඛණාතිසාරිනියා අතිසාරදිට්ඨියා සමත්තො පුණ්ණො උද්ධුමාතො, තෙන ච දිට්ඨිමානෙන මත්තො ‘‘පරිපුණ්ණො අහං කෙවලී’’ති එවං පරිපුණ්ණමානී සයමෙව අත්තානං මනසා ‘‘අහං පණ්ඩිතො’’ති අභිසිඤ්චති. කිංකාරණා? දිට්ඨී හි සා තස්ස තථා සමත්තාති.

897. පරස්ස චෙති ගාථාය සම්බන්ධො අත්ථො ච – කිඤ්ච භිය්යො? යො සො විනිච්ඡයෙ ඨත්වා පහස්සමානො ‘‘බාලො පරො අක්කුසලො’’ති චාහ. තස්ස පරස්ස චෙ හි වචසා සො තෙන වුච්චමානො ¶ නිහීනො හොති. තුමො සහා හොති නිහීනපඤ්ඤො, සොපි තෙනෙව සහ නිහීනපඤ්ඤො හොති. සොපි හි නං ‘‘බාලො’’ති වදති. අථස්ස වචනං අප්පමාණං, සො පන සයමෙව වෙදගූ ච ධීරො ච හොති. එවං සන්තෙ න කොචි බාලො සමණෙසු අත්ථි. සබ්බෙපි හි තෙ අත්තනො ඉච්ඡාය පණ්ඩිතා.

898. අඤ්ඤං ¶ ඉතොති ගාථාය සම්බන්ධො අත්ථො ච – ‘‘අථ චෙ සයං වෙදගූ හොති ධීරො, න කොචි බාලො සමණෙසු අත්ථී’’ති එවඤ්හි වුත්තෙපි සියා කස්සචි ‘‘කස්මා’’ති. තත්ථ වුච්චතෙ – යස්මා අඤ්ඤං ඉතො යාභිවදන්ති ධම්මං අපරද්ධා සුද්ධිමකෙවලී තෙ, එවම්පි තිත්ථියා පුථුසො වදන්ති, යෙ ඉතො අඤ්ඤං දිට්ඨිං අභිවදන්ති, යෙ අපරද්ධා විරද්ධා සුද්ධිමග්ගං, අකෙවලිනො ච තෙති එවං පුථුතිත්ථියා යස්මා වදන්තීති වුත්තං හොති. කස්මා පනෙවං වදන්තීති චෙ? සන්දිට්ඨිරාගෙන හි තෙ භිරත්තා, යස්මා සකෙන දිට්ඨිරාගෙන අභිරත්තාති වුත්තං හොති.

899-900. එවං අභිරත්තා ච – ඉධෙව සුද්ධින්ති ගාථා. තත්ථ සකායනෙති සකමග්ගෙ දළ්හං වදානාති දළ්හවාදා. එවඤ්ච දළ්හවාදෙසු තෙසු යො කොචි තිත්ථියො සකායනෙ වාපි දළ්හං වදානො කමෙත්ථ බාලොති පරං දහෙය්ය, සඞ්ඛෙපතො තත්ථ සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතෙ විත්ථාරතො වා නත්ථිකඉස්සරකාරණනියතාදිභෙදෙ සකෙ ආයතනෙ ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති දළ්හං වදානො කං පරං එත්ථ දිට්ඨිගතෙ ‘‘බාලො’’ති සහ ධම්මෙන ¶ පස්සෙය්ය, නනු සබ්බොපි තස්ස මතෙන පණ්ඩිතො එව සුප්පටිපන්නො එව ච. එවං සන්තෙ ච සයමෙව සො මෙධගමාවහෙය්ය පරං වදං බාලමසුද්ධිධම්මං, සොපි පරං ‘‘බාලො ච අසුද්ධිධම්මො ච අය’’න්ති වදන්තො අත්තනාව කලහං ආවහෙය්ය. කස්මා? යස්මා සබ්බොපි තස්ස මතෙන පණ්ඩිතො එව සුප්පටිපන්නො එව ච.

901. එවං සබ්බථාපි විනිච්ඡයෙ ඨත්වා සයං පමාය උද්ධංස ලොකස්මිං විවාදමෙති, දිට්ඨියං ඨත්වා සයඤ්ච සත්ථාරාදීනි මිනිත්වා සො භිය්යො විවාදමෙතීති. එවං පන විනිච්ඡයෙසු ආදීනවං ඤත්වා අරියමග්ගෙන හිත්වාන සබ්බානි විනිච්ඡයානි න මෙධගං කුබ්බති ජන්තු ලොකෙති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ පුරාභෙදසුත්තෙ වුත්තසදිසො එවාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය චූළබ්යූහසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. මහාබ්යූහසුත්තවණ්ණනා

902. යෙ ¶ ¶ කෙචිමෙති මහාබ්යූහසුත්තං. කා උප්පත්ති? ඉදම්පි තස්මිංයෙව මහාසමයෙ ‘‘කිං නු ඛො ඉමෙ දිට්ඨිපරිබ්බසානා විඤ්ඤූනං සන්තිකා නින්දමෙව ලභන්ති, උදාහු පසංසම්පී’’ති උප්පන්නචිත්තානං එකච්චානං දෙවතානං තමත්ථං ආවිකාතුං පුරිමනයෙන නිම්මිතබුද්ධෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා වුත්තං. තත්ථ අන්වානයන්තීති අනු ආනයන්ති, පුනප්පුනං ආහරන්ති.

903. ඉදානි යස්මා තෙ ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති වදන්තා දිට්ඨිගතිකා වාදිනො කදාචි කත්ථචි පසංසම්පි ලභන්ති, යං එතං පසංසාසඞ්ඛාතං වාදඵලං, තං අප්පං රාගාදීනං සමාය සමත්ථං න හොති, කො පන වාදො දුතියෙ නින්දාඵලෙ, තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ඉමං තාව විස්සජ්ජනගාථමාහ. ‘‘අප්පඤ්හි එතං න අලං සමාය, දුවෙ විවාදස්ස ඵලානි බ්රූමී’’තිආදි. තත්ථ දුවෙ විවාදස්ස ඵලානීති නින්දා පසංසා ච, ජයපරාජයාදීනි වා තංසභාගානි. එතම්පි දිස්වාති ‘‘නින්දා අනිට්ඨා එව, පසංසා නාලං සමායා’’ති එතම්පි විවාදඵලෙ ආදීනවං දිස්වා. ඛෙමාභිපස්සං අවිවාදභූමින්ති අවිවාදභූමිං ¶ නිබ්බානං ‘‘ඛෙම’’න්ති පස්සමානො.

904. එවඤ්හි අවිවදමානො – යා කාචිමාති ගාථා. තත්ථ සම්මුතියොති දිට්ඨියො. පුථුජ්ජාති පුථුජ්ජනසම්භවා. සො උපයං කිමෙය්යාති සො උපගන්තබ්බට්ඨෙන උපයං රූපාදීසු එකම්පි ධම්මං කිං උපෙය්ය, කෙන වා කාරණෙන උපෙය්ය. දිට්ඨෙ සුතෙ ඛන්තිමකුබ්බමානොති දිට්ඨසුතසුද්ධීසු පෙමං අකරොන්තො.

905. ඉතො බාහිරා පන – සීලුත්තමාති ගාථා. තස්සත්ථො – සීලංයෙව ‘‘උත්තම’’න්ති මඤ්ඤමානා සීලුත්තමා එකෙ භොන්තො සංයමමත්තෙන සුද්ධිං වදන්ති, හත්ථිවතාදිඤ්ච වතං සමාදාය උපට්ඨිතා, ඉධෙව දිට්ඨියං අස්ස සත්ථුනො සුද්ධින්ති භවූපනීතා භවජ්ඣොසිතා සමානා වදන්ති, අපිච තෙ කුසලා වදානා ‘‘කුසලා මය’’න්ති එවං වාදා.

906. එවං ¶ සීලුත්තමෙසු ච තෙසු තථා පටිපන්නො යො කොචි – සචෙ චුතොති ගාථා. තස්සත්ථො – සචෙ තතො සීලවතතො පරවිච්ඡන්දනෙන වා අනභිසම්භුණන්තො වා චුතො හොති, සො තං ¶ සීලබ්බතාදිකම්මං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිකම්මං වා විරාධයිත්වා පවෙධතී. න කෙවලඤ්ච වෙධති, අපිච ඛො තං සීලබ්බතසුද්ධිං පජප්පතී ච විප්පලපති පත්ථයතී ච. කිමිව? සත්ථාව හීනො පවසං ඝරම්හා. ඝරම්හා පවසන්තො සත්ථතො හීනො යථා තං ඝරං වා සත්ථං වා පත්ථෙය්යාති.

907. එවං පන සීලුත්තමානං වෙධකාරණං අරියසාවකො – සීලබ්බතං වාපි පහාය සබ්බන්ති ගාථා. තත්ථ සාවජ්ජනවජ්ජන්ති සබ්බාකුසලං ලොකියකුසලඤ්ච. එතං සුද්ධිං අසුද්ධින්ති අපත්ථයානොති පඤ්චකාමගුණාදිභෙදං එතං සුද්ධිං, අකුසලාදිභෙදං අසුද්ධිඤ්ච අපත්ථයමානො. විරතො චරෙති සුද්ධියා අසුද්ධියා ච විරතො චරෙය්ය. සන්තිමනුග්ගහායාති දිට්ඨිං අගහෙත්වා.

908. එවං ඉතො බාහිරකෙ සීලුත්තමෙ සංයමෙන විසුද්ධිවාදෙ තෙසං විඝාතං සීලබ්බතප්පහායිනො අරහතො ච පටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අඤ්ඤථාපි සුද්ධිවාදෙ බාහිරකෙ දස්සෙන්තො ‘‘තමූපනිස්සායා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – සන්තඤ්ඤෙපි සමණබ්රාහ්මණා, තෙ ජිගුච්ඡිතං අමරන්තපං වා දිට්ඨසුද්ධිආදීසු වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරං උපනිස්සාය අකිරියදිට්ඨියා වා උද්ධංසරා හුත්වා භවාභවෙසු අවීතතණ්හාසෙ ¶ සුද්ධිමනුත්ථුනන්ති වදන්ති කථෙන්තීති.

909. එවං තෙසං අවීතතණ්හානං සුද්ධිං අනුත්ථුනන්තානං යොපි සුද්ධිප්පත්තමෙව අත්තානං මඤ්ඤෙය්ය, තස්සපි අවීතතණ්හත්තා භවාභවෙසු තං තං වත්ථුං පත්ථයමානස්ස හි ජප්පිතානි පුනප්පුනං හොන්තියෙවාති අධිප්පායො. තණ්හා හි ආසෙවිතා තණ්හං වඩ්ඪයතෙව. න කෙවලඤ්ච ජප්පිතානි, පවෙධිතං වාපි පකප්පිතෙසු, තණ්හාදිට්ඨීහි චස්ස පකප්පිතෙසු වත්ථූසු පවෙධිතම්පි හොතීති වුත්තං හොති. භවාභවෙසු පන වීතතණ්හත්තා ආයතිං චුතූපපාතො ඉධ යස්ස නත්ථි, සකෙන වෙධෙය්ය කුහිංව ජප්පෙති අයමෙතිස්සා ගාථාය සම්බන්ධො. සෙසං නිද්දෙසෙ වුත්තනයමෙව.

910-11. යමාහූති ¶ පුච්ඡාගාථා. ඉදානි යස්මා එකොපි එත්ථ වාදො සච්චො නත්ථි, කෙවලං දිට්ඨිමත්තකෙන හි තෙ වදන්ති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සකඤ්හී’’ති ඉමං තාව විස්සජ්ජනගාථමාහ. තත්ථ සම්මුතින්ති දිට්ඨිං.

912. එවමෙතෙසු සකං ධම්මං පරිපුණ්ණං බ්රුවන්තෙසු අඤ්ඤස්ස පන ධම්මං ‘‘හීන’’න්ති වදන්තෙසු යස්ස කස්සචි – පරස්ස චෙ වම්භයිතෙන හීනොති ගාථා. තස්සත්ථො – යදි පරස්ස නින්දිතකාරණා හීනො භවෙය්ය, න කොචි ධම්මෙසු විසෙසි අග්ගො භවෙය්ය. කිං කාරණං? පුථූ හි ¶ අඤ්ඤස්ස වදන්ති ධම්මං, නිහීනතො සබ්බෙව තෙ සම්හි දළ්හං වදානා සකධම්මෙ දළ්හවාදා එව.

913. කිඤ්ච භිය්යො – සද්ධම්මපූජාති ගාථා. තස්සත්ථො – තෙ ච තිත්ථියා යථා පසංසන්ති සකායනානි, සද්ධම්මපූජාපි නෙසං තථෙව වත්තති. තෙ හි අතිවිය සත්ථාරාදීනි සක්කරොන්ති. තත්ථ යදි තෙ පමාණා සියුං, එවං සන්තෙ සබ්බෙව වාදා තථියා භවෙය්යුං. කිං කාරණං? සුද්ධී හි නෙසං පච්චත්තමෙව, න සා අඤ්ඤත්ර සිජ්ඣති, නාපි පරමත්ථතො. අත්තනි දිට්ඨිගාහමත්තමෙව හි තං තෙසං පරපච්චයනෙය්යබුද්ධීනං.

914. යො වා පන විපරීතො බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො, තස්ස – න බ්රාහ්මණස්ස පරනෙය්යමත්ථීති ගාථා. තස්සත්ථො – බ්රාහ්මණස්ස ¶ හි ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා (ධ. ප. 277; නෙත්ති. 5) නයෙන සුදිට්ඨත්තා පරෙන නෙතබ්බං ඤාණං නත්ථි, දිට්ඨිධම්මෙසු ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති නිච්ඡිනිත්වා සමුග්ගහීතම්පි නත්ථි. තංකාරණා සො දිට්ඨිකලහානි අතීතො, න ච සො සෙට්ඨතො පස්සති ධම්මමඤ්ඤං අඤ්ඤත්ර සතිපට්ඨානාදීහි.

915. ජානාමීති ගාථාය සම්බන්ධො අත්ථො ච – එවං තාව පරමත්ථබ්රාහ්මණො න හි සෙට්ඨතො පස්සති ධම්මමඤ්ඤං, අඤ්ඤෙ පන තිත්ථියා පරචිත්තඤාණාදීහි ජානන්තා පස්සන්තාපි ‘‘ජානාමි පස්සාමි තථෙව එත’’න්ති එවං වදන්තාපි ච දිට්ඨියා සුද්ධිං පච්චෙන්ති. කස්මා? යස්මා තෙසු එකොපි අද්දක්ඛි චෙ අද්දස චෙපි තෙන පරචිත්තඤාණාදිනා යථාභූතං අත්ථං, කිඤ්හි තුමස්ස තෙන තස්ස තෙන දස්සනෙන කිං කතං, කිං දුක්ඛපරිඤ්ඤා සාධිතා, උදාහු සමුදයපහානාදීනං ¶ අඤ්ඤතරං, යතො සබ්බථාපි අතික්කමිත්වා අරියමග්ගං තෙ තිත්ථියා අඤ්ඤෙනෙව වදන්ති සුද්ධිං, අතික්කමිත්වා වා තෙ තිත්ථියෙ බුද්ධාදයො අඤ්ඤෙනෙව වදන්ති සුද්ධින්ති.

916. පස්සං නරොති ගාථාය සම්බන්ධො අත්ථො ච. කිඤ්ච භිය්යො? ය්වායං පරචිත්තඤාණාදීහි අද්දක්ඛි, සො පස්සං නරො දක්ඛති නාමරූපං, න තතො පරං දිස්වාන වා ඤස්සති තානිමෙව නාමරූපානි නිච්චතො සුඛතො වා න අඤ්ඤථා. සො එවං පස්සන්තො කාමං බහුං පස්සතු අප්පකං වා නාමරූපං නිච්චතො සුඛතො ච, අථස්ස එවරූපෙන දස්සනෙන න හි තෙන සුද්ධිං කුසලා වදන්තීති.

917. නිවිස්සවාදීති ගාථාය සම්බන්ධො අත්ථො ච – තෙන ච දස්සනෙන සුද්ධියා අසතියාපි ¶ යො ‘‘ජානාමි පස්සාමි තථෙව එත’’න්ති එවං නිවිස්සවාදී, එතං වා දස්සනං පටිච්ච දිට්ඨියා සුද්ධිං පච්චෙන්තො ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති එවං නිවිස්සවාදී, සො සුබ්බිනයො න හොති තං තථා පකප්පිතං අභිසඞ්ඛතං දිට්ඨිං පුරෙක්ඛරානො. සො හි යං සත්ථාරාදිං නිස්සිතො, තත්ථෙව සුභං වදානො සුද්ධිං වදො, ‘‘පරිසුද්ධවාදො ¶ පරිසුද්ධදස්සනො වා අහ’’න්ති අත්තානං මඤ්ඤමානො තත්ථ තථද්දසා සො, තත්ථ සකාය දිට්ඨියා අවිපරීතමෙව සො අද්දස. යථා සා දිට්ඨි පවත්තති, තථෙව නං අද්දස, න අඤ්ඤථා පස්සිතුං ඉච්ඡතීති අධිප්පායො.

918. එවං පකප්පිතං දිට්ඨිං පුරෙක්ඛරානෙසු තිත්ථියෙසු – න බ්රාහ්මණො කප්පමුපෙති සඞ්ඛාති ගාථා. තත්ථ සඞ්ඛාති සඞ්ඛාය, ජානිත්වාති අත්ථො. නපි ඤාණබන්ධූති සමාපත්තිඤාණාදිනා අකතතණ්හාදිට්ඨිබන්ධු. තත්ථ විග්ගහො – නාපි අස්ස ඤාණෙන කතො බන්ධු අත්ථීති නපි ඤාණබන්ධු. සම්මුතියොති දිට්ඨිසම්මුතියො. පුථුජ්ජාති පුථුජ්ජනසම්භවා. උග්ගහණන්ති මඤ්ඤෙති උග්ගහණන්ති අඤ්ඤෙ, අඤ්ඤෙ තා සම්මුතියො උග්ගණ්හන්තීති වුත්තං හොති.

919. කිඤ්ච භිය්යො – විස්සජ්ජ ගන්ථානීති ගාථා. තත්ථ අනුග්ගහොති උග්ගහණවිරහිතො, සොපි නාස්ස උග්ගහොති අනුග්ගහො, න වා උග්ගණ්හාතීති අනුග්ගහො.

920. කිඤ්ච ¶ භිය්යො – සො එවරූපො – පුබ්බාසවෙති ගාථා. තත්ථ පුබ්බාසවෙති අතීතරූපාදීනි ආරබ්භ උප්පජ්ජමානධම්මෙ කිලෙසෙ. නවෙති පච්චුප්පන්නරූපාදීනි ආරබ්භ උප්පජ්ජමානධම්මෙ. න ඡන්දගූති ඡන්දාදිවසෙන න ගච්ඡති. අනත්තගරහීති කතාකතවසෙන අත්තානං අගරහන්තො.

921. එවං අනත්තගරහී ච – ස සබ්බධම්මෙසූති ගාථා. තත්ථ සබ්බධම්මෙසූති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිධම්මෙසු ‘‘යං කිඤ්චි දිට්ඨං වා’’ති එවංපභෙදෙසු. පන්නභාරොති පතිතභාරො. න කප්පෙතීති න කප්පියො, දුවිධම්පි කප්පං න කරොතීති අත්ථො. නූපරතොති පුථුජ්ජනකල්යාණකසෙක්ඛා විය උපරතිසමඞ්ගීපි න හොති. න පත්ථියොති නිත්තණ්හො. තණ්හා හි පත්ථියතීති පත්ථියා, නාස්ස පත්ථියාති න පත්ථියොති. සෙසං තත්ථ තත්ථ පාකටමෙවාති න වුත්තං. එවං අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ පුරාභෙදසුත්තෙ වුත්තසදිසො එවාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය මහාබ්යූහසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. තුවටකසුත්තවණ්ණනා

922. පුච්ඡාමි ¶ ¶ තන්ති තුවටකසුත්තං. කා උප්පත්ති? ඉදම්පි තස්මිංයෙව මහාසමයෙ ‘‘කා නු ඛො අරහත්තප්පත්තියා පටිපත්තී’’ති උප්පන්නචිත්තානං එකච්චානං දෙවතානං තමත්ථං පකාසෙතුං පුරිමනයෙනෙව නිම්මිතබුද්ධෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා වුත්තං.

තත්ථ ආදිගාථාය තාව පුච්ඡාමීති එත්ථ අදිට්ඨජොතනාදිවසෙන පුච්ඡා විභජිතා. ආදිච්චබන්ධුන්ති ආදිච්චස්ස ගොත්තබන්ධුං. විවෙකං සන්තිපදඤ්චාති විවෙකඤ්ච සන්තිපදඤ්ච. කථං දිස්වාති කෙන කාරණෙන දිස්වා, කථං පවත්තදස්සනො හුත්වාති වුත්තං හොති.

923. අථ භගවා යස්මා යථා පස්සන්තො කිලෙසෙ උපරුන්ධති, තථා පවත්තදස්සනො හුත්වා පරිනිබ්බාති, තස්මා තමත්ථං ආවිකරොන්තො නානප්පකාරෙන ¶ තං දෙවපරිසං කිලෙසප්පහානෙ නියොජෙන්තො ‘‘මූලං පපඤ්චසඞ්ඛායා’’ති ආරභිත්වා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ ආදිගාථාය තාව සඞ්ඛෙපත්ථො – පපඤ්චාති සඞ්ඛාතත්තා පපඤ්චා එව පපඤ්චසඞ්ඛා. තස්සා අවිජ්ජාදයො කිලෙසා මූලං, තං පපඤ්චසඞ්ඛාය මූලං අස්මීති පවත්තමානඤ්ච සබ්බං මන්තාය උපරුන්ධෙ. යා කාචි අජ්ඣත්තං තණ්හා උපජ්ජෙය්යුං, තාසං විනයා සදා සතො සික්ඛෙ උපට්ඨිතස්සති හුත්වා සික්ඛෙය්යාති.

924. එවං තාව පඨමගාථාය එව තිසික්ඛායුත්තං දෙසනං අරහත්තනිකූටෙන දෙසෙත්වා පුන මානප්පහානවසෙන දෙසෙතුං ‘‘යං කිඤ්චී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ යං කිඤ්චි ධම්මමභිජඤ්ඤා අජ්ඣත්තන්ති යං කිඤ්චි උච්චාකුලීනතාදිකං අත්තනො ගුණං ජානෙය්ය අථ වාපි බහිද්ධාති අථ වා බහිද්ධාපි ආචරියුපජ්ඣායානං වා ගුණං ජානෙය්ය. න තෙන ථාමං කුබ්බෙථාති තෙන ගුණෙන ථාමං න කරෙය්ය.

925. ඉදානිස්ස අකරණවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘සෙය්යො න තෙනා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – තෙන ච මානෙන ‘‘සෙය්යොහ’’න්ති ¶ වා ‘‘නීචොහ’’න්ති වා ‘‘සරික්ඛොහ’’න්ති වාපි න මඤ්ඤෙය්ය, තෙහි ¶ ච උච්චාකුලීනතාදීහි ගුණෙහි ඵුට්ඨො අනෙකරූපෙහි ‘‘අහං උච්චාකුලා පබ්බජිතො’’තිආදිනා නයෙන අත්තානං විකප්පෙන්තො න තිට්ඨෙය්ය.

926. එවං මානප්පහානවසෙනපි දෙසෙත්වා ඉදානි සබ්බකිලෙසූපසමවසෙනපි දෙසෙතුං ‘‘අජ්ඣත්තමෙවා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අජ්ඣත්තමෙවුපසමෙති අත්තනි එව රාගාදිසබ්බකිලෙසෙ උපසමෙය්ය. න අඤ්ඤතො භික්ඛු සන්තිමෙසෙය්යාති ඨපෙත්වා ච සතිපට්ඨානාදීනි අඤ්ඤෙන උපායෙන සන්තිං න පරියෙසෙය්ය. කුතො නිරත්තා වාති නිරත්තා කුතො එව.

927. ඉදානි අජ්ඣත්තං උපසන්තස්ස ඛීණාසවස්ස තාදිභාවං දස්සෙන්තො ‘‘මජ්ඣෙ යථා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යථා මහාසමුද්දස්ස උපරිමහෙට්ඨිමභාගානං වෙමජ්ඣසඞ්ඛාතෙ චතුයොජනසහස්සප්පමාණෙ මජ්ඣෙ පබ්බතන්තරෙ ඨිතස්ස වා මජ්ඣෙ සමුද්දස්ස ඌමි න ජායති, ඨිතොව සො හොති ¶ අවිකම්පමානො, එවං අනෙජො ඛීණාසවො ලාභාදීසු ඨිතො අස්ස අවිකම්පමානො, සො තාදිසො රාගාදිඋස්සදං භික්ඛු න කරෙය්ය කුහිඤ්චීති.

928. ඉදානි එතං අරහත්තනිකූටෙන දෙසිතං ධම්මදෙසනං අබ්භනුමොදන්තො තස්ස ච අරහත්තස්ස ආදිපටිපදං පුච්ඡන්තො නිම්මිතබුද්ධො ‘‘අකිත්තයී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අකිත්තයීති ආචික්ඛි. විවටචක්ඛූති විවටෙහි අනාවරණෙහි පඤ්චහි චක්ඛූහි සමන්නාගතො. සක්ඛිධම්මන්ති සයං අභිඤ්ඤාතං අත්තපච්චක්ඛං ධම්මං. පරිස්සයවිනයන්ති පරිස්සයවිනයනං. පටිපදං වදෙහීති ඉදානි පටිපත්තිං වදෙහි. භද්දන්තෙති ‘‘භද්දං තව අත්ථූ’’ති භගවන්තං ආලපන්තො ආහ. අථ වා භද්දං සුන්දරං තව පටිපදං වදෙහීති වුත්තං හොති. පාතිමොක්ඛං අථ වාපි සමාධින්ති තමෙව පටිපදං භින්දිත්වා පුච්ඡති. පටිපදන්ති එතෙන වා මග්ගං පුච්ඡති. ඉතරෙහි සීලං සමාධිඤ්ච පුච්ඡති.

929-30. අථස්ස භගවා යස්මා ඉන්ද්රියසංවරො සීලස්ස රක්ඛා ¶ , යස්මා වා ඉමිනා අනුක්කමෙන දෙසියමානා අයං දෙසනා තාසං දෙවතානං සප්පායා, තස්මා ඉන්ද්රියසංවරතො පභුති පටිපදං දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛූහී’’තිආදිමාරද්ධො. තත්ථ චක්ඛූහි නෙව ලොලස්සාති අදිට්ඨදක්ඛිතබ්බාදිවසෙන චක්ඛූහි ලොලො නෙවස්ස. ගාමකථාය ආවරයෙ සොතන්ති තිරච්ඡානකථාතො සොතං ආවරෙය්ය. ඵස්සෙනාති රොගඵස්සෙන. භවඤ්චනාභිජප්පෙය්යාති තස්ස ඵස්සස්ස විනොදනත්ථාය කාමභවාදිභවඤ්ච න පත්ථෙය්ය. භෙරවෙසු ච න සම්පවෙධෙය්යාති තස්ස ඵස්සස්ස පච්චයභූතෙසු සීහබ්යග්ඝාදීසු භෙරවෙසු ච න සම්පවෙධෙය්ය, අවසෙසෙසු වා ඝානින්ද්රියමනින්ද්රියවිසයෙසු ¶ නප්පවෙධෙය්ය. එවං පරිපූරො ඉන්ද්රියසංවරො වුත්තො හොති. පුරිමෙහි වා ඉන්ද්රියසංවරං දස්සෙත්වා ඉමිනා ‘‘අරඤ්ඤෙ වසතා භෙරවං දිස්වා වා සුත්වා වා න වෙධිතබ්බ’’න්ති දස්සෙති.

931. ලද්ධා න සන්නිධිං කයිරාති එතෙසං අන්නාදීනං යංකිඤ්චි ධම්මෙන ලභිත්වා ‘‘අරඤ්ඤෙ ච සෙනාසනෙ වසතා සදා දුල්ලභ’’න්ති චින්තෙත්වා සන්නිධිං න කරෙය්ය.

932. ඣායී ¶ න පාදලොලස්සාති ඣානාභිරතො ච න පාදලොලො අස්ස. විරමෙ කුක්කුච්චා නප්පමජ්ජෙය්යාති හත්ථකුක්කුච්චාදිකුක්කුච්චං විනොදෙය්ය. සක්කච්චකාරිතාය චෙත්ථ නප්පමජ්ජෙය්ය.

933. තන්දිං මායං හස්සං ඛිඩ්ඩන්ති ආලසියඤ්ච මායඤ්ච හස්සඤ්ච කායිකචෙතසිකඛිඩ්ඩඤ්ච. සවිභූසන්ති සද්ධිං විභූසාය.

934-7. ආථබ්බණන්ති ආථබ්බණිකමන්තප්පයොගං. සුපිනන්ති සුපිනසත්ථං. ලක්ඛණන්ති මණිලක්ඛණාදිං. නො විදහෙති නප්පයොජෙය්ය. විරුතන්ති මිගාදීනං වස්සිතං. පෙසුණියන්ති පෙසුඤ්ඤං. කයවික්කයෙති පඤ්චහි සහධම්මිකෙහි සද්ධිං වඤ්චනාවසෙන වා උදයපත්ථනාවසෙන වා න තිට්ඨෙය්ය. උපවාදං භික්ඛු න කරෙය්යාති උපවාදකරෙ කිලෙසෙ අනිබ්බත්තෙන්තො අත්තනි පරෙහි සමණබ්රාහ්මණෙහි උපවාදං න ජනෙය්ය. ගාමෙ ච නාභිසජ්ජෙය්යාති ගාමෙ ච ගිහිසංසග්ගාදීහි නාභිසජ්ජෙය්ය. ලාභකම්යා ජනං න ලපයෙය්යාති ලාභකාමතාය ජනං නාලපයෙය්ය. පයුත්තන්ති චීවරාදීහි සම්පයුත්තං ¶ , තදත්ථං වා පයොජිතං.

938-9. මොසවජ්ජෙ න නීයෙථාති මුසාවාදෙ න නීයෙථ. ජීවිතෙනාති ජීවිකාය. සුත්වා රුසිතො බහුං වාචං, සමණානං වා පුථුජනානන්ති රුසිතො ඝට්ටිතො පරෙහි තෙස සමණානං වා ඛත්තියාදිභෙදානං වා අඤ්ඤෙසං පුථුජනානං බහුම්පි අනිට්ඨවාචං සුත්වා. න පටිවජ්ජාති න පටිවදෙය්ය. කිං කාරණං? න හි සන්තො පටිසෙනිකරොන්ති.

940. එතඤ්ච ධම්මමඤ්ඤායාති සබ්බමෙතං යථාවුත්තං ධම්මං ඤත්වා. විචිනන්ති විචිනන්තො. සන්තීති නිබ්බුතිං ඤත්වාති නිබ්බුතිං රාගාදීනං සන්තීති ඤත්වා.

941. කිංකාරණා ¶ නප්පමජ්ජෙඉති චෙ – අභිභූ හි සොති ගාථා. තත්ථ අභිභූති රූපාදීනං අභිභවිතා. අනභිභූතොති තෙහි අනභිභූතො. සක්ඛිධම්මමනීතිහමදස්සීති පච්චක්ඛමෙව අනීතිහං ධම්මමද්දක්ඛි. සදා නමස්සමනුසික්ඛෙති සදා නමස්සන්තො තිස්සො සික්ඛායො සික්ඛෙය්ය. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

කෙවලං ¶ පන එත්ථ ‘‘චක්ඛූහි නෙව ලොලො’’තිආදීහි ඉන්ද්රියසංවරො, ‘‘අන්නානමථො පානාන’’න්තිආදීහි සන්නිධිපටික්ඛෙපමුඛෙන පච්චයපටිසෙවනසීලං, මෙථුනමොසවජ්ජපෙසුණියාදීහි පාතිමොක්ඛසංවරසීලං, ‘‘ආථබ්බණං සුපිනං ලක්ඛණ’’න්තිආදීහි ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං, ‘‘ඣායී අස්සා’’ති ඉමිනා සමාධි, ‘‘විචිනං භික්ඛූ’’ති ඉමිනා පඤ්ඤා, ‘‘සදා සතො සික්ඛෙ’’ති ඉමිනා පුන සඞ්ඛෙපතො තිස්සොපි සික්ඛා, ‘‘අථ ආසනෙසු සයනෙසු, අප්පසද්දෙසු භික්ඛු විහරෙය්ය, නිද්දං න බහුලීකරෙය්යා’’තිආදීහි සීලසමාධිපඤ්ඤානං උපකාරාපකාරසඞ්ගණ්හනවිනොදනානි වුත්තානීති. එවං භගවා නිම්මිතස්ස පරිපුණ්ණපටිපදං වත්වා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ පුරාභෙදසුත්තෙ වුත්තසදිසොයෙවාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය තුවටකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

15. අත්තදණ්ඩසුත්තවණ්ණනා

942. අත්තදණ්ඩා ¶ ¶ භයං ජාතන්ති අත්තදණ්ඩසුත්තං. කා උප්පත්ති? යො සො සම්මාපරිබ්බාජනීයසුත්තස්ස උප්පත්තියං වුච්චමානාය සාකියකොලියානං උදකං පටිච්ච කලහො වණ්ණිතො, තං ඤත්වා භගවා ‘‘ඤාතකා කලහං කරොන්ති, හන්ද නෙ වාරෙස්සාමී’’ති ද්වින්නං සෙනානං මජ්ඣෙ ඨත්වා ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ පඨමගාථායත්ථො – යං ලොකස්ස දිට්ඨධම්මිකං වා සම්පරායිකං වා භයං ජාතං, තං සබ්බං අත්තදණ්ඩා භයං ජාතං අත්තනො දුච්චරිතකාරණා ජාතං, එවං සන්තෙපි ජනං පස්සථ මෙධගං, ඉමං සාකියාදිජනං පස්සථ අඤ්ඤමඤ්ඤං මෙධගං හිංසකං බාධකන්ති. එවං තං පටිවිරුද්ධං විප්පටිපන්නං ජනං පරිභාසිත්වා අත්තනො සම්මාපටිපත්තිදස්සනෙන තස්ස සංවෙගං ජනෙතුං ආහ ¶ ‘‘සංවෙගං කිත්තයිස්සාමි, යථා සංවිජිතං මයා’’ති, පුබ්බෙ බොධිසත්තෙනෙව සතාති අධිප්පායො.

943. ඉදානි යථානෙන සංවිජිතං, තං පකාරං දස්සෙන්තො ‘‘ඵන්දමාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ඵන්දමානන්ති තණ්හාදීහි කම්පමානං. අප්පොදකෙති අප්පඋදකෙ. අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි බ්යාරුද්ධෙ දිස්වාති නානාසත්තෙ ච අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි සද්ධිං විරුද්ධෙ දිස්වා. මං භයමාවිසීති මං භයං පවිට්ඨං.

944. සමන්තමසාරො ලොකොති නිරයං ආදිං කත්වා සමන්තතො ලොකො අසාරො නිච්චසාරාදිරහිතො. දිසා සබ්බා සමෙරිතාති සබ්බා දිසා අනිච්චතාය කම්පිතා. ඉච්ඡං භවනමත්තනොති අත්තනො තාණං ඉච්ඡන්තො. නාද්දසාසිං අනොසිතන්ති කිඤ්චි ඨානං ජරාදීහි අනජ්ඣාවුත්ථං නාද්දක්ඛිං.

945. ඔසානෙත්වෙව බ්යාරුද්ධෙ, දිස්වා මෙ අරතී අහූති යොබ්බඤ්ඤාදීනං ඔසානෙ එව අන්තගමකෙ එව විනාසකෙ එව ජරාදීහි බ්යාරුද්ධෙ ආහතචිත්තෙ සත්තෙ දිස්වා අරති මෙ අහොසි. අථෙත්ථ සල්ලන්ති අථ ¶ එතෙසු සත්තෙසු රාගාදිසල්ලං. හදයනිස්සිතන්ති චිත්තනිස්සිතං.

946. ‘‘කථංආනුභාවං ¶ සල්ල’’න්ති චෙ – යෙන සල්ලෙන ඔතිණ්ණොති ගාථා. තත්ථ දිසා සබ්බා විධාවතීති සබ්බා දුච්චරිතදිසාපි පුරත්ථිමාදිදිසාවිදිසාපි ධාවති. තමෙව සල්ලමබ්බුය්හ, න ධාවති න සීදතීති තමෙව සල්ලං උද්ධරිත්වා තා ච දිසා න ධාවති, චතුරොඝෙ ච න සීදතීති.

947. එවංමහානුභාවෙන සල්ලෙන ඔතිණ්ණෙස්වපි ච සත්තෙසු – තත්ථ සික්ඛානුගීයන්ති, යානි ලොකෙ ගධිතානීති ගාථා. තස්සත්ථො – යෙ ලොකෙ පඤ්ච කාමගුණා පටිලාභාය ගිජ්ඣන්තීති කත්වා ‘‘ගධිතානී’’ති වුච්චන්ති, චිරකාලාසෙවිතත්තා වා ‘‘ගධිතානී’’ති වුච්චන්ති, තත්ථ තං නිමිත්තං හත්ථිසික්ඛාදිකා අනෙකා සික්ඛා කථීයන්ති උග්ගය්හන්ති වා. පස්සථ යාව පමත්තො වායං ලොකො, යතො පණ්ඩිතො කුලපුත්තො තෙසු වා ගධිතෙසු තාසු වා සික්ඛාසු අධිමුත්තො න සියා, අඤ්ඤදත්ථු අනිච්චාදිදස්සනෙන නිබ්බිජ්ඣ සබ්බසො කාමෙ අත්තනො නිබ්බානමෙව සික්ඛෙති.

948. ඉදානි ¶ යථා නිබ්බානාය සික්ඛිතබ්බං, තං දස්සෙන්තො ‘‘සච්චො සියා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සච්චොති වාචාසච්චෙන ඤාණසච්චෙන මග්ගසච්චෙන ච සමන්නාගතො. රිත්තපෙසුණොති පහීනපෙසුණො. වෙවිච්ඡන්ති මච්ඡරියං.

949. නිද්දං තන්දිං සහෙ ථීනන්ති පචලායිකඤ්ච කායාලසියඤ්ච චිත්තාලසියඤ්චාති ඉමෙ තයො ධම්මෙ අභිභවෙය්ය. නිබ්බානමනසොති නිබ්බානනින්නචිත්තො.

950-51. සාහසාති රත්තස්ස රාගචරියාදිභෙදා සාහසකරණා. පුරාණං නාභිනන්දෙය්යාති අතීතරූපාදිං නාභිනන්දෙය්ය. නවෙති පච්චුප්පන්නෙ. හිය්යමානෙති විනස්සමානෙ. ආකාසං න සිතො සියාති තණ්හානිස්සිතො න භවෙය්ය. තණ්හා හි රූපාදීනං ආකාසනතො ‘‘ආකාසො’’ති වුච්චති.

952. ‘‘කිංකාරණා ආකාසං න සිතො සියා’’ති චෙ – ‘‘ගෙධං බ්රූමී’’ති ගාථා. තස්සත්ථො – අහඤ්හි ඉමං ආකාසසඞ්ඛාතං තණ්හං රූපාදීසු ගිජ්ඣනතො ගෙධං බ්රූමි ‘‘ගෙධො’’ති වදාමි. කිඤ්ච භිය්යො – අවහනනට්ඨෙන ‘‘ඔඝො’’ති ච ආජවනට්ඨෙන ‘‘ආජව’’න්ති ච ‘‘ඉදං මය්හං, ඉදං මය්හ’’න්ති ජප්පකාරණතො ‘‘ජප්පන’’න්ති ච දුම්මුඤ්චනට්ඨෙන ‘‘ආරම්මණ’’න්ති ¶ ච කම්පකරණෙන ‘‘පකම්පන’’න්ති ච බ්රූමි, එසා ච ලොකස්ස පලිබොධට්ඨෙන දුරතික්කමනීයට්ඨෙන ච ¶ කාමපඞ්කො දුරච්චයොති. ‘‘ආකාසං න සිතො සියා’’ති එවං වුත්තෙ වා ‘‘කිමෙතං ආකාස’’න්ති චෙ? ගෙධං බ්රූමීති. එවම්පි තස්සා ගාථාය සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තත්ථ පදයොජනා – ආකාසන්ති ගෙධං බ්රූමීති. තථා ය්වායං මහොඝොති වුච්චති. තං බ්රූමි, ආජවං බ්රූමි, ජප්පනං බ්රූමි, පකම්පනං බ්රූමි, ය්වායං සදෙවකෙ ලොකෙ කාමපඞ්කො දුරච්චයො, තං බ්රූමීති.

953. එවමෙතං ගෙධාදිපරියායං ආකාසං අනිස්සිතො – සච්චා අවොක්කම්මාති ගාථා. තස්සත්ථො – පුබ්බෙ වුත්තා තිවිධාපි සච්චා අවොක්කම්ම මොනෙය්යප්පත්තියා මුනීති සඞ්ඛ්යං ගතො නිබ්බානත්ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො, ස වෙ එවරූපො සබ්බානි ආයතනානි නිස්සජ්ජිත්වා ‘‘සන්තො’’ති වුච්චතීති.

954. කිඤ්ච ¶ භිය්යො – ස වෙ විද්වාති ගාථා. තත්ථ ඤත්වා ධම්මන්ති අනිච්චාදිනයෙන සඞ්ඛතධම්මං ඤත්වා. සම්මා සො ලොකෙ ඉරියානොති අසම්මාඉරියනකරානං කිලෙසානං පහානා සම්මා සො ලොකෙ ඉරියමානො.

955. එවං අපිහෙන්තො ච – යොධ කාමෙති ගාථා. තත්ථ සඞ්ගන්ති සත්තවිධං සඞ්ගඤ්ච යො අච්චතරි නාජ්ඣෙතීති නාභිජ්ඣායති.

956. තස්මා තුම්හෙසුපි යො එවරූපො හොතුමිච්ඡති, තං වදාමි – යං පුබ්බෙති ගාථා. තත්ථ යං පුබ්බෙති අතීතෙ සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජනධම්මං කිලෙසජාතං අතීතකම්මඤ්ච. පච්ඡා තෙ මාහු කිඤ්චනන්ති අනාගතෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජනධම්මං රාගාදිකිඤ්චනං මාහු. මජ්ඣෙ චෙ නො ගහෙස්සසීති පච්චුප්පන්නෙ රූපාදිධම්මෙපි න ගහෙස්සසි චෙ.

957. එවං ‘‘උපසන්තො චරිස්සසී’’ති අරහත්තප්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අරහතො ථුතිවසෙන ඉතො පරා ගාථායො අභාසි. තත්ථ සබ්බසොති ගාථාය මමායිතන්ති මමත්තකරණං, ‘‘මම ඉද’’න්ති ගහිතං වා වත්ථු. අසතා ච න සොචතීති අවිජ්ජමානකාරණා අසන්තකාරණා න සොචති. න ජීයතීති ජානිම්පි න ගච්ඡති.

958-9. කිඤ්ච භිය්යො – යස්ස නත්ථීති ගාථා. තත්ථ ¶ කිඤ්චනන්ති කිඤ්චි රූපාදිධම්මජාතං. කිඤ්ච භිය්යො – අනිට්ඨුරීති ගාථා. තත්ථ අනිට්ඨුරීති අනිස්සුකී. ‘‘අනිද්ධුරී’’තිපි කෙචි පඨන්ති. සබ්බධී සමොති සබ්බත්ථ සමො, උපෙක්ඛකොති අධිප්පායො. කිං ¶ වුත්තං හොති? යො සො ‘‘නත්ථි මෙ’’ති න සොචති, තමහං අවිකම්පිනං පුග්ගලං පුට්ඨො සමානො අනිට්ඨුරී අනනුගිද්ධො අනෙජො සබ්බධි සමොති ඉමං තස්මිං පුග්ගලෙ චතුබ්බිධමානිසංසං බ්රූමීති.

960. කිඤ්ච භිය්යො – අනෙජස්සාති ගාථා. තත්ථ නිසඞ්ඛතීති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීසු යො කොචි සඞ්ඛාරො. සො හි යස්මා නිසඞ්ඛරියති නිසඞ්ඛරොති වා, තස්මා ‘‘නිසඞ්ඛතී’’ති වුච්චති. වියාරම්භාති විවිධා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිකා ¶ ආරම්භා. ඛෙමං පස්සති සබ්බධීති සබ්බත්ථ අභයමෙව පස්සති.

961. එවං පස්සන්තො න සමෙසූති ගාථා. තත්ථ න වදතෙති ‘‘සදිසොහමස්මී’’තිආදිනා මානවසෙන සමෙසුපි අත්තානං න වදති ඔමෙසුපි උස්සෙසුපි. නාදෙති න නිරස්සතීති රූපාදීසු කඤ්චි ධම්මං න ගණ්හාති; න නිස්සජ්ජති. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව. එවං අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චසතා සාකියකුමාරා ච කොලියකුමාරා ච එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බජිතා, තෙ ගහෙත්වා භගවා මහාවනං පාවිසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය අත්තදණ්ඩසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

16. සාරිපුත්තසුත්තවණ්ණනා

962. න ¶ මෙ දිට්ඨොති සාරිපුත්තසුත්තං, ‘‘ථෙරපඤ්හසුත්ත’’න්තිපි වුච්චති. කා උප්පත්ති? ඉමස්ස සුත්තස්ස උප්පත්ති – රාජගහකස්ස ¶ සෙට්ඨිස්ස චන්දනඝටිකාය පටිලාභං ආදිං කත්වා තාය චන්දනඝටිකාය කතස්ස පත්තස්ස ආකාසෙ උස්සාපනං ආයස්මතො පිණ්ඩොලභාරද්වාජස්ස ඉද්ධියා පත්තග්ගහණං, තස්මිං වත්ථුස්මිං සාවකානං ඉද්ධිපටික්ඛෙපො, තිත්ථියානං භගවතා සද්ධිං පාටිහාරියං කත්තුකාමතා, පාටිහාරියකරණං, භගවතො සාවත්ථිගමනං, තිත්ථියානුබන්ධනං, සාවත්ථියං පසෙනදිනො බුද්ධූපගමනං කණ්ඩම්බපාතුභාවො, චතුන්නං පරිසානං තිත්ථියජයත්ථං පාටිහාරියකරණුස්සුක්කනිවාරණං, යමකපාටිහාරියකරණං, කතපාටිහාරියස්ස භගවතො තාවතිංසභවනගමනං, තත්ථ තෙමාසං ධම්මදෙසනා, ආයස්මතා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙන යාචිතස්ස දෙවලොකතො සඞ්කස්සනගරෙ ඔරොහණන්ති ඉමානි වත්ථූනි අන්තරන්තරෙ ච ජාතකානි විත්ථාරෙත්වා යාව දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාහි පූජියමානො භගවා මජ්ඣෙ මණිමයෙන සොපානෙන සඞ්කස්සනගරෙ ඔරුය්හ සොපානකළෙවරෙ අට්ඨාසි –

‘‘යෙ ¶ ඣානප්පසුතා ධීරා, නෙක්ඛම්මූපසමෙ රතා;

දෙවාපි තෙසං පිහයන්ති, සම්බුද්ධානං සතීමත’’න්ති. (ධ. ප. 181) –

ඉමිස්සා ධම්මපදගාථාය වුච්චමානාය වුත්තා. සොපානකළෙවරෙ ඨිතං පන භගවන්තං සබ්බපඨමං ආයස්මා සාරිපුත්තො වන්දි, තතො උප්පලවණ්ණා භික්ඛුනී, අථාපරො ජනකායො. තත්ර භගවා චින්තෙසි – ‘‘ඉමිස්සං පරිසති මොග්ගල්ලානො ඉද්ධියා අග්ගොති පාකටො, අනුරුද්ධො දිබ්බචක්ඛුනා, පුණ්ණො ධම්මකථිකත්තෙන, සාරිපුත්තං පනායං පරිසා න කෙනචි ගුණෙන එවං අග්ගොති ජානාති, යංනූනාහං සාරිපුත්තං පඤ්ඤාගුණෙන පකාසෙය්ය’’න්ති. අථ ථෙරං පඤ්හං පුච්ඡි. ථෙරො භගවතා පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං පුථුජ්ජනපඤ්හං, සෙක්ඛපඤ්හං, අසෙක්ඛපඤ්හඤ්ච, සබ්බං විස්සජ්ජෙසි. තදා නං ජනො ‘‘පඤ්ඤාය අග්ගො’’ති අඤ්ඤාසි ¶ . අථ භගවා ‘‘සාරිපුත්තො න ඉදානෙව පඤ්ඤාය අග්ගො, අතීතෙපි පඤ්ඤාය අග්ගො’’ති ජාතකං ආනෙසි.

අතීතෙ පරොසහස්සා ඉසයො වනමූලඵලාහාරා පබ්බතපාදෙ වසන්ති. තෙසං ආචරියස්ස ආබාධො ¶ උප්පජ්ජි, උපට්ඨානානි වත්තන්ති. ජෙට්ඨන්තෙවාසී ‘‘සප්පායභෙසජ්ජං ආහරිස්සාමි, ආචරියං අප්පමත්තා උපට්ඨහථා’’ති වත්වා මනුස්සපථං අගමාසි. තස්මිං අනාගතෙයෙව ආචරියො කාලමකාසි. තං ‘‘ඉදානි කාලං කරිස්සතී’’ති අන්තෙවාසිකා සමාපත්තිමාරබ්භ පුච්ඡිංසු. සො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං සන්ධායාහ – ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති, අන්තෙවාසිනො ‘‘නත්ථි ආචරියස්ස අධිගමො’’ති අග්ගහෙසුං. අථ ජෙට්ඨන්තෙවාසී භෙසජ්ජං ආදාය ආගන්ත්වා තං කාලකතං දිස්වා ආචරියං ‘‘කිඤ්චි පුච්ඡිත්ථා’’ති ආහ. ආම පුච්ඡිම්හා, ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති ආහ, න කිඤ්චි ආචරියෙන අධිගතන්ති. නත්ථි කිඤ්චීති වදන්තො ආචරියො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං පවෙදෙසි, සක්කාතබ්බො ආචරියොති.

‘‘පරොසහස්සම්පි සමාගතානං,

කන්දෙය්යුං තෙ වස්සසතං අපඤ්ඤා;

එකොපි සෙය්යො පුරිසො සපඤ්ඤො,

යො භාසිතස්ස විජානාති අත්ථ’’න්ති. (ජා. 1.1.99);

කථිතෙ ¶ ච පන භගවතා ජාතකෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො අත්තනො සද්ධිවිහාරිකානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානමත්ථාය සප්පායසෙනාසනගොචරසීලවතාදීනි පුච්ඡිතුං ‘‘න මෙ දිට්ඨො ඉතො පුබ්බෙ’’ති ඉමං ථුතිගාථං ආදිං කත්වා අට්ඨ ගාථායො අභාසි. තමත්ථං විස්සජ්ජෙන්තො භගවා තතො පරා සෙසගාථාති.

තත්ථ ඉතො පුබ්බෙති ඉතො සඞ්කස්සනගරෙ ඔතරණතො පුබ්බෙ. වග්ගුවදොති සුන්දරවදො. තුසිතා ගණිමාගතොති තුසිතකායා චවිත්වා මාතුකුච්ඡිං ආගතත්තා තුසිතා ආගතො, ගණාචරියත්තා ගණී. සන්තුට්ඨට්ඨෙන වා තුසිතසඞ්ඛාතා දෙවලොකා ගණිං ආගතො තුසිතානං වා අරහන්තානං ගණිං ආගතොති.

963. දුතියගාථාය සදෙවකස්ස ලොකස්ස යථා දිස්සතීති සදෙවකස්ස ලොකස්ස විය මනුස්සානම්පි දිස්සති. යථා වා දිස්සතීති ¶ තච්ඡතො අවිපරීතතො දිස්සති චක්ඛුමාති උත්තමචක්ඛු. එකොති පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතාදීහි එකො. රතින්ති නෙක්ඛම්මරතිආදිං.

964. තතියගාථාය බහූනමිධ බද්ධානන්ති ඉධ බහූනං ඛත්තියාදීනං සිස්සානං. සිස්සා හි ¶ ආචරියෙ පටිබද්ධවුත්තිත්තා ‘‘බද්ධා’’ති වුච්චන්ති අත්ථි පඤ්හෙන ආගමන්ති අත්ථිකො පඤ්හෙන ආගතොම්හි, අත්ථිකානං වා පඤ්හෙන ආගමනං, පඤ්හෙන අත්ථි ආගමනං වාති.

965. චතුත්ථගාථාය විජිගුච්ඡතොති ජාතිආදීහි අට්ටීයතො රිත්තමාසනන්ති විවිත්තං මඤ්චපීඨං. පබ්බතානං ගුහාසු වාති පබ්බතගුහාසු වා රිත්තමාසනං භජතොති සම්බන්ධිතබ්බං.

966. පඤ්චමගාථාය උච්චාවචෙසූති හීනපණීතෙසු. සයනෙසූති විහාරාදීසු සෙනාසනෙසු. කීවන්තො තත්ථ භෙරවාති කිත්තකා තත්ථ භයකාරණා. ‘‘කුවන්තො’’තිපි පාඨො, කූජන්තොති චස්ස අත්ථො. න පන පුබ්බෙනාපරං සන්ධියති.

967. ඡට්ඨගාථාය කතී පරිස්සයාති කිත්තකා උපද්දවා. අගතං දිසන්ති නිබ්බානං. තඤ්හි අගතපුබ්බත්තා අගතං තථා නිද්දිසිතබ්බතො දිසා චාති ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘අගතං දිස’’න්ති. අභිසම්භවෙති අභිභවෙය්ය. පන්තම්හීති පරියන්තෙ.

968-9. සත්තමගාථාය ක්යාස්ස බ්යප්පථයො අස්සූති කීදිසානි තස්ස වචනානි අස්සු. අට්ඨමගාථාය එකොදි නිපකොති එකග්ගචිත්තො පණ්ඩිතො.

970. එවං ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන තීහි ගාථාහි භගවන්තං ථොමෙත්වා පඤ්චහි ගාථාහි – පඤ්චසතානං සිස්සානමත්ථාය සෙනාසනගොචරසීලවතාදීනි පුච්ඡිතො භගවා තමත්ථං පකාසෙතුං ‘‘විජිගුච්ඡමානස්සා’’තිආදිනා නයෙන විස්සජ්ජනමාරද්ධො. තත්ථ පඨමගාථාය තාවත්ථො – ජාතිආදීහි විජිගුච්ඡමානස්ස රිත්තාසනං සයනං සෙවතො චෙ සම්බොධිකාමස්ස සාරිපුත්ත, භික්ඛුනො යදිදං ඵාසු යො ඵාසුවිහාරො යථානුධම්මං යො ච අනුධම්මො, තං තෙ පවක්ඛාමි යථා පජානං යථා පජානන්තො වදෙය්ය, එවං වදාමීති.

971. දුතියගාථාය පරියන්තචාරීති සීලාදීසු චතූසු පරියන්තෙසු චරමානො. ඩංසාධිපාතානන්ති පිඞ්ගලමක්ඛිකානඤ්ච සෙසමක්ඛිකානඤ්ච. සෙසමක්ඛිකා හි තතො තතො අධිපතිත්වා ඛාදන්ති, තස්මා ‘‘අධිපාතා’’ති වුච්චන්ති. මනුස්සඵස්සානන්ති ¶ චොරාදිඵස්සානං.

972. තතියගාථාය පරධම්මිකා නාම සත්ත සහධම්මිකවජ්ජා සබ්බෙපි බාහිරකා. කුසලානුඑසීති කුසලධම්මෙ අන්වෙසමානො.

973. චතුත්ථගාථාය ¶ ආතඞ්කඵස්සෙනාති රොගඵස්සෙන. සීතං අතුණ්හන්ති සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච. සො තෙහි ඵුට්ඨො බහුධාති සො තෙහි ආතඞ්කාදීහි අනෙකෙහි ආකාරෙහි ඵුට්ඨො සමානොපි. අනොකොති අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණාදීනං අනොකාසභූතො.

974. එවං ‘‘භික්ඛුනො විජිගුච්ඡතො’’තිආදීහි තීහි ගාථාහි පුට්ඨමත්ථං විස්සජ්ජෙත්වා ඉදානි ‘‘ක්යාස්ස බ්යප්පථයො’’තිආදිනා නයෙන පුට්ඨං විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘ථෙය්යං න කාරෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඵස්සෙති ඵරෙය්ය ¶ . යදාවිලත්තං මනසො විජඤ්ඤාති යං චිත්තස්ස ආවිලත්තං විජානෙය්ය, තං සබ්බං ‘‘කණ්හස්ස පක්ඛො’’ති විනොදයෙය්ය.

975. මූලම්පි තෙසං පලිඛඤ්ඤ තිට්ඨෙති තෙසං කොධාතිමානානං යං අවිජ්ජාදිකං මූලං, තම්පි පලිඛණිත්වා තිට්ඨෙය්ය. අද්ධා භවන්තො අභිසම්භවෙය්යාති එවං පියප්පියං අභිභවන්තො එකංසෙනෙව අභිභවෙය්ය, න තත්ර සිථිලං පරක්කමෙය්යාති අධිප්පායො.

976. පඤ්ඤං පුරක්ඛත්වාති පඤ්ඤං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා. කල්යාණපීතීති කල්යාණාය පීතියා සමන්නාගතො. චතුරො සහෙථ පරිදෙවධම්මෙති අනන්තරගාථාය වුච්චමානෙ පරිදෙවනීයධම්මෙ සහෙය්ය.

977. කිංසූ අසිස්සාමීති කිං භුඤ්ජිස්සාමි. කුවං වා අසිස්සන්ති කුහිං වා අසිස්සාමි. දුක්ඛං වත සෙත්ථ ක්වජ්ජ සෙස්සන්ති ඉමං රත්තිං දුක්ඛං සයිං, අජ්ජ ආගමනරත්තිං කත්ථ සයිස්සං. එතෙ විතක්කෙති එතෙ පිණ්ඩපාතනිස්සිතෙ ද්වෙ, සෙනාසනනිස්සිතෙ ද්වෙති චත්තාරො විතක්කෙ. අනිකෙතචාරීති අපලිබොධචාරී නිත්තණ්හචාරී.

978. කාලෙති පිණ්ඩපාතකාලෙ පිණ්ඩපාතසඞ්ඛාතං අන්නං වා චීවරකාලෙ චීවරසඞ්ඛාතං වසනං වා ලද්ධා ධම්මෙන සමෙනාති අධිප්පායො. මත්තං සො ජඤ්ඤාති පටිග්ගහණෙ ච පරිභොගෙ ච සො පමාණං ජානෙය්ය. ඉධාති සාසනෙ, නිපාතමත්තමෙව වා එතං. තොසනත්ථන්ති සන්තොසත්ථං, එතදත්ථං මත්තං ජානෙය්යාති වුත්තං හොති. සො තෙසු ගුත්තොති සො භික්ඛු තෙසු පච්චයෙසු ගුත්තො. යතචාරීති සංයතවිහාරො ¶ , රක්ඛිතිරියාපථො රක්ඛිතකායවචීමනොද්වාරො චාති වුත්තං හොති. ‘‘යතිචාරී’’තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. රුසිතොති රොසිතො, ඝට්ටිතොති වුත්තං හොති.

979. ඣානානුයුත්තොති අනුපන්නුප්පාදනෙන උප්පන්නාසෙවනෙන ච ඣානෙ අනුයුත්තො. උපෙක්ඛමාරබ්භ සමාහිතත්තොති චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛං උප්පාදෙත්වා සමාහිතචිත්තො. තක්කාසයං කුක්කුච්චියූපඡින්දෙති ¶ කාමවිතක්කාදිං තක්කඤ්ච ¶ , කාමසඤ්ඤාදිං තස්ස තක්කස්ස ආසයඤ්ච, හත්ථකුක්කුච්චාදිං කුක්කුච්චියඤ්ච උපච්ඡින්දෙය්ය.

980. චුදිතො වචීභි සතිමාභිනන්දෙති උපජ්ඣායාදීහි වාචාහි චොදිතො සමානො සතිමා හුත්වා තං චොදනං අභිනන්දෙය්ය. වාචං පමුඤ්චෙ කුසලන්ති ඤාණසමුට්ඨිතං වාචං පමුඤ්චෙය්ය. නාතිවෙලන්ති අතිවෙලං පන වාචං කාලවෙලඤ්ච සීලවෙලඤ්ච අතික්කන්තං නප්පමුඤ්චෙය්ය. ජනවාදධම්මායාති ජනවාදකථාය. න චෙතයෙය්යාති චෙතනං න උප්පාදෙය්ය.

981. අථාපරන්ති අථ ඉදානි ඉතො පරම්පි. පඤ්ච රජානීති රූපරාගාදීනි පඤ්ච රජානි. යෙසං සතීමා විනයාය සික්ඛෙති යෙසං උපට්ඨිතස්සති හුත්වා විනයනත්ථං තිස්සො සික්ඛා සික්ඛෙය්ය. එවං සික්ඛන්තො හි රූපෙසු…පෙ… ඵස්සෙසු සහෙථ රාගං, න අඤ්ඤෙති.

982. තතො සො තෙසං විනයාය සික්ඛන්තො අනුක්කමෙන – එතෙසු ධම්මෙසූති ගාථා. තත්ථ එතෙසූති රූපාදීසු. කාලෙන සො සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානොති සො භික්ඛු ය්වායං ‘‘උද්ධතෙ චිත්තෙ සමාධිස්ස කාලො’’තිආදිනා නයෙන කාලො වුත්තො, තෙන කාලෙන සබ්බං සඞ්ඛතධම්මං අනිච්චාදිනයෙන පරිවීමංසමානො. එකොදිභූතො විහනෙ තමං සොති සො එකග්ගචිත්තො සබ්බං මොහාදිතමං විහනෙය්ය. නත්ථි එත්ථ සංසයො. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

එවං භගවා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ අරහත්තං පත්තා, තිංසකොටිසඞ්ඛ්යානඤ්ච දෙවමනුස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය සාරිපුත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො ච චතුත්ථො වග්ගො අත්ථවණ්ණනානයතො, නාමෙන

අට්ඨකවග්ගොති.