අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > සුත්තනිපාත-අට්ඨකථා

983. කොසලානං ¶ ¶ ¶ පුරා රම්මාති පාරායනවග්ගස්ස වත්ථුගාථා. තාසං උප්පත්ති – අතීතෙ කිර බාරාණසිවාසී එකො රුක්ඛවඩ්ඪකී සකෙ ආචරියකෙ අදුතියො, තස්ස සොළස සිස්සා, එකමෙකස්ස සහස්සං අන්තෙවාසිකා. එවං තෙ සත්තරසාධිකසොළසසහස්සා ආචරියන්තෙවාසිනො සබ්බෙපි බාරාණසිං උපනිස්සාය ජීවිකං කප්පෙන්තා පබ්බතසමීපං ගන්ත්වා රුක්ඛෙ ගහෙත්වා තත්ථෙව නානාපාසාදවිකතියො නිට්ඨාපෙත්වා කුල්ලං බන්ධිත්වා ගඞ්ගාය බාරාණසිං ආනෙත්වා සචෙ රාජා අත්ථිකො හොති, රඤ්ඤො, එකභූමිකං වා…පෙ… සත්තභූමිකං වා පාසාදං යොජෙත්වා දෙන්ති. නො චෙ, අඤ්ඤෙසම්පි විකිණිත්වා පුත්තදාරං පොසෙන්ති. අථ නෙසං එකදිවසං ආචරියො ‘‘න සක්කා වඩ්ඪකිකම්මෙන නිච්චං ජීවිකං කප්පෙතුං, දුක්කරඤ්හි ජරාකාලෙ එතං කම්ම’’න්ති චින්තෙත්වා අන්තෙවාසිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘තාතා, උදුම්බරාදයො, අප්පසාරරුක්ඛෙ ආනෙථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ආනයිංසු. සො තෙහි කට්ඨසකුණං කත්වා තස්ස අබ්භන්තරං පවිසිත්වා යන්තං පූරෙසි. කට්ඨසකුණො සුපණ්ණරාජා විය ආකාසං ලඞ්ඝිත්වා වනස්ස උපරි චරිත්වා අන්තෙවාසීනං පුරතො ඔරුහි. අථ ආචරියො සිස්සෙ ආහ – ‘‘තාතා, ඊදිසානි කට්ඨවාහනානි කත්වා සක්කා සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං ගහෙතුං, තුම්හෙපි, තාතා, එතානි කරොථ, රජ්ජං ගහෙත්වා ජීවිස්සාම, දුක්ඛං වඩ්ඪකිසිප්පෙන ජීවිතු’’න්ති. තෙ තථා කත්වා ආචරියස්ස පටිවෙදෙසුං. තතො නෙ ආචරියො ආහ – ‘‘කතමං, තාතා, රජ්ජං ගණ්හාමා’’ති? ‘‘බාරාණසිරජ්ජං ආචරියා’’ති. ‘‘අලං, තාතා, මා එතං රුච්චි, මයඤ්හි තං ගහෙත්වාපි ‘වඩ්ඪකිරාජා වඩ්ඪකියුවරාජා’ති වඩ්ඪකිවාදා න මුච්චිස්සාම, මහන්තො ජම්බුදීපො, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡාමා’’ති.

තතො සපුත්තදාරා කට්ඨවාහනානි ¶ , අභිරුහිත්වා සජ්ජාවුධා හුත්වා හිමවන්තාභිමුඛා ගන්ත්වා හිමවති අඤ්ඤතරං නගරං පවිසිත්වා රඤ්ඤො නිවෙසනෙයෙව පච්චුට්ඨහංසු. තෙ තත්ථ රජ්ජං ගහෙත්වා ආචරියං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. සො ‘‘කට්ඨවාහනො රාජා’’ති පාකටො අහොසි. තම්පි නගරං ¶ තෙන ගහිතත්තා ‘‘කට්ඨවාහනනගර’’න්ත්වෙව නාමං ලභි, තථා සකලරට්ඨම්පි ¶ . කට්ඨවාහනො රාජා ධම්මිකො අහොසි, තථා යුවරාජා අමච්චට්ඨානෙසු ච ඨපිතා සොළස සිස්සා. තං රට්ඨං රඤ්ඤා චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සඞ්ගය්හමානං අතිවිය ඉද්ධං ඵීතං නිරුපද්දවඤ්ච අහොසි. නාගරා ජානපදා රාජානඤ්ච රාජපරිසඤ්ච අතිවිය මමායිංසු ‘‘භද්දකො නො රාජා ලද්ධො, භද්දිකා රාජපරිසා’’ති.

අථෙකදිවසං මජ්ඣිමදෙසතො වාණිජා භණ්ඩං ගහෙත්වා කට්ඨවාහනනගරං ආගමංසු පණ්ණාකාරඤ්ච ගහෙත්වා රාජානං පස්සිංසු. රාජා ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති සබ්බං පුච්ඡි. ‘‘බාරාණසිතො දෙවා’’ති. සො තත්ථ සබ්බං පවත්තිං පුච්ඡිත්වා – ‘‘තුම්හාකං රඤ්ඤා සද්ධිං මම මිත්තභාවං කරොථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිංසු. සො තෙසං පරිබ්බයං දත්වා ගමනකාලෙ සම්පත්තෙ පුන ආදරෙන වත්වා විස්සජ්ජෙසි. තෙ බාරාණසිං ගන්ත්වා තස්ස රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘කට්ඨවාහනරට්ඨා ආගතානං වාණිජකානං අජ්ජතග්ගෙ සුඞ්කං මුඤ්චාමී’’ති භෙරිං චරාපෙත්වා ‘‘අත්ථු මෙ කට්ඨවාහනො මිත්තො’’ති ද්වෙපි අදිට්ඨමිත්තා අහෙසුං. කට්ඨවාහනොපි ච සකනගරෙ භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘අජ්ජතග්ගෙ බාරාණසිතො ආගතානං වාණිජකානං සුඞ්කං මුඤ්චාමි, පරිබ්බයො ච නෙසං දාතබ්බො’’ති. තතො බාරාණසිරාජා කට්ඨවාහනස්ස ලෙඛං පෙසෙසි ‘‘සචෙ තස්මිං ජනපදෙ දට්ඨුං වා සොතුං වා අරහරූපං කිඤ්චි අච්ඡරියං උප්පජ්ජති, අම්හෙපි දක්ඛාපෙතු ච සාවෙතු චා’’ති. සොපිස්ස තථෙව පටිලෙඛං පෙසෙසි. එවං ¶ තෙසං කතිකං කත්වා වසන්තානං කදාචි කට්ඨවාහනස්ස අතිමහග්ඝා අච්චන්තසුඛුමා කම්බලා උප්පජ්ජිංසු බාලසූරියරස්මිසදිසා වණ්ණෙන. තෙ දිස්වා රාජා ‘‘මම සහායස්ස පෙසෙමී’’ති දන්තකාරෙහි අට්ඨ දන්තකරණ්ඩකෙ ලිඛාපෙත්වා තෙසු කරණ්ඩකෙසු තෙ කම්බලෙ පක්ඛිපිත්වා ලාඛාචරියෙහි බහි ලාඛාගොළකසදිසෙ කාරාපෙත්වා අට්ඨපි ලාඛාගොළකෙ සමුග්ගෙ පක්ඛිපිත්වා වත්ථෙන වෙඨෙත්වා රාජමුද්දිකාය ලඤ්ඡෙත්වා ‘‘බාරාණසිරඤ්ඤො දෙථා’’ති අමච්චෙ පෙසෙසි. ලෙඛඤ්ච අදාසි ‘‘අයං පණ්ණාකාරො නගරමජ්ඣෙ අමච්චපරිවුතෙන පෙක්ඛිතබ්බො’’ති.

තෙ ගන්ත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො අදංසු. සො ලෙඛං වාචෙත්වා අමච්චෙ සන්නිපාතෙත්වා නගරමජ්ඣෙ රාජඞ්ගණෙ ලඤ්ඡනං භින්දිත්වා පලිවෙඨනං අපනෙත්වා සමුග්ගං විවරිත්වා අට්ඨ ලාඛාගොළකෙ දිස්වා ‘‘මම සහායො ලාඛාගොළකෙහි කීළනකබාලකානං විය මය්හං ලාඛාගොළකෙ පෙසෙසී’’ති මඞ්කු ¶ හුත්වා එකං ලාඛාගොළකං අත්තනො නිසින්නාසනෙ පහරි. තාවදෙව ලාඛා පරිපති, දන්තකරණ්ඩකො විවරං දත්වා ද්වෙභාගො අහොසි. සො අබ්භන්තරෙ කම්බලං දිස්වා ඉතරෙපි විවරි සබ්බත්ථ තථෙව අහොසි. එකමෙකො කම්බලො දීඝතො සොළසහත්ථො විත්ථාරතො අට්ඨහත්ථො. පසාරිතෙ කම්බලෙ ¶ රාජඞ්ගණං සූරියප්පභාය ඔභාසිතමිව අහොසි. තං දිස්වා මහාජනො අඞ්ගුලියො විධුනි, චෙලුක්ඛෙපඤ්ච අකාසි, ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො අදිට්ඨසහායො කට්ඨවාහනරාජා එවරූපං පණ්ණාකාරං පෙසෙසි, යුත්තං එවරූපං මිත්තං කාතු’’න්ති අත්තමනො අහොසි. රාජා වොහාරිකෙ පක්කොසාපෙත්වා එකමෙකං කම්බලං අග්ඝාපෙසි, සබ්බෙපි අනග්ඝා අහෙසුං. තතො චින්තෙසි – ‘‘පච්ඡා පෙසෙන්තෙන පඨමං පෙසිතපණ්ණාකාරතො අතිරෙකං පෙසෙතුං වට්ටති, සහායෙන ච මෙ අනග්ඝො පණ්ණාකාරො පෙසිතො, කිං නු, ඛො, අහං සහායස්ස පෙසෙය්ය’’න්ති? තෙන ච ¶ සමයෙන කස්සපො භගවා උප්පජ්ජිත්වා බාරාණසියං විහරති. අථ රඤ්ඤො එතදහොසි – ‘‘වත්ථුත්තයරතනතො අඤ්ඤං උත්තමරතනං නත්ථි, හන්දාහං වත්ථුත්තයරතනස්ස උප්පන්නභාවං සහායස්ස පෙසෙමී’’ති. සො –

‘‘බුද්ධො ලොකෙ සමුප්පන්නො, හිතාය සබ්බපාණිනං;

ධම්මො ලොකෙ සමුප්පන්නො, සුඛාය සබ්බපාණිනං;

සඞ්ඝො ලොකෙ සමුප්පන්නො, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තර’’න්ති. –

ඉමං ගාථං, යාව අරහත්තං, තාව එකභික්ඛුස්ස පටිපත්තිඤ්ච සුවණ්ණපට්ටෙ ජාතිහිඞ්ගුලකෙන ලිඛාපෙත්වා සත්තරතනමයෙ සමුග්ගෙ පක්ඛිපිත්වා තං සමුග්ගං මණිමයෙ සමුග්ගෙ, මණිමයං මසාරගල්ලමයෙ, මසාරගල්ලමයං ලොහිතඞ්ගමයෙ, ලොහිතඞ්ගමයං, සුවණ්ණමයෙ, සුවණ්ණමයං රජතමයෙ, රජතමයං දන්තමයෙ, දන්තමයං සාරමයෙ, සාරමයං සමුග්ගං පෙළාය පක්ඛිපිත්වා පෙළං දුස්සෙන වෙඨෙත්වා ලඤ්ඡෙත්වා මත්තවරවාරණං සොවණ්ණද්ධජං සොවණ්ණාලඞ්කාර හෙමජාලසඤ්ඡන්නං කාරෙත්වා තස්සුපරි පල්ලඞ්කං පඤ්ඤාපෙත්වා පල්ලඞ්කෙ පෙළං ආරොපෙත්වා සෙතච්ඡත්තෙන ධාරියමානෙන සබ්බගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජාය කරියමානාය සබ්බතාළාවචරෙහි ථුතිසතානි ගායමානෙහි යාව අත්තනො රජ්ජසීමා, තාව මග්ගං අලඞ්කාරාපෙත්වා සයමෙව නෙසි. තත්ර ච ඨත්වා සාමන්තරාජූනං පණ්ණාකාරං පෙසෙසි – ‘‘එවං සක්කරොන්තෙහි අයං පණ්ණාකාරො පෙසෙතබ්බො’’ති ¶ . තං සුත්වා තෙ තෙ රාජානො පටිමග්ගං ආගන්ත්වා යාව කට්ඨවාහනස්ස රජ්ජසීමා, තාව නයිංසු.

කට්ඨවාහනොපි සුත්වා පටිමග්ගං ආගන්ත්වා තථෙව පූජෙන්තො නගරං පවෙසෙත්වා අමච්චෙ ච නාගරෙ ච සන්නිපාතාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ පලිවෙඨනදුස්සං අපනෙත්වා පෙළං විවරිත්වා පෙළාය සමුග්ගං පස්සිත්වා අනුපුබ්බෙන සබ්බසමුග්ගෙ විවරිත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ලෙඛං පස්සිත්වා ‘‘කප්පසතසහස්සෙහි අතිදුල්ලභං මම සහායො පණ්ණාකාරරතනං පෙසෙසී’’ති අත්තමනො හුත්වා ‘‘අසුතපුබ්බං වත සුණිම්හා ‘බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො’ති, යංනූනාහං ගන්ත්වා බුද්ධඤ්ච පස්සෙය්යං ධම්මඤ්ච සුණෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා අමච්චෙ ආමන්තෙසි – ‘‘බුද්ධධම්මසඞ්ඝරතනානි කිර ලොකෙ ¶ උප්පන්නානි, කිං කාතබ්බං මඤ්ඤථා’’ති ¶ . තෙ ආහංසු – ‘‘ඉධෙව තුම්හෙ, මහාරාජ, හොථ, මයං ගන්ත්වා පවත්තිං ජානිස්සාමා’’ති.

තතො සොළසසහස්සපරිවාරා සොළස අමච්චා රාජානං අභිවාදෙත්වා ‘‘යදි බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො පුන දස්සනං නත්ථි, යදි න උප්පන්නො, ආගමිස්සාමා’’ති නිග්ගතා. රඤ්ඤො පන භාගිනෙය්යො පච්ඡා රාජානං වන්දිත්වා ‘‘අහම්පි ගච්ඡාමී’’ති ආහ. තාත, ත්වං තත්ථ බුද්ධුප්පාදං ඤත්වා පුන ආගන්ත්වා මම ආරොචෙහීති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා අගමාසි. තෙ සබ්බෙපි සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙන ගන්ත්වා බාරාණසිං පත්තා. අසම්පත්තෙස්වෙව ච තෙසු භගවා පරිනිබ්බායි. තෙ ‘‘කො බුද්ධො, කුහිං බුද්ධො’’ති සකලවිහාරං ආහිණ්ඩන්තා සම්මුඛසාවකෙ දිස්වා පුච්ඡිංසු. තෙ නෙසං ‘‘බුද්ධො පරිනිබ්බුතො’’ති ආචික්ඛිංසු. තෙ ‘‘අහො දූරද්ධානං ආගන්ත්වා දස්සනමත්තම්පි න ලභිම්හා’’ති පරිදෙවමානා ‘‘කිං, භන්තෙ, කොචි භගවතා දින්නඔවාදො අත්ථී’’ති පුච්ඡිංසු. ආම, උපාසකා අත්ථි, සරණත්තයෙ පතිට්ඨාතබ්බං, පඤ්චසීලානි සමාදාතබ්බානි, අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො උපොසථො උපවසිතබ්බො, දානං දාතබ්බං, පබ්බජිතබ්බන්ති. තෙ සුත්වා තං භාගිනෙය්යං අමච්චං ඨපෙත්වා සබ්බෙ පබ්බජිංසු. භාගිනෙය්යො පරිභොගධාතුං ගහෙත්වා කට්ඨවාහනරට්ඨාභිමුඛො පක්කාමි. පරිභොගධාතු නාම බොධිරුක්ඛපත්තචීවරාදීනි. අයං පන භගවතො ධම්මකරණං ධම්මධරං විනයධරමෙකං ථෙරඤ්ච ගහෙත්වා පක්කාමි, අනුපුබ්බෙන ච නගරං ගන්ත්වා ‘‘බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො ච පරිනිබ්බුත්තො චා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා භගවතා දින්නොවාදං ආචික්ඛි. රාජා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා විහාරං කාරාපෙත්වා චෙතියං පතිට්ඨාපෙත්වා ¶ බොධිරුක්ඛං රොපෙත්වා සරණත්තයෙ පඤ්චසු ච නිච්චසීලෙසු පතිට්ඨාය අට්ඨඞ්ගුපෙතං උපොසථං උපවසන්තො දානාදීනි දෙන්තො යාවතායුකං ඨත්වා කාමාවචරදෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. තෙපි සොළසසහස්සා පබ්බජිත්වා පුථුජ්ජනකාලකිරියං කත්වා තස්සෙව රඤ්ඤො පරිවාරා සම්පජ්ජිංසු.

තෙ එකං බුද්ධන්තරං දෙවලොකෙ ඛෙපෙත්වා අම්හාකං භගවති ¶ අනුප්පන්නෙයෙව දෙවලොකතො චවිත්වා ආචරියො පසෙනදිරඤ්ඤො පිතු පුරොහිතස්ස පුත්තො ජාතො නාමෙන ‘‘බාවරී’’ති, තීහි මහාපුරිසලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ, පිතුනො ච අච්චයෙන පුරොහිතට්ඨානෙ අට්ඨාසි. අවසෙසාපි සොළසාධිකසොළසසහස්සා තත්ථෙව සාවත්ථියා බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තා. තෙසු සොළස ජෙට්ඨන්තෙවාසිනො බාවරිස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගහෙසුං, ඉතරෙ සොළසසහස්සා තෙසංයෙව සන්තිකෙති එවං තෙ පුනපි සබ්බෙ සමාගච්ඡිංසු. මහාකොසලරාජාපි කාලමකාසි, තතො පසෙනදිං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. බාවරී තස්සාපි පුරොහිතො අහොසි. රාජා පිතරා දින්නඤ්ච අඤ්ඤඤ්ච ¶ භොගං බාවරිස්ස අදාසි. සො හි දහරකාලෙ තස්සෙව සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගහෙසි. තතො බාවරී රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘පබ්බජිස්සාමහං, මහාරාජා’’ති. ‘‘ආචරිය, තුම්හෙසු ඨිතෙසු මම පිතා ඨිතො විය හොති, මා පබ්බජිත්ථා’’ති. ‘‘අලං, මහාරාජ, පබ්බජිස්සාමී’’ති. රාජා වාරෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘සායං පාතං මම දස්සනට්ඨානෙ රාජුය්යානෙ පබ්බජථා’’ති යාචි. ආචරියො සොළසසහස්සපරිවාරෙහි සොළසහි සිස්සෙහි සද්ධිං තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා රාජුය්යානෙ වසි, රාජා චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහති. සායං පාතඤ්චස්ස උපට්ඨානං ගච්ඡති.

අථෙකදිවසං අන්තෙවාසිනො ආචරියං ආහංසු – ‘‘නගරසමීපෙ වාසො නාම මහාපලිබොධො, විජනසම්පාතං ආචරිය ඔකාසං ගච්ඡාම, පන්තසෙනාසනවාසො නාම බහූපකාරො පබ්බජිතාන’’න්ති. ආචරියො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තික්ඛත්තුං වාරෙත්වා වාරෙතුං අසක්කොන්තො ද්වෙසතසහස්සානි කහාපණානි දත්වා ද්වෙ අමච්චෙ ආණාපෙසි ‘‘යත්ථ ඉසිගණො වාසං ඉච්ඡති, තත්ථ අස්සමං කත්වා දෙථා’’ති. තතො ආචරියො සොළසාධිකසොළසසහස්සජටිලපරිවුතො අමච්චෙහි අනුග්ගහමානො උත්තරජනපදා දක්ඛිණජනපදාභිමුඛො ¶ අගමාසි. තමත්ථං ගහෙත්වා ආයස්මා ආනන්දො සඞ්ගීතිකාලෙ පාරායනවග්ගස්ස නිදානං ආරොපෙන්තො ඉමා ගාථායො අභාසි.

තත්ථ කොසලානං පුරාති කොසලරට්ඨස්ස නගරා, සාවත්ථිතොති වුත්තං හොති. ආකිඤ්චඤ්ඤන්ති අකිඤ්චනභාවං, පරිග්ගහූපකරණවිවෙකන්ති වුත්තං හොති.

984. සො අස්සකස්ස විසයෙ ¶ , අළකස්ස සමාසනෙති සො බ්රාහ්මණො අස්සකස්ස ච අළකස්ස චාති ද්වින්නම්පි රාජූනං සමාසන්නෙ විසයෙ ආසන්නෙ රට්ඨෙ, ද්වින්නම්පි රට්ඨානං මජ්ඣෙති අධිප්පායො. ගොධාවරී කූලෙති ගොධාවරියා නදියා කූලෙ. යත්ථ ගොධාවරී ද්විධා භිජ්ජිත්වා තියොජනප්පමාණං අන්තරදීපමකාසි සබ්බං කපිට්ඨවනසඤ්ඡන්නං, යත්ථ පුබ්බෙසරභඞ්ගාදයො වසිංසු, තස්මිං දෙසෙති අධිප්පායො. සො කිර තං පදෙසං දිස්වා ‘‘අයං පුබ්බසමණාලයො පබ්බජිතසාරුප්ප’’න්ති අමච්චානං නිවෙදෙසි. අමච්චා භූමිග්ගහණත්ථං අස්සකරඤ්ඤො සතසහස්සං, අළකරඤ්ඤො සතසහස්සං අදංසු. තෙ තඤ්ච පදෙසං අඤ්ඤඤ්ච ද්වියොජනමත්තන්ති සබ්බම්පි පඤ්චයොජනමත්තං පදෙසං අදංසු. තෙසං කිර රජ්ජසීමන්තරෙ සො පදෙසො හොති. අමච්චා තත්ථ අස්සමං කාරෙත්වා සාවත්ථිතො ච අඤ්ඤම්පි ධනං ආහරාපෙත්වා ගොචරගාමං නිවෙසෙත්වා අගමංසු. උඤ්ඡෙ ¶ න ච ඵලෙන චාති උඤ්ඡාචරියාය ච වනමූලඵලෙන ච. තස්මා වුත්තං ‘‘තස්සෙව උපනිස්සාය, ගාමො ච විපුලො අහූ’’ති.

985. තත්ථ තස්සාති තස්ස ගොධාවරීකූලස්ස, තස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස උපයොගත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං, තං උපනිස්සායාති අත්ථො. තතො ජාතෙන ආයෙන, මහායඤ්ඤමකප්පයීති තස්මිං ගාමෙ කසිකම්මාදිනා සතසහස්සං ආයො උප්පජ්ජි, තං ගහෙත්වා කුටුම්බිකා රඤ්ඤො අස්සකස්ස සන්තිකං අගමංසු ‘‘සාදියතු දෙවො ආය’’න්ති. සො ‘‘නාහං සාදියාමි, ආචරියස්සෙව උපනෙථා’’ති ආහ. ආචරියොපි තං අත්තනො අග්ගහෙත්වා දානයඤ්ඤං අකප්පයි. එවං සො සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ දානමදාසි.

986. මහායඤ්ඤන්ති ¶ ගාථායත්ථො – සො එවං සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ දානයඤ්ඤං යජන්තො එකස්මිං සංවච්ඡරෙ තං මහායඤ්ඤං යජිත්වා තතො ගාමා නික්ඛම්ම පුන පාවිසි අස්සමං. පවිට්ඨො ¶ ච පණ්ණසාලං පවිසිත්වා ‘‘සුට්ඨු දින්න’’න්ති දානං අනුමජ්ජන්තො නිසීදි. එවං තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි තරුණාය බ්රාහ්මණියා ඝරෙ කම්මං අකාතුකාමාය ‘‘එසො, බ්රාහ්මණ, බාවරී ගොධාවරීතීරෙ අනුසංවච්ඡරං සතසහස්සං විස්සජ්ජෙති, ගච්ඡ තතො පඤ්චසතානි යාචිත්වා දාසිං මෙ ආනෙහී’’ති පෙසිතො අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණොති.

987-8. උග්ඝට්ටපාදොති මග්ගගමනෙන ඝට්ටපාදතලො, පණ්හිකාය වා පණ්හිකං, ගොප්ඵකෙන වා ගොප්ඵකං, ජණ්ණුකෙන වා ජණ්ණුකං ආහච්ච ඝට්ටපාදො. සුඛඤ්ච කුසලං පුච්ඡීති සුඛඤ්ච කුසලඤ්ච පුච්ඡි ‘‘කච්චි තෙ, බ්රාහ්මණ, සුඛං, කච්චි කුසල’’න්ති.

989-91. අනුජානාහීති අනුමඤ්ඤාහි සද්දහාහි. සත්තධාති සත්තවිධෙන. අභිසඞ්ඛරිත්වාති ගොමයවනපුප්ඵකුසතිණාදීනි ආදාය සීඝං සීඝං බාවරිස්ස අස්සමද්වාරං ගන්ත්වා ගොමයෙන භූමිං උපලිම්පිත්වා පුප්ඵානි විකිරිත්වා තිණානි සන්ථරිත්වා වාමපාදං කමණ්ඩලූදකෙන ධොවිත්වා සත්තපාදමත්තං ගන්ත්වා අත්තනො පාදතලෙ පරාමසන්තො එවරූපං කුහනං කත්වාති වුත්තං හොති. භෙරවං සො අකිත්තයීති භයජනකං වචනං අකිත්තයි, ‘‘සචෙ මෙ යාචමානස්සා’’ති ඉමං ගාථමභාසීති අධිප්පායො. දුක්ඛිතොති දොමනස්සජාතො.

992-4. උස්සුස්සතීති තස්ස තං වචනං කදාචි සච්චං භවෙය්යාති මඤ්ඤමානො සුස්සති ¶ . දෙවතාති අස්සමෙ අධිවත්ථා දෙවතා එව. මුද්ධනි මුද්ධපාතෙ වාති මුද්ධෙ වා මුද්ධපාතෙ වා.

995-6. භොතී චරහි ජානාතීති භොතී චෙ ජානාති. මුද්ධාධිපාතඤ්චාති මුද්ධපාතඤ්ච. ඤාණමෙත්ථාති ඤාණං මෙ එත්ථ.

998. පුරාති එකූනතිංසවස්සවයකාලෙ. බාවරිබ්රාහ්මණෙ පන ගොධාවරීතීරෙ වසමානෙ අට්ඨන්නං වස්සානං අච්චයෙන බුද්ධො ලොකෙ උදපාදි. අපච්චොති අනුවංසො.

999. සබ්බාභිඤ්ඤාබලප්පත්තොති ¶ සබ්බාභිඤ්ඤාය බලප්පත්තො, සබ්බා වා අභිඤ්ඤායො ච බලානි ච පත්තො. විමුත්තොති ආරම්මණං ¶ කත්වා පවත්තියා විමුත්තචිත්තො.

1001-3. සොකස්සාති සොකො අස්ස. පහූතපඤ්ඤොති මහාපඤ්ඤො. වරභූරිමෙධසොති උත්තමවිපුලපඤ්ඤො භූතෙ අභිරතවරපඤ්ඤො වා. විධුරොති විගතධුරො, අප්පටිමොති වුත්තං හොති.

1004-9. මන්තපාරගෙති වෙදපාරගෙ. පස්සව්හොති පස්සථ අජානතන්ති අජානන්තානං. ලක්ඛණාති ලක්ඛණානි. බ්යාක්ඛාතාති කථිතානි, විත්ථාරිතානීති වුත්තං හොති. සමත්තාති සමත්තානි, පරිපුණ්ණානීති වුත්තං හොති. ධම්මෙන මනුසාසතීති ධම්මෙන අනුසාසති.

1011. ජාතිං ගොත්තඤ්ච ලක්ඛණන්ති ‘‘කීව චිරං ජාතො’’ති මම ජාතිඤ්ච ගොත්තඤ්ච ලක්ඛණඤ්ච. මන්තෙ සිස්සෙති මයා පරිචිතවෙදෙ ච මම සිස්සෙ ච. මනසායෙව පුච්ඡථාති ඉමෙ සත්ත පඤ්හෙ චිත්තෙනෙව පුච්ඡථ.

1013-8. තිස්සමෙත්තෙය්යොති එකොයෙව එස නාමගොත්තවසෙන වුත්තො. දුභයොති උභො. පච්චෙකගණිනොති විසුං විසුං ගණවන්තො. පුබ්බවාසනවාසිතාති පුබ්බෙ කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා. ගතපච්චාගතවත්තපුඤ්ඤවාසනාය වාසිතචිත්තා. පුරමාහිස්සතින්ති මාහිස්සතිනාමිකං පුරං, නගරන්ති වුත්තං හොති. තඤ්ච නගරං පවිට්ඨාති අධිප්පායො, එවං සබ්බත්ථ. ගොනද්ධන්ති ගොධපුරස්ස නාමං. වනසව්හයන්ති පවනනගරං වුච්චති, ‘‘වනසාවත්ථි’’න්ති එකෙ. එවං වනසාවත්ථිතො කොසම්බිං, කොසම්බිතො ච සාකෙතං අනුප්පත්තානං කිර තෙසං සොළසන්නං ජටිලානං ඡයොජනමත්තා පරිසා අහොසි.

1019. අථ ¶ භගවා ‘‘බාවරිස්ස ජටිලා මහාජනං සංවඩ්ඪෙන්තා ආගච්ඡන්ති, න ච තාව නෙසං ඉන්ද්රියානි පරිපාකං ගච්ඡන්ති, නාපි අයං දෙසො සප්පායො, මගධඛෙත්තෙ පන තෙසං පාසාණකචෙතියං සප්පායං. තත්ර ¶ හි මයි ධම්මං දෙසෙන්තෙ මහාජනස්ස ධම්මාභිසමයො භවිස්සති, සබ්බනගරානි ච පවිසිත්වා ආගච්ඡන්තා බහුතරෙන ජනෙන ආගමිස්සන්තී’’ති භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථිතො රාජගහාභිමුඛො ¶ අගමාසි. තෙපි ජටිලා සාවත්ථිං ආගන්ත්වා විහාරං පවිසිත්වා ‘‘කො බුද්ධො, කුහිං බුද්ධො’’ති විචිනන්තා ගන්ධකුටිමූලං ගන්ත්වා භගවතො පදනික්ඛෙපං දිස්වා ‘‘රත්තස්ස හි උක්කුටිකං පදං භවෙ…පෙ… විවට්ටච්ඡදස්ස ඉදමීදිසං පද’’න්ති (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261; ධ. ප. අට්ඨ. 1.20 සාමාවතීවත්ථු; විසුද්ධි. 1.45) ‘‘සබ්බඤ්ඤු බුද්ධො’’ති නිට්ඨං ගතා. භගවාපි අනුපුබ්බෙන සෙතබ්යකපිලවත්ථුආදීනි නගරානි පවිසිත්වා මහාජනං සංවඩ්ඪෙන්තො පාසාණකචෙතියං ගතො. ජටිලාපි තාවදෙව සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා සබ්බානි තානි නගරානි පවිසිත්වා පාසාණකචෙතියමෙව අගමංසු. තෙන වුත්තං ‘‘කොසම්බිඤ්චාපි සාකෙතං, සාවත්ථිඤ්ච පුරුත්තමං. සෙතබ්යං කපිලවත්ථු’’න්තිආදි.

1020. තත්ථ මාගධං පුරන්ති මගධපුරං රාජගහන්ති අධිප්පායො. පාසාණකං චෙතියන්ති මහතො පාසාණස්ස උපරි පුබ්බෙ දෙවට්ඨානං අහොසි. උප්පන්නෙ පන භගවති විහාරො ජාතො. සො තෙනෙව පුරිමවොහාරෙන ‘‘පාසාණකං චෙතිය’’න්ති වුච්චති.

1021. තසිතොවුදකන්ති තෙ හි ජටිලා වෙගසා භගවන්තං අනුබන්ධමානා සායං ගතමග්ගං පාතො, පාතො ගතමග්ගඤ්ච සායං ගච්ඡන්තා ‘‘එත්ථ භගවා’’ති සුත්වා අතිවිය පීතිපාමොජ්ජජාතා තං චෙතියං අභිරුහිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘තුරිතා පබ්බතමාරුහු’’න්ති.

1024. එකමන්තං ඨිතො හට්ඨොති තස්මිං පාසාණකෙ චෙතියෙ සක්කෙන මාපිතමහාමණ්ඩපෙ නිසින්නං භගවන්තං දිස්වා ‘‘කච්චි ඉසයො ඛමනීය’’න්තිආදිනා නයෙන භගවතා පටිසම්මොදනීයෙ කතෙ ‘‘ඛමනීයං භො ගොතමා’’තිආදීහි සයම්පි පටිසන්ථාරං කත්වා අජිතො ජෙට්ඨන්තෙවාසී එකමන්තං ඨිතො හට්ඨචිත්තො හුත්වා මනොපඤ්හෙ පුච්ඡි.

1025. තත්ථ ආදිස්සාති ‘‘කතිවස්සො’’ති එවං උද්දිස්ස. ජම්මනන්ති ‘‘අම්හාකං ආචරියස්ස ජාතිං බ්රූහී’’ති පුච්ඡති. පාරමින්ති නිට්ඨාගමනං.

1026-7. වීසං ¶ වස්සසතන්ති වීසතිවස්සාධිකං වස්සසතං. ලක්ඛණෙති මහාපුරිසලක්ඛණෙ. එතස්මිං ඉතො පරෙසු ච ඉතිහාසාදීසු අනවයොති ¶ අධිප්පායො පරපදං වා ¶ ආනෙත්වා තෙසු පාරමිං ගතොති යොජෙතබ්බං. පඤ්චසතානි වාචෙතීති පකතිඅලසදුම්මෙධමාණවකානං පඤ්චසතානි සයං මන්තෙ වාචෙති. සධම්මෙති එකෙ බ්රාහ්මණධම්මෙ, තෙවිජ්ජකෙ පාවචනෙති වුත්තං හොති.

1028. ලක්ඛණානං පවිචයන්ති ලක්ඛණානං විත්ථාරං, ‘‘කතමානි තානිස්ස ගත්තෙ තීණි ලක්ඛණානී’’ති පුච්ඡති.

1030-31. පුච්ඡඤ්හීති පුච්ඡමානං කමෙතං පටිභාසතීති දෙවාදීසු කං පුග්ගලං එතං පඤ්හවචනං පටිභාසතීති.

1032-33. එවං බ්රාහ්මණො පඤ්චන්නං පඤ්හානං වෙය්යාකරණං සුත්වා අවසෙසෙ ද්වෙ පුච්ඡන්තො ‘‘මුද්ධං මුද්ධාධිපාතඤ්චා’’ති ආහ. අථස්ස භගවා තෙ බ්යාකරොන්තො ‘‘අවිජ්ජා මුද්ධා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ යස්මා චතූසු සච්චෙසු අඤ්ඤාණභූතා අවිජ්ජා සංසාරස්ස සීසං, තස්මා ‘‘අවිජ්ජා මුද්ධා’’ති ආහ. යස්මා ච අරහත්තමග්ගවිජ්ජා අත්තනා සහජාතෙහි සද්ධාසතිසමාධිකත්තුකම්යතාඡන්දවීරියෙහි සමන්නාගතා ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨභාවමුපගතත්තා තං මුද්ධං අධිපාතෙති, තස්මා ‘‘ධිජ්ජා මුද්ධාධිපාතිනී’’තිආදිමාහ.

1034-8. තතො වෙදෙන මහතාති අථ ඉමං පඤ්හවෙය්යාකරණං සුත්වා උප්පන්නාය මහාපීතියා සන්ථම්භිත්වා අලීනභාවං, කායචිත්තානං උදග්ගං පත්වාති අත්ථො. පතිත්වා ච ‘‘බාවරී’’ති ඉමං ගාථමාහ. අථ නං අනුකම්පමානො භගවා ‘‘සුඛිතො’’ති ගාථමාහ. වත්වා ච ‘‘බාවරිස්ස චා’’ති සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙසි. තත්ථ සබ්බෙසන්ති අනවසෙසානං සොළසසහස්සානං. තත්ථ පුච්ඡි තථාගතන්ති තත්ථ පාසාණකෙ චෙතියෙ, තත්ථ වා පරිසාය, තෙසු වා පවාරිතෙසු අජිතො පඨමං පඤ්හං පුච්ඡීති. සෙසං සබ්බගාථාසු පාකටමෙවාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය වත්ථුගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1039. තස්මිං ¶ ¶ ¶ පන පඤ්හෙ නිවුතොති පටිච්ඡාදිතො. කිස්සාභිලෙපනං බ්රූසීති කිං අස්ස ලොකස්ස අභිලෙපනං වදෙසි.

1040. වෙවිච්ඡා පමාදා නප්පකාසතීති මච්ඡරියහෙතු ච පමාදහෙතු ච නප්පකාසති. මච්ඡරියං හිස්ස දානාදිගුණෙහි පකාසිතුං න දෙති, පමාදො සීලාදීහි. ජප්පාභිලෙපනන්ති තණ්හා අස්ස ලොකස්ස මක්කටලෙපො විය මක්කටස්ස අභිලෙපනං. දුක්ඛන්ති ජාතිආදිකං දුක්ඛං.

1041. සවන්ති සබ්බධි සොතාති සබ්බෙසු රූපාදිආයතනෙසු තණ්හාදිකා සොතා සන්දන්ති. කිං නිවාරණන්ති තෙසං කිං ආවරණං කා රක්ඛාති? සංවරං බ්රූහීති තං තෙසං නිවාරණසඞ්ඛාතං සංවරං බ්රූහි. එතෙන සාවසෙසප්පහානං පුච්ඡති. කෙන සොතා පිධිය්යරෙති කෙන ධම්මෙන එතෙ සොතා පිධිය්යන්ති පච්ඡිජ්ජන්ති. එතෙන අනවසෙසප්පහානං පුච්ඡති.

1042. සති තෙසං නිවාරණන්ති විපස්සනායුත්තා. කුසලානං ධම්මානං ගතියො සමන්නෙසමානා සති තෙසං සොතානං නිවාරණං. සොතානං සංවරං බ්රූමීති තමෙවාහං සතිං සොතානං සංවරං බ්රූමීති අධිප්පායො. පඤ්ඤායෙතෙ පිධිය්යරෙති රූපාදීසු පන අනිච්චතාදිපටිවෙධසාධිකාය මග්ගපඤ්ඤාය එතෙ සොතා සබ්බසො පිධිය්යන්තීති.

1043. පඤ්ඤා චෙවාති පඤ්හගාථාය, යා චායං තයා වුත්තා පඤ්ඤා යා ච සති, යඤ්ච තදවසෙසං නාමරූපං, එතං සබ්බම්පි කත්ථ නිරුජ්ඣති, එතං මෙ පඤ්හං පුට්ඨො බ්රූහීති එවං සඞ්ඛෙපත්ථො වෙදිතබ්බො.

1044. විස්සජ්ජනගාථාය පනස්ස යස්මා පඤ්ඤාසතියො නාමෙනෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, තස්මා තා විසුං න වුත්තා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යං මං ත්වං, අජිත, එතං පඤ්හං අපුච්ඡි ‘‘කත්ථෙතං උපරුජ්ඣතී’’ති, තං තෙ යත්ථ නාමඤ්ච රූපඤ්ච අසෙසං උපරුජ්ඣති, තං ¶ වදන්තො වදාමි ¶ , තස්ස, තස්ස හි විඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන සහෙව අපුබ්බං අචරිමං එත්ථෙතං උපරුජ්ඣති. එත්ථෙව විඤ්ඤාණනිරොධෙ නිරුජ්ඣති එතං, විඤ්ඤාණනිරොධා තස්ස නිරොධො හොති. තං නාතිවත්තතීති වුත්තං හොති.

1045. එත්තාවතා ¶ ච ‘‘දුක්ඛමස්ස මහබ්භය’’න්ති ඉමිනා පකාසිතං දුක්ඛසච්චං, ‘‘යානි සොතානී’’ති ඉමිනා සමුදයසච්චං පඤ්ඤායෙතෙ පිධිය්යරෙති ඉමිනා මග්ගසච්චං, ‘‘අසෙසං උපරුජ්ඣතී’’ති ඉමිනා නිරොධසච්චන්ති එවං චත්තාරි සච්චානි සුත්වාපි අරියභූමිං අනධිගතො පුන සෙඛාසෙඛපටිපදං පුච්ඡන්තො ‘‘යෙ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ සඞ්ඛාතධම්මාති අනිච්චාදිවසෙන පරිවීමංසිතධම්මා, අරහතං එතං අධිවචනං. සෙඛාති සීලාදීනි සික්ඛමානා අවසෙසා අරියපුග්ගලා. පුථූති බහූ සත්තජනා. තෙසං මෙ නිපකො ඉරියං පුට්ඨො පබ්රූහීති තෙසං මෙ සෙඛාසෙඛානං නිපකො පණ්ඩිතො ත්වං පුට්ඨො පටිපත්තිං බ්රූහීති.

1046. අථස්ස භගවා යස්මා සෙඛෙන කාමච්ඡන්දනීවරණං ආදිං කත්වා සබ්බකිලෙසා පහාතබ්බා එව, තස්මා ‘‘කාමෙසූ’’ති උපඩ්ඪගාථාය සෙඛපටිපදං දස්සෙති. තස්සත්ථො – වත්ථු ‘‘කාමෙසු’’ කිලෙසකාමෙන නාභිගිජ්ඣෙය්ය කායදුච්චරිතාදයො ච මනසො ආවිලභාවකරෙ ධම්මෙ පජහන්තො මනසා නාවිලො සියාති. යස්මා පන අසෙඛො අනිච්චාදිවසෙන සබ්බසඞ්ඛාරාදීනං පරිතුලිතත්තා කුසලො සබ්බධම්මෙසු කායානුපස්සනාසතිආදීහි ච සතො සක්කායදිට්ඨිආදීනං භින්නත්තා භික්ඛුභාවං පත්තො ච හුත්වා සබ්බිරියාපථෙසු පරිබ්බජති, තස්මා ‘‘කුසලො’’ති උපඩ්ඪගාථාය අසෙඛපටිපදං දස්සෙති. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

එවං භගවා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ අජිතො අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි සද්ධිං අන්තෙවාසිසහස්සෙන, අඤ්ඤෙසඤ්ච අනෙකසහස්සානං ධම්මචක්ඛුං උදපාදි. සහ අරහත්තප්පත්තියා ච ආයස්මතො අජිතස්ස ¶ අන්තෙවාසිසහස්සස්ස ච අජිනජටාවාකචීරාදීනි අන්තරධායිංසු. සබ්බෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා, ද්වඞ්ගුලකෙසා එහිභික්ඛූ හුත්වා භගවන්තං නමස්සමානා පඤ්ජලිකා නිසීදිංසූති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය අජිතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1047. කොධ ¶ ¶ සන්තුස්සිතොති තිස්සමෙත්තෙය්යසුත්තං. කා උප්පත්ති? සබ්බසුත්තානං පුච්ඡාවසිකා එව උප්පත්ති. තෙ හි බ්රාහ්මණා ‘‘කතාවකාසා පුච්ඡව්හො’’ති භගවතා පවාරිතත්තා අත්තනො අත්තනො සංසයං පුච්ඡිංසු. පුට්ඨො පුට්ඨො ච තෙසං භගවා බ්යාකාසි. එවං පුච්ඡාවසිකානෙවෙතානි සුත්තානීති වෙදිතබ්බානි.

නිට්ඨිතෙ පන අජිතපඤ්හෙ ‘‘කථං ලොකං අවෙක්ඛන්තං, මච්චුරාජා න පස්සතී’’ති (සු. නි. 1124; චූළනි. පිඞ්ගියමාණවපුච්ඡා 144) එවං මොඝරාජා පුච්ඡිතුං ආරභි. තං ‘‘න තාවස්ස ඉන්ද්රියානි පරිපාකං ගතානී’’ති ඤත්වා භගවා ‘‘තිට්ඨ ත්වං, මොඝරාජ, අඤ්ඤො පුච්ඡතූ’’ති පටික්ඛිපි. තතො තිස්සමෙත්තෙය්යො අත්තනො සංසයං පුච්ඡන්තො ‘‘කොධා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ කොධ සන්තුස්සිතොති කො ඉධ තුට්ඨො. ඉඤ්ජිතාති තණ්හාදිට්ඨිවිප්ඵන්දිතානි. උභන්තමභිඤ්ඤායාති උභො අන්තෙ අභිජානිත්වා. මන්තා න ලිප්පතීති පඤ්ඤාය න ලිප්පති.

1048-9. තස්සෙතමත්ථං බ්යාකරොන්තො භගවා ‘‘කාමෙසූ’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ කාමෙසු බ්රහ්මචරියවාති කාමනිමිත්තං බ්රහ්මචරියවා, කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා මග්ගබ්රහ්මචරියෙන සමන්නාගතොති වුත්තං හොති. එත්තාවතා සන්තුසිතං දස්සෙති, ‘‘වීතතණ්හො’’තිආදීහි අනිඤ්ජිතං ¶ . තත්ථ සඞ්ඛාය නිබ්බුතොති අනිච්චාදිවසෙන ධම්මෙ වීමංසිත්වා රාගාදිනිබ්බානෙන නිබ්බුතො. සෙසං තත්ථ තත්ථ වුත්තනයත්තා පාකටමෙව.

එවං භගවා ඉමම්පි සුත්තං අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ අයම්පි බ්රාහ්මණො අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි සද්ධිං අන්තෙවාසිසහස්සෙන, අඤ්ඤෙසඤ්ච අනෙකසහස්සානං ධම්මචක්ඛුං උදපාදි. සෙසං පුබ්බසදිසමෙවාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය තිස්සමෙත්තෙය්යසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1050. අනෙජන්ති ¶ ¶ පුණ්ණකසුත්තං. ඉමම්පි පුරිමනයෙනෙව මොඝරාජානං පටික්ඛිපිත්වා වුත්තං. තත්ථ මූලදස්සාවින්ති අකුසලමූලාදිදස්සාවිං. ඉසයොති ඉසිනාමකා ජටිලා. යඤ්ඤන්ති දෙය්යධම්මං. අකප්පයිංසූති පරියෙසන්ති.

1051. ආසීසමානාති රූපාදීනි පත්ථයමානා. ඉත්ථත්තන්ති ඉත්ථභාවඤ්ච පත්ථයමානා, මනුස්සාදිභාවං ඉච්ඡන්තාති වුත්තං හොති. ජරං සිතාති ජරං නිස්සිතා. ජරාමුඛෙන චෙත්ථ සබ්බවට්ටදුක්ඛං වුත්තං. තෙන වට්ටදුක්ඛනිස්සිතා තතො අපරිමුච්චමානා එව කප්පයිංසූති දීපෙති.

1052. කච්චිස්සු තෙ භගවා යඤ්ඤපථෙ අප්පමත්තා, අතාරුං ජාතිඤ්ච ජරඤ්ච මාරිසාති එත්ථ යඤ්ඤොයෙව යඤ්ඤපථො. ඉදං වුත්තං හොති – කච්චි තෙ යඤ්ඤෙ අප්පමත්තා හුත්වා යඤ්ඤං කප්පයන්තා වට්ටදුක්ඛමතරිංසූති.

1053. ආසීසන්තීති රූපපටිලාභාදයො පත්ථෙන්ති. ථොමයන්තීති ‘‘සුයිට්ඨං සුචි දින්න’’න්තිආදිනා නයෙන යඤ්ඤාදීනි පසංසන්ති. අභිජප්පන්තීති රූපාදිපටිලාභාය වාචං භින්දන්ති. ජුහන්තීති දෙන්ති. කාමාභිජප්පන්ති පටිච්ච ලාභන්ති රූපාදිපටිලාභං පටිච්ච පුනප්පුනං කාමෙ එව අභිජප්පන්ති, ‘‘අහො වත අම්හාකං සියු’’න්ති වදන්ති, තණ්හඤ්ච තත්ථ වඩ්ඪෙන්තීති වුත්තං ¶ හොති. යාජයොගාති යාගාධිමුත්තා. භවරාගරත්තාති එවමිමෙහි ආසීසනාදීහි භවරාගෙනෙව රත්තා, භවරාගරත්තා වා හුත්වා එතානි ආසීසනාදීනි කරොන්තා නාතරිංසු ජාතිආදිවට්ටදුක්ඛං න උත්තරිංසූති.

1054-5. අථකොචරහීති අථ ඉදානි කො අඤ්ඤො අතාරීති. සඞ්ඛායාති ඤාණෙන වීමංසිත්වා. පරොපරානීති පරානි ච ඔරානි ච, පරත්තභාවසකත්තභාවාදීනි පරානි ච ඔරානි චාති වුත්තං හොති. විධූමොති කායදුච්චරිතාදිධූමවිරහිතො. අනීඝොති රාගාදිඊඝවිරහිතො ¶ . අතාරි සොති සො එවරූපො අරහා ජාතිජරං අතාරි. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

එවං ¶ භගවා ඉමම්පි සුත්තං අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ අයම්පි බ්රාහ්මණො අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි සද්ධිං අන්තෙවාසිසහස්සෙන, අඤ්ඤෙසඤ්ච අනෙකසතානං ධම්මචක්ඛුං උදපාදි. සෙසං වුත්තසදිසමෙවාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය පුණ්ණකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1056. පුච්ඡාමි ¶ තන්ති මෙත්තගුසුත්තං. තත්ථ මඤ්ඤාමි තං වෙදගුං භාවිතත්තන්ති ‘‘අයං වෙදගූ’’ති ච ‘‘භාවිතත්තො’’ති ච එවං තං මඤ්ඤාමි.

1057. අපුච්ඡසීති එත්ථ අ-ඉති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො, පුච්ඡසිච්චෙව අත්ථො. පවක්ඛාමි යථා පජානන්ති යථා පජානන්තො ආචික්ඛති, එවං ආචික්ඛිස්සාමි. උපධිනිදානා පභවන්ති දුක්ඛාති තණ්හාදිඋපධිනිදානා ජාතිආදිදුක්ඛවිසෙසා පභවන්ති.

1058. එවං උපධිනිදානතො පභවන්තෙසු දුක්ඛෙසු – යො වෙ අවිද්වාති ගාථා. තත්ථ පජානන්ති සඞ්ඛාරෙ අනිච්චාදිවසෙන ජානන්තො. දුක්ඛස්සජාතිප්පභවානුපස්සීති වට්ටදුක්ඛස්ස ජාතිකාරණං ‘‘උපධී’’ති අනුපස්සන්තො.

1059. සොකපරිද්දවඤ්චාති සොකඤ්ච පරිදෙවඤ්ච. තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මොති යථා යථා සත්තා ජානන්ති, තථා තථා පඤ්ඤාපනවසෙන විදිතො එස ධම්මොති.

1060-61. කිත්තයිස්සාමි තෙ ධම්මන්ති ¶ නිබ්බානධම්මං නිබ්බානගාමිනිපටිපදාධම්මඤ්ච තෙ දෙසයිස්සාමි. දිට්ඨෙ ධම්මෙති දිට්ඨෙ දුක්ඛාදිධම්මෙ, ඉමස්මිංයෙව වා අත්තභාවෙ. අනීතිහන්ති අත්තපච්චක්ඛං. යං විදිත්වාති යං ධම්මං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා නයෙන සම්මසන්තො විදිත්වා. තඤ්චාහං අභිනන්දාමීති තං වුත්තපකාරධම්මජොතකං තව වචනං අහං පත්ථයාමි. ධම්මමුත්තමන්ති තඤ්ච ධම්මමුත්තමං අභිනන්දාමීති.

1062. උද්ධං ¶ අධො තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති එත්ථ උද්ධන්ති අනාගතද්ධා වුච්චති, අධොති අතීතද්ධා, තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති පච්චුප්පන්නද්ධා. එතෙසු නන්දිඤ්ච නිවෙසනඤ්ච, පනුජ්ජ විඤ්ඤාණන්ති එතෙසු උද්ධාදීසු තණ්හඤ්ච දිට්ඨිනිවෙසනඤ්ච අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණඤ්ච පනුදෙහි, පනුදිත්වා ච භවෙ න තිට්ඨෙ, එවං සන්තෙ දුවිධෙපි භවෙ න තිට්ඨෙය්ය. එවං තාව පනුජ්ජසද්දස්ස පනුදෙහීති ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ සම්බන්ධො, පනුදිත්වාති එතස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ භවෙ න තිට්ඨෙති ¶ අයමෙව සම්බන්ධො. එතානි නන්දිනිවෙසනවිඤ්ඤාණානි පනුදිත්වා දුවිධෙපි භවෙ න තිට්ඨෙය්යාති වුත්තං හොති.

1063-4. එතානි විනොදෙත්වා භවෙ අතිට්ඨන්තො එසො – එවංවිහාරීති ගාථා. තත්ථ ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ, ඉමස්මිංයෙව වා අත්තභාවෙ. සුකිත්තිතං ගොතමනූපධීකන්ති එත්ථ අනුපධිකන්ති නිබ්බානං. තං සන්ධාය භගවන්තං ආලපන්තො ආහ – ‘‘සුකිත්තිතං ගොතමනූපධීක’’න්ති.

1065. න කෙවලං දුක්ඛමෙව පහාසි – තෙ චාපීති ගාථා. තත්ථ අට්ඨිතන්ති සක්කච්චං, සදා වා. තං තං නමස්සාමීති තස්මා තං නමස්සාමි. සමෙච්චාති උපගන්ත්වා. නාගාති භගවන්තං ආලපන්තො ආහ.

1066. ඉදානි තං භගවා ‘‘අද්ධා හි භගවා පහාසි ¶ දුක්ඛ’’න්ති එවං තෙන බ්රාහ්මණෙන විදිතොපි අත්තානං අනුපනෙත්වාව පහීනදුක්ඛෙන පුග්ගලෙන ඔවදන්තො ‘‘යං බ්රාහ්මණ’’න්ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යං ත්වං අභිජානන්තො ‘‘අයං බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො, වෙදෙහි ගතත්තා වෙදගූ, කිඤ්චනාභාවෙන අකිඤ්චනො, කාමෙසු ච භවෙසු ච අසත්තත්තා කාමභවෙ අසත්තො’’ති ජඤ්ඤා ජානෙය්යාසි. අද්ධා හි සො ඉමං ඔඝං අතාරි, තිණ්ණො ච පාරං අඛිලො අකඞ්ඛො.

1067. කිඤ්ච භිය්යො – විද්වා ච යොති ගාථා. තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ, අත්තභාවෙ වා. විසජ්ජාති වොස්සජ්ජිත්වා. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

එවං ¶ භගවා ඉමම්පි සුත්තං අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ච වුත්තසදිසො එව ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය මෙත්තගූසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1068-9. පුච්ඡාමි ¶ තන්ති ධොතකසුත්තං. තත්ථ වාචාභිකඞ්ඛාමීති වාචං අභිකඞ්ඛාමි. සික්ඛෙ නිබ්බානමත්තනොති අත්තනො රාගාදීනං නිබ්බානත්ථාය අධිසීලාදීනි සික්ඛෙය්ය. ඉතොති මම මුඛතො.

1070. එවං වුත්තෙ අත්තමනො ධොතකො භගවන්තං අභිත්ථවමානො කථංකථාපමොක්ඛං යාචන්තො ‘‘පස්සාමහ’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ පස්සාමහං දෙවමනුස්සලොකෙති පස්සාමි අහං දෙවමනුස්සලොකෙ. තං තං නමස්සාමීති තං එවරූපං නමස්සාමි. පමුඤ්චාති පමොචෙහි.

1071. අථස්ස භගවා අත්තාධීනමෙව කථංකථාපමොක්ඛං ඔඝතරණමුඛෙන දස්සෙන්තො ‘‘නාහ’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ නාහං සහිස්සාමීති අහං න සහිස්සාමි න සක්ඛිස්සාමි, න වායමිස්සාමීති වුත්තං හොති. පමොචනායාති පමාචෙතුං. කථංකථින්ති සකඞ්ඛං. තරෙසීති තරෙය්යාසි.

1072-5. එවං වුත්තෙ අත්තමනතරො ධොතකො භගවන්තං අභිත්ථවමානො අනුසාසනිං යාචන්තො ‘‘අනුසාස බ්රහ්මෙ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ බ්රහ්මාති සෙට්ඨවචනමෙතං. තෙන භගවන්තං ආමන්තයමානො ආහ – ‘‘අනුසාස බ්රහ්මෙ’’ති ¶ . විවෙකධම්මන්ති සබ්බසඞ්ඛාරවිවෙකනිබ්බානධම්මං. අබ්යාපජ්ජමානොති නානප්පකාරතං අනාපජ්ජමානො. ඉධෙව සන්තොති ඉධෙව සමානො. අසිතොති අනිස්සිතො. ඉතො පරා ද්වෙ ගාථා මෙත්තගුසුත්තෙ වුත්තනයා එව. කෙවලඤ්හි තත්ථ ධම්මං, ඉධ සන්තින්ති අයං විසෙසො. තතියගාථායපි ¶ පුබ්බඩ්ඪං තත්ථ වුතනයමෙව අපරඩ්ඪෙ සඞ්ගොති සජ්ජනට්ඨානං, ලග්ගනන්ති වුත්තං හොති. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

එවං භගවා ඉමම්පි සුත්තං අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ච වුත්තසදිසො එව ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය ධොතකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1076. එකො ¶ අහන්ති උපසීවසුත්තං. තත්ථ මහන්තමොඝන්ති මහන්තං ඔඝං. අනිස්සිතොති පුග්ගලං වා ධම්මං වා අනිස්සිතො. නො විසහාමීති න සක්කොමි. ආරම්මණන්ති නිස්සයං. යං නිස්සිතොති යං පුග්ගලං වා ධම්මං වා නිස්සිතො.

1077. ඉදානි යස්මා සො බ්රාහ්මණො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනලාභී තඤ්ච සන්තම්පි නිස්සයං න ජානාති, තෙනස්ස භගවා තඤ්ච නිස්සයං උත්තරි ච නිය්යානපථං දස්සෙන්තො ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤ’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ පෙක්ඛමානොති තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං සතො සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨහිත්වා ච අනිච්චාදිවසෙන පස්සමානො. නත්ථීති නිස්සායාති තං ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති පවත්තසමාපත්තිං ආරම්මණං කත්වා. තරස්සු ඔඝන්ති තතො පභුති පවත්තාය විපස්සනාය යථානුරූපං චතුබ්බිධම්පි ඔඝං තරස්සු. කථාහීති කථංකථාහි. තණ්හක්ඛයං නත්තමහාභිපස්සාති රත්තින්දිවං නිබ්බානං විභූතං කත්වා පස්ස. එතෙනස්ස දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං කථෙති.

1078-9. ඉදානි ‘‘කාමෙ පහායා’’ති සුත්වා වික්ඛම්භනවසෙන අත්තනා පහීනෙ කාමෙ සම්පස්සමානො ‘‘සබ්බෙසූ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ හිත්වා මඤ්ඤන්ති අඤ්ඤං තතො හෙට්ඨා ඡබ්බිධම්පි සමාපත්තිං ¶ හිත්වා. සඤ්ඤාවිමොක්ඛෙ පරමෙති සත්තසු සඤ්ඤාවිමොක්ඛෙසු උත්තමෙ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ. තිට්ඨෙ නු ¶ සො තත්ථ අනානුයායීති සො පුග්ගලො තත්ථ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනබ්රහ්මලොකෙ අවිගච්ඡමානො තිට්ඨෙය්ය නූති පුච්ඡති. අථස්ස භගවා සට්ඨිකප්පසහස්සමත්තංයෙව ඨානං අනුජානන්තො තතියගාථමාහ.

1080. එවං තස්ස තත්ථ ඨානං සුත්වා ඉදානිස්ස සස්සතුච්ඡෙදභාවං පුච්ඡන්තො ‘‘තිට්ඨෙ චෙ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ පූගම්පි වස්සානන්ති අනෙකසඞ්ඛ්යම්පි වස්සානං, ගණරාසින්ති අත්ථො. ‘‘පූගම්පි වස්සානී’’තිපි පාඨො, තත්ථ විභත්තිබ්යත්තයෙන සාමිවචනස්ස පච්චත්තවචනං කත්තබ්බං, පූගන්ති වා එතස්ස බහූනීති අත්ථො වත්තබ්බො. ‘‘පූගානී’’ති වාපි පඨන්ති, පුරිමපාඨොයෙව සබ්බසුන්දරො. තත්ථෙව සො සීති සියා විමුත්තොති සො පුග්ගලො තත්ථෙවාකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ නානාදුක්ඛෙහි ¶ විමුත්තො සීතිභාවප්පත්තො භවෙය්ය, නිබ්බානප්පත්තො සස්සතො හුත්වා තිට්ඨෙය්යාති අධිප්පායො. චවෙථ විඤ්ඤාණං තථාවිධස්සාති උදාහු තථාවිධස්ස විඤ්ඤාණං අනුපාදාය පරිනිබ්බායෙය්යාති උච්ඡෙදං පුච්ඡති, පටිසන්ධිග්ගහණත්ථං වාපි භවෙය්යාති පටිසන්ධිම්පි තස්ස පුච්ඡති.

1081. අථස්ස භගවා උච්ඡෙදසස්සතං අනුපගම්ම තත්ථ උප්පන්නස්ස අරියසාවකස්ස අනුපාදාය පරිනිබ්බානං දස්සෙන්තො ‘‘අච්චී යථා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අත්ථං පලෙතීති අත්ථං ගච්ඡති. න උපෙති සඞ්ඛන්ති ‘‘අසුකං නාම දිසං ගතො’’ති වොහාරං න ගච්ඡති. එවං මුනී නාමකායා විමුත්තොති එවං තත්ථ උප්පන්නො සෙක්ඛමුනි පකතියා පුබ්බෙව රූපකායා විමුත්තො තත්ථ චතුත්ථමග්ගං නිබ්බත්තෙත්වා ධම්මකායස්ස පරිඤ්ඤාතත්තා පුන නාමකායාපි විමුත්තො උභතොභාගවිමුත්තො ඛීණාසවො හුත්වා අනුපාදාපරිනිබ්බානසඞ්ඛාතං අත්ථං පලෙති, න උපෙති සඞ්ඛං ‘‘ඛත්තියො වා බ්රාහ්මණො වා’’ති එවමාදිකං.

1082. ඉදානි ¶ ‘‘අත්ථං පලෙතී’’ති සුත්වා තස්ස යොනිසො අත්ථං අසල්ලක්ඛෙන්තො ‘‘අත්ථඞ්ගතො සො’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – සො අත්ථඞ්ගතො උදාහු නත්ථි, උදාහු වෙ සස්සතියා සස්සතභාවෙන අරොගො අවිපරිණාමධම්මො සොති එවං තං මෙ මුනී සාධු වියාකරොහි. කිං කාරණං? තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මොති.

1083. අථස්ස ¶ භගවා තථා අවත්තබ්බතං දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථඞ්ගතස්සා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අත්ථඞ්ගතස්සාති අනුපාදාපරිනිබ්බුතස්ස. න පමාණමත්ථීති රූපාදිප්පමාණං නත්ථි. යෙන නං වජ්ජුන්ති යෙන රාගාදිනා නං වදෙය්යුං. සබ්බෙසු ධම්මෙසූති සබ්බෙසු ඛන්ධාදිධම්මෙසු. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

එවං භගවා ඉමං සුත්තං අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ච වුත්තසදිසො එව ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය උපසීවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1084-5. සන්ති ¶ ලොකෙති නන්දසුත්තං. තත්ථ පඨමගාථාය අත්ථො – ලොකෙ ඛත්තියාදයො ජනා ආජීවකනිගණ්ඨාදිකෙ සන්ධාය ‘‘සන්ති මුනයො’’ති වදන්ති, තයිදං කථංසූති කිං නු ඛො තෙ සමාපත්තිඤාණාදිනා ඤාණෙන උප්පන්නත්තා ඤාණූපපන්නං නො මුනිං වදන්ති, එවංවිධං නු වදන්ති, උදාහු වෙ නානප්පකාරකෙන ලූඛජීවිතසඞ්ඛාතෙන ජීවිතෙනූපපන්නන්ති අථස්ස භගවා තදුභයං පටික්ඛිපිත්වා මුනිං දස්සෙන්තො ‘‘න දිට්ඨියා’’ති ගාථමාහ.

1086-7. ඉදානි ‘‘දිට්ඨාදීහි සුද්ධී’’ති වදන්තානං වාදෙ කඞ්ඛාපහානත්ථං ‘‘යෙ කෙචිමෙ’’ති පුච්ඡති. තත්ථ අනෙකරූපෙනාති කොතූහලමඞ්ගලාදිනා. තත්ථ යතා චරන්තාති තත්ථ සකාය දිට්ඨියා ගුත්තා විහරන්තා. අථස්ස තථා සුද්ධිඅභාවං දීපෙන්තො භගවා දුතියං ගාථමාහ.

1088-90. එවං ‘‘නාතරිංසූ’’ති සුත්වා ඉදානි යො අතරි, තං සොතුකාමො ‘‘යෙ කෙචිමෙ’’ති පුච්ඡති. අථස්ස භගවා ඔඝතිණ්ණමුඛෙන ¶ ජාතිජරාතිණ්ණෙ දස්සෙන්තො තතියං ගාථමාහ. තත්ථ නිවුතාති ඔවුටා පරියොනද්ධා. යෙසීධාති යෙසු ඉධ. එත්ථ ච සු-ඉති නිපාතමත්තං. තණ්හං පරිඤ්ඤායාති තීහි පරිඤ්ඤාහි තණ්හං පරිජානිත්වා. සෙසං සබ්බත්ථ පුබ්බෙ වුත්තනයත්තා පාකටමෙව.

එවං ¶ භගවා අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසනං නිට්ඨාපෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ පන නන්දො භගවතො භාසිතං අභිනන්දමානො ‘‘එතාභිනන්දාමී’’ති ගාථමාහ. ඉධාපි ච පුබ්බෙ වුත්තසදිසො එව ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය නන්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1091-4. යෙ ¶ මෙ පුබ්බෙති හෙමකසුත්තං. තත්ථ යෙ මෙ පුබ්බෙ වියාකංසූති යෙ බාවරිආදයො පුබ්බෙ මය්හං සකං ලද්ධිං වියාකංසු. හුරං ගොතමසාසනාති ගොතමසාසනා පුබ්බතරං. සබ්බං තං තක්කවඩ්ඪනන්ති සබ්බං තං කාමවිතක්කාදිවඩ්ඪනං. තණ්හානිග්ඝාතනන්ති තණ්හාවිනාසනං. අථස්ස භගවා තං ධම්මං ආචික්ඛන්තො ‘‘ඉධා’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ එතදඤ්ඤාය යෙ සතාති එතං නිබ්බානපදමච්චුතං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා නයෙන විපස්සන්තා අනුපුබ්බෙන ජානිත්වා යෙ කායානුපස්සනාසතිආදීහි සතා. දිට්ඨධම්මාභිනිබ්බුතාති විදිතධම්මත්තා, දිට්ඨධම්මත්තා, රාගාදිනිබ්බානෙන ච අභිනිබ්බුතා. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

එවං භගවා ඉමම්පි සුත්තං අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ච පුබ්බසදිසො එව ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය හෙමකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1095. යස්මිං ¶ ¶ කාමාති තොදෙය්යසුත්තං. තත්ථ විමොක්ඛො තස්ස කීදිසොති තස්ස කීදිසො විමොක්ඛො ඉච්ඡිතබ්බොති පුච්ඡති ¶ . ඉදානි තස්ස අඤ්ඤවිමොක්ඛාභාවං දස්සෙන්තො භගවා දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ විමොක්ඛො තස්ස නාපරොති තස්ස අඤ්ඤො විමොක්ඛො නත්ථි.

1097-8. එවං ‘‘තණ්හක්ඛයො එව විමොක්ඛො’’ති වුත්තෙපි තමත්ථං අසල්ලක්ඛෙන්තො ‘‘නිරාසසො සො උද ආසසානො’’ති පුන පුච්ඡති. තත්ථ උද පඤ්ඤකප්පීති උදාහු සමාපත්තිඤාණාදිනා ඤාණෙන තණ්හාකප්පං වා දිට්ඨිකප්පං වා කප්පයති. අථස්ස භගවා තං ආචික්ඛන්තො දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ කාමභවෙති කාමෙ ච භවෙ ච. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය තොදෙය්යසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1099. මජ්ඣෙ ¶ සරස්මින්ති කප්පසුත්තං. තත්ථ මජ්ඣෙ සරස්මින්ති පුරිමපච්ඡිමකොටිපඤ්ඤාණාභාවතො මජ්ඣභූතෙ සංසාරෙති වුත්තං හොති. තිට්ඨතන්ති තිට්ඨමානානං. යථායිදං නාපරං සියාති යථා ඉදං දුක්ඛං පුන න භවෙය්ය.

1101-2. අථස්ස භගවා තමත්ථං බ්යාකරොන්තො තිස්සො ගාථායො අභාසි. තත්ථ අකිඤ්චනන්ති කිඤ්චනපටිපක්ඛං. අනාදානන්ති ආදානපටිපක්ඛං, කිඤ්චනාදානවූපසමන්ති වුත්තං හොති. අනාපරන්ති අපරපටිභාගදීපවිරහිතං, සෙට්ඨන්ති වුත්තං හොති. න තෙ මාරස්ස පද්ධගූති තෙ ¶ මාරස්ස පද්ධචරා පරිචාරකා සිස්සා න හොන්ති. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

එවං භගවා ඉමම්පි සුත්තං අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසෙසි දෙසනාපරියොසානෙ ච පුබ්බසදිසො එව ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය කප්පසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1103-4. සුත්වානහන්ති ¶ ¶ ජතුකණ්ණිසුත්තං. තත්ථ සුත්වානහං වීරමකාමකාමින්ති අහං ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා නයෙන වීරං කාමානං අකාමනතො අකාමකාමිං බුද්ධං සුත්වා. අකාමමාගමන්ති නික්කාමං භගවන්තං පුච්ඡිතුං ආගතොම්හි. සහජනෙත්තාති සහජාතසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණචක්ඛු. යථාතච්ඡන්ති යථාතථං. බ්රූහි මෙති පුන යාචන්තො භණති. යාචන්තො හි සහස්සක්ඛත්තුම්පි භණෙය්ය, කො පන වාදො ද්වික්ඛත්තුං. තෙජී තෙජසාති තෙජෙන සමන්නාගතො තෙජසා අභිභුය්ය. යමහං විජඤ්ඤං ජාතිජරාය ඉධ විප්පහානන්ති යමහං ජාතිජරානං පහානභූතං ධම්මං ඉධෙව ජානෙය්යං.

1105-7. අථස්ස භගවා තං ධම්මමාචික්ඛන්තො තිස්සො ගාථායො අභාසි. තත්ථ නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතොති නිබ්බානඤ්ච නිබ්බානගාමිනිඤ්ච පටිපදං ‘‘ඛෙම’’න්ති දිස්වා. උග්ගහිතන්ති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන ගහිතං. නිරත්තං වාති නිරස්සිතබ්බං වා, මුඤ්චිතබ්බන්ති වුත්තං හොති. මා තෙ විජ්ජිත්ථාති මා තෙ අහොසි. කිඤ්චනන්ති රාගාදිකිඤ්චනං වාපි තෙ මා විජ්ජිත්ථ. පුබ්බෙති අතීතෙ සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ උප්පන්නකිලෙසා. බ්රාහ්මණාති භගවා ජතුකණ්ණිං ආලපති. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

එවං ¶ භගවා ඉමම්පි සුත්තං අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ච පුබ්බසදිසො එව ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය ජතුකණ්ණිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1108-9. ඔකඤ්ජහන්ති ¶ භද්රාවුධසුත්තං. තත්ථ ඔකඤ්ජහන්ති ආලයං ජහං. තණ්හච්ඡිදන්ති ඡතණ්හාකායච්ඡිදං. අනෙජන්ති ලොකධම්මෙසු නික්කම්පං. නන්දිඤ්ජහන්ති අනාගතරූපාදිපත්ථනාජහං. එකා එව හි තණ්හා ථුතිවසෙන ¶ ඉධ නානප්පකාරතො වුත්තා. කප්පඤ්ජහන්ති දුවිධකප්පජහං. අභියාචෙති අතිවිය යාචාමි. සුත්වාන නාගස්ස අපනමිස්සන්ති ඉතොති නාගස්ස තව භගවා වචනං සුත්වා ඉතො පාසාණකචෙතියතො බහූ ජනා පක්කමිස්සන්තීති අධිප්පායො. ජනපදෙහි සඞ්ගතාති අඞ්ගාදීහි ජනපදෙහි ඉධ සමාගතා. වියාකරොහීති ධම්මං දෙසෙහි.

1110. අථස්ස ආසයානුලොමෙන ධම්මං දෙසෙන්තො භගවා ද්වෙ ගාථායො අභාසි. තත්ථ ආදානතණ්හන්ති රූපාදීනං ආදායිකං ගහණතණ්හං, තණ්හුපාදානන්ති වුත්තං හොති. යං යඤ්හි ලොකස්මිමුපාදියන්තීති එතෙසු උද්ධාදිභෙදෙසු යං යං ගණ්හන්ති. තෙනෙව මාරො අන්වෙති ජන්තුන්ති තෙනෙව උපාදානපච්චයනිබ්බත්තකම්මාභිසඞ්ඛාරනිබ්බත්තවසෙන පටිසන්ධික්ඛන්ධමාරො තං සත්තං අනුගච්ඡති.

1111. තස්මා පජානන්ති තස්මා එතමාදීනවං අනිච්චාදිවසෙන වා සඞ්ඛාරෙ ජානන්තො. ආදානසත්තෙ ඉති පෙක්ඛමානො, පජං ඉමං මච්චුධෙය්යෙ විසත්තන්ති ආදාතබ්බට්ඨෙන ආදානෙසු රූපාදීසු සත්තෙ සබ්බලොකෙ ඉමං පජං මච්චුධෙය්යෙ ලග්ගං පෙක්ඛමානො. ආදානසත්තෙ වා ආදානාභිනිවිට්ඨෙ පුග්ගලෙ ආදානසඞ්ගහෙතුඤ්ච ඉමං පජං මච්චුධෙය්යෙ ලග්ගං තතො වීතික්කමිතුං අසමත්ථං ¶ ඉති පෙක්ඛමානො කිඤ්චනං සබ්බලොකෙ න උප්පාදියෙථාති සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය භද්රාවුධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1112-3. ඣායින්ති ¶ උදයසුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤාවිමොක්ඛන්ති පඤ්ඤානුභාවනිජ්ඣාතං විමොක්ඛං පුච්ඡති. අථ භගවා යස්මා උදයො චතුත්ථජ්ඣානලාභී, තස්මාස්ස පටිලද්ධජ්ඣානවසෙන නානප්පකාරතො අඤ්ඤාවිමොක්ඛං දස්සෙන්තො ¶ ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ පහානං කාමච්ඡන්දානන්ති යමිදං පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙන්තස්ස කාමච්ඡන්දප්පහානං, තම්පි අඤ්ඤාවිමොක්ඛං පබ්රූමි. එවං සබ්බපදානි යොජෙතබ්බානි.

1114. උපෙක්ඛාසතිසංසුද්ධන්ති චතුත්ථජ්ඣානඋපෙක්ඛාසතීහි සංසුද්ධං. ධම්මතක්කපුරෙජවන්ති ඉමිනා තස්මිං චතුත්ථජ්ඣානවිමොක්ඛෙ ඨත්වා ඣානඞ්ගානි විපස්සිත්වා අධිගතං අරහත්තවිමොක්ඛං වදති. අරහත්තවිමොක්ඛස්ස හි මග්ගසම්පයුත්තසම්මාසඞ්කප්පාදිභෙදො ධම්මතක්කො පුරෙජවො හොති. තෙනාහ – ‘‘ධම්මතක්කපුරෙජව’’න්ති. අවිජ්ජාය පභෙදනන්ති එතමෙව ච අඤ්ඤාවිමොක්ඛං අවිජ්ජාපභෙදනසඞ්ඛාතං නිබ්බානං නිස්සාය ජාතත්තා කාරණොපචාරෙන ‘‘අවිජ්ජාය පභෙදන’’න්ති පබ්රූමීති.

1115-6. එවං අවිජ්ජාපභෙදනවචනෙන වුත්තං නිබ්බානං සුත්වා ‘‘තං කිස්ස විප්පහානෙන වුච්චතී’’ති පුච්ඡන්තො ‘‘කිංසු සංයොජනො’’ති ගාථමාහ. තත්ථ කිංසු සංයොජනොති කිං සංයොජනො. විචාරණන්ති විචරණකාරණං. කිස්සස්ස විප්පහානෙනාති කිං නාමකස්ස අස්ස ධම්මස්ස විප්පහානෙන. අථස්ස ¶ භගවා තමත්ථං බ්යාකරොන්තො ‘‘නන්දිසංයොජනො’’ති ගාථමාහ. තත්ථ විතක්කස්සාති කාමවිතක්කාදිකො විතක්කො අස්ස.

1117-8. ඉදානි තස්ස නිබ්බානස්ස මග්ගං පුච්ඡන්තො ‘‘කථං සතස්සා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ විඤ්ඤාණන්ති අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං. අථස්ස මග්ගං කථෙන්තො භගවා ‘‘අජ්ඣත්තඤ්චා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ එවං සතස්සාති එවං සතස්ස සම්පජානස්ස. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය උදයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1119-20. යො ¶ අතීතන්ති පොසාලසුත්තං. තත්ථ යො අතීතං ආදිසතීති යො භගවා අත්තනො ච පරෙසඤ්ච ‘‘එකම්පි ජාති’’න්තිආදිභෙදං අතීතං ආදිසති. විභූතරූපසඤ්ඤිස්සාති සමතික්කන්තරූපසඤ්ඤිස්ස. සබ්බකායප්පහායිනොති තදඞ්ගවික්ඛම්භනවසෙන සබ්බරූපකායප්පහායිනො, පහීනරූපභවපටිසන්ධිකස්සාති ¶ අධිප්පායො. නත්ථි කිඤ්චීති පස්සතොති විඤ්ඤාණාභාවවිපස්සනෙන ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති පස්සතො, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනලාභිනොති වුත්තං හොති. ඤාණං සක්කානුපුච්ඡාමීති සක්කාති භගවන්තං ආලපන්තො ආහ. තස්ස පුග්ගලස්ස ඤාණං පුච්ඡාමි, කීදිසං පුච්ඡිතබ්බන්ති. කථං නෙය්යොති කථං සො නෙතබ්බො, කථමස්ස උත්තරිඤාණං උප්පාදෙතබ්බන්ති.

1121. අථස්ස භගවා තාදිසෙ පුග්ගලෙ අත්තනො අප්පටිහතඤාණතං පකාසෙත්වා තං ඤාණං බ්යාකාතුං ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ විඤ්ඤාණට්ඨිතියො සබ්බා, අභිජානං තථාගතොති අභිසඞ්ඛාරවසෙන චතස්සො පටිසන්ධිවසෙන සත්තාති එවං සබ්බා විඤ්ඤාණට්ඨිතියො අභිජානන්තො තථාගතො. තිට්ඨන්තමෙනං ජානාතීති කම්මාභිසඞ්ඛාරවසෙන තිට්ඨන්තං ¶ එතං පුග්ගලං ජානාති ‘‘ආයතිං අයං එවංගතිකො භවිස්සතී’’ති. විමුත්තන්ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනාදීසු අධිමුත්තං. තප්පරායණන්ති තම්මයං.

1122. ආකිඤ්චඤ්ඤසම්භවං ඤත්වාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනජනකං කම්මාභිසඞ්ඛාරං ඤත්වා ‘‘කින්ති පලිබොධො අය’’න්ති. නන්දී සංයොජනං ඉතීති යා ච තත්ථ අරූපරාගසඞ්ඛාතා නන්දී, තඤ්ච සංයොජනං ඉති ඤත්වා. තතො තත්ථ විපස්සතීති තතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිතො වුට්ඨහිත්වා තං සමාපත්තිං අනිච්චාදිවසෙන විපස්සති. එතං ඤාණං තථං තස්සාති එතං තස්ස පුග්ගලස්ස එවං විපස්සතො අනුක්කමෙනෙව උප්පන්නං අරහත්තඤාණං අවිපරීතං. වුසීමතොති වුසිතවන්තස්ස. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය පොසාලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1123. ද්වාහං ¶ සක්කන්ති මොඝරාජසුත්තං. තත්ථ ද්වාහන්ති ද්වෙ වාරෙ අහං. සො හි පුබ්බෙ අජිතසුත්තස්ස ච තිස්සමෙත්තෙය්යසුත්තස්ස ච අවසානෙ ද්වික්ඛත්තුං භගවන්තං පුච්ඡි. භගවා ¶ පනස්ස ඉන්ද්රියපරිපාකං ආගමයමානො න බ්යාකාසි. තෙනාහ – ‘‘ද්වාහං සක්කං අපුච්ඡිස්ස’’න්ති. යාවතතියඤ්ච දෙවීසි, බ්යාකරොතීති මෙ සුතන්ති යාවතතියඤ්ච සහධම්මිකං පුට්ඨො විසුද්ධිදෙවභූතො ඉසි භගවා සම්මාසම්බුද්ධො බ්යාකරොතීති එවං මෙ සුතං. ගොධාවරීතීරෙයෙව කිර සො එවමස්සොසි. තෙනාහ – ‘‘බ්යාකරොතීති මෙ සුත’’න්ති.

1124. අයං ලොකොති මනුස්සලොකො. පරො ලොකොති තං ඨපෙත්වා අවසෙසො. සදෙවකොති බ්රහ්මලොකං ඨපෙත්වා අවසෙසො ¶ උපපත්තිදෙවසම්මුතිදෙවයුත්තො, ‘‘බ්රහ්මලොකො සදෙවකො’’ති එතං වා ‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ’’තිආදිනයනිදස්සනමත්තං, තෙන සබ්බොපි තථාවුත්තප්පකාරො ලොකො වෙදිතබ්බො.

1125. එවං අභික්කන්තදස්සාවින්ති එවං අග්ගදස්සාවිං, සදෙවකස්ස ලොකස්ස අජ්ඣාසයාධිමුත්තිගතිපරායණාදීනි පස්සිතුං සමත්ථන්ති දස්සෙති.

1126. සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සූති අවසියපවත්තසල්ලක්ඛණවසෙන වා තුච්ඡසඞ්ඛාරසමනුපස්සනාවසෙන වාති ද්වීහි කාරණෙහි සුඤ්ඤතො ලොකං පස්ස. අත්තානුදිට්ඨිං ඌහච්චාති සක්කායදිට්ඨිං උද්ධරිත්වා. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය මොඝරාජසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1127. ජිණ්ණොහමස්මීති ¶ පිඞ්ගියසුත්තං. තත්ථ ජිණ්ණොහමස්මි අබලො වීතවණ්ණොති සො කිර බ්රාහ්මණො ජරාභිභූතො වීසවස්සසතිකො ජාතියා, දුබ්බලො ච ‘‘ඉධ පදං කරිස්සාමී’’ති අඤ්ඤත්ථෙව කරොති, විනට්ඨපුරිමච්ඡවිවණ්ණො ච ¶ . තෙනාහ – ‘‘ජිණ්ණොහමස්මි අබලො වීතවණ්ණො’’ති. මාහං නස්සං මොමුහො අන්තරාවාති මාහං තුය්හං ධම්මං අසච්ඡිකත්වා අන්තරායෙව අවිද්වා හුත්වා අනස්සිං. ජාතිජරාය ඉධ විප්පහානන්ති ඉධෙව තව පාදමූලෙ පාසාණකෙ වා චෙතිය ජාතිජරාය විප්පහානං නිබ්බානධම්මං යමහං විජඤ්ඤං, තං මෙ ආචික්ඛ.

1128. ඉදානි යස්මා පිඞ්ගියො කායෙ සාපෙක්ඛතාය ‘‘ජිණ්ණොහමස්මී’’ති ගාථමාහ තෙනස්ස භගවා කායෙ සිනෙහප්පහානත්ථං ‘‘දිස්වාන ¶ රූපෙසු විහඤ්ඤමානෙ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ රූපෙසූති රූපහෙතු රූපපච්චයා. විහඤ්ඤමානෙති කම්මකාරණාදීහි උපහඤ්ඤමානෙ. රුප්පන්ති රූපෙසූති චක්ඛුරොගාදීහි ච රූපහෙතුයෙව ජනා රුප්පන්ති බාධීයන්ති.

1129-30. එවං භගවතා යාව අරහත්තං තාව කථිතං පටිපත්තිං සුත්වාපි පිඞ්ගියො ජරාදුබ්බලතාය විසෙසං අනධිගන්ත්වාව පුන ‘‘දිසා චතස්සො’’ති ඉමාය ගාථාය භගවන්තං ථොමෙන්තො දෙසනං යාචති. අථස්ස භගවා පුනපි යාව අරහත්තං, තාව පටිපදං දස්සෙන්තො ‘‘තණ්හාධිපන්නෙ’’ති ගාථමාහ. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.

ඉමම්පි සුත්තං භගවා අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ච පිඞ්ගියො අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාසි. සො කිර අන්තරන්තරා චින්තෙසි – ‘‘එවං විචිත්රපටිභානං නාම දෙසනං න ලභි මය්හං මාතුලො බාවරී සවනායා’’ති. තෙන සිනෙහවික්ඛෙපෙන අරහත්තං පාපුණිතුං නාසක්ඛි. අන්තෙවාසිනො පනස්ස සහස්සජටිලා අරහත්තං පාපුණිංසු. සබ්බෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා එහිභික්ඛවො අහෙසුන්ති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය පිඞ්ගියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉතො ¶ පරං සඞ්ගීතිකාරා දෙසනං ථොමෙන්තා ‘‘ඉදමවොච භගවා’’තිආදිමාහංසු. තත්ථ ඉදමවොචාති ඉදං පරායනං අවොච. පරිචාරකසොළසානන්ති බාවරිස්ස පරිචාරකෙන පිඞ්ගියෙන සහ සොළසන්නං බුද්ධස්ස වා භගවතො පරිචාරකානං සොළසන්නන්ති පරිචාරකසොළසන්නං. තෙ එව ¶ ච බ්රාහ්මණා. තත්ථ සොළසපරිසා පන පුරතො ච පච්ඡතො ච වාමපස්සතො ච දක්ඛිණපස්සතො ච ඡ ඡ යොජනානි නිසින්නා උජුකෙන ද්වාදසයොජනිකා අහොසි. අජ්ඣිට්ඨොති යාචිතො අත්ථමඤ්ඤායාති පාළිඅත්ථමඤ්ඤාය. ධම්මමඤ්ඤායාති පාළිමඤ්ඤාය. පාරායනන්ති එවං ඉමස්ස ධම්මපරියායස්ස අධිවචනං ආරොපෙත්වා තෙසං බ්රාහ්මණානං ¶ නාමානි කිත්තයන්තා ‘‘අජිතො තිස්සමෙත්තෙය්යො…පෙ… බුද්ධසෙට්ඨං උපාගමු’’න්ති ආහංසු.

1131-7. තත්ථ සම්පන්නචරණන්ති නිබ්බානපදට්ඨානභූතෙන පාතිමොක්ඛසීලාදිනා සම්පන්නං. ඉසින්ති මහෙසිං. සෙසං පාකටමෙව. තතො පරං බ්රහ්මචරියමචරිංසූති මග්ගබ්රහ්මචරියං අචරිංසු. තස්මා පාරායනන්ති තස්ස පාරභූතස්ස නිබ්බානස්ස අයනන්ති වුත්තං හොති.

1138. පාරායනමනුගායිස්සන්ති අස්ස අයං සම්බන්ධො – භගවතා හි පාරායනෙ දෙසිතෙ සොළසසහස්සා ජටිලා අරහත්තං පාපුණිංසු, අවසෙසානඤ්ච චුද්දසකොටිසඞ්ඛානං දෙවමනුස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘තතො පාසාණකෙ රම්මෙ, පාරායනසමාගමෙ;

අමතං පාපයී බුද්ධො, චුද්දස පාණකොටියො’’ති.

නිට්ඨිතාය පන ධම්මදෙසනාය තතො තතො ආගතා මනුස්සා භගවතො ආනුභාවෙන අත්තනො අත්තනො ගාමනිගමාදීස්වෙව පාතුරහෙසුං. භගවාපි සාවත්ථිමෙව අගමාසි පරිචාරකසොළසාදීහි අනෙකෙහි භික්ඛුසහස්සෙහි පරිවුතො. තත්ථ පිඞ්ගියො භගවන්තං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘ගච්ඡාමහං, භන්තෙ, බාවරිස්ස බුද්ධුප්පාදං ආරොචෙතුං, පටිස්සුතඤ්හි තස්ස මයා’’ති. අථ භගවතා අනුඤ්ඤාතො ඤාණගමනෙනෙව ගොධාවරීතීරං ගන්ත්වා පාදගමනෙන අස්සමාභිමුඛො අගමාසි. තමෙනං ¶ බාවරී බ්රාහ්මණො මග්ගං ඔලොකෙන්තො නිසින්නො දූරතොව ඛාරිජටාදිවිරහිතං භික්ඛුවෙසෙන ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘බුද්ධො ලොකෙ ¶ උප්පන්නො’’ති නිට්ඨං අගමාසි. සම්පත්තඤ්චාපි නං පුච්ඡි – ‘‘කිං, පිඞ්ගිය, බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො’’ති. ‘‘ආම, බ්රාහ්මණ, උප්පන්නො, පාසාණකෙ චෙතියෙ නිසින්නො අම්හාකං ධම්මං දෙසෙසි, තමහං තුය්හං දෙසෙස්සාමී’’ති. තතො බාවරී මහතා සක්කාරෙන සපරිසො තං පූජෙත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙසි. තත්ථ නිසීදිත්වා පිඞ්ගියො ‘‘පාරායනමනුගායිස්ස’’න්තිආදිමාහ.

තත්ථ අනුගායිස්සන්ති භගවතා ගීතං අනුගායිස්සං. යථාද්දක්ඛීති යථා සාමං සච්චාභිසම්බොධෙන අසාධාරණඤාණෙන ච අද්දක්ඛි. නික්කාමොති පහීනකාමො ¶ . ‘‘නික්කමො’’තිපි පාඨො, වීරියවාති අත්ථො නික්ඛන්තො වා අකුසලපක්ඛා. නිබ්බනොති කිලෙසවනවිරහිතො, තණ්හාවිරහිතො එව වා. කිස්ස හෙතු මුසා භණෙති යෙහි කිලෙසෙහි මුසා භණෙය්ය, එතෙ තස්ස පහීනාති දස්සෙති. එතෙන බ්රාහ්මණස්ස සවනෙ උස්සාහං ජනෙති.

1139-41. වණ්ණූපසඤ්හිතන්ති ගුණූපසඤ්හිතං. සච්චව්හයොති ‘‘බුද්ධො’’ති සච්චෙනෙව අව්හානෙන නාමෙන යුත්තො. බ්රහ්මෙති තං බ්රාහ්මණං ආලපති. කුබ්බනකන්ති පරිත්තවනං. බහුප්ඵලං කානනමාවසෙය්යාති අනෙකඵලාදිවිකතිභරිතං කානනං ආගම්ම වසෙය්ය. අප්පදස්සෙති බාවරිපභුතිකෙ පරිත්තපඤ්ඤෙ. මහොදධින්ති අනොතත්තාදිං මහන්තං උදකරාසිං.

1142-4. යෙමෙ පුබ්බෙති යෙ ඉමෙ පුබ්බෙ. තමනුදාසිනොති තමොනුදො ආසිනො. භූරිපඤ්ඤාණොති ඤාණධජො. භූරිමෙධසොති විපුලපඤ්ඤො. සන්දිට්ඨිකමකාලිකන්ති සාමං පස්සිතබ්බඵලං, න ච කාලන්තරෙ පත්තබ්බඵලං. අනීතිකන්ති කිලෙසඊතිවිරහිතං.

1145-50. අථ නං බාවරී ආහ ‘‘කිං නු තම්හා’’ති ද්වෙ ගාථා. තතො පිඞ්ගියො භගවතො සන්තිකා අවිප්පවාසමෙව දීපෙන්තො ‘‘නාහං තම්හා’’තිආදිමාහ. පස්සාමි නං මනසා චක්ඛුනාවාති තං බුද්ධං අහං චක්ඛුනා විය මනසා පස්සාමි ¶ . නමස්සමානො විවසෙමි රත්තින්ති නමස්සමානොව රත්තිං අතිනාමෙමි. තෙන තෙනෙව නතොති යෙන දිසාභාගෙන බුද්ධො, තෙන තෙනෙවාහම්පි නතො තන්නින්නො තප්පොණොති දස්සෙති.

1151. දුබ්බලථාමකස්සාති අප්පථාමකස්ස, අථ වා දුබ්බලස්ස දුත්ථාමකස්ස ච බලවීරියහීනස්සාති වුත්තං හොති. තෙනෙව කායො න පලෙතීති තෙනෙව දුබ්බලථාමකත්තෙන කායො න ¶ ගච්ඡති, යෙන වා බුද්ධො, තෙන න ගච්ඡති. ‘‘න පරෙතී’’තිපි පාඨො, සො එවත්ථො. තත්ථාති බුද්ධස්ස සන්තිකෙ. සඞ්කප්පයන්තායාති සඞ්කප්පගමනෙන. තෙන යුත්තොති යෙන බුද්ධො, තෙන යුත්තො පයුත්තො අනුයුත්තොති දස්සෙති.

1152. පඞ්කෙ ¶ සයානොති කාමකද්දමෙ සයමානො. දීපා දීපං උපප්ලවින්ති සත්ථාරාදිතො සත්ථාරාදිං අභිගච්ඡිං. අථද්දසාසිං සම්බුද්ධන්ති සොහං එවං දුද්දිට්ඨිං ගහෙත්වා අන්වාහිණ්ඩන්තො අථ පාසාණකෙ චෙතියෙ බුද්ධමද්දක්ඛිං.

1153. ඉමිස්සා ගාථාය අවසානෙ පිඞ්ගියස්ස ච බාවරිස්ස ච ඉන්ද්රියපරිපාකං විදිත්වා භගවා සාවත්ථියං ඨිතොයෙව සුවණ්ණොභාසං මුඤ්චි. පිඞ්ගියො බාවරිස්ස බුද්ධගුණෙ වණ්ණයන්තො නිසින්නො එව තං ඔභාසං දිස්වා ‘‘කිං ඉද’’න්ති විලොකෙන්තො භගවන්තං අත්තනො පුරතො ඨිතං විය දිස්වා බාවරිබ්රාහ්මණස්ස ‘‘බුද්ධො ආගතො’’ති ආරොචෙසි, බ්රාහ්මණො උට්ඨායාසනා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා අට්ඨාසි. භගවාපි ඔභාසං ඵරිත්වා බ්රාහ්මණස්ස අත්තානං දස්සෙන්තො උභින්නම්පි සප්පායං විදිත්වා පිඞ්ගියමෙව ආලපමානො ‘‘යථා අහූ වක්කලී’’ති ඉමං ගාථමභාසි.

තස්සත්ථො – යථා වක්කලිත්ථෙරො සද්ධාධිමුත්තො අහොසි, සද්ධාධුරෙන ච අරහත්තං පාපුණි. යථා ච සොළසන්නං එකො භද්රාවුධො නාම යථා ච ආළවි ගොතමො, එවමෙව ත්වම්පි පමුඤ්චස්සු සද්ධං. තතො සද්ධාය අධිමුච්චන්තො ‘‘සබ්බෙ ¶ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා නයෙන විපස්සනං ආරභිත්වා මච්චුධෙය්යස්ස පාරං නිබ්බානං ගමිස්සසීති අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ පිඞ්ගියො අරහත්තෙ බාවරී අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. බාවරිබ්රාහ්මණස්ස සිස්සා පන පඤ්චසතා සොතාපන්නා අහෙසුං.

1154-5. ඉදානි පිඞ්ගියො අත්තනො පසාදං පවෙදෙන්තො ‘‘එස භිය්යො’’තිආදිමාහ. තත්ථ පටිභානවාති පටිභානපටිසම්භිදාය උපෙතො. අධිදෙවෙ අභිඤ්ඤායාති අධිදෙවකරෙ ධම්මෙ ඤත්වා. පරොවරන්ති හීනපණීතං, අත්තනො ච පරස්ස ච අධිදෙවත්තකරං සබ්බං ධම්මජාතං වෙදීති වුත්තං හොති. කඞ්ඛීනං පටිජානතන්ති කඞ්ඛීනංයෙව සතං ‘‘නික්කඞ්ඛම්හා’’ති පටිජානන්තානං.

1156. අසංහීරන්ති රාගාදීහි අසංහාරියං. අසංකුප්පන්ති අකුප්පං අවිපරිණාමධම්මං. ද්වීහිපි පදෙහි නිබ්බානං භණති. අද්ධා ගමිස්සාමීති එකංසෙනෙව තං අනුපාදිසෙසං නිබ්බානධාතුං ¶ ගමිස්සාමි. න මෙත්ථ කඞ්ඛාති නත්ථි මෙ ¶ එත්ථ නිබ්බානෙ කඞ්ඛා. එවං මං ධාරෙහි අධිමුත්තචිත්තන්ති පිඞ්ගියො ‘‘එවමෙව ත්වම්පි පමුඤ්චස්සු සද්ධ’’න්ති. ඉමිනා භගවතො ඔවාදෙන අත්තනි සද්ධං උප්පාදෙත්වා සද්ධාධුරෙනෙව ච විමුඤ්චිත්වා තං සද්ධාධිමුත්තතං පකාසෙන්තො භගවන්තං ආහ – ‘‘එවං මං ධාරෙහි අධිමුත්තචිත්ත’’න්ති. අයමෙත්ථ අධිප්පායො ‘‘යථා මං ත්වං අවච, එවමෙව අධිමුත්තං ධාරෙහී’’ති.

ඉති පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය සොළසබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො ච පඤ්චමො වග්ගො අත්ථවණ්ණනානයතො, නාමෙන

‘‘උත්තමං වන්දනෙය්යානං, වන්දිත්වා රතනත්තයං;

යො ඛුද්දකනිකායම්හි, ඛුද්දාචාරප්පහායිනා.

‘‘දෙසිතො ලොකනාථෙන, ලොකනිත්ථරණෙසිනා;

තස්ස සුත්තනිපාතස්ස, කරිස්සාමත්ථවණ්ණන’’න්ති.

එත්ථ උරගවග්ගාදිපඤ්චවග්ගසඞ්ගහිතස්ස උරගසුත්තාදිසත්තතිසුත්තප්පභෙදස්ස ¶ සුත්තනිපාතස්ස අත්ථවණ්ණනා කතා හොති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘ඉමං සුත්තනිපාතස්ස, කරොන්තෙනත්ථවණ්ණනං;

සද්ධම්මට්ඨිතිකාමෙන, යං පත්තං කුසලං මයා.

‘‘තස්සානුභාවතො ¶ ඛිප්පං, ධම්මෙ අරියප්පවෙදිතෙ;

වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං, පාපුණාතු අයං ජනො’’ති.

(පරියත්තිප්පමාණතො චතුචත්තාලීසමත්තා භාණවාරා.)

පරමවිසුද්ධසද්ධාබුද්ධිවීරියප්පටිමණ්ඩිතෙන ¶ සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදිගුණසමුදයසමුදිතෙන සකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහණසමත්ථෙන පඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතෙන තිපිටකපරියත්තිප්පභෙදෙ සාට්ඨකථෙ සත්ථුසාසනෙ අප්පටිහතඤාණප්පභාවෙන මහාවෙය්යාකරණෙන කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනලාවණ්ණයුත්තෙන යුත්තමුත්තවාදිනා වාදීවරෙන මහාකවිනා ඡළභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාදිප්පභෙදගුණපටිමණ්ඩිතෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ සුප්පතිට්ඨිතබුද්ධීනං ථෙරවංසප්පදීපානං ථෙරානං මහාවිහාරවාසීනං වංසාලඞ්කාරභූතෙන විපුලවිසුද්ධබුද්ධිනා බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන කතා අයං පරමත්ථජොතිකා නාම සුත්තනිපාත-අට්ඨකථා –

තාව තිට්ඨතු ලොකස්මිං, ලොකනිත්ථරණෙසිනං;

දස්සෙන්තී කුලපුත්තානං, නයං පඤ්ඤාවිසුද්ධියා.

යාව බුද්ධොති නාමම්පි, සුද්ධචිත්තස්ස තාදිනො;

ලොකම්හි ලොකජෙට්ඨස්ස, පවත්තති මහෙසිනොති.

සුත්තනිපාත-අත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.