අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > විමානවත්ථු-අට්ඨකථා

මහාරථවග්ගෙ ¶ ¶ කො මෙ වන්දති පාදානීති මණ්ඩූකදෙවපුත්තවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා ¶ චම්පායං විහරති ගග්ගරාය පොක්ඛරණියා තීරෙ. සො පච්චූසවෙලායං බුද්ධාචිණ්ණං මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය වෙනෙය්යබන්ධවෙ සත්තෙ වොලොකෙන්තො අද්දස ‘‘අජ්ජ මයි සායන්හසමයෙ ධම්මං දෙසෙන්තෙ එකො මණ්ඩූකො මම සරෙ නිමිත්තං ගණ්හන්තො පරූපක්කමෙන මරිත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා මහතා දෙවපරිවාරෙන මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව ආගමිස්සති, තත්ථ බහූනං ධම්මාභිසමයො භවිස්සතී’’ති දිස්වා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං චම්පානගරං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා, භික්ඛූනං සුලභපිණ්ඩපාතං කත්වා කතභත්තකිච්චො විහාරං පවිසිත්වා භික්ඛූසු වත්තං දස්සෙත්වා, අත්තනො අත්තනො දිවාට්ඨානං ගතෙසු ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා ඵලසමාපත්තිසුඛෙන දිවසභාගං ඛෙපෙත්වා, සායන්හසමයෙ චතූසු පරිසාසු සන්නිපතිතාසු සුරභිගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා තඞ්ඛණානුරූපෙන පාටිහාරියෙන පොක්ඛරණිතීරෙ ධම්මසභාමණ්ඩපං පවිසිත්වා අලඞ්කතවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො මනොසිලාතලෙ සීහනාදං නදන්තො අඡම්භීතකෙසරසීහො විය අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං බ්රහ්මස්සරං නිච්ඡාරෙන්තො අචින්තෙය්යෙන බුද්ධානුභාවෙන අනුපමාය බුද්ධලීලාය ධම්මං දෙසෙතුං ආරභි.

තස්මිඤ්ච ඛණෙ එකො මණ්ඩූකො පොක්ඛරණිතො ආගන්ත්වා ‘‘ධම්මො එසො වුච්චතී’’ති ධම්මසඤ්ඤාය සරෙ නිමිත්තං ගණ්හන්තො පරිසපරියන්තෙ නිපජ්ජි. අථෙකො වච්ඡපාලො තං පදෙසං ආගතො සත්ථාරං ධම්මං දෙසෙන්තං පරිසඤ්ච පරමෙන උපසමෙන ධම්මං සුණන්තං දිස්වා තග්ගතමානසො දණ්ඩමොලුබ්භ තිට්ඨන්තො මණ්ඩූකං අනොලොකෙත්වා තස්ස සීසෙ සන්නිරුම්භිත්වා අට්ඨාසි. සො ධම්මසඤ්ඤාය පසන්නචිත්තො තාවදෙව කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ ද්වාදසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්තිත්වා ¶ සුත්තප්පබුද්ධො ¶ විය තත්ථ අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතං අත්තානං දිස්වා ‘‘කුතො නු ඛො ඉධ අහං නිබ්බත්තො’’ති ආවජ්ජෙන්තො පුරිමජාතිං දිස්වා ‘‘අහම්පි නාම ඉධ උප්පජ්ජිං, ඊදිසඤ්ච ¶ සම්පත්තිං පටිලභිං, කිං නු ඛො කම්මං අකාසි’’න්ති උපධාරෙන්තො අඤ්ඤං න අද්දස අඤ්ඤත්ර භගවතො සරෙ නිමිත්තග්ගාහා. සො තාවදෙව සහ විමානෙන ආගන්ත්වා විමානතො ඔතරිත්වා, මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව මහතා පරිවාරෙන මහන්තෙන දිබ්බානුභාවෙන උපසඞ්කමිත්වා, භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ නමස්සමානො අට්ඨාසි. අථ නං භගවා ජානන්තොව මහාජනස්ස කම්මඵලං බුද්ධානුභාවඤ්ච පච්චක්ඛං කාතුං –

‘‘කො මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති. –

පුච්ඡි. තත්ථ කොති දෙවනාගයක්ඛමනුස්සාදීසු කො, කතමොති අත්ථො. මෙති මම. පාදානීති පාදෙ. ඉද්ධියාති ඉමාය ඊදිසාය දෙවිද්ධියා. යසසාති ඉමිනා ඊදිසෙන පරිවාරෙන පරිච්ඡෙදෙන ච. ජලන්ති විජ්ජොතමානො. අභික්කන්තෙනාති අතිවිය කන්තෙන කමනීයෙන සුන්දරෙන. වණ්ණෙනාති ඡවිවණ්ණෙන, සරීරවණ්ණනිභායාති අත්ථො.

අථ දෙවපුත්තො අත්තනො පුරිමජාතිආදිං ආවි කරොන්තො ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි –

‘‘මණ්ඩූකොහං පුරෙ ආසිං, උදකෙ වාරිගොචරො;

තව ධම්මං සුණන්තස්ස, අවධී වච්ඡපාලකො.

‘‘මුහුත්තං චිත්තපසාදස්ස, ඉද්ධිං පස්ස යසඤ්ච මෙ;

ආනුභාවඤ්ච මෙ පස්ස, වණ්ණං පස්ස ජුතිඤ්ච මෙ.

‘‘යෙ ච තෙ දීඝමද්ධානං, ධම්මං අස්සොසුං ගොතම;

පත්තා තෙ අචලට්ඨානං, යත්ථ ගන්ත්වා න සොචරෙ’’ති.

858. තත්ථ පුරෙති පුරිමජාතියං. උදකෙති ඉදං තදා අත්තනො උප්පත්තිට්ඨානදස්සනං. උදකෙ මණ්ඩූකොති එතෙන උද්ධුමායිකාදිකස්ස ථලෙ ¶ මණ්ඩූකස්ස නිවත්තනං කතං හොති. ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ගොචරො වියාති ගොචරො, ඝාසෙසනට්ඨානං. වාරි උදකං ගොචරො එතස්සාති ¶ වාරිගොචරො ¶ . උදකචාරීපි හි කොචි කච්ඡපාදි අවාරිගොචරොපි හොතීති ‘‘වාරිගොචරො’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. තව ධම්මං සුණන්තස්සාති බ්රහ්මස්සරෙන කරවීකරුතමඤ්ජුනා දෙසෙන්තස්ස තව ධම්මං ‘‘ධම්මො එසො වුච්චතී’’ති සරෙ නිමිත්තග්ගාහවසෙන සුණන්තස්ස, අනාදරෙ චෙතං සාමිවචනං වෙදිතබ්බං. අවධී වච්ඡපාලකොති වච්ඡෙ රක්ඛන්තො ගොපාලදාරකො මම සමීපං ආගන්ත්වා දණ්ඩමොලුබ්භිත්වා තිට්ඨන්තො මම සීසෙ දණ්ඩං සන්නිරුම්භිත්වා මං මාරෙසි.

859. මුහුත්තං චිත්තපසාදස්සාති තව ධම්මෙ මුහුත්තමත්තං උප්පන්නස්ස චිත්තපසාදස්ස හෙතුභූතස්ස ඉද්ධින්ති සමිද්ධිං, දිබ්බවිභූතින්ති අත්ථො. යසන්ති පරිවාරං. ආනුභාවන්ති කාමවණ්ණිතාදිදිබ්බානුභාවං. වණ්ණන්ති සරීරවණ්ණසම්පත්තිං. ජුතින්ති ද්වාදසයොජනානි ඵරණසමත්ථං පභාවිසෙසං.

860. යෙති යෙ සත්තා. ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ. තෙති තව. දීඝමද්ධානන්ති බහුවෙලං. අස්සොසුන්ති සුණිංසු. ගොතමාති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති. අචලට්ඨානන්ති නිබ්බානං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – ගොතම භගවා අහං විය ඉත්තරමෙව කාලං අසුණිත්වා යෙ පන කතපුඤ්ඤා චිරං කාලං තව ධම්මං අස්සොසුං සොතුං ලභිංසු, තෙ දීඝරත්තං සංසාරබ්යසනාභිභූතා ඉමෙ සත්තා යත්ථ ගන්ත්වා න සොචෙය්යුං, තං අසොකං සස්සතභාවෙන අචලං සන්තිපදං පත්තා එව, න තෙසං තස්ස පත්තියා අන්තරායොති.

අථස්ස භගවා සම්පත්තපරිසාය ච උපනිස්සයසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සො දෙවපුත්තො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. දෙවපුත්තො භගවන්තං වන්දිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච අඤ්ජලිං කත්වා සහ පරිවාරෙන දෙවලොකමෙව ගතොති.

මණ්ඩූකදෙවපුත්තවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උට්ඨෙහි ¶ ¶ රෙවතෙ සුපාපධම්මෙති රෙවතීවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා බාරාණසියං විහරති ඉසිපතනෙ මිගදායෙ. තෙන සමයෙන බාරාණසියං සද්ධාසම්පන්නස්ස කුලස්ස පුත්තො නන්දියො නාම උපාසකො අහොසි සද්ධාසම්පන්නො දායකො දානපති සඞ්ඝුපට්ඨාකො. අථස්ස මාතාපිතරො ¶ සම්මුඛගෙහතො මාතුලධීතරං රෙවතිං නාම කඤ්ඤං ආනෙතුකාමා අහෙසුං. සා පන අස්සද්ධා අදානසීලා, නන්දියො තං න ඉච්ඡි. තස්ස මාතා රෙවතිං ආහ ‘‘අම්ම, ත්වං ඉමං ගෙහං ආගන්ත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිසීදනට්ඨානං හරිතෙන ගොමයෙන උපලිම්පිත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙහි, ආධාරකෙ ඨපෙහි, භික්ඛූනං ආගතකාලෙ වන්දිත්වා පත්තං ගහෙත්වා නිසීදාපෙත්වා ධමකරණෙන පානීයං පරිස්සාවෙත්වා භුත්තකාලෙ පත්තානි ධොවාහි, එවං මෙ පුත්තස්ස ආරාධිකා භවිස්සසී’’ති. සා තථා අකාසි. අථ නං ‘‘ඔවාදක්ඛමා ජාතා’’ති පුත්තස්ස ආරොචෙත්වා තෙන ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිතෙ දිවසං ඨපෙත්වා ආවාහං කරිංසු.

අථ නං නන්දියො ආහ ‘‘සචෙ භික්ඛුසඞ්ඝං මාතාපිතරො ච මෙ උපට්ඨහිස්සසි, එවං ඉමස්මිං ගෙහෙ වසිතුං ලභිස්සසි, අප්පමත්තා හොහී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා කිඤ්චි කාලං සද්ධා විය හුත්වා භත්තාරං අනවත්තෙන්තී ද්වෙ පුත්තෙ විජායි. නන්දියස්ස මාතාපිතරො කාලමකංසු. ගෙහෙ සබ්බිස්සරියං තස්සා එව අහොසි. නන්දියොපි මහාදානපති හුත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං පට්ඨපෙසි, කපණද්ධිකාදීනම්පි ගෙහද්වාරෙ පාකවත්තං පට්ඨපෙසි. ඉසිපතනමහාවිහාරෙ චතූහි ගබ්භෙහි පටිමණ්ඩිතං චතුසාලං කාරෙත්වා මඤ්චපීඨාදීනි අත්ථරාපෙත්වා ¶ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා තථාගතස්ස හත්ථෙ දක්ඛිණොදකං පාතෙත්වා නිය්යාදෙසි, සහ දක්ඛිණොදකදානෙන තාවතිංසභවනෙ ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච සමන්තා ද්වාදසයොජනිකො යොජනසතුබ්බෙධො සත්තරතනමයො අච්ඡරාගණසහස්සසඞ්ඝුට්ඨො දිබ්බපාසාදො උග්ගඤ්ඡි.

අථායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො දෙවචාරිකං චරන්තො තං පාසාදං දිස්වා අත්තානං වන්දිතුං ආගතෙ දෙවපුත්තෙ පුච්ඡි ‘‘කස්සායං පාසාදො’’ති? ‘‘ඉමස්ස ¶ , භන්තෙ, පාසාදස්ස සාමිකො මනුස්සලොකෙ බාරාණසියං නන්දියො නාම කුටුම්බියපුත්තො සඞ්ඝස්ස ඉසිපතනමහාවිහාරෙ චතුසාලං කාරෙසි, තස්සායං නිබ්බත්තො පාසාදො’’ති ආහංසු. පාසාදෙ නිබ්බත්තදෙවච්ඡරායොපි ථෙරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, මයං බාරාණසියං නන්දියස්ස නාම උපාසකස්ස පරිචාරිකා භවිතුං ඉධ නිබ්බත්තා, තස්ස එවං වදෙථ ‘‘තුය්හං පරිචාරිකා භවිතුං නිබ්බත්තා, දෙවතායො තයි චිරායන්තෙ උක්කණ්ඨිතා, දෙවලොකසම්පත්ති නාම මත්තිකාභාජනං භින්දිත්වා සුවණ්ණභාජනස්ස ගහණං විය අතිමනාප’න්ති වත්වා ඉධාගමනත්ථාය තස්ස වදෙථා’’ති ආහංසු. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා සහසා දෙවලොකතො ආගන්ත්වා චතුපරිසමජ්ඣෙ භගවන්තං පුච්ඡි ‘‘නිබ්බත්තති නු ඛො, භන්තෙ, කතපුඤ්ඤානං මනුස්සලොකෙ ඨිතානංයෙව දිබ්බසම්පත්තී’’ති? ‘‘නනු තෙ, මොග්ගල්ලාන, නන්දියස්ස දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා දිබ්බසම්පත්ති සාමං දිට්ඨා, කස්මා මං පුච්ඡසී’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ, නිබ්බත්තතී’’ති ¶ . අථස්ස සත්ථා ‘‘යථා චිරං විප්පවසිත්වා ආගතං පුරිසං මිත්තබන්ධවා අභිනන්දන්ති සම්පටිච්ඡන්ති, එවං කතපුඤ්ඤං පුග්ගලං ඉතො පරලොකං ගතං සකානි පුඤ්ඤානි සම්පත්තිහත්ථෙහි සම්පටිච්ඡන්ති පටිග්ගණ්හන්තී’’ති දස්සෙන්තො –

‘‘චිරප්පවාසිං පුරිසං, දූරතො සොත්ථිමාගතං;

ඤාතිමිත්තා සුහජ්ජා ච, අභිනන්දන්ති ආගතං.

‘‘තථෙව කතපුඤ්ඤම්පි, අස්මා ලොකා පරං ගතං;

පුඤ්ඤානි පටිග්ගණ්හන්ති, පියං ඤාතීව ආගත’’න්ති. – ගාථා අභාසි;

නන්දියො ¶ තං සුත්වා භිය්යොසොමත්තාය දානානි දෙති, පුඤ්ඤානි කරොති, සො වණිජ්ජාය ගච්ඡන්තො රෙවතිං ආහ ‘‘භද්දෙ, මයා පට්ඨපිතං සඞ්ඝස්ස දානං අනාථානං පාකවත්තඤ්ච ත්වං අප්පමත්තා පවත්තෙය්යාසී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණි. සො පවාසගතොපි යත්ථ යත්ථ වාසං කප්පෙති, තත්ථ තත්ථ භික්ඛූනං අනාථානඤ්ච යථාවිභවං දානං දෙතියෙව. තස්ස අනුකම්පාය ඛීණාසවා දූරතොපි ආගන්ත්වා දානං සම්පටිච්ඡන්ති. රෙවතී පන තස්මිං ගතෙ කතිපාහමෙව දානං පවත්තෙත්වා අනාථානං භත්තං උපච්ඡින්දි, භික්ඛූනම්පි භත්තං කණාජකං බිලඞ්ගදුතියං අදාසි ¶ . භික්ඛූනං භුත්තට්ඨානෙ අත්තනා භුත්තාවසෙසානි සිත්ථානි මච්ඡමංසඛණ්ඩමිස්සකානි චලකට්ඨිකානි ච පකිරිත්වා මනුස්සානං දස්සෙති ‘‘පස්සථ සමණානං කම්මං, සද්ධාදෙය්යං නාම එවං ඡඩ්ඩෙන්තී’’ති.

අථ නන්දියො වොහාරකසිද්ධි යථාලාභො ආගන්ත්වා තං පවත්තිං සුත්වා රෙවතිං ගෙහතො නීහරිත්වා ගෙහං පාවිසි. දුතියදිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං පවත්තෙත්වා නිච්චභත්තං අනාථභත්තඤ්ච සම්මදෙව පවත්තෙසි, අත්තනො සහායෙහි උපනීතං රෙවතිං ඝාසච්ඡාදනපරමතාය ඨපෙසි. සො අපරෙන සමයෙන කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ අත්තනො විමානෙයෙව නිබ්බත්ති. රෙවතී පන සබ්බං දානං පච්ඡින්දිත්වා ‘‘ඉමෙසං වසෙන මය්හං ලාභසක්කාරො පරිහායී’’ති භික්ඛුසඞ්ඝං අක්කොසන්තී පරිභාසන්තී විචරති. අථ වෙස්සවණො ද්වෙ යක්ඛෙ ආණාපෙසි ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, බාරාණසිනගරෙ උග්ඝොසථ ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ රෙවතී ජීවන්තීයෙව නිරයෙ පක්ඛිපීයතී’ති’’. තං සුත්වා මහාජනො සංවෙගජාතො භීතතසිතො අහොසි.

අථ ¶ රෙවතී පන පාසාදං අභිරුහිත්වා ද්වාරං ථකෙත්වා නිසීදි. සත්තමෙ දිවසෙ තස්සා පාපකම්මසඤ්චොදිතෙන වෙස්සවණෙන රඤ්ඤා ආණත්තා ජලිතකපිලකෙසමස්සුකා චිපිටවිරූපනාසිකා පරිණතදාඨා ලොහිතක්ඛා සජලධරසමානවණ්ණා ¶ අතිවිය භයානකරූපා ද්වෙ යක්ඛා උපගන්ත්වා ‘‘උට්ඨෙහි, රෙවතෙ, සුපාපධම්මෙ’’තිආදීනි වදන්තා නානාබාහාසු ගහෙත්වා ‘‘මහාජනො පස්සතූ’’ති සකලනගරෙ වීථිතො වීථිං පරිබ්භමාපෙත්වා ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා තාවතිංසභවනං නෙත්වා නන්දියස්ස විමානං සම්පත්තිඤ්චස්සා දස්සෙත්වා තං විලපන්තිංයෙව උස්සදනිරයසමීපං පාපෙසුං. තං යමපුරිසා උස්සදනිරයෙ ඛිපිංසු. තෙනාහ –

‘‘උට්ඨෙහි රෙවතෙ සුපාපධම්මෙ, අපාරුතද්වාරෙ අදානසීලෙ;

නෙස්සාම තං යත්ථ ථුනන්ති දුග්ගතා, සමප්පිතා නෙරයිකා දුඛෙනා’’ති.

තත්ථ ¶ උට්ඨෙහීති උට්ඨහ, න දානෙස පාසාදො තං නිරයභයතො රක්ඛිතුං සක්කොති, තස්මා සීඝං උට්ඨහිත්වා ආගච්ඡාහීති අත්ථො. රෙවතෙති තං නාමෙන ආලපති. සුපාපධම්මෙතිආදිනා උට්ඨානස්ස කාරණං වදති. යස්මා ත්වං අරියානං අක්කොසනපරිභාසනාදිනා සුට්ටු ලාමකපාපධම්මා, යස්මා ච අපාරුතං ද්වාරං නිරයස්ස තව පවෙසනත්ථං, තස්මා උට්ඨෙහීති. අදානසීලෙති කස්සචි කිඤ්චි න දානසීලෙ කදරියෙ මච්ඡරිනී, ඉදම්පි උට්ඨානස්සෙව කාරණවචනං. යස්මා දානසීලානං අමච්ඡරීනං තව සාමිකසදිසානං සුගතියං නිවාසො, තාදිසානං පන අදානසීලානං මච්ඡරීනං නිරයෙ නිවාසො, තස්මා උට්ඨෙහි, මුහුත්තමත්තම්පි තව ඉධ ඨාතුං න දස්සාමීති අධිප්පායො. යත්ථ ථුනන්ති දුග්ගතාති දුක්ඛගතත්තා දුග්ගතා. නෙරයිකාති නිරයදුක්ඛෙන සමප්පිතා සමඞ්ගීභූතා යස්මිං නිරයෙ ථුනන්ති, යාව පාපකම්මං න බ්යන්ති හොති, තාව නික්ඛමිතුං අලභන්තා ¶ නිත්ථුනන්ති, තත්ථ තං නෙස්සාම නයිස්සාම ඛිපිස්සාමාති යොජනා.

‘‘ඉච්චෙව වත්වාන යමස්ස දූතා, තෙ ද්වෙ යක්ඛා ලොහිතක්ඛා බ්රහන්තා;

පච්චෙකබාහාසු ගහෙත්වා රෙවතං, පක්කාමයුං දෙවගණස්ස සන්තිකෙ’’ති. –

තත්ථ ඉච්චෙව වත්වානාති ඉති එව ‘‘උට්ඨෙහී’’තිආදිනා වත්වා, වචනසමනන්තරමෙවාති අත්ථො. යමස්ස දූතාති අප්පටිසෙධනියතස්ස යමස්ස රඤ්ඤො දූතසදිසා. වෙස්සවණෙන හි තෙ පෙසිතා ¶ . තථා හි තෙ තාවතිංසභවනං නයිංසු. කෙචි ‘‘න යමස්ස දූතා’’ති න-කාරං ‘‘යමස්සා’’ති පදෙන සම්බන්ධිත්වා ‘‘වෙස්සවණස්ස දූතා’’ති අත්ථං වදන්ති, තං න යුජ්ජති. න හි න යමදූතතාය වෙස්සවණස්ස දූතාති සිජ්ඣති. යජන්ති තත්ථ බලිං උපහරන්තීති යක්ඛා. ලොහිතක්ඛාති රත්තනයනා. යක්ඛානඤ්හි නෙත්තානි අතිලොහිතානි හොන්ති. බ්රහන්තාති මහන්තා. පච්චෙකබාහාසූති එකො එකබාහායං, ඉතරො ඉතරබාහායන්ති පච්චෙකං බාහාසු. රෙවතන්ති රෙවතිං. රෙවතාතිපි තස්සා නාමමෙව. තථා හි ‘‘රෙවතෙ’’ති ¶ වුත්තං. පක්කාමයුන්ති පක්කාමෙසුං, උපනෙසුන්ති අත්ථො. දෙවගණස්සාති තාවතිංසභවනෙ දෙවසඞ්ඝස්ස.

එවං තෙහි යක්ඛෙහි තාවතිංසභවනං නෙත්වා නන්දියවිමානස්ස අවිදූරෙ ඨපිතා රෙවතී තං සූරියමණ්ඩලසදිසං අතිවිය පභස්සරං දිස්වා –

‘‘ආදිච්චවණ්ණං රුචිරං පභස්සරං, බ්යම්හං සුභං කඤ්චනජාලඡන්නං;

කස්සෙතමාකිණ්ණජනං ¶ විමානං, සුරියස්ස රංසීරිව ජොතමානං.

‘‘නාරීගණා චන්දනසාරලිත්තා, උභතො විමානං උපසොභයන්ති;

තං දිස්සති සුරියසමානවණ්ණං, කො මොදති සග්ගපත්තො විමානෙ’’ති. –

‘‘බාරාණසියං නන්දියො නාමාසි, උපාසකො අමච්ඡරී දානපති වදඤ්ඤූ;

තස්සෙතමාකිණ්ණජනං විමානං, සූරියස්ස රංසීරිව ජොතමානං.

‘‘නාරීගණා චන්දනසාරලිත්තා, උභතො විමානං උපසොභයන්ති;

තං දිස්සති සූරියසමානවණ්ණං, සො මොදති සග්ගපත්තො විමානෙ’’ති. –

868. තත්ථ චන්දනසාරලිත්තාති සාරභූතෙන චන්දනගන්ධෙන අනුලිත්තසරීරා. උභතො විමානන්ති විමානං උභතො අන්තො චෙව බහි ච සඞ්ගීතාදීහි උපෙච්ච සොභයන්ති.

‘‘නන්දියස්සාහං භරියා, අගාරිනී සබ්බකුලස්ස ඉස්සරා;

භත්තු විමානෙ රමිස්සාමි දානහං, න පත්ථයෙ නිරයං දස්සනායා’’ති. –

ආහ. තත්ථ අගාරිනීති ගෙහසාමිනී. ‘‘භරියා සගාමිනී’’තිපි පඨන්ති, භරියා සහගාමිනීති අත්ථො. සබ්බකුලස්ස ඉස්සරා භත්තූති මම භත්තු නන්දියස්ස සබ්බකුටුම්බිකස්ස ඉස්සරා සාමිනී අහොසිං, තස්මා ඉදානිපි විමානෙ ඉස්සරා භවිස්සාමීති ආහ. විමානෙ රමිස්සාමි ¶ දානහන්ති එවං පලොභෙතුමෙව හි තං තෙ තත්ථ නෙසුං. න පත්ථයෙ නිරයං දස්සනායාති යං පන නිරයං මං තුම්හෙ නෙතුකාමා, තං නිරයං දස්සනායපි න පත්ථයෙ, කුතො පවිසිතුන්ති වදති.

එවං වදන්තිමෙව ‘‘ත්වං තං පත්ථෙහි වා මා වා, කිං තව පත්ථනායා’’ති නිරයසමීපං නෙත්වා –

‘‘එසො තෙ නිරයො සුපාපධම්මෙ, පුඤ්ඤං තයා අකතං ජීවලොකෙ;

න හි මච්ඡරී රොසකො පාපධම්මො, සග්ගූපගානං ලභති සහබ්යත’’න්ති. –

ගාථමාහංසු. තස්සත්ථො – එසො තව නිරයො, තයා දීඝරත්තං මහාදුක්ඛං අනුභවිතබ්බට්ඨානභූතො. කස්මා? පුඤ්ඤං තයා අකතං ජීවලොකෙ, යස්මා මනුස්සලොකෙ අප්පමත්තකම්පි තයා පුඤ්ඤං නාම න කතං, එවං අකතපුඤ්ඤො පන තාදිසො සත්තො මච්ඡරී අත්තනො සම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණෙන මච්ඡරෙන සමන්නාගතො, පරෙසං රොසුප්පාදනෙන රොසකො, ලොභාදීහි පාපධම්මෙහි සමඞ්ගීභාවතො පාපධම්මො සග්ගූපගානං දෙවානං සහබ්යතං සහභාවං න ලභතීති යොජනා.

එවං පන වත්වා තෙ ද්වෙ යක්ඛා තත්ථෙවන්තරධායිංසු. තංසදිසෙ පන ද්වෙ නිරයපාලෙ සංසවකෙ නාම ගූථනිරයෙ පක්ඛිපිතුං ආකඩ්ඪන්තෙ පස්සිත්වා –

‘‘කිං ¶ නු ගූථඤ්ච මුත්තඤ්ච, අසුචි පටිදිස්සති;

දුග්ගන්ධං කිමිදං මීළ්හං, කිමෙතං උපවායතී’’ති. –

‘‘එස සංසවකො නාම, ගම්භීරො සතපොරිසො;

යත්ථ වස්සසහස්සානි, තුවං පච්චසි රෙවතෙ’’ති. –

තස්මිං ¶ කථිතෙ තත්ථ අත්තනො නිබ්බත්තිහෙතුභූතං කම්මං පුච්ඡන්තී –

‘‘කිං නු කායෙන වාචාය, මනසා දුක්කටං කතං;

කෙන සංසවකො ලද්ධො, ගම්භීරො සතපොරිසො’’ති. – ආහ;

‘‘සමණෙ බ්රාහ්මණෙ චාපි, අඤ්ඤෙ වාපි වනිබ්බකෙ;

මුසාවාදෙන වඤ්චෙසි, තං පාපං පකතං තයා’’ති. –

තස්සා තං කම්මං කථෙත්වා පුන තෙ –

‘‘තෙන සංසවකො ලද්ධො, ගම්භීරො සතපොරිසො;

තත්ථෙ වස්සසහස්සානි, තුවං පච්චසි රෙවතෙ’’ති. –

ආහංසු. තත්ථ සංසවකො නාමාති නිච්චකාලං ගූථමුත්තාදිඅසුචිස්ස සංසවනතො පග්ඝරණතො සංසවකො නාම.

න කෙවලං තුය්හං ඉධ සංසවකලාභො එව, අථ ඛො එත්ථ අනෙකානි වස්සසහස්සානි පච්චිත්වා උත්තිණ්ණාය හත්ථච්ඡෙදාදිලාභොපීති දස්සෙතුං –

‘‘හත්ථෙපි ඡින්දන්ති අථොපි පාදෙ, කණ්ණෙපි ඡින්දන්ති අථොපි නාසං;

අථොපි කාකොළගණා සමෙච්ච, සඞ්ගම්ම ඛාදන්ති විඵන්දමාන’’න්ති. –

තත්ථ ලද්ධබ්බකාරණං ආහංසු. තත්ථ කාකොළගණාති කාකසඞ්ඝා. තෙ කිරස්සා තිගාවුතප්පමාණෙ සරීරෙ අනෙකසතානි අනෙකසහස්සානි පතිත්වා තාලක්ඛන්ධපරිමාණෙහි සුනිසිතග්ගෙහි අයොමයෙහි ¶ මුඛතුණ්ඩෙහි විජ්ඣිත්වා විජ්ඣිත්වා ඛාදන්ති, මංසං ගහිතගහිතට්ඨානෙ කම්මබලෙන ¶ පූරතෙව. තෙනාහ ‘‘කාකොළගණා සමෙච්ච, සඞ්ගම්ම ඛාදන්ති විඵන්දමාන’’න්ති.

පුන සා මනුස්සලොකං පච්චානයනාය යාචනාදිවසෙන තං තං විප්පලපි. තෙන වුත්තං –

‘‘සාධු ¶ ඛො මං පටිනෙථ, කාහාමි කුසලං බහුං;

යං කත්වා සුඛිතා හොන්ති, න ච පච්ඡානුතප්පරෙ’’ති.

‘‘පුරෙ තුවං පමජ්ජිත්වා, ඉදානි පරිදෙවසි;

සයං කතානං කම්මානං, විපාකං අනුභොස්සසී’’ති. –

‘‘කො දෙවලොකතො මනුස්සලොකං, ගන්ත්වාන පුට්ඨො මෙ එවං වදෙය්ය;

නික්ඛිත්තදණ්ඩෙසු දදාථ දානං, අච්ඡාදනං සෙය්යමථන්නපානං;

න හි මච්ඡරී රොසකො පාපධම්මො, සග්ගූපගානං ලභති සහබ්යතං.

‘‘සාහං නූන ඉතො ගන්ත්වා, යොනිං ලද්ධාන මානුසිං;

වදඤ්ඤූ සීලසම්පන්නා, කාහාමි කුසලං බහුං;

‘‘ආරාමානි ච රොපිස්සං, දුග්ගෙ සඞ්කමානි ච;

පපඤ්ච උදපානඤ්ච, විප්පසන්නෙන චෙතසා.

‘‘චාතුද්දසිං පඤ්චදසිං, යා ච පක්ඛස්ස අට්ඨමී;

පාටිහාරියපක්ඛඤ්ච, අට්ඨඞ්ගසුසමාගතං.

‘‘උපොසථං ¶ උපවසිස්සං, සදා සීලෙසු සංවුතා;

න ච දානෙ පමජ්ජිස්සං, සාමං දිට්ඨමිදං මයා’’ති.

‘‘ඉච්චෙවං ¶ විප්පලපන්තිං, ඵන්දමානං තතො තතො;

ඛිපිංසු නිරයෙ ඝොරෙ, උද්ධංපාදං අවංසිර’’න්ති. –

‘‘අහං පුරෙ මච්ඡරිනී අහොසිං, පරිභාසිකා සමණබ්රාහ්මණානං;

විතථෙන ච සාමිකං වඤ්චයිත්වා, පච්චාමහං නිරයෙ ඝොරරූපෙ’’ති. –

ඔසානගාථමාහ. තත්ථ ¶ ‘‘අහං පුරෙ මච්ඡරිනී’’ති ගාථා නිරයෙ නිබ්බත්තාය වුත්තා, ඉතරා අනිබ්බත්තාය එවාති වෙදිතබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

භික්ඛූ රෙවතියා යක්ඛෙහි ගහෙත්වා නීතභාවං භගවතො ආරොචෙසුං. තං සුත්වා භගවා ආදිතො පට්ඨාය ඉමං වත්ථුං කථෙත්වා උපරි විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. කාමඤ්චෙතං රෙවතීපටිබද්ධාය කථාය යෙභුය්යභාවතො ‘‘රෙවතීවිමාන’’න්ති වොහරීයති, යස්මා පන රෙවතී විමානදෙවතා න හොති, නන්දියස්ස පන දෙවපුත්තස්ස විමානාදිසම්පත්තිපටිසංයුත්තඤ්චෙතං, තස්මා පුරිසවිමානෙස්වෙව සඞ්ගහං ආරොපිතන්ති දට්ඨබ්බං.

යො වදතං පවරො මනුජෙසූති ඡත්තමාණවකවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන සෙතබ්යායං අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස කිච්ඡාලද්ධො පුත්තො ඡත්තො නාම බ්රාහ්මණමාණවො අහොසි. සො වයප්පත්තො පිතරා පෙසිතො උක්කට්ඨං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණස්ස පොක්ඛරසාතිස්ස සන්තිකෙ මෙධාවිතාය අනලසතාය ච න චිරෙනෙව මන්තෙ විජ්ජාට්ඨානානි ච උග්ගහෙත්වා බ්රාහ්මණසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පත්තො. සො ආචරියං අභිවාදෙත්වා ‘‘මයා ¶ තුම්හාකං සන්තිකෙ සිප්පං ¶ සික්ඛිතං, කිං වො ගරුදක්ඛිණං දෙමී’’ති ආහ. ආචරියො ‘‘ගරුදක්ඛිණා නාම අන්තෙවාසිකස්ස විභවානුරූපා, කහාපණසහස්සමානෙහී’’ති ආහ. ඡත්තමාණවො ආචරියං අභිවාදෙත්වා සෙතබ්යං ගන්ත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා තෙහි අභිනන්දියමානො කතපටිසන්ථාරො තමත්ථං පිතු ආරොචෙත්වා ‘‘දෙථ මෙ දාතබ්බයුත්තකං, අජ්ජෙව දත්වා ආගමිස්සාමී’’ති ආහ. තං මාතාපිතරො ¶ ‘‘තාත, අජ්ජ විකාලො, ස්වෙ ගමිස්සසී’’ති වත්වා කහාපණෙ නීහරිත්වා භණ්ඩිකං බන්ධාපෙත්වා ඨපෙසුං. චොරා තං පවත්තිං ඤත්වා ඡත්තමාණවකස්ස ගමනමග්ගෙ අඤ්ඤතරස්මිං වනගහනෙ නිලීනා අච්ඡිංසු ‘‘මාණවං මාරෙත්වා කහාපණෙ ගණ්හිස්සාමා’’ති.

භගවා පච්චූසසමයෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො ඡත්තමාණවකස්ස සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨානං, චොරෙහි මාරිතස්ස දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිං, තතො සහ විමානෙන ආගතස්ස තත්ථ සන්නිපතිතපරිසාය ච ධම්මාභිසමයං දිස්වා පඨමතරමෙව ගන්ත්වා මාණවකස්ස ගමනමග්ගෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. මාණවො ආචරියධනං ගහෙත්වා සෙතබ්යතො උක්කට්ඨාභිමුඛො ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ භගවන්තං නිසින්නං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා අට්ඨාසි. ‘‘කුහිං ගමිස්සසී’’ති භගවතා වුත්තො ‘‘උක්කට්ඨං, භො ගොතම, ගමිස්සාමි මය්හං ආචරියස්ස පොක්ඛරසාතිස්ස ගරුදක්ඛිණං දාතු’’න්ති ආහ. අථ භගවා ‘‘ජානාසි පන ත්වං, මාණව, තීණි සරණානි, පඤ්ච සීලානී’’ති වත්වා තෙන ‘‘නාහං ජානාමි, කිමත්ථියානි පනෙතානි කීදිසානි චා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉදමීදිස’’න්ති සරණගමනස්ස සීලසමාදානස්ස ච ඵලානිසංසං විභාවෙත්වා ‘‘උග්ගණ්හාහි තාව, මාණවක, සරණගමනවිධි’’න්ති වත්වා ‘‘සාධු උග්ගණ්හිස්සාමි, කථෙථ භන්තෙ භගවා’’ති තෙන යාචිතො තස්ස රුචියා අනුරූපං ගාථාබන්ධවසෙන සරණගමනවිධිං දස්සෙන්තො –

‘‘යො වදතං පවරො මනුජෙසු, සක්යමුනී භගවා කතකිච්චො;

පාරගතො බලවීරියසමඞ්ගී, තං සුගතං සරණත්ථමුපෙහි.

‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොකං ¶ , ධම්මමසඞ්ඛතමප්පටිකූලං;

මධුරමිමං ¶ පගුණං සුවිභත්තං, ධම්මමිමං සරණත්ථමුපෙහි.

‘‘යත්ථ ච දින්න මහප්ඵලමාහු, චතූසු සුචීසු පුරිසයුගෙසු;

අට්ඨ ච පුග්ගල ධම්මදසා තෙ, සඞ්ඝමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. –

886. තත්ථ යොති අනියමිතවචනං, තස්ස ‘‘ත’’න්ති ඉමිනා නියමනං වෙදිතබ්බං. වදතන්ති වදන්තානං. පවරොති සෙට්ඨො, කථිකානං උත්තමො වාදීවරොති අත්ථො. මනුජෙසූති උක්කට්ඨනිද්දෙසො යථා ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති. භගවා පන දෙවමනුස්සානම්පි බ්රහ්මානම්පි සබ්බෙසම්පි සත්තානං පවරොයෙව, භගවතො ච චරිමභවෙ මනුස්සෙසු උප්පන්නතාය වුත්තං ‘‘මනුජෙසූ’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘සක්යමුනී’’ති. සක්යකුලප්පසුතතාය සක්යො, කායමොනෙය්යාදීහි සමන්නාගතතො අනවසෙසස්ස ච ඤෙය්යස්ස මුනනතො මුනි චාති සක්යමුනි. භාග්යවන්තතාදීහි චතූහි කාරණෙහි භගවා. චතූහි මග්ගෙහි කාතබ්බස්ස පරිඤ්ඤාදිපභෙදස්ස සොළසවිධස්ස කිච්චස්ස කතත්තා නිප්ඵාදිතත්තා කතකිච්චො. පාරං සක්කායස්ස පරතීරං නිබ්බානං ගතො සයම්භුඤාණෙන අධිගතොති පාරගතො. අසදිසෙන කායබලෙන, අනඤ්ඤසාධාරණෙන ඤාණබලෙන, චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියෙන ච සමන්නාගතත්තා බලවීරියසමඞ්ගී. සොභනගමනත්තා, සුන්දරං ඨානං ගතත්තා, සම්මා ගතත්තා, සම්මා ච ගදිතත්තා සුගතො. තං සුගතං සම්මාසම්බුද්ධං සරණත්ථං සරණාය පරායණාය අපායදුක්ඛවට්ටදුක්ඛපරිත්තාණාය උපෙහි උපගච්ඡ, අජ්ජ පට්ඨාය අහිතනිවත්තනෙන හිතසංවඩ්ඪනෙන ‘‘අයං මෙ භගවා සරණං තාණං ලෙණං පරායණං ගති පටිසරණ’’න්ති භජ සෙව, එවං ජානාහි වා බුජ්ඣස්සූති අත්ථො.

887. රාගවිරාගන්ති ¶ අරියමග්ගමාහ. තෙන හි අරියා අනාදිකාලභාවිතම්පි රාගං විරජ්ජෙන්ති. අනෙජමසොකන්ති අරියඵලං. තඤ්හි එජාසඞ්ඛාතාය තණ්හාය අවසිට්ඨානඤ්ච සොකනිමිත්තානං කිලෙසානං සබ්බසො පටිප්පස්සම්භනතො ¶ ‘‘අනෙජං අසොක’’න්ති ච වුච්චති. ධම්මන්ති සභාවධම්මං. සභාවතො ගහෙතබ්බධම්මො හෙස යදිදං මග්ගඵලනිබ්බානානි, න පරියත්තිධම්මො විය පඤ්ඤත්තිධම්මවසෙන. ධම්මන්ති වා පරමත්ථධම්මං, නිබ්බානන්ති අත්ථො. සමෙච්ච සම්භුය්ය පච්චයෙහි කතං සඞ්ඛතං, න සඞ්ඛතන්ති අසඞ්ඛතං. තදෙව නිබ්බානං. නත්ථි එත්ථ කිඤ්චිපි පටිකූලන්ති අප්පටිකූලං. සවනවෙලායං උපපරික්ඛණවෙලායං පටිපජ්ජනවෙලායන්ති සබ්බදාපි ඉට්ඨමෙවාති මධුරං. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසන්නිස්සයාය පටිභානසම්පදාය පවත්තිතත්තා සුප්පවත්තිභාවතො නිපුණභාවතො ච පගුණං. විභජිතබ්බස්ස අත්ථස්ස ඛන්ධාදිවසෙන කුසලාදිවසෙන උද්දෙසාදිවසෙන ච සුට්ඨු විභජනතො සුවිභත්තං. තීහිපි පදෙහි පරියත්තිධම්මමෙව වදති. තෙනෙව හිස්ස ආපාථකාලෙ විය විමද්දනකාලෙපි කථෙන්තස්ස විය සුණන්තස්සාපි සම්මුඛීභාවතො උභතොපච්චක්ඛතාය දස්සනත්ථං ‘‘ඉම’’න්ති වුත්තං. ධම්මන්ති යථාවපටිපජ්ජන්තෙ අපායදුක්ඛපාතතො ධාරණත්ථෙන ධම්මං, ඉදං චතුබ්බිධස්සාපි ධම්මස්ස සාධාරණවචනං. පරියත්තිධම්මොපි ¶ හි සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨානමත්තායපි යථාවපටිපත්තියා අපායදුක්ඛපාතතො ධාරෙති එව. ඉමස්ස ච අත්ථස්ස ඉදමෙව විමානං සාධකන්ති දට්ඨබ්බං. සාධාරණභාවෙන යථාවුත්තධම්මස්ස පච්චක්ඛං කත්වා දස්සෙන්තො පුන ‘‘ඉම’’න්ති ආහ.

888. යත්ථාති යස්මිං අරියසඞ්ඝෙ. දින්නන්ති පරිච්චත්තං අන්නාදිදෙය්යධම්මං. දින්න මහප්ඵලන්ති ගාථාසුඛත්ථං ¶ අනුනාසිකලොපො කතො. අච්චන්තමෙව කිලෙසාසුචිතො විසුජ්ඣනෙන සුචීසු ‘‘සොතාපන්නො සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො’’තිආදිනා (අ. නි. 8.60) වුත්තෙසු චතූසු පුරිසයුගෙසු. අට්ඨාති මග්ගට්ඨඵලට්ඨෙසු යුගළෙ අකත්වා විසුං විසුං ගහණෙන අට්ඨ පුග්ගලා. ගාථාසුඛත්ථමෙව චෙත්ථ ‘‘පුග්ගල ධම්මදසා’’ති රස්සං කත්වා නිද්දෙසො. ධම්මදසාති චතුසච්චධම්මස්ස නිබ්බානධම්මස්ස ච පච්චක්ඛතො දස්සනකා. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතභාවෙන සඞ්ඝං.

එවං භගවතා තීහි ගාථාහි සරණගුණසන්දස්සනෙන සද්ධිං සරණගමනවිධිම්හි වුත්තෙ මාණවො තංතංසරණගුණානුස්සරණමුඛෙන සරණගමනවිධිනො අත්තනො හදයෙ ඨපිතභාවං විභාවෙන්තො තස්සා තස්සා ගාථාය ¶ අනන්තරං ‘‘යො වදතං පවරො’’තිආදිනා තං තං ගාථං පච්චනුභාසි. එවං පච්චනුභාසිත්වා ඨිතස්ස පඤ්ච සික්ඛාපදානි සරූපතො ඵලානිසංසතො ච විභාවෙත්වා තෙසං සමාදානවිධිං කථෙසි. සො තම්පි සුට්ඨු උපධාරෙත්වා පසන්නමානසො ‘‘හන්දාහං භගවා ගමිස්සාමී’’ති වත්වා රතනත්තයගුණං අනුස්සරන්තො තංයෙව මග්ගං පටිපජ්ජි. භගවාපි ‘‘අලං ඉමස්ස එත්තකං කුසලං දෙවලොකූපපත්තියා’’ති ජෙතවනමෙව අගමාසි.

මාණවස්ස පන පසන්නචිත්තස්ස රතනත්තයගුණං සල්ලක්ඛණවසෙන ‘‘සරණං උපෙමී’’ති පවත්තචිත්තුප්පාදතාය සරණෙසු ච, භගවතා වුත්තනයෙන පඤ්චන්නං සීලානං අධිට්ඨානෙන සීලෙසු ච පතිට්ඨිතස්ස තෙනෙව නයෙන රතනත්තයගුණෙ අනුස්සරන්තස්සෙව ගච්ඡන්තස්ස චොරා මග්ගෙ පරියුට්ඨිංසු. සො තෙ අගණෙත්වා රතනත්තයගුණෙ අනුස්සරන්තොයෙව ගච්ඡති. තඤ්චෙකො චොරො ගුම්බන්තරං උපනිස්සාය ඨිතො විසපීතෙන සරෙන සහසාව විජ්ඣිත්වා ¶ ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා කහාපණභණ්ඩිකං ගහෙත්වා අත්තනො සහායෙහි සද්ධිං පක්කාමි. මාණවො පන කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ සුත්තප්පබුද්ධො විය අච්ඡරාසහස්සපරිවුතො සට්ඨිසකටභාරාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතත්තභාවො නිබ්බත්ති, තස්ස විමානස්ස ආභා සාතිරෙකානි වීසතියොජනානි ඵරිත්වා තිට්ඨති.

අථ මාණවං කාලකතං දිස්වා සෙතබ්යගාමවාසිනො මනුස්සා සෙතබ්යං ගන්ත්වා තස්ස මාතාපිතූනං ¶ උක්කට්ඨගාමවාසිනො ච උක්කට්ඨං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණස්ස පොක්ඛරසාතිස්ස කථෙසුං. තං සුත්වා තස්ස මාතාපිතරො ඤාතිමිත්තා බ්රාහ්මණො ච පොක්ඛරසාති සපරිවාරා අස්සුමුඛා රොදමානා තං පදෙසං අගමංසු, යෙභුය්යෙන සෙතබ්යවාසිනො ච උක්කට්ඨවාසිනො ච ඉච්ඡානඞ්ගලවාසිනො ච සන්නිපතිංසු, මහාසමාගමො අහොසි. අථ මාණවස්ස මාතාපිතරො මග්ගස්ස අවිදූරෙ චිතකං සජ්ජෙත්වා සරීරකිච්චං කාතුං ආරභිංසු.

අථ භගවා චින්තෙසි ‘‘මයි ගතෙ ඡත්තමාණවො මං වන්දිතුං ආගමිස්සති, ආගතඤ්ච තං කතකම්මං කථාපෙන්තො කම්මඵලං පච්චක්ඛං කාරෙත්වා ධම්මං දෙසෙස්සාමි, එවං මහාජනස්ස ධම්මාභිසමයො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං තං පදෙසං උපගන්ත්වා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ ¶ නිසීදි ඡබ්බණ්ණබුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙන්තො. අථ ඡත්තමාණවදෙවපුත්තොපි අත්තනො සම්පත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා, තස්සා කාරණං උපධාරෙන්තො සරණගමනඤ්ච සීලසමාදානඤ්ච දිස්වා, විම්හයජාතො භගවති සඤ්ජාතපසාදබහුමානො ‘‘ඉදානෙවාහං ගන්ත්වා භගවන්තඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච වන්දිස්සාමි, රතනත්තයගුණෙ ච මහාජනස්ස පාකටෙ කරිස්සාමී’’ති කතඤ්ඤුතං නිස්සාය සකලං තං අරඤ්ඤපදෙසං එකාලොකං කරොන්තො, සහ විමානෙන ආගන්ත්වා විමානතො ඔරුය්හ මහතා පරිවාරෙන සද්ධිං දිස්සමානරූපො උපසඞ්කමිත්වා භගවතො ¶ පාදෙසු සිරසා නිපතන්තො අභිවාදෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ එකමන්තං අට්ඨාසි. තං දිස්වා මහාජනො ‘‘කො නු ඛො අයං දෙවො වා බ්රහ්මා වා’’ති අච්ඡරියබ්භුතජාතො උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං පරිවාරෙසි. භගවා තෙන කතපුඤ්ඤකම්මං පාකටං කාතුං –

‘‘න තථා තපති නභෙ සූරියො, චන්දො ච න භාසති න ඵුස්සො;

යථා අතුලමිදං මහප්පභාසං, කො නු ත්වං තිදිවා මහිං උපාගා.

‘‘ඡින්දති රංසී පභඞ්කරස්ස, සාධිකවීසතියොජනානි ආභා;

රත්තිමපි යථා දිවං කරොති, පරිසුද්ධං විමලං සුභං විමානං.

‘‘බහුපදුමවිචිත්රපුණ්ඩරීකං, වොකිණ්ණං කුසුමෙහි නෙකචිත්තං;

අරජවිරජහෙමජාලඡන්නං, ආකාසෙ තපති යථාපි සූරියො.

‘‘රත්තම්බරපීතවාසසාහි, අගරුපියඞ්ගුචන්දනුස්සදාහි;

කඤ්චනතනුසන්නිභත්තචාහි, පරිපූරං ගගනංව තාරකාහි.

‘‘නරනාරියො ¶ ¶ බහුකෙත්ථනෙකවණ්ණා, කුසුමවිභූසිතාභරණෙත්ථ සුමනා;

අනිලපමුඤ්චිතා පවන්ති සුරභිං, තපනියවිතතා සුවණ්ණඡන්නා.

‘‘කිස්ස සංයමස්ස අයං විපාකො, කෙනාසි කම්මඵලෙනිධූපපන්නො;

යථා ¶ ච තෙ අධිගතමිදං විමානං, තදනුපදං අවචාසි ඉග්ඝ පුට්ඨො’’ති. –

886. තත්ථ තපතීති දිප්පති. නභෙති ආකාසෙ. ඵුස්සොති ඵුස්සතාරකා. අතුලන්ති අනුපමං, අප්පමාණං වා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා ඉදං තව විමානං අනුපමං අප්පමාණං පභස්සරභාවෙන තතො එව මහප්පභාසං ආකාසෙ දිප්පති, න තථා තාරකරූපානි දිප්පන්ති, න චන්දො, තානි තාව තිට්ඨන්තු, නාපි සූරියො දිප්පති, එවංභූතො කො නු ත්වං දෙවලොකතො ඉමං භූමිපදෙසං උපගතො, තං පාකටං කත්වා ඉමස්ස මහාජනස්ස කථෙහීති.

890. ඡින්දතීති විච්ඡින්දති, පවත්තිතුං අදෙන්තො පටිහනතීති අත්ථො. රංසීති රස්මියො. පභඞ්කරස්සාති සූරියස්ස. තස්ස ච විමානස්ස පභා සමන්තතො පඤ්චවීසති යොජනානි ඵරිත්වා තිට්ඨති. තෙනාහ ‘‘සාධිකවීසතියොජනානි ආභා’’ති. රත්තිමපි යථා දිවං කරොතීති අත්තනො පභාය අන්ධකාරං විධමන්තං රත්තිභාගම්පි දිවසභාගං විය කරොති. පරිසමන්තතො අන්තො චෙව බහි ච සුද්ධතාය පරිසුද්ධං. සබ්බසො මලාභාවෙන විමලං. සුන්දරතාය සුභං.

891. බහුපදුමවිචිත්රපුණ්ඩරීකන්ති බහුවිධරත්තකමලඤ්චෙව විචිත්තවණ්ණසෙතකමලඤ්ච. සෙතකමලං පදුමං, රත්තකමලං පුණ්ඩරීකන්ති වදන්ති. වොකිණ්ණං කුසුමෙහීති අඤ්ඤෙහි ච නානාවිධෙහි පුප්ඵෙහි සමොකිණ්ණං. නෙකචිත්තන්ති ¶ මාලාකම්මලතාකම්මාදිනානාවිධවිචිත්තං. අරජවිරජහෙමජාලඡන්නන්ති සයං අපගතරජං විරජෙන නිද්දොසෙන කඤ්චනජාලෙන ඡාදිතං.

892. රත්තම්බරපීතවාසසාහීති රත්තවත්ථාහි චෙව පීතවත්ථාහි ච. එකා හි රත්තං දිබ්බවත්ථං නිවාසෙත්වා පීතං උත්තරියං කරොති, අපරා පීතං නිවාසෙත්වා රත්තං උත්තරියං කරොති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘රත්තම්බරපීතවාසසාහී’’ති ¶ . අගරුපියඞ්ගුචන්දනුස්සදාහීති අගරුගන්ධෙන පියඞ්ගුමාලාහි චන්දනගන්ධෙහි ච උස්සදාහි, උස්සන්නදිබ්බාගරුගන්ධාදිකාහීති අත්ථො. කඤ්චනතනුසන්නිභත්තචාහීති ¶ කනකසදිසසුඛුමච්ඡවීහි. පරිපූරන්ති තහං තහං විචරන්තීහි සඞ්ගීතිපසුතාහි ච පරිපුණ්ණං.

893. බහුකෙත්ථාති බහුකා එත්ථ. අනෙකවණ්ණාති නානාරූපා. කුසමවිභූසිතාභරණාති විසෙසතො සුරභිවායනත්ථං දිබ්බකුසුමෙහි අලඞ්කතදිබ්බාභරණා. එත්ථාති එතස්මිං විමානෙ. සුමනාති සුන්දරමනා පමුදිතචිත්තා. අනිලපමුඤ්චිතා පවන්ති සුරභින්ති අනිලෙන පමුඤ්චිතගන්ධානං පුප්ඵානං වායුනා විමුත්තපත්තපුටං විය විබන්ධතාය විකසිතතාය ච සුගන්ධං පවායන්ති. ‘‘අනිලපධූපිතා’’තිපි පඨන්ති, වාතෙන මන්දං ආවුය්හමානා හෙමමයපුප්ඵාති අත්ථො. කනකචීරකාදීහි වෙණිආදීසු ඔතතතාය තපනියවිතතා. යෙභුය්යෙන කඤ්චනාභරණෙහි අච්ඡාදිතසරීරතාය සුවණ්ණඡන්නා. නරනාරියොති දෙවපුත්තා දෙවධීතරො ච බහුකා එත්ථ තව විමානෙති දස්සෙති.

894. ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො පුට්ඨොති පුච්ඡිතො ඉමස්ස මහාජනස්ස කම්මඵලපච්චක්ඛභාවායාති අධිප්පායො.

තතො දෙවපුත්තො ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි –

‘‘සයමිධ පථෙ සමෙච්ච මාණවෙන, සත්ථානුසාසි අනුකම්පමානො;

තව රතනවරස්ස ධම්මං සුත්වා, කරිස්සාමීති ච බ්රවිත්ථ ඡත්තො.

‘‘ජිනවරපවරං ¶ ¶ උපෙහි සරණං, ධම්මඤ්චාපි තථෙව භික්ඛුසඞ්ඝං;

නොති පඨමං අවොචහං භන්තෙ, පච්ඡා තෙ වචනං තථෙවකාසිං.

‘‘මා ච පාණවධං විවිධං චරස්සු අසුචිං,

න හි පාණෙසු අසඤ්ඤතං අවණ්ණයිංසු සප්පඤ්ඤා;

නොති පඨමං අවොචහං භන්තෙ, පච්ඡා තෙ වචනං තථෙවකාසිං.

‘‘මා ච පරජනස්ස රක්ඛිතම්පි, ආදාතබ්බමමඤ්ඤිථො අදින්නං;

නොති පඨමං අවොචහං භන්තෙ, පච්ඡා තෙ වචනං තථෙවකාසිං.

‘‘මා ¶ ච පරජනස්ස රක්ඛිතායො, පරභරියා අගමා අනරියමෙතං;

නොති පඨමං අවොචහං භන්තෙ, පච්ඡා තෙ වචනං තථෙවකාසිං.

‘‘මා ච විතථං අඤ්ඤථා අභාණි, න හි මුසාවාදං අවණ්ණයිංසු සප්පඤ්ඤා;

නොති පඨමං අවොචහං භන්තෙ, පච්ඡා තෙ වචනං තථෙවකාසිං.

‘‘යෙන ච පුරිසස්ස අපෙති සඤ්ඤා, තං මජ්ජං පරිවජ්ජයස්සු සබ්බං;

නොති පඨමං අවොචහං භන්තෙ, පච්ඡා තෙ වචනං තථෙවකාසිං.

‘‘ස්වාහං ඉධ පඤ්ච සික්ඛා කරිත්වා, පටිපජ්ජිත්වා තථාගතස්ස ධම්මෙ;

ද්වෙපථමගමාසිං චොරමජ්ඣෙ, තෙ මං තත්ථ වධිංසු භොගහෙතු.

‘‘එත්තකමිදං ¶ අනුස්සරාමි කුසලං, තතො පරං න මෙ විජ්ජති අඤ්ඤං;

තෙන ¶ සුචරිතෙන කම්මුනාහං, උප්පන්නො තිදිවෙසු කාමකාමී.

‘‘පස්ස ඛණමුහුත්තසඤ්ඤමස්ස, අනුධම්මප්පටිපත්තියා විපාකං;

ජලමිව යසසා සමෙක්ඛමානා, බහුකාමං පිහයන්ති හීනකම්මා.

‘‘පස්ස කතිපයාය දෙසනාය, සුගතිඤ්චම්හි ගතො සුඛඤ්ච පත්තො;

යෙ ච තෙ සතතං සුණන්ති ධම්මං, මඤ්ඤෙ තෙ අමතං ඵුසන්ති ඛෙමං.

‘‘අප්පම්පි කතං මහාවිපාකං, විපුලං හොති තථාගතස්ස ධම්මෙ;

පස්ස කතපුඤ්ඤතාය ඡත්තො, ඔභාසෙති පථවිං යථාපි සූරියො.

‘‘කිමිදං කුසලං කිමාචරෙම, ඉච්චෙකෙ හි සමෙච්ච මන්තයන්ති;

තෙ මයං පුනරෙව ලද්ධ මානුසත්තං, පටිපන්නා විහරෙමු සීලවන්තො.

‘‘බහුකාරො අනුකම්පකො ච සත්ථා, ඉති මෙ සති අගමා දිවා දිවස්ස;

ස්වාහං උපගතොම්හි සච්චනාමං, අනුකම්පස්සු පුනපි සුණෙම්හ ධම්මං.

‘‘යෙ ¶ චිධ පජහන්ති කාමරාගං, භවරාගානුසයඤ්ච පහාය මොහං;

න ච තෙ පුන මුපෙන්ති ගබ්භසෙය්යං, පරිනිබ්බානගතා හි සීතිභූතා’’ති.

895. තත්ථ ¶ සයමිධ පථෙ සමෙච්ච මාණවෙනාති ඉධ ඉමස්මිං පථෙ මහාමග්ගෙ සයමෙව උපගතෙන මාණවෙන බ්රාහ්මණකුමාරෙන සමෙච්ච සමාගන්ත්වා. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි සත්තානං යථාරහමනුසාසනතො සත්ථා භගවා, ත්වං යං මාණවං යථාධම්මං ¶ අනුසාසි අනුකම්පමානො අනුග්ගණ්හන්තො, තව රතනවරස්ස අග්ගරතනස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස, තං ධම්මං සුත්වා ඉති එවං කරිස්සාමි යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිස්සාමීති, සො ඡත්තො ඡත්තනාමකො මාණවො බ්රවිත්ථ කථෙසීති පදයොජනා.

896. එවං යථාපුච්ඡිතං කම්මං කාරණතො දස්සෙත්වා ඉදානි තං සරූපතො විභාගතො ච දස්සෙන්තො සත්ථාරා සමාදපිතභාවං අත්තනා ච තත්ථ පච්ඡා පතිට්ඨිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘ජිනවරපවර’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ නොති පඨමං අවොචහං භන්තෙති භන්තෙ භගවා ‘‘සරණගමනං ජානාසී’’ති තයා වුත්තො ‘‘නො’’ති න ‘‘ජානාමී’’ති පඨමං අවොචං අහං. පච්ඡා තෙ වචනං තථෙවකාසින්ති පච්ඡා තයා වුත්තං කථං පරිවත්තෙන්තො තව වචනං තථෙව අකාසිං පටිපජ්ජිං, තීණිපි සරණානි උපගච්ඡින්ති අත්ථො.

897. විවිධන්ති උච්චාවචං, අප්පසාවජ්ජං මහාසාවජ්ජඤ්චාති අත්ථො. මා චරස්සූති මා අකාසි. අසුචින්ති කිලෙසාසුචිමිස්සතාය න සුචිං. පාණෙසු අසඤ්ඤතන්ති පාණඝාතතො අවිරතං. න හි අවණ්ණයිංසූති න හි වණ්ණයන්ති. පච්චූප්පන්නකාලත්ථෙ හි ඉදං අතීතකාලවචනං. අථ වා ‘‘අවණ්ණයිංසූ’’ති එකදෙසෙන සකලස්ස කාලස්ස උපලක්ඛණං, තස්මා යථා න වණ්ණයිංසු අතීතමද්ධානං, එවං එතරහිපි න වණ්ණයන්ති, අනාගතෙපි න වණ්ණයිස්සන්තීති වුත්තං හොති.

898-900. පරජනස්ස රක්ඛිතන්ති පරපරිග්ගහිතවත්ථු. තෙනාහ ‘‘අදින්න’’න්ති. මා අගමාති මා අජ්ඣාචරි. විතථන්ති අතථං, මුසාති අත්ථො. අඤ්ඤථාති අඤ්ඤථාව, විතථසඤ්ඤී එවං විතථන්ති ජානන්තො එවං මා භණීති අත්ථො.

901. යෙනාති ¶ ¶ යෙන මජ්ජෙන, පීතෙනාති අධිප්පායො. අපෙතීති විගච්ඡති. සඤ්ඤාති ධම්මසඤ්ඤා, ලොකසඤ්ඤා එව වා. සබ්බන්ති අනවසෙසං, බීජතො පට්ඨායාති අත්ථො.

902. ස්වාහන්ති ¶ සො තදා ඡත්තමාණවභූතො අහං. ඉධ ඉමස්මිං මග්ගපදෙසෙ, ඉමස්මිං වා තව සාසනෙ. තෙනාහ ‘‘තථාගතස්ස ධම්මෙ’’ති. පඤ්ච සික්ඛාති පඤ්ච සීලානි. කරිත්වාති ආදියිත්වා, අධිට්ඨායාති අත්ථො. ද්වෙපථන්ති ද්වින්නං ගාමසීමානං වෙමජ්ඣභූතං පථං, සීමන්තරිකපථන්ති අත්ථො. තෙති තෙ චොරා. තත්ථාති සීමන්තරිකමග්ගෙ. භොගහෙතූති ආමිසකිඤ්චික්ඛනිමිත්තං.

903. තතොති යථාවුත්තකුසලතො පරං උපරි අඤ්ඤං කුසලං න විජ්ජති න උපලබ්භති, යමහං අනුස්සරෙය්යන්ති අත්ථො. කාමකාමීති යථිච්ඡිතකාමගුණසමඞ්ගී.

904. ඛණමුහුත්තසඤ්ඤමස්සාති ඛණමුහුත්තමත්තං පවත්තසීලස්ස. අනුධම්මප්පටිපත්තියාති යථාධිගතස්ස ඵලස්ස අනුරූපධම්මං පටිපජ්ජමානස්ස භගවා පස්ස, තුය්හං ඔවාදධම්මස්ස වා අනුරූපාය ධම්මපටිපත්තියා වුත්තනියාමෙනෙව සරණගමනස්ස සීලසමාදානස්ස චාති අත්ථො. ජලමිව යසසාති ඉද්ධියා පරිවාරසම්පත්තියා ච ජලන්තං විය. සමෙක්ඛමානාති පස්සන්තා. බහුකාති බහවො. පිහයන්තීති ‘‘කථං නු ඛො මයං එදිසා භවෙය්යාමා’’ති පත්ථෙන්ති. හීනකම්මාති මම සම්පත්තිතො නිහීනභොගා.

905. කතිපයායාති අප්පිකාය. යෙති යෙ භික්ඛූ චෙව උපාසකාදයො ච. ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ. තෙති තව. සතතන්ති දිවසෙ දිවසෙ.

906. විපුලන්ති උළාරඵලං විපුලානුභාවං. තථාගතස්ස ධම්මෙති තථාගතස්ස සාසනෙ ඔවාදෙ ඨත්වා කතන්ති යොජනා. එවං අනුද්දෙසිකවසෙන වුත්තමෙවත්ථං අත්තුද්දෙසිකවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘පස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පස්සාති භගවන්තං වදති, අත්තානමෙව වා අඤ්ඤං විය ච කත්වා වදති.

907. කිමිදං ¶ ¶ කුසලං කිමාචරෙමාති කුසලං නාමෙතං කිංසභාවං කීදිසං, කථං වා තං ආචරෙය්යාම. ඉච්චෙකෙ හි සමෙච්ච මන්තයන්තීති එවමෙකෙ සමෙච්ච සමාගන්ත්වා පථවිං පරිවත්තෙන්තා විය සිනෙරුං උක්ඛිපන්තා විය ච සුදුක්කරං කත්වා මන්තයන්ති විචාරෙන්ති, මයං පන අකිච්ඡෙනෙව පුනපි කුසලං ආචරෙය්යාමාති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ ‘‘මය’’න්තිආදි.

908. බහුකාරොති බහූපකාරො, මහාඋපකාරො වා. අනුකම්පකොති කාරුණිකො. ම-කාරො ¶ පදසන්ධිකරො. ඉතීති එවං, භගවතො අත්තනි පටිපන්නාකාරං සන්ධාය වදති. මෙ සතීති මයි සති විජ්ජමානෙ, චොරෙහි අවධිතෙ එවාති අත්ථො. දිවා දිවස්සාති දිවසස්සපි දිවා, කාලස්සෙවාති අත්ථො. ස්වාහන්ති සො ඡත්තමාණවභූතො අහං. සච්චනාමන්ති ‘‘භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිනාමෙහි අවිතථනාමං භූතත්ථනාමං. අනුකම්පස්සූති අනුග්ගණ්හාහි. පුනපීති භිය්යොපි සුණෙමු, තව ධම්මං සුණෙය්යාමයෙවාති අත්ථො.

එවං දෙවපුත්තො සබ්බමෙතං කතඤ්ඤුතාභාවෙ ඨත්වා සත්ථු පයිරුපාසනෙ ච ධම්මස්සවනෙ ච අතිත්තිමෙව දීපෙන්තො වදති. භගවා දෙවපුත්තස්ස ච තත්ථ සන්නිපතිතපරිසාය ච අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා අනුපුබ්බිකථං කථෙසි. අථ නෙසං අල්ලචිත්තතං ඤත්වා සාමුක්කංසිකං ධම්මදෙසනං පකාසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ දෙවපුත්තො චෙව මාතාපිතරො චස්ස සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, මහතො ච ජනකායස්ස ධම්මාභිසමයො අහොසි.

909. පඨමඵලෙ පතිට්ඨිතො දෙවපුත්තො උපරිමග්ගෙසු අත්තනො ගරුචිත්තීකාරං, තදධිගමස්ස ච මහානිසංසතං විභාවෙන්තො ‘‘යෙ චිධ පජහන්ති කාමරාග’’න්ති පරියොසානගාථමාහ. තස්සත්ථො – යෙ ඉධ ඉමස්මිං සාසනෙ ඨිතා පජහන්ති අනවසෙසතො සමුච්ඡින්දන්ති කාමරාගං, න ච තෙ පුන උපෙන්ති ¶ ගබ්භසෙය්යං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං සමුච්ඡින්නත්තා. යෙ ච පන පහාය මොහං සබ්බසො සමුග්ඝාතෙත්වා භවරාගානුසයඤ්ච පජහන්ති, තෙ පුන උපෙන්ති ගබ්භසෙය්යන්ති වත්තබ්බමෙව නත්ථි. කස්මා? පරිනිබ්බානගතා හි සීතිභූතා, තෙ හි උත්තමපුරිසා අනුපාදිසෙසාය ¶ නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බානං ගතා එවං ඉධෙව සබ්බවෙදයිතානං සබ්බපරිළාහානං බ්යන්තිභාවෙන සීතිභූතා.

ඉති දෙවපුත්තො අත්තනො අරියසොතසමාපන්නභාවං පවෙදෙන්තො අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා දෙසනාය කූටං ගහෙත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අපචිතිං දස්සෙත්වා මාතාපිතරො ආපුච්ඡිත්වා දෙවලොකමෙව ගතො, සත්ථාපි උට්ඨායාසනා ගතො සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන. මාණවස්ස පන මාතාපිතරො බ්රාහ්මණො පොක්ඛරසාති සබ්බො ච මහාජනො භගවන්තං අනුගන්ත්වා නිවත්ති. භගවා ජෙතවනං ගන්ත්වා සන්නිපතිතාය පරිසාය ඉමං විමානං විත්ථාරතො කථෙසි. සා දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

ඡත්තමාණවකවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උච්චමිදං ¶ මණිථූණං විමානන්ති කක්කටකරසදායකවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු ආරද්ධවිපස්සකො කණ්ණසූලෙන පීළිතො අකල්ලසරීරතාය විපස්සනං උස්සුක්කාපෙතුං නාසක්ඛි, වෙජ්ජෙහි වුත්තවිධිනා භෙසජ්ජෙ කතෙපි රොගො න වූපසමි. සො භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසි. අථස්ස භගවා ‘‘කක්කටකරසභොජනං සප්පාය’’න්ති ඤත්වා ආහ ‘‘ගච්ඡ ත්වං භික්ඛු මගධඛෙත්තෙ පිණ්ඩාය චරාහී’’ති.

සො භික්ඛු ‘‘දීඝදස්සිනා අද්ධා කිඤ්චි දිට්ඨං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සාධු භන්තෙ’’ති භගවතො පටිස්සුණිත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා පත්තචීවරමාදාය මගධඛෙත්තං ගන්ත්වා ¶ අඤ්ඤතරස්ස ඛෙත්තපාලස්ස කුටියා ද්වාරෙ පිණ්ඩාය අට්ඨාසි. සො ච ඛෙත්තපාලො කක්කටකරසං සම්පාදෙත්වා භත්තඤ්ච පචිත්වා ‘‘ථොකං විස්සමිත්වා භුඤ්ජිස්සාමී’’ති නිසින්නො ථෙරං දිස්වා පත්තං ගහෙත්වා කුටිකායං නිසීදාපෙත්වා කක්කටකරසභත්තං අදාසි. ථෙරස්ස තං භත්තං ථොකං භුත්තස්සයෙව කණ්ණසූලං පටිප්පස්සම්භි, ඝටසතෙන න්හාතො විය අහොසි ¶ . සො සප්පායාහාරවසෙන චිත්තඵාසුකං ලභිත්වා විපස්සනාවසෙන චිත්තං අභිනින්නාමෙන්තො අපරියොසිතෙයෙව භොජනෙ අනවසෙසතො ආසවෙ ඛෙපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාය ඛෙත්තපාලං ආහ ‘‘උපාසක, තව පිණ්ඩපාතභොජනෙන මය්හං රොගො වූපසන්තො, කායචිත්තං කල්ලං ජාතං, ත්වම්පි ඉමස්ස පුඤ්ඤස්ස ඵලෙන විගතකායචිත්තදුක්ඛො භවිස්සසී’’ති වත්වා අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි.

ඛෙත්තපාලො අපරෙන සමයෙන කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ ද්වාදසයොජනිකෙ මණිථම්භෙ කනකවිමානෙ සත්තසතකූටාගාරපටිමණ්ඩිතෙ වෙළුරියමයගබ්භෙ නිබ්බත්ති, ද්වාරෙ චස්ස යථූපචිතකම්මසංසූචකො මුත්තාසික්කාගතො සුවණ්ණකක්කටකො ඔලම්බමානො අට්ඨාසි. අථායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පුබ්බෙ වුත්තනයෙන තත්ථ ගතො තං දිස්වා ඉමාහි ගාථාහි පුච්ඡි –

‘‘උච්චමිදං මණිථූණං විමානං, සමන්තතො ද්වාදස යොජනානි;

කූටාගාරා සත්තසතා උළාරා, වෙළුරියථම්භා රුචකත්ථතා සුභා.

‘‘තත්ථච්ඡසි ¶ පිවසි ඛාදසි ච, දිබ්බා ච වීණා පවදන්ති වග්ගුං;

දිබ්බා ¶ රසා කාමගුණෙත්ථ පඤ්ච, නාරියො ච නච්චන්ති සුවණ්ණඡන්නා.

‘‘කෙන තෙතාදිසො වණ්ණො, කෙන තෙ ඉධ මිජ්ඣති;

උප්පජ්ජන්ති ච තෙ භොගා, යෙ කෙචි මනසො පියා.

‘‘පුච්ඡාමි තං දෙව මහානුභාව, මනුස්සභූතො කිමකාසි පුඤ්ඤං;

කෙනාසි එවං ජලිතානුභාවො, වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

සොපිස්ස බ්යාකාසි, තං දස්සෙතුං –

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො, මොග්ගල්ලානෙන පුච්ඡිතො;

පඤ්හං පුට්ඨො වියාකාසි, යස්ස කම්මස්සිදං ඵල’’න්ති. – වුත්තං;

‘‘සතිසමුප්පාදකරො ¶ , ද්වාරෙ කක්කටකො ඨිතො;

නිට්ඨිතො ජාතරූපස්ස, සොභති දසපාදකො.

‘‘තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො, තෙන මෙ ඉධ මිජ්ඣති;

උප්පජ්ජන්ති ච මෙ භොගා, යෙ කෙචි මනසො පියා.

‘‘අක්ඛාමි තෙ භික්ඛු මහානුභාව, මනුස්සභූතො යමකාසි පුඤ්ඤං;

තෙනම්හි එවං ජලිතානුභාවො, වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

910. තත්ථ උච්චන්ති අච්චුග්ගතං. මණිථූණන්ති පදුමරාගාදිමණිමයථම්භං. සමන්තතොති චතූසුපි පස්සෙසු. රුචකත්ථතාති තස්සං තස්සං භූමියං සුවණ්ණඵලකෙහි අත්ථතා.

911. පිවසි ඛාදසි චාති කාලෙන කාලං උපයුජ්ජමානං ගන්ධපානං සුධාභොජනඤ්ච සන්ධාය වදති. පවදන්තීති පවජ්ජන්ති. දිබ්බා රසා කාමගුණෙත්ථ පඤ්චාති දිබ්බා රසා අනප්පකා පඤ්ච කාමගුණා එත්ථ එතස්මිං තව විමානෙ සංවිජ්ජන්තීති අත්ථො. සුවණ්ණඡන්නාති හෙමාභරණවිභූසිතා.

915. සතිසමුප්පාදකරොති ¶ සතුප්පාදකරො, යෙන පුඤ්ඤකම්මෙන අයං දිබ්බසම්පත්ති මයා ලද්ධා, තත්ථ සතුප්පාදස්ස කාරකො, ‘‘කක්කටකරසදානෙන අයං තයා සම්පත්ති ¶ ලද්ධා’’ති එවං සතුප්පාදං කරොන්තොති අත්ථො. නිට්ඨිතො ජාතරූපස්සාති ජාතරූපෙන සිද්ධො ජාතරූපමයො. එකමෙකස්මිං පස්සෙ පඤ්ච පඤ්ච කත්වා දස පාදා එතස්සාති දසපාදකො ද්වාරෙ කක්කටකො ඨිතො සොභති. සො එව මම පුඤ්ඤකම්මං තාදිසානං මහෙසීනං විභාවෙති, න එත්ථ මයා වත්තබ්බං අත්ථීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො’’තිආදි. සෙසං වුත්තනයමෙව.

කක්කටකරසදායකවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උච්චමිදං ¶ මණිථූණන්ති ද්වාරපාලකවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන ච සමයෙන රාජගහෙ අඤ්ඤතරො උපාසකො චත්තාරි නිච්චභත්තානි සඞ්ඝස්ස දෙති. තස්ස පන ගෙහං පරියන්තෙ ඨිතං චොරභයෙන යෙභුය්යෙන පිහිතද්වාරමෙව හොති. භික්ඛූ ගන්ත්වා කදාචි ද්වාරස්ස පිහිතත්තා භත්තං අලද්ධාව පටිගච්ඡන්ති. උපාසකො භරියං ආහ ‘‘කිං, භද්දෙ, අය්යානං සක්කච්චං භික්ඛා දීයතී’’ති? සා ආහ ‘‘එකෙසු දිවසෙසු අය්යා නාගමිංසූ’’ති. ‘‘කිං කාරණ’’න්ති? ‘‘ද්වාරස්ස පිහිතත්තා මඤ්ඤෙ’’ති. තං සුත්වා උපාසකො සංවෙගප්පත්තො හුත්වා එකං පුරිසං ද්වාරපාලං කත්වා ඨපෙසි ‘‘ත්වං අජ්ජතො පට්ඨාය ද්වාරං රක්ඛන්තො නිසීද, යදා ච අය්යා ආගමිස්සන්ති, තදා තෙ පවෙසෙත්වා පවිට්ඨානං නෙසං පත්තපටිග්ගහණආසනපඤ්ඤාපනාදි සබ්බං යුත්තපයුත්තං ජානාහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති තථා කරොන්තො භික්ඛූනං සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා උප්පන්නසද්ධො කම්මඵලං සද්දහිත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨහි, සක්කච්චං භික්ඛූ උපට්ඨහි.

අපරභාගෙ නිච්චභත්තදායකො උපාසකො කාලං කත්වා යාමෙසු නිබ්බත්ති. ද්වාරපාලො පන සක්කච්චං භික්ඛූනං උපට්ඨහිත්වා පරස්ස පරිච්චාගෙ වෙය්යාවච්චකරණෙන අනුමොදනෙන ච තාවතිංසෙසු උප්පජ්ජි. තස්ස ද්වාදසයොජනිකං කනකවිමානන්තිආදි සබ්බං කක්කටකවිමානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනගාථා එවමාගතා –

‘‘උච්චමිදං ¶ මණිථූණං විමානං, සමන්තතො ද්වාදස යොජනානි;

කූටාගාරා සත්තසතා උළාරා, වෙළුරියථම්භා රුචකත්ථතා සුභා.

‘‘තත්ථච්ඡසි ¶ පිවසි ඛාදසි ච, දිබ්බා ච වීණා පවදන්ති වග්ගුං;

දිබ්බා රසා කාමගුණෙත්ථ පඤ්ච, නාරියො ච නච්චන්ති සුවණ්ණඡන්නා.

920. ‘‘කෙන තෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ… වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

922. ‘‘සො ¶ දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘දිබ්බං මමං වස්සසහස්සමායු, වාචාභිගීතං මනසා පවත්තිතං;

එත්තාවතා ඨස්සති පුඤ්ඤකම්මො, දිබ්බෙහි කාමෙහි සමඞ්ගිභූතො.

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

923. තත්ථ දිබ්බං මමං වස්සසහස්සමායූති යස්මිං දෙවනිකායෙ සයං උප්පන්නො, තෙසං තාවතිංසදෙවානං ආයුප්පමාණමෙව වදති. තෙසඤ්හි මනුස්සානං ගණනාය වස්සසතං එකො රත්තිදිවො, තාය රත්තියා තිංසරත්තිකො මාසො, තෙන මාසෙන ද්වාදසමාසිකො සංවච්ඡරො, තෙන සංවච්ඡරෙන සහස්සසංවච්ඡරානි ආයු, තං මනුස්සානං ගණනාය තිස්සො වස්සකොටියො සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානි හොන්ති. වාචාභිගීතන්ති වාචාය අභිගීතං, ‘‘ආගච්ඡන්තු අය්යා, ඉදං ආසනං පඤ්ඤත්තං, ඉධ නිසීදථා’’තිආදිනා, ‘‘කිං අය්යානං සරීරස්ස ආරොග්යං, කිං වසනට්ඨානං ඵාසුක’’න්තිආදිනා පටිසන්ථාරවසෙන ච වාචාය කථිතමත්තං ¶ . මනසා පවත්තිතන්ති ‘‘ඉමෙ අය්යා පෙසලා බ්රහ්මචාරිනො ධම්මචාරිනො’’තිආදිනා චිත්තෙන පවත්තිතං පසාදමත්තං, න පන මම සන්තකං කිඤ්චි පරිච්චත්තං අත්ථීති දස්සෙති. එත්තාවතාති එත්තකෙන එවං කථනමත්තෙන පසාදමත්තෙනපි. ඨස්සති පුඤ්ඤකම්මොති කතපුඤ්ඤො නාම හුත්වා දෙවලොකෙ ඨස්සති චිරං පවත්තිස්සති, තිට්ඨන්තො ච දිබ්බෙහි කාමෙහි සමඞ්ගීභූතො තස්මිං දෙවනිකායෙ දෙවානං වලඤ්ජනියාමෙනෙව දිබ්බෙහි පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමඞ්ගීභූතො සමන්නාගතො හුත්වා ඉන්ද්රියානි පරිචාරෙන්තො විහරතීති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

ද්වාරපාලකවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උච්චමිදං ¶ ¶ මණිථූණන්ති කරණීයවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන සාවත්ථිවාසී එකො උපාසකො න්හානොපකරණානි ගහෙත්වා අචිරවතිං ගන්ත්වා න්හත්වා ආගච්ඡන්තො භගවන්තං සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසන්තං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එවමාහ ‘‘භන්තෙ කෙන නිමන්තිතා’’ති. භගවා තුණ්හී අහොසි. සො කෙනචි අනිමන්තිතභාවං ඤත්වා ආහ ‘‘අධිවාසෙතු මෙ, භන්තෙ, භගවා භත්තං අනුකම්පං උපාදායා’’ති. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙන. සො භගවන්තං අත්තනො ගෙහං නෙත්වා බුද්ධාරහං ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා තත්ථ භගවන්තං නිසීදාපෙත්වා පණීතෙන අන්නපානෙන සන්තප්පෙසි. භගවා කතභත්තකිච්චො තස්ස අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සෙසං අනන්තරවිමානසදිසං. තෙන වුත්තං –

926. ‘‘උච්චමිදං මණිථූණං විමානං…පෙ… නාරියො ච නච්චන්ති සුවණ්ණඡන්නා.

928. ‘‘කෙන තෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ… වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

930. ‘‘සො ¶ දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘කරණීයානි පුඤ්ඤානි, පණ්ඩිතෙන විජානතා;

සම්මග්ගතෙසු බුද්ධෙසු, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.

‘‘අත්ථාය වත මෙ බුද්ධො, අරඤ්ඤා ගාමමාගතො;

කත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, තාවතිංසූපගො අහං.

933. ‘‘තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ… වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

931. තත්ථ පණ්ඩිතෙනාති සප්පඤ්ඤෙන. විජානතාති අත්තනො හිතාහිතං ජානන්තෙන. සම්මග්ගතෙසූති සම්මාපටිපන්නෙසු, බුද්ධෙසූති සම්මාසම්බුද්ධෙසු.

932. අත්ථායාති ¶ හිතාය, වුඩ්ඪියා වා. අරඤ්ඤාති විහාරතො, ජෙතවනං සන්ධාය වදති ¶ . තාවතිංසූපගොති තාවතිංසදෙවකායං, තාවතිංසභවනං වා උප්පජ්ජනවසෙන උපගතො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

සත්තමවිමානං ඡට්ඨවිමානසදිසං. කෙවලං තත්ථ උපාසකෙන භගවතො ආහාරො දින්නො, ඉධ අඤ්ඤතරස්ස ථෙරස්ස. එසං වුත්තනයමෙව. තෙන වුත්තං –

‘‘උච්චමිදං මණිථූණං විමානං, සමන්තතො ද්වාදස යොජනානි;

කූටාගාරා සත්තසතා උළාරා, වෙළුරියථම්භා රුචකත්ථතා සුභා.

‘‘තත්ථච්ඡසි පිවසි ඛාදසි ච, දිබ්බා ච වීණා පවදන්ති වග්ගුං;

දිබ්බා රසා කාමගුණෙත්ථ පඤ්ච, නාරියො ච නච්චන්ති සුවණ්ණඡන්නා.

937. ‘‘කෙන තෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ… වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතීති.

‘‘සො ¶ දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘කරණීයානි පුඤ්ඤානි, පණ්ඩිතෙන විජානතා;

සම්මග්ගතෙසු භික්ඛූසු, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.

‘‘අත්ථාය ¶ වත මෙ භික්ඛු, අරඤ්ඤා ගාමමාගතො;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, තාවතිංසූපගො අහං.

942. ‘‘තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ… වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

දුතියකරණීයවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උච්චමිදං ¶ මණිථූණං විමානන්ති සූචිවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස චීවරකම්මං කාතබ්බං හොති, අත්ථො ච හොති සූචියා. සො රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරන්තො කම්මාරස්ස ගෙහද්වාරෙ අට්ඨාසි. තං දිස්වා කම්මාරො ආහ ‘‘කෙන, භන්තෙ, අත්ථො’’ති? ‘‘චීවරකම්මං කාතබ්බං අත්ථි, සූචියා අත්ථො’’ති. කම්මාරො පසන්නමානසො කතපරියොසිතා ද්වෙ සූචියො දත්වා ‘‘පුනපි, භන්තෙ, සූචියා අත්ථෙ සති මම ආචික්ඛෙය්යාථා’’ති වත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දි. ථෙරො තස්ස අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සො අපරභාගෙ කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු උප්පජ්ජි. අථ ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො දෙවචාරිකං චරන්තො තං දෙවපුත්තං ඉමාහි ගාථාහි පුච්ඡි –

‘‘උච්චමිදං මණිථූණං විමානං…පෙ…

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

948. ‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘යං දදාති න තං හොති, යඤ්චෙව දජ්ජා තඤ්චෙව සෙය්යො;

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

949. තත්ථ ¶ යං දදාතීති යාදිසං දෙය්යධම්මං දදාති. න තං හොතීති තස්ස තාදිසමෙව ඵලං න හොති. අථ ඛො ඛෙත්තසම්පත්තියා ච චිත්තසම්පත්තියා ච තතො විපුලතරං උළාරතරමෙව ඵලං හොති. තස්මා යඤ්චෙව දජ්ජා තඤ්චෙව සෙය්යොති යංකිඤ්චිදෙව විජ්ජමානං දජ්ජා දදෙය්ය, තඤ්චෙව තදෙව සෙය්යො, යස්ස කස්සචි අනවජ්ජස්ස දෙය්යධම්මස්ස දානමෙව සෙය්යො, කස්මා? මයා හි සූචි දින්නා සූචිමෙව සෙය්යො, සූචිදානමෙව මය්හං සෙය්යං ජාතං, යතො අයමීදිසී සම්පත්ති ලද්ධාති අධිප්පායො.

උච්චමිදං ¶ මණිථූණන්ති දුතියසූචිවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන රාජගහවාසී එකො තුන්නකාරකො විහාරපෙක්ඛකො හුත්වා වෙළුවනං ගතො. තත්ථ අඤ්ඤතරං භික්ඛුං වෙළුවනෙ කතසූචියා චීවරං සිබ්බන්තං දිස්වා සූචිඝරෙන සද්ධිං සූචියො අදාසි. සෙසං සබ්බං වුත්තනයමෙව.

‘‘උච්චමිදං මණිථූණං විමානං…පෙ…

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. – පුච්ඡි;

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, පුරිමජාතියා මනුස්සලොකෙ.

‘‘අද්දසං විරජං භික්ඛුං, විප්පසන්නමනාවිලං;

තස්ස අදාසහං සූචිං, පසන්නො සෙහි පාණිභි.

‘‘තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ… වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

දුතියසූචිවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුසුක්කඛන්ධං ¶ ¶ අභිරුය්හ නාගන්ති නාගවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව දෙවචාරිකං චරන්තො තාවතිංසභවනං උපගතො. තත්ථ අද්දස අඤ්ඤතරං දෙවපුත්තං සබ්බසෙතං මහන්තං දිබ්බනාගං අභිරුය්හ මහන්තෙන පරිවාරෙන මහතා දිබ්බානුභාවෙන ආකාසෙන ගච්ඡන්තං, සබ්බා දිසා චන්දො විය සූරියො විය ච ඔභාසයමානං. දිස්වා යෙන සො දෙවපුත්තො තෙනුපසඞ්කමි. අථ සො දෙවපුත්තො ¶ තතො ඔරුය්හ ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං අභිවාදෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. අථ ථෙරො –

‘‘සුසුක්කඛන්ධං අභිරුය්හ නාගං, අකාචිනං දන්තිං බලිං මහාජවං;

අභිරුය්හ ගජවරං සුකප්පිතං, ඉධාගමා වෙහායසං අන්තලික්ඛෙ.

‘‘නාගස්ස දන්තෙසු දුවෙසු නිම්මිතා, අච්ඡොදකා පදුමිනියො සුඵුල්ලා;

පදුමෙසු ච තූරියගණා පවජ්ජරෙ, ඉමා ච නච්චන්ති මනොහරායො.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො, මනුස්සභූතො කිමකාසි පුඤ්ඤං;

කෙනාසි එවං ජලිතානුභාවො, වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. –

තස්ස සම්පත්තිකිත්තනමුඛෙන කතකම්මං පුච්ඡි.

961. තත්ථ සුසුක්කඛන්ධන්ති සුට්ඨු සෙතඛන්ධං. කිඤ්චාපි තස්ස නාගස්ස චත්තාරො පාදා, වත්ථිකොසං, මුඛප්පදෙසො, උභො කණ්ණා, වාලධීති එත්තකං මුඤ්චිත්වා සබ්බො කායො සෙතොව, ඛන්ධප්පදෙසස්ස පන සාතිසයං ධවලතරතාය ¶ වුත්තං ‘‘සුසුක්කඛන්ධ’’න්ති. නාගන්ති දිබ්බං හත්ථිනාගං. අකාචිනන්ති නිද්දොසං ¶ , සබලලවඞ්කතිලකාදිඡවිදොසවිරහිතන්ති අත්ථො. ‘‘ආජානීය’’න්තිපි පාළි, ආජානීයලක්ඛණූපෙතන්ති අත්ථො. දන්තින්ති විපුලරුචිරදන්තවන්තං. බලින්ති බලවන්තං මහාබලං. මහාජවන්ති අතිජවං සීඝගාමිං. පුන අභිරුය්හාති එත්ථ අනුනාසිකලොපො දට්ඨබ්බො, අභිරුය්හං ආරොහනීයන්ති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

එවං පන ථෙරෙන පුට්ඨො දෙවපුත්තො අත්තනා කතකම්මං කථෙන්තො –

‘‘අට්ඨෙව මුත්තපුප්ඵානි, කස්සපස්ස මහෙසිනො;

ථූපස්මිං අභිරොපෙසිං, පසන්නො සෙහි පාණිභි.

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. – ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි;

තස්සත්ථො ¶ – අහං පුබ්බෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස යොජනිකෙ කනකථූපෙ වණ්ටතො මුච්චිත්වා ගච්ඡමූලෙ පතිතානි අට්ඨ මුත්තපුප්ඵානි ලභිත්වා තානි ගහෙත්වා පූජනවසෙන පසන්නචිත්තො හුත්වා අභිරොපෙසිං පූජෙසිං.

අතීතෙ කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධෙ පරිනිබ්බුතෙ යොජනිකෙ කනකථූපෙ ච කාරිතෙ සපරිවාරො කිකී කාසිරාජා ච නාගරා ච නෙගමා ච ජානපදා ච දිවසෙ දිවසෙ පුප්ඵපූජං කරොන්ති. තෙසු තථා කරොන්තෙසු පුප්ඵානි මහග්ඝානි දුල්ලභානි ච අහෙසුං. අථෙකො උපාසකො මාලාකාරවීථියං විචරිත්වා එකමෙකෙන කහාපණෙන එකමෙකම්පි පුප්ඵං අලභන්තො අට්ඨ කහාපණානි ගහෙත්වා පුප්ඵාරාමං ගන්ත්වා මාලාකාරං ආහ ‘‘ඉමෙහි අට්ඨහි කහාපණෙහි ¶ අට්ඨ පුප්ඵානි දෙහී’’ති. ‘‘නත්ථය්යො පුප්ඵානි, සම්මදෙව උපධාරෙත්වා ඔචිනිත්වා දින්නානී’’ති. ‘‘අහං ඔලොකෙත්වා ගණ්හාමී’’ති. ‘‘යදි එවං, ආරාමං පවිසිත්වා ගවෙසාහී’’ති. සො පවිසිත්වා ගවෙසන්තො පතිතානි අට්ඨ පුප්ඵානි ලභිත්වා මාලාකාරං ආහ ‘‘ගණ්හ, තාත, කහාපණානී’’ති. ‘‘තව පුඤ්ඤෙන ලද්ධානි, නාහං කහාපණානි ගණ්හාමී’’ති ආහ. ඉතරො ‘‘නාහං මුධා පුප්ඵානි ගහෙත්වා භගවතො පූජං කරිස්සාමී’’ති කහාපණානි තස්ස පුරතො ඨපෙත්වා පුප්ඵානි ගහෙත්වා චෙතියඞ්ගණං ¶ ගන්ත්වා පසන්නචිත්තො පූජං අකාසි. සො අපරභාගෙ කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු උප්පජ්ජිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා පුනපි දෙවලොකෙ, පුනපි දෙවලොකෙති එවං අපරාපරං දෙවෙසුයෙව සංසරන්තො තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන ඉමස්මිම්පි බුද්ධුප්පාදෙ තාවතිංසෙසුයෙව උප්පජ්ජි. තං සන්ධාය හෙට්ඨා වුත්තං ‘‘තත්ථ අද්දස අඤ්ඤතරං දෙවපුත්ත’’න්තිආදි.

තං පනෙතං පවත්තිං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො මනුස්සලොකං ආගන්ත්වා භගවතො ආරොචෙසි. භගවා තමත්ථං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තපරිසාය විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙසි. සා දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

මහන්තං නාගං අභිරුය්හාති දුතියනාගවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන රාජගහෙ අඤ්ඤතරො උපාසකො සද්ධො පසන්නො පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨිතො උපොසථදිවසෙසු උපොසථසීලං සමාදියිත්වා පුරෙභත්තං අත්තනො විභවානුරූපං භික්ඛූනං දානානි දත්වා ¶ සයං භුඤ්ජිත්වා සුද්ධවත්ථනිවත්ථො සුද්ධුත්තරාසඞ්ගො පච්ඡාභත්තං යෙභුය්යෙන අට්ඨ පානානි ගාහාපෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාදෙත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුණාති. එවං සො සක්කච්චං දානමයං සීලමයඤ්ච බහුං සුචරිතං උපචිනිත්වා ඉතො චුතො තාවතිංසෙසු උප්පජ්ජි. තස්ස පුඤ්ඤානුභාවෙන සබ්බසෙතො ¶ මහන්තො දිබ්බො හත්ථිනාගො පාතුරහොසි. සො තං අභිරුය්හ මහන්තෙන පරිවාරෙන මහන්තෙන දිබ්බානුභාවෙන කාලෙන කාලං උය්යානකීළං ගච්ඡති.

අථෙකදිවසං කතඤ්ඤුතාය චොදියමානො අඩ්ඪරත්තිසමයෙ තං දිබ්බනාගං අභිරුය්හ මහතා පරිවාරෙන ‘‘භගවන්තං වන්දිස්සාමී’’ති දෙවලොකතො ආගන්ත්වා කෙවලකප්පං වෙළුවනං ඔභාසෙත්වා හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරුය්හ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා අභිවාදෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ එකමන්තං අට්ඨාසි ¶ . තං භගවතො සමීපෙ ඨිතො ආයස්මා වඞ්ගීසො භගවතො අනුඤ්ඤාය ඉමාහි ගාථාහි පුච්ඡි –

‘‘මහන්තං නාගං අභිරුය්හ, සබ්බසෙතං ගජුත්තමං;

වනා වනං අනුපරියාසි, නාරීගණපුරක්ඛතො;

ඔභාසෙන්තො දිසා සබ්බා, ඔසධී විය තාරකා.

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

තත්ථා පුච්ඡිතො සොපි තස්ස ගාථාහි එව බ්යාකාසි.

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො, වඞ්ගීසෙනෙව පුච්ඡිතො;

පඤ්හං පුට්ඨො වියාකාසි, යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, උපාසකො චක්ඛුමතො අහොසිං;

පාණාතිපාතා විරතො අහොසිං, ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයිස්සං.

‘‘අමජ්ජපො නො ච මුසා අභාණිං, සකෙන දාරෙන ච තුට්ඨො අහොසිං;

අන්නඤ්ච පානඤ්ච පසන්නචිත්තො, සක්කච්ච දානං විපුලං අදාසිං.

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

තත්ථ අපුබ්බං නත්ථි, සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

දුතියනාගවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කො ¶ නු දිබ්බෙන යානෙනාති තතියනාගවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා ¶ රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ. තෙන සමයෙන තයො ඛීණාසවත්ථෙරා ගාමකාවාසෙ වස්සං උපගච්ඡිංසු. තෙ වුත්ථවස්සා පවාරෙත්වා ‘‘භගවන්තං වන්දිස්සාමා’’ති රාජගහං උද්දිස්ස ගච්ඡන්තා අන්තරාමග්ගෙ සායං අඤ්ඤතරස්මිං ගාමකෙ මිච්ඡාදිට්ඨිකබ්රාහ්මණස්ස උච්ඡුඛෙත්තසමීපං ගන්ත්වා උච්ඡුපාලං පුච්ඡිංසු ‘‘ආවුසො, සක්කා අජ්ජ රාජගහං පාපුණිතු’’න්ති. ‘‘න සක්කා, භන්තෙ, ඉතො අඩ්ඪයොජනෙ රාජගහං, ඉධෙව වසිත්වා ස්වෙ ගච්ඡථා’’ති ආහ. ‘‘අත්ථෙත්ථ කොචි වසනයොග්ගො ආවාසො’’ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, අහං පන වො වසනට්ඨානං ජානිස්සාමී’’ති. ථෙරා අධිවාසෙසුං.

සො උච්ඡූසුයෙව යථාඨිතෙසු සාඛාමණ්ඩපාකාරෙන දණ්ඩකානි බන්ධිත්වා උච්ඡුපණ්ණෙහි ඡාදෙත්වා හෙට්ඨා පලාලං අත්ථරිත්වා එකස්ස ථෙරස්ස අදාසි, දුතියස්ස ථෙරස්ස තීහි උච්ඡූහි දණ්ඩකසඞ්ඛෙපෙන බන්ධිත්වා තිණෙන ඡාදෙත්වා හෙට්ඨා ච තිණසන්ථරං කත්වා අදාසි, ඉතරස්ස අත්තනො කුටියං ද්වෙ තයො දණ්ඩකෙ සාඛායො ච නීහරිත්වා චීවරෙන පටිච්ඡාදෙන්තො චීවරකුටිං කත්වා අදාසි. තෙ තත්ථ වසිංසු. අථ විභාතාය රත්තියා කාලස්සෙව භත්තං පචිත්වා දන්තකට්ඨඤ්ච මුඛොදකඤ්ච දත්වා සහ උච්ඡුරසෙන භත්තං අදාසි. තෙසං භුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං කත්වා ගච්ඡන්තානං එකෙකං උච්ඡුං අදාසි ‘‘මය්හං භාගො භවිස්සතී’’ති. සො ථොකං මග්ගං ථෙරෙ අනුගන්ත්වා නිවත්තන්තො අත්තනො වෙය්යාවච්චඤ්ච දානඤ්ච ආරබ්භ උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙන්තො නිවත්ති.

ඛෙත්තසාමිකො පන ගච්ඡන්තානං භික්ඛූනං පටිපථෙන ආගච්ඡන්තො භික්ඛූ පුච්ඡි ‘‘කුතො වො උච්ඡු ලද්ධා’’ති? ‘‘උච්ඡුපාලකෙන දින්නා’’ති. තං සුත්වා බ්රාහ්මණො කුපිතො අනත්තමනො තටතටායමානො කොධාභිභූතො තස්ස පිට්ඨිතො උපධාවිත්වා මුග්ගරෙන තං පහරන්තො එකප්පහාරෙනෙව ¶ ජීවිතා ¶ වොරොපෙසි. සො අත්තනා කතපුඤ්ඤකම්මමෙව අනුස්සරන්තො කාලං කත්වා සුධම්මාදෙවසභායං නිබ්බත්ති. තස්ස පුඤ්ඤානුභාවෙන සබ්බසෙතො මහන්තො දිබ්බවරවාරණො නිබ්බත්ති.

උච්ඡුපාලකස්ස ¶ මරණං සුත්වා තස්ස මාතාපිතරො චෙව ඤාතිමිත්තා ච අස්සුමුඛා රොදමානා තං ඨානං අගමංසු, සබ්බෙ ච ගාමවාසිනො සන්නිපතිංසු. තත්රස්ස මාතාපිතරො සරීරකිච්චං කාතුං ආරභිංසු. තස්මිං ඛණෙ සො දෙවපුත්තො තං දිබ්බහත්ථිං අභිරුහිත්වා සබ්බතාළාවචරපරිවුතො පඤ්චඞ්ගිකෙන තූරියෙන පවජ්ජමානෙන මහන්තෙන පරිවාරෙන මහතියා දෙවිද්ධියා දෙවලොකතො ආගන්ත්වා තාය පරිසාය දිස්සමානරූපො ආකාසෙ අට්ඨාසි. අථ නං තත්ථ පණ්ඩිතජාතිකො පුරිසො ඉමාහි ගාථාහි තෙන කතපුඤ්ඤකම්මං පුච්ඡි –

‘‘කො නු දිබ්බෙන යානෙන, සබ්බසෙතෙන හත්ථිනා;

තූරියතාළිතනිග්ඝොසො, අන්තලික්ඛෙ මහීයති.

‘‘දෙවතා නුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;

අජානන්තා තං පුච්ඡාම, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති.

සොපිස්ස ඉමාහි ගාථාහි එතමත්ථං බ්යාකාසි –

‘‘නාම්හි දෙවො න ගන්ධබ්බො, නාපි සක්කො පුරින්දදො;

සුධම්මා නාම යෙ දෙවා, තෙසං අඤ්ඤතරො අහ’’න්ති.

‘‘පුච්ඡාම දෙවං සුධම්මං, පුථුං කත්වාන අඤ්ජලිං;

කිං කත්වා මානුසෙ කම්මං, සුධම්මං උපපජ්ජතී’’ති – පුනපි පුච්ඡි;

‘‘උච්ඡාගාරං තිණාගාරං, වත්ථාගාරඤ්ච යො දදෙ;

තිණ්ණං අඤ්ඤතරං දත්වා, සුධම්මං උපපජ්ජතී’’ති. – පුනපි බ්යාකාසි;

976. තත්ථ තූරියතාළිතනිග්ඝොසොති තාළිතපඤ්චඞ්ගිතදිබ්බතූරියනිග්ඝොසො අත්තානං උද්දිස්ස පවජ්ජමානදිබ්බතූරියසද්දො ¶ . අන්තලික්ඛෙ මහීයතීති ආකාසෙ ඨත්වා ආකාසට්ඨෙනෙව මහතා පරිවාරෙන පූජීයති.

977. දෙවතා ¶ ¶ නුසීති දෙවතා නු අසි, කිං නු ත්වං දෙවොසීති අත්ථො. ගන්ධබ්බොති ගන්ධබ්බකායිකදෙවො අසීති අත්ථො. අදු සක්කො පුරින්දදොති උදාහු පුරෙ දදාතීති ‘‘පුරින්දදො’’ති විස්සුතො සක්කො නුසි, අථ සක්කො දෙවරාජා අසීති අත්ථො. එත්ථ ච සතිපි සක්කගන්ධබ්බානං දෙවභාවෙ තෙසං විසුං ගහිතත්තා ගොබලිබද්ධඤායෙන තදඤ්ඤදෙවවාචකො දෙවසද්දො දට්ඨබ්බො.

978. අථ දෙවපුත්තො ‘‘විස්සජ්ජනං නාම පුච්ඡාසභාගෙන හොතී’’ති තෙහි පුච්ඡිතං දෙවගන්ධබ්බසක්කභාවං පටික්ඛිපිත්වා අත්තානං ආචික්ඛන්තො ‘‘නම්හි දෙවො න ගන්ධබ්බො’’තිආදිමාහ. තත්ථ නම්හි දෙවොති තයා ආසඞ්කිතො යො කොචි දෙවො න හොමි න ගන්ධබ්බො න සක්කො, අපිච ඛො සුධම්මා නාම යෙ දෙවා, තෙසං අඤ්ඤතරො අහං, සුධම්මා දෙවතා නාම තාවතිංසදෙවනිකායස්සෙව අඤ්ඤතරදෙවනිකායො. සො කිර උච්ඡුපාලො තෙසං දෙවානං සම්පත්තිං සුත්වා පගෙව තත්ථ චිත්තං පණිධාය ඨිතොති කෙචි වදන්ති.

979. පුථුන්ති මහන්තං, පරිපුණ්ණං කත්වාති අත්ථො. සක්කච්චකිරියාදීපනත්ථඤ්හෙතං වුත්තං.

980. සුධම්මාදෙවයානං පුට්ඨො දෙවපුත්තො කකණ්ටකනිමිත්තං වදන්තො විය දිට්ඨමත්තමෙව ගහෙත්වා අත්තනා කතපුඤ්ඤං ආචික්ඛන්තො ‘‘උච්ඡාගාර’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ තිණ්ණං අඤ්ඤතරං දත්වාති යදිපි මයා තීණි අගාරානි දින්නානි, තීසු පන අඤ්ඤතරෙනාති අයමත්ථොපි සිජ්ඣතීති නයග්ගාහෙන දෙවපුත්තො එවමාහ. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එවං ¶ සො තෙන පුච්ඡි තමත්ථං විස්සජ්ජෙත්වා රතනත්තයගුණං පකාසෙන්තො මාතාපිතූහි සද්ධිං සම්මොදනං කත්වා දෙවලොකමෙව ගතො. මනුස්සා දෙවපුත්තස්ස වචනං සුත්වා භගවති භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච සඤ්ජාතපසාදබහුමානා බහුං දානූපකරණං සජ්ජෙත්වා සකටානං පූරෙත්වා වෙළුවනං ගන්ත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා සත්ථු තං පවත්තිං ආරොචයිංසු. සත්ථා තං පුච්ඡාවිස්සජ්ජනං තථෙව වත්වා තමෙව අත්ථං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ¶ විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙත්වා තෙ සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙසි. තෙ ච පතිට්ඨිතසද්ධා භගවන්තං වන්දිත්වා අත්තනො ගාමං උපගන්ත්වා උච්ඡුපාලස්ස මතට්ඨානෙ විහාරං කාරයිංසූති.

තතියනාගවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දළ්හධම්මා ¶ නිසාරස්සාති චූළරථවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවති පරිනිබ්බුතෙ ධාතුවිභාගං කත්වා තත්ථ තත්ථ සත්ථු ථූපෙසු පතිට්ඨාපියමානෙසු මහාකස්සපත්ථෙරප්පමුඛෙසු ධම්මං සඞ්ගායිතුං උච්චිනිත්වා ගහිතෙසු සාවකෙසු යාව වස්සූපගමනා වෙනෙය්යාපෙක්ඛාය අත්තනො අත්තනො පරිසාය සද්ධිං තත්ථ තත්ථ වසන්තෙසු ආයස්මා මහාකච්චායනො පච්චන්තදෙසෙ අඤ්ඤතරස්මිං අරඤ්ඤායතනෙ විහරති. තෙන සමයෙන අස්සකරට්ඨෙ පොතලිනගරෙ අස්සකරාජා රජ්ජං කාරෙති, තස්ස ජෙට්ඨාය දෙවියා පුත්තො සුජාතො නාම කුමාරො සොළසවස්සුද්දෙසිකො කනිට්ඨාය දෙවියා නිබන්ධනෙන පිතරා රට්ඨතො පබ්බාජිතො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා වනචරකෙ නිස්සාය අරඤ්ඤෙ වසති. සො කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා සීලමත්තෙ පතිට්ඨිතො පුථුජ්ජනකාලකිරියං කත්වා තාවතිංසෙසු නිබ්බත්තිත්වා ¶ තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා අපරාපරං සුගතියංයෙව පරිබ්භමන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ භගවතො අභිසම්බොධිතො තිංසවස්සෙ අස්සකරට්ඨෙ අස්සකරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති, ‘‘සුජාතො’’තිස්ස නාමං අහොසි. සො මහන්තෙන පරිවාරෙන වඩ්ඪති.

තස්ස පන මාතරි කාලකතාය රාජා අඤ්ඤං රාජධීතරං අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සාපි අපරෙන සමයෙන පුත්තං විජායි. තස්සා රාජා පුත්තං දිස්වා පසන්නො ‘‘භද්දෙ, තයා ඉච්ඡිතං වරං ගණ්හාහී’’ති වරං අදාසි. සා ගහිතකං කත්වා ඨපෙත්වා යදා සුජාතකුමාරො සොළසවස්සුද්දෙසිකො ජාතො, තදා රාජානං ආහ ‘‘දෙව, තුම්හෙහි මම පුත්තං දිස්වා තුට්ඨචිත්තෙහි වරො දින්නො, තං ඉදානි දෙථා’’ති. ‘‘ගණ්හ, දෙවී’’ති ¶ . ‘‘මය්හං පුත්තස්ස රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘නස්ස, වසලි, මම ජෙට්ඨපුත්තෙ දෙවකුමාරසදිසෙ සුජාතකුමාරෙ ඨිතෙ කස්මා එවං වදසී’’ති පටික්ඛිපි. දෙවී පුනප්පුනං නිබන්ධනං කරොන්තී මනං අලභිත්වා එකදිවසං ආහ ‘‘දෙව, යදි සච්චෙ තිට්ඨසි, දෙහි එවා’’ති. රාජා ‘‘අනුපධාරෙත්වා මයා ඉමිස්සා වරො දින්නො, අයඤ්ච එවං වදතී’’ති විප්පටිසාරී හුත්වා සුජාතකුමාරං පක්කොසිත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා අස්සූනි පවත්තෙසි. කුමාරො පිතරං සොචමානං දිස්වා දොමනස්සප්පත්තො අස්සූනි පවත්තෙත්වා ‘‘අනුජානාහි, දෙව, අහං අඤ්ඤත්ථ ගමිස්සාමී’’ති ආහ. තං සුත්වා රඤ්ඤා ‘‘අඤ්ඤං තෙ නගරං මාපෙස්සාමි, තත්ථ වසෙය්යාසී’’ති වුත්තෙ කුමාරො න ඉච්ඡි. ‘‘මම සහායානං රාජූනං සන්තිකෙ පෙසෙස්සාමී’’ති ච වුත්තෙ තම්පි නානුජානි. කෙවලං ‘‘දෙව, අරඤ්ඤං ගමිස්සාමී’’ති ආහ. රාජා පුත්තං ආලිඞ්ගිත්වා සීසෙ චුම්බිත්වා ‘‘මමච්චයෙන ඉධාගන්ත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨහා’’ති වත්වා විස්සජ්ජෙසි.

සො ¶ අරඤ්ඤං පවිසිත්වා වනචරකෙ නිස්සාය වසන්තො එකදිවසං මිගවං ගතො. තස්ස සමණකාලෙ සහායවරො එකො දෙවපුත්තො හිතෙසිතාය මිගරූපෙන තං පලොභෙන්තො ධාවිත්වා ආයස්මතො මහාකච්චායනස්ස වසනට්ඨානසමීපං පත්වා අන්තරධායි. සො ‘‘ඉමං මිගං ¶ ඉදානි ගණ්හිස්සාමී’’ති උපධාවන්තො ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පත්වා තං අපස්සන්තො බහි පණ්ණසාලාය ථෙරං නිසින්නං දිස්වා තස්ස සමීපෙ චාපකොටිං ඔලුබ්භ අට්ඨාසි. ථෙරො තං ඔලොකෙත්වා ආදිතො පට්ඨාය සබ්බං තස්ස පවත්තිං ඤත්වා අනුග්ගණ්හන්තො අජානන්තො විය සඞ්ගහං කරොන්තො –

‘‘දළ්හධම්මා නිසාරස්ස, ධනුං ඔලුබ්භ තිට්ඨසි;

ඛත්තියො නුසි රාජඤ්ඤො, අදු ලුද්දො වනෙචරො’’ති. –

පුච්ඡි. තත්ථ දළ්හධම්මාති දළ්හධනු. දළ්හධනු නාම ද්විසහස්සථාමං වුච්චති. ද්විසහස්සථාමන්ති ච යස්ස ආරොපිතස්ස ජියාය බද්ධො ලොහසීසාදීනං භාරො දණ්ඩෙ ගහෙත්වා යාව කණ්ඩප්පමාණා උක්ඛිත්තස්ස පථවිතො මුච්චති. නිසාරස්සාති නිරතිසයසාරස්ස විසිට්ඨසාරස්ස රුක්ඛස්ස ¶ ධනුං, සාරතරරුක්ඛමයං ධනුන්ති අත්ථො. ඔලුබ්භාති සන්නිරුම්භිත්වා. රාජඤ්ඤොති රාජකුමාරො. වනෙචරොති වනචරො.

‘‘අස්සකාධිපතිස්සාහං, භන්තෙ පුත්තො වනෙචරො;

නාමං මෙ භික්ඛු තෙ බ්රූමි, සුජාතො ඉති මං විදූ.

‘‘මිගෙ ගවෙසමානොහං, ඔගාහන්තො බ්රහාවනං;

මිගං තඤ්චෙව නාද්දක්ඛිං, තඤ්ච දිස්වා ඨිතො අහ’’න්ති. –

ආහ. තත්ථ අස්සකාධිපතිස්සාති අස්සකරට්ඨාධිපතිනො අස්සකරාජස්ස. භික්ඛූති ථෙරං ආලපති. මිගෙ ගවෙසමානොති මිගසූකරාදිකෙ ගවෙසන්තො, මිගවං චරන්තොති අත්ථො.

තං සුත්වා ථෙරො තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තො –

‘‘ස්වාගතං ¶ තෙ මහාපුඤ්ඤ, අථො තෙ අදුරාගතං;

එත්තො උදකමාදාය, පාදෙ පක්ඛාලයස්සු තෙ.

‘‘ඉදම්පි ¶ පානීයං සීතං, ආභතං ගිරිගබ්භරා;

රාජපුත්ත තතො පිත්වා, සන්ථතස්මිං උපාවිසා’’ති. – ආහ;

984. තත්ථ අදුරාගතන්ති දුරාගමනවජ්ජිතං, මහාපුඤ්ඤ, තෙ ඉධාගමනං ස්වාගතං, න තෙ අප්පකම්පි දුරාගමනං අත්ථි තුය්හඤ්ච මය්හඤ්ච පීතිසොමනස්සජනනතොති අධිප්පායො. ‘‘අධුනාගත’’න්තිපි පාඨො, ඉදානි ආගමනන්ති අත්ථො.

985. සන්ථතස්මිං උපාවිසාති අනන්තරහිතාය භූමියා අනිසීදිත්වා අමුකස්මිං තිණසන්ථාරකෙ නිසීදාති.

තතො රාජකුමාරො ථෙරස්ස පටිසන්ථාරං සම්පටිච්ඡන්තො ආහ –

‘‘කල්යාණී වත තෙ වාචා, සවනීයා මහාමුනි;

නෙලා අත්ථවතී වග්ගු, මන්ත්වා අත්ථඤ්ච භාසසි.

‘‘කා ¶ තෙ රති වනෙ විහරතො, ඉසිනිසභ වදෙහි පුට්ඨො;

තව වචනපථං නිසාමයිත්වා, අත්ථධම්මපදං සමාචරෙමසෙ’’ති.

986. තත්ථ කල්යාණීති සුන්දරා සොභනා. සවනීයාති සොතුං යුත්තා. නෙලාති නිද්දොසා. අත්ථවතීති අත්ථයුත්තා දිට්ඨධම්මිකාදිනා හිතෙන උපෙතා. වග්ගූති මධුරා. මන්ත්වාති ජානිත්වා පඤ්ඤාය පරිච්ඡින්දිත්වා. අත්ථන්ති අත්ථතො අනපෙතං එකන්තහිතාවහං.

987. ඉසිනිසභාති ඉසීසු නිසභ ආජානීයසදිස. වචනපථන්ති වචනං. වචනමෙව හි අත්ථාධිගමස්ස උපායභාවතො ‘‘වචනපථ’’න්ති වුත්තං. අත්ථධම්මපදං ¶ සමාචරෙමසෙති ඉධ චෙව සම්පරායෙ ච අත්ථාවහං සීලාදිධම්මකොට්ඨාසං පටිපජ්ජාමසෙ.

ඉදානි ථෙරො අත්තනො සම්මාපටිපත්තිං තස්ස අනුච්ඡවිකං වදන්තො –

‘‘අහිංසා ¶ සබ්බපාණීනං, කුමාරම්හාක රුච්චති;

ථෙය්යා ච අතිචාරා ච, මජ්ජපානා ච ආරති.

‘‘ආරති සමචරියා ච, බාහුසච්චං කතඤ්ඤුතා;

දිට්ඨෙව ධම්මෙ පාසංසා, ධම්මා එතෙ පසංසියා’’ති. – ආහ;

989. තත්ථ ආරති සමචරියා චාති යථාවුත්තා ච පාපධම්මතො ආරති, පටිවිරති කායසමතාදිසමචරියා ච. බාහුසච්චන්ති පරියත්තිබාහුසච්චං. කතඤ්ඤුතාති පරෙහි අත්තනො කතස්ස උපකාරස්ස ජානනා. පාසංසාති අත්ථකාමෙහි කුලපුත්තෙහි පකාරතො ආසංසිතබ්බා. ධම්මා එතෙති එතෙ යථාවුත්තා අහිංසාදිධම්මා. පසංසියාති විඤ්ඤූහි පසංසිතබ්බා.

එවං ථෙරො තස්ස අනුච්ඡවිකං සම්මාපටිපත්තිං වත්වා අනාගතංසඤාණෙන ආයුසඞ්ඛාරෙ ඔලොකෙන්තො ‘‘පඤ්චමාසමත්තමෙවා’’ති දිස්වා තං සංවෙජෙත්වා දළ්හං තත්ථ සම්මාපටිපත්තියං පතිට්ඨාපෙතුං ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සන්තිකෙ ¶ මරණං තුය්හං, ඔරං මාසෙහි පඤ්චහි;

රාජපුත්ත විජානාහි, අත්තානං පරිමොචයා’’ති.

තත්ථ අත්තානං පරිමොචයාති අත්තානං අපායදුක්ඛතො මොචෙහි.

තතො කුමාරො අත්තනො මුත්තියා උපායං පුච්ඡන්තො ආහ –

‘‘කතමං ස්වාහං ජනපදං ගන්ත්වා, කිං කම්මං කිඤ්ච පොරිසං;

කාය වා පන විජ්ජාය, භවෙය්යං අජරාමරො’’ති.

තත්ථ කතමං ස්වාහන්ති කතමං සු අහං, කතමං නූති අත්ථො. කිං කම්මං කිඤ්ච පොරිසන්ති කත්වාති වචනසෙසො. පොරිසන්ති පුරිසකිච්චං.

තතො ¶ ථෙරො තස්ස ධම්මං දෙසෙතුං ඉමා ගාථායො අවොච –

‘‘න ¶ විජ්ජතෙ සො පදෙසො, කම්මං විජ්ජා ච පොරිසං;

යත්ථ ගන්ත්වා භවෙ මච්චො, රාජපුත්තාජරාමරො.

‘‘මහද්ධනා මහාභොගා, රට්ඨවන්තොපි ඛත්තියා;

පහූතධනධඤ්ඤාසෙ, තෙපි නො අජරාමරා.

‘‘යදි තෙ සුතා අන්ධකවෙණ්ඩුපුත්තා, සූරා වීරා වික්කන්තප්පහාරිනො;

තෙපි ආයුක්ඛයං පත්තා, විද්ධස්තා සස්සතීසමා.

‘‘ඛත්තියා බ්රාහ්මණා වෙස්සා, සුද්දා චණ්ඩාලපුක්කුසා;

එතෙ චඤ්ඤෙ ච ජාතියා, තෙපි නො අජරාමරා.

‘‘යෙ මන්තං පරිවත්තෙන්ති, ඡළඞ්ගං බ්රහ්මචින්තිතං;

එතෙ චඤ්ඤෙ ච විජ්ජාය, තෙපි නො අජරාමරා.

‘‘ඉසයො චාපි යෙ සන්තා, සඤ්ඤතත්තා තපස්සිනො;

සරීරං තෙපි කාලෙන, විජහන්ති තපස්සිනො.

‘‘භාවිතත්තාපි අරහන්තො, කතකිච්චා අනාසවා;

නික්ඛිපන්ති ඉමං දෙහං, පුඤ්ඤපාපපරික්ඛයා’’ති.

992. තත්ථ ¶ යත්ථ ගන්ත්වාති යං පදෙසං ගන්ත්වා කම්මං විජ්ජං පොරිසඤ්ච කායපයොගෙන ඉතරපයොගෙන ච උපගන්ත්වා පාපුණිත්වා භවෙය්ය අජරාමරොති අත්ථො.

993. හෙට්ඨිමකොටියා කොටිසතාදිපරිමාණං සංහරිත්වා ඨපිතං මහන්තං ධනං එතෙසන්ති මහද්ධනා. කුම්භත්තයාදිකහාපණපරිබ්බයො මහන්තො භොගො එතෙසන්ති මහාභොගා. රට්ඨවන්තොති රට්ඨසාමිකා, අනෙකයොජනපරිමාණං රට්ඨං පසාසන්තාති අධිප්පායො. ඛත්තියාති ඛත්තියජාතිකා. පහූතධනධඤ්ඤාසෙති මහාධනධඤ්ඤසන්නිචයා, අත්තනො පරිසාය ච සත්තට්ඨසංවච්ඡරපහොනකධනධඤ්ඤසන්නිචයා. තෙපි නො අජරාමරාති ¶ ජරාමරණධම්මා එව, මහද්ධනතාදීනිපි තෙසං උපරි නිපතන්තං ජරාමරණං නිවත්තෙතුං න සක්කොන්තීති අත්ථො.

994. අන්ධකවෙණ්ඩුපුත්තාති ¶ අන්ධකවෙණ්ඩුස්ස පුත්තාති පඤ්ඤාතා. සූරාති සත්තිමන්තො. වීරාති වීරියවන්තො. වික්කන්තප්පහාරිනොති සූරවීරභාවෙනෙව පටිසත්තුබලං වික්කම්ම පසය්හ පහරණසීලා. විද්ධස්තාති විනට්ඨා. සස්සතීසමාති කුලපරම්පරාය සස්සතීහි චන්දසූරියාදීහි සමානා, තෙපි අචිරකාලපවත්තකුලන්වයාති අත්ථො.

995. ජාතියාති අත්තනො ජාතියා, විසිට්ඨතරා පන ජාතිපි නෙසං ජරාමරණං නිවත්තෙතුං න සක්කොතීති අත්ථො.

996. මන්තන්ති වෙදං. ඡළඞ්ගන්ති කප්පබ්යාකරණනිරුත්තිසික්ඛාඡන්දොවිචිතිජොතිසත්ථසඞ්ඛාතෙහි ඡහි අඞ්ගෙහි ඡළඞ්ගං. බ්රහ්මචින්තිතන්ති බ්රහ්මෙහි අට්ඨකාදීහි චින්තිතං පඤ්ඤාචක්ඛුනා දිට්ඨං.

997. සන්තාති උපසන්තකායවචීකම්මන්තා. සඤ්ඤතත්තාති සඤ්ඤතචිත්තා. තපස්සිනොති තපනිස්සිතා.

ඉදානි කුමාරො අත්තනා කත්තබ්බං වදන්තො –

‘‘සුභාසිතා අත්ථවතී, ගාථායො තෙ මහාමුනි;

නිජ්ඣත්තොම්හි සුභට්ඨෙන, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති. –

ආහ ¶ . තත්ථ නිජ්ඣත්තොම්හීති නිජ්ඣාපිතො ධම්මොජසඤ්ඤාය සඤ්ඤත්තිගතො අම්හි. සුභට්ඨෙනාති සුට්ඨු භාසිතෙන.

තතො ¶ ථෙරො තං අනුසාසන්තො ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘මා මං ත්වං සරණං ගච්ඡ, තමෙව සරණං වජ;

සක්යපුත්තං මහාවීරං, යමහං සරණං ගතො’’ති.

‘‘කතරස්මිං ¶ සො ජනපදෙ, සත්ථා තුම්හාක මාරිස;

අහම්පි දට්ඨුං ගච්ඡිස්සං, ජිනං අප්පටිපුග්ගල’’න්ති.

‘‘පුරත්ථිමස්මිං ජනපදෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

තත්ථාසි පුරිසාජඤ්ඤො, සො ච ඛො පරිනිබ්බුතො’’ති.

තත්ථ ථෙරෙන නිසින්නපදෙසතො මජ්ඣිමදෙසස්ස පාචීනදිසාභාගත්තා වුත්තං ‘‘පුරත්ථිමස්මිං ජනපදෙ’’ති.

එවං සො රාජපුත්තො ථෙරස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නමානසො සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨහි. තෙන වුත්තං –

‘‘සචෙ හි බුද්ධො තිට්ඨෙය්ය, සත්ථා තුම්හාක මාරිස;

යොජනානි සහස්සානි, ගච්ඡෙය්යං පයිරුපාසිතුං.

‘‘යතො ච ඛො පරිනිබ්බුතො, සත්ථා තුම්හාක මාරිස;

නිබ්බුතම්පි මහාවීරං, ගච්ඡාමි සරණං අහං.

‘‘උපෙමි සරණං බුද්ධං, ධම්මඤ්චාපි අනුත්තරං;

සඞ්ඝඤ්ච නරදෙවස්ස, ගච්ඡාමි සරණං අහං.

‘‘පාණාතිපාතා විරමාමි ඛිප්පං, ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයාමි;

අමජ්ජපො නො ච මුසා භණාමි, සකෙන දාරෙන ච හොමි තුට්ඨො’’ති.

එවං ¶ පන තං සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨිතං ථෙරො එවමාහ ‘‘රාජකුමාර, තුය්හං ඉධ අරඤ්ඤවාසෙන අත්ථො නත්ථි, න චිරං තව ජීවිතං, පඤ්චමාසබ්භන්තරෙ එව කාලං කරිස්සසි, තස්මා තව පිතු සන්තිකමෙව ගන්ත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායණො භවෙය්යාසී’’ති වත්වා අත්තනො සන්තිකෙ ධාතුයො දත්වා විස්සජ්ජෙසි. සො ගච්ඡන්තො ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හාකං වචනෙන ¶ ඉතො ගමිස්සාමි, තුම්හෙහිපි මය්හං අනුකම්පාය ¶ තත්ථ ආගන්තබ්බ’’න්ති වත්වා ථෙරස්ස අධිවාසනං විදිත්වා වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පිතු නගරං ගන්ත්වා උය්යානං පවිසිත්වා අත්තනො ආගතභාවං රඤ්ඤො නිවෙදෙසි.

තං සුත්වා රාජා සපරිවාරො උය්යානං ගන්ත්වා කුමාරං ආලිඞ්ගිත්වා අන්තෙපුරං නෙත්වා අභිසිඤ්චිතුකාමො අහොසි. කුමාරො ‘‘දෙව, මය්හං අප්පකං ආයු, ඉතො චතුන්නං මාසානං අච්චයෙන මරණං භවිස්සති, කිං මෙ රජ්ජෙන, තුම්හෙ නිස්සාය පුඤ්ඤමෙව කරිස්සාමී’’ති වත්වා ථෙරස්ස ගුණං රතනත්තයස්ස ච ආනුභාවං පවෙදෙසි. තං සුත්වා රාජා සංවෙගප්පත්තො රතනත්තයෙ ච ථෙරෙ ච පසන්නමානසො මහන්තං විහාරං කාරෙත්වා මහාකච්චායනත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ දූතං පාහෙසි. ථෙරොපි රාජානං මහාජනඤ්ච අනුග්ගණ්හන්තො ආගච්ඡි. රාජා ච සපරිවාරො දූරතොව පච්චුග්ගමනං කත්වා ථෙරං විහාරං පවෙසෙත්වා චතූහි පච්චයෙහි සක්කච්චං උපට්ඨහන්තො සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨහි. කුමාරො ච සීලානි සමාදියිත්වා ථෙරං භික්ඛූ චෙව සක්කච්චං උපට්ඨහන්තො දානානි දදන්තො ධම්මං සුණන්තො චතුන්නං මාසානං අච්චයෙන කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති. තස්ස පුඤ්ඤානුභාවෙන සත්තරතනපටිමණ්ඩිතො සත්තයොජනප්පමාණො රථො උප්පජ්ජි, අනෙකානි චස්ස අච්ඡරාසහස්සානි පරිවාරො අහොසි.

රාජා කුමාරස්ස සරීරසක්කාරං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච මහාදානං පවත්තෙත්වා චෙතියස්ස පූජං අකාසි, තත්ථ මහාජනො සන්නිපති, ථෙරොපි සපරිවාරො තං පදෙසං උපගඤ්ඡි. අථ දෙවපුත්තො අත්තනා කතකුසලකම්මං ඔලොකෙත්වා කතඤ්ඤුතාය ‘‘ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිස්සාමි, සාසනගුණෙ ච පාකටෙ කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දිබ්බරථං ආරුය්හ මහතා පරිවාරෙන දිස්සමානරූපො ආගන්ත්වා රථා ඔරුය්හ ථෙරස්ස පාදෙ වන්දිත්වා ¶ පිතරා සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ථෙරං පයිරුපාසමානො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. තං ථෙරො ඉමාහි ගාථාහි පුච්ඡි –

‘‘සහස්සරංසීව යථාමහප්පභො, දිසං යථා භාති නභෙ අනුක්කමං;

තථාපකාරො ¶ තවායං මහාරථො, සමන්තතො යොජනසත්තමායතො.

‘‘සුවණ්ණපට්ටෙහි සමන්තමොත්ථටො, උරස්ස මුත්තාහි මණීහි චිත්තිතො;

ලෙඛා සුවණ්ණස්ස ච රූපියස්ස ච, සොභෙන්ති වෙළුරියමයා සුනිම්මිතා.

‘‘සීසඤ්චිදං ¶ වෙළුරියස්ස නිම්මිතං, යුගඤ්චිදං ලොහිතකාය චිත්තිතං;

යුත්තා සුවණ්ණස්ස ච රූපියස්ස ච, සොභන්ති අස්සා ච ඉමෙ මනොජවා.

‘‘සො තිට්ඨසි හෙමරථෙ අධිට්ඨිතො, දෙවානමින්දොව සහස්සවාහනො;

පුච්ඡාමි තාහං යසවන්ත කොවිදං, කථං තයා ලද්ධො අයං උළාරො’’ති.

1007. තත්ථ සහස්සරංසීති සූරියො. සො හි අනෙකසහස්සරංසිමන්තතාය ‘‘සහස්සරංසී’’ති වුච්චති. යථාමහප්පභොති අත්තනො මහත්තස්ස අනුරූපප්පභො. යථා හි මහත්තෙන සූරියමණ්ඩලෙන සදිසං ජොතිමණ්ඩලං නත්ථි, එවං පභායපි. තථා හි තං එකස්මිං ඛණෙ තීසු මහාදීපෙසු ආලොකං ඵරන්තං තිට්ඨති. දිසං යථා භාති නභෙ අනුක්කමන්ති නභෙ ආකාසෙ යථෙව දිසං අනුක්කමන්තො ගච්ඡන්තො යථා යෙන පකාරෙන භාති දිබ්බති ජොතති. තථාපකාරොති තාදිසාකාරො. තවායන්ති තව අයං.

1008. සුවණ්ණපට්ටෙහීති ¶ සුවණ්ණමයෙහි පට්ටෙහි. සමන්තමොත්ථටො සමන්තතො ඡාදිතො. උරස්සාති උරො අස්ස, රථස්ස ¶ උරොති ච ඊසාමූලං වදති. ලෙඛාති වෙළුරියමයා මාලාකම්මලතාකම්මාදිලෙඛා. තාසං සුවණ්ණපට්ටෙසු ච රජතපට්ටෙසු ච දිස්සමානත්තා වුත්තං ‘‘සුවණ්ණස්ස ච රූපියස්ස චා’’ති. සොභෙන්තීති රථං සොභයන්ති.

1009. සීසන්ති රථකුබ්බරසීසං. වෙළුරියස්ස නිම්මිතන්ති වෙළුරියෙන නිම්මිතං, වෙළුරියමණිමයන්ති අත්ථො. ලොහිතකායාති ලොහිතකමණිනා, යෙන කෙනචි රත්තමණිනා වා. යුත්තාති යොජිතා, අථ වා යොත්තා සුවණ්ණස්ස ච රූපියස්ස චාති සුවණ්ණමයා ච රූපියමයා ච යොත්තා, සඞ්ඛලිකාති අත්ථො.

1010. අධිට්ඨිතොති අත්තනො දෙවිද්ධියා සකලමිදං ඨානං අභිභවිත්වා ඨිතො. සහස්සවාහනොති සහස්සයුත්තවාහනො, සහස්සආජානීයයුත්තරථො දෙවානමින්දො යථාති අධිප්පායො. යසවන්තාති ආලපනං, යසස්සීති අත්ථො. කොවිදන්ති කුසලඤාණවන්තං, රථාරොහනෙ වා ඡෙකං. අයං උළාරොති අයං උළාරො මහන්තො යසොති අධිප්පායො.

එවං ථෙරෙන පුට්ඨො දෙවපුත්තො ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි –

‘‘සුජාතො ¶ නාමහං භන්තෙ, රාජපුත්තො පුරෙ අහුං;

ත්වඤ්ච මං අනුකම්පාය, සඤ්ඤමස්මිං නිවෙසයි.

‘‘ඛීණායුකඤ්ච මං ඤත්වා, සරීරං පාදාසි සත්ථුනො;

ඉමං සුජාත පූජෙහි, තං තෙ අත්ථාය හෙහිති.

‘‘තාහං ගන්ධෙහි මාලෙහි, පූජයිත්වා සමුය්යුතො;

පහාය මානුසං දෙහං, උපපන්නොම්හි නන්දනං.

‘‘නන්දනෙ ච වනෙ රම්මෙ, නානාදිජගණායුතෙ;

රමාමි නච්චගීතෙහි, අච්ඡරාහි පුරක්ඛතො’’ති.

1012-3. තත්ථ ¶ සරීරන්තී සරීරධාතුං. හෙහිතීති භවිස්සති. සමුය්යුතොති සම්මා උය්යුත්තො, යුත්තප්පයුත්තොති අත්ථො.

එවං දෙවපුත්තො ථෙරෙන පුච්ඡිතමත්ථං කථෙත්වා ථෙරං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පිතරං ආපුච්ඡිත්වා රථං ¶ ආරුය්හ දෙවලොකමෙව ගතො. ථෙරොපි තමත්ථං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තපරිසාය විත්ථාරෙන ධම්මකථං කථෙසි. සා ධම්මකථා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසි. අථ ථෙරො තං සබ්බං අත්තනා ච තෙන ච කථිතනියාමෙනෙව සඞ්ගීතිකාලෙ ධම්මසඞ්ගාහකානං ආරොචෙසි, තෙ ච තං තථා සඞ්ගහං ආරොපෙසුන්ති.

සහස්සයුත්තං හයවාහනං සුභන්ති මහාරථවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන ච සමයෙන ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන දෙවචාරිකං චරන්තො තාවතිංසභවනෙ ගොපාලස්ස නාම දෙවපුත්තස්ස අත්තනො විමානතො නික්ඛමිත්වා සහස්සයුත්තං මහන්තං දිබ්බරථං අභිරුය්හ මහන්තෙන පරිවාරෙන මහතියා දෙවිද්ධියා උය්යානකීළනත්ථං ගච්ඡන්තස්ස අවිදූරෙ පාතුරහොසි. තං දිස්වා දෙවපුත්තො සඤ්ජාතගාරවබහුමානො සහසා ¶ රථතො ඔරුය්හ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අඤ්ජලිං සිරසි පග්ගය්හ අට්ඨාසි.

තස්සිදං පුබ්බකම්මං – සො කිර විපස්සිං භගවන්තං සුවණ්ණමාලාය පූජෙත්වා ‘‘ඉමස්ස පුඤ්ඤස්ස ආනුභාවෙන මය්හං භවෙ භවෙ සොවණ්ණමයා උරච්ඡදමාලා නිබ්බත්තතූ’’ති කතපණිධානාය අනෙකකප්පෙසු සුගතීසුයෙව සංසරන්තියා කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කිකිස්ස කාසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තාය යථාපණිධානං සුවණ්ණමාලාලාභෙන ‘‘උරච්ඡදමාලා’’ති ලද්ධනාමාය දෙවකඤ්ඤාසදිසාය රාජධීතාය ආචරියො ගොපාලො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සසාවකසඞ්ඝස්ස කස්සපස්ස භගවතො අසදිසදානාදීනි මහාදානානි පවත්තෙත්වා ඉන්ද්රියානං අපරිපක්කභාවෙන අත්තානං රාජධීතරඤ්ච උද්දිස්ස සත්ථාරා දෙසිතං ¶ ධම්මං ¶ සුත්වාපි විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො පුථුජ්ජනකාලකිරියමෙව කත්වා යථූපචිතපුඤ්ඤානුභාවෙන තාවතිංසෙසු යොජනසතිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති, අනෙකකොටිඅච්ඡරාපරිවාරො අහොසි, සත්තරතනමයො චස්ස සහස්සයුත්තො සුවිභත්තභිත්තිවිචිත්තො සිනිද්ධමධුරනිග්ඝොසො අත්තනො පභාසමුදයෙන අවහසන්තො විය දිවඞ්කරමණ්ඩලං දිබ්බො ආජඤ්ඤරථො නිබ්බත්ති.

සො තත්ථ යාවතායුකං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා අපරාපරං දෙවෙසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන යථාවුත්තසම්පත්තිවිභවො ගොපාලො එව නාම දෙවපුත්තො හුත්වා තාවතිංසෙසුයෙව නිබ්බත්ති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තෙන ච සමයෙන ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො…පෙ… අඤ්ජලිං සිරසි පග්ගය්හ අට්ඨාසී’’ති.

එවං පන උපසඞ්කමිත්වා ඨිතං තං දෙවපුත්තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො ඉමාහි ගාථාහි පුච්ඡි –

‘‘සහස්සයුත්තං හයවාහනං සුභං, ආරුය්හිමං සන්දනං නෙකචිත්තං;

උය්යානභූමිං අභිතො අනුක්කමං, පුරින්දදො භූතපතීව වාසවො.

‘‘සොවණ්ණමයා තෙ රථකුබ්බරා උභො, ඵලෙහි අංසෙහි අතීව සඞ්ගතා;

සුජාතගුම්බා නරවීරනිට්ඨිතා, විරොචති පන්නරසෙව චන්දො.

‘‘සුවණ්ණජාලාවතතො ¶ රථො අයං, බහූහි නානාරතනෙහි චිත්තිතො;

සුනන්දිඝොසො ච සුභස්සරො ච, විරොචතී චාමරහත්ථබාහුභි.

‘‘ඉමා ¶ ච නාභ්යො මනසාභිනිම්මිතා, රථස්ස පාදන්තරමජ්ඣභූසිතා;

ඉමා ච නාභ්යො සතරාජිචිත්තිතා, සතෙරතා විජ්ජුරිවප්පභාසරෙ.

‘‘අනෙකචිත්තාවතතො ¶ රථො අයං, පුථූ ච නෙමී ච සහස්සරංසිකො;

තෙසං සරො සුය්යති වග්ගුරූපො, පඤ්චඞ්ගිකං තූරියමිවප්පවාදිතං.

‘‘සිරස්මිං චිත්තං මණිචන්දකප්පිතං, සදා විසුද්ධං රුචිරං පභස්සරං;

සුවණ්ණරාජීහි අතීව සඞ්ගතං, වෙළුරියරාජීව අතීව සොභති.

‘‘ඉමෙ ච වාළී මණිචන්දකප්පිතා, ආරොහකම්බූ සුජවා බ්රහූපමා;

බ්රහා මහන්තා බලිනො මහාජවා, මනො තවඤ්ඤාය තථෙව සිංසරෙ.

‘‘ඉමෙ ච සබ්බෙ සහිතා චතුක්කමා, මනො තවඤ්ඤාය තථෙව සිංසරෙ;

සමං වහන්තී මුදුකා අනුද්ධතා, ආමොදමානා තුරගානමුත්තමා.

‘‘ධුනන්ති වග්ගන්ති පතන්ති චම්බරෙ, අබ්භුද්ධුනන්තා සුකතෙ පිළන්ධනෙ;

තෙසං සරො සුය්යති වග්ගුරූපො, පඤ්චඞ්ගිකං තූරියමිවප්පවාදිතං.

‘‘රථස්ස ඝොසො අපිළන්ධනාන ච, ඛුරස්ස නාදො අභිහිංසනාය ච;

ඝොසො සුවග්ගූ සමිතස්ස සුය්යති, ගන්ධබ්බතූරියානි විචිත්රසංවනෙ.

‘‘රථෙ ¶ ඨිතාතා මිගමන්දලොචනා, ආළාරපම්හා හසිතා පියංවදා;

වෙළුරියජාලාවතතා තනුච්ඡවා, සදෙව ගන්ධබ්බසූරග්ගපූජිතා.

‘‘තා ¶ රත්තරත්තම්බරපීතවාසසා, විසාලනෙත්තා අභිරත්තලොචනා;

කුලෙ සුජාතා සුතනූ සුචිම්හිතා, රථෙ ඨිතා පඤ්ජලිකා උපට්ඨිතා.

‘‘තා ¶ කම්බුකෙයූරධරා සුවාසසා, සුමජ්ඣිමා ඌරුථනූපපන්නා;

වට්ටඞ්ගුලියො සුමුඛා සුදස්සනා, රථෙ ඨිතා පඤ්ජලිකා උපට්ඨිතා.

‘‘අඤ්ඤා සුවෙණී සුසු මිස්සකෙසියො, සමං විභත්තාහි පභස්සරාහි ච;

අනුබ්බතා තා තව මානසෙ රතා, රථෙ ඨිතා පඤ්ජලිකා උපට්ඨිතා.

‘‘ආවෙළිනියො පදුමුප්පලච්ඡදා, අලඞ්කතා චන්දනසාරවාසිතා;

අනුබ්බතා තා තව මානසෙ රතා, රථෙ ඨිතා පඤ්ජලිකා උපට්ඨිතා.

‘‘තා මාලිනියො පදුමුප්පලච්ඡදා, අලඞ්කතා චන්දනසාරවාසිතා;

අනුබ්බතා තා තව මානසෙ රතා, රථෙ ඨිතා පඤ්ජලිකා උපට්ඨිතා.

‘‘කණ්ඨෙසු තෙ යානි පිළන්ධනානි, හත්ථෙසු පාදෙසු තථෙව සීසෙ;

ඔභාසයන්තී දස සබ්බසො දිසා, අබ්භුද්දයං සාරදිකොව භාණුමා.

‘‘වාතස්ස ¶ වෙගෙන ච සම්පකම්පිතා, භුජෙසු මාලා අපිළන්ධනානි ච;

මුඤ්චන්ති ඝොසං රුචිරං සුචිං සුභං, සබ්බෙහි විඤ්ඤූහි සුතබ්බරූපං.

‘‘උය්යානභූම්යා ¶ ච දුවද්ධතො ඨිතා, රථා ච නාගා තූරියානි ච සරො;

තමෙව දෙවින්ද පමොදයන්ති, වීණා යථා පොක්ඛරපත්තබාහුභි.

‘‘ඉමාසු වීණාසු බහූසු වග්ගූසු, මනුඤ්ඤරූපාසු හදයෙරිතං පීතිං;

පවජ්ජමානාසු අතීව අච්ඡරා, භමන්ති කඤ්ඤා පදුමෙසු සික්ඛිතා.

‘‘යදා ච ගීතානි ච වාදිතානි ච, නච්චානි චිමානි සමෙන්ති එකතො;

අථෙත්ථ නච්චන්ති අථෙත්ථ අච්ඡරා, ඔභාසයන්තී උභතො වරිත්ථියො.

‘‘සො මොදසි තූරියගණප්පබොධනො, මහීයමානො වජිරාවුධොරිව;

ඉමාසු වීණාසු බහූසු වග්ගූසු, මනුඤ්ඤරූපාසු හදයෙරිතං පීතිං.

‘‘කිං ¶ ත්වං පුරෙ කම්මමකාසි අත්තනා, මනුස්සභූතො පුරිමාය ජාතියා;

උපොසථං කං වා තුවං උපාවසි, කං ධම්මචරියං වතමාභිරොචයි.

‘‘නයීදමප්පස්ස කතස්ස කම්මුනො, පුබ්බෙ සුචිණ්ණස්ස උපොසථස්ස වා;

ඉද්ධානුභාවො විපුලො අයං තව, යං දෙවසඞ්ඝං අභිරොචසෙ භුසං.

‘‘දානස්ස ¶ තෙ ඉදං ඵලං, අථො සීලස්ස වා පන;

අථො අඤ්ජලිකම්මස්ස, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

1015. තත්ථ සහස්සයුත්තන්ති සහස්සෙන යුත්තං, සහස්සං වා යුත්තං යොජිතං එතස්මින්ති සහස්සයුත්තං. කස්ස පනෙතං ¶ සහස්සන්ති? ‘‘හයවාහන’’න්ති අනන්තරං වුච්චමානත්තා හයානන්ති අයමත්ථො විඤ්ඤායතෙව. හයා වාහනං එතස්සාති හයවාහනං. කෙචි පන ‘‘සහස්සයුත්තහයවාහන’’න්ති අනුනාසිකලොපං එකමෙව සමාසපදං කත්වා වණ්ණෙන්ති, එතස්මිං පක්ඛෙ හයවාහනං විය වාහනන්ති අත්ථො යුජ්ජති. හයවාහනසහස්සයුත්තං යුත්තහයවාහනසහස්සන්ති හි අත්ථො. අපරෙ පන ‘‘සහස්සයුත්තන්ති සහස්සදිබ්බාජඤ්ඤයුත්ත’’න්ති වදන්ති. සන්දනන්ති රථං. නෙකචිත්තන්ති අනෙකචිත්තං නානාවිධවිචිත්තවන්තං. උය්යානභූමිං අභිතොති උය්යානභූමියා සමීපෙ. ‘‘අභිතො’’ති හි පදං අපෙක්ඛිත්වා සාමිඅත්ථෙ එතං උපයොගවචනං. කෙචි පන ‘‘උය්යානභූම්යා’’තිපි පඨන්ති, තෙ සද්දනයම්පි අනුපධාරෙන්තා පඨන්ති. අනුක්කමන්ති ගච්ඡන්තො පුරින්දදො භූතපතීව වාසවො විරොචසීති සම්බන්ධො.

1016. සොවණ්ණමයාති සුවණ්ණමයා. තෙති තව. රථකුබ්බරා උභොති රථස්ස උභොසු පස්සෙසු වෙදිකා. යො හි රථස්ස සොභනත්ථඤ්චෙව උපරි ඨිතානං ගුත්තත්ථඤ්ච උභොසු පස්සෙසු වෙදිකාකාරෙන පරික්ඛෙපො කරීයති, තස්ස පුරිමභාගෙ උභොසු පස්සෙසු යාව රථීසා, තාව හත්ථෙහි ගහණයොග්ගො රථස්ස අවයවවිසෙසො, ඉධ සො එව කුබ්බරොති අධිප්පෙතො. තෙනෙවාහ ‘‘උභො’’ති. අඤ්ඤත්ථ පන රථීසා කුබ්බරොති වුච්චති. ඵලෙහීති රථූපත්ථම්භස්ස දක්ඛිණවාමභෙදෙහි ද්වීහි ඵලෙහි, පරියන්තාවෙත්ථ ඵලාති වුත්තා. අංසෙහීති කුබ්බරඵලෙ පතිට්ඨිතෙහි හෙට්ඨිමඅංසෙහි. අතීව සඞ්ගතාති අතිවිය සුට්ඨු සඞ්ගතා සුඵස්සිතා නිබ්බිවරා. ඉදඤ්ච සිප්පිවිරචිතෙ කිත්තිමරථෙ ලබ්භමානවිසෙසං තත්ථ ආරොපෙත්වා වුත්තං. සො පන අපොරිසතාය අකිත්තිමො සයංජාතො ¶ කෙනචි අඝටිතොයෙව. සුජාතගුම්බාති සුසණ්ඨිතථම්භකසමුදායා. යෙ හි වෙදිකාය නිරන්තරං ඨිතා සුසණ්ඨිතඝටකාදිඅවයවවිසෙසවන්තො ¶ ථම්භකසමුදායා, තෙසං ¶ වසෙනෙවං වුත්තං ‘‘සුජාතගුම්බා’’ති. නරවීරනිට්ඨිතාති සිප්පාචරියෙහි නිට්ඨාපිතසදිසා. සිප්පාචරියා හි අත්තනො සරීරඛෙදං අචින්තෙත්වා වීරියබලෙන සිප්පස්ස සුට්ඨු විචාරණතො නරෙසු වීරියවන්තොති ඉධ ‘‘නරවීරා’’ති වුත්තා. නරවීරාති වා දෙවපුත්තස්ස ආලපනං. නිට්ඨිතාති පරියොසිතා පරිපුණ්ණසොභාතිසයා. ‘‘නරවීරනිම්මිතා’’ති වා පාඨො, නරෙසු ධිතිසම්පන්නෙහි නිම්මිතසදිසාති අත්ථො. එවංවිධකුබ්බරතාය අයං තව රථො විරොචති. කිං විය? පන්නරසෙව චන්දො, සුක්කපක්ඛෙ පන්නරසියං පරිපුණ්ණකාලෙ චන්දිමා විය.

1017. සුවණ්ණජාලාවතතොති සුවණ්ණජාලකෙහි අවතතො ඡාදිතො. ‘‘සුවණ්ණජාලාවිතතො’’තිපි පාඨො, ගවච්ඡිතොති අත්ථො. බහූහීති අනෙකෙහි. නානාරතනෙහීති පදුමරාගඵුස්සරාගාදිනානාවිධරතනෙහි. සුනන්දිඝොසොති සුට්ඨු නන්දිතබ්බඝොසො, සවනීයමධුරනින්නාදොති අත්ථො. සුනන්දිඝොසොති වා සුට්ඨු කතනන්දිඝොසො, නච්චනාදීනං දස්සනාදීසු පවත්තිතසාධුකාරසද්දාදිවසෙන කතපමොදනින්නාදොති අත්ථො, ‘‘කාලෙන කාලං ආසීවාදනවසෙන සුට්ඨු පයුත්තනන්දිඝොසො’’ති ච වදන්ති. සුභස්සරොති සුට්ඨු අතිවිය ඔභාසනසභාවො, තත්ථ වා පවත්තමානානං දෙවතානං සොභනෙන ගීතවාදිතස්සරෙන සුභස්සරො. චාමරහත්ථබාහුභීති චාමරහත්ථයුත්තබාහූහි ඉතො චිතො ච බීජයමාන චාමරකලාපෙහි දෙවතානං භුජෙහි, තථාභූතාහි දෙවතාහි වා විරොචති.

1018. නාභ්යොති රථචක්කානං නාභියො. මනසාභිනිම්මිතාති ‘‘ඉමෙ ඊදිසා හොන්තූ’’ති චිත්තෙන නිම්මිතසදිසා. රථස්ස ¶ පාදන්තරමජ්ඣභූසිතාති රථස්ස පාදානං රථචක්කානං අන්තෙන නෙමිනා නානාරතනසමුජ්ජලෙන අරානං වෙමජ්ඣෙන ච මණ්ඩිතා. සතරාජිචිත්තිතාති අනෙකවණ්ණාහි අනෙකසතාහි රාජීහි ලෙඛාහි චිත්තිතා විචිත්තභාවං ගතා. සතෙරතා විජ්ජුරිවාති සතෙරතසඞ්ඛාතවිජ්ජුලතා විය පභාසරෙ විජ්ජොතන්ති.

1019. අනෙකචිත්තාවතතොති ¶ අනෙකෙහි මාලාකම්මාදිචිත්තෙහි අවතතො සමොකිණ්ණො. ‘‘අනෙකචිත්තාවිතතො’’තිපි පඨන්ති, සොයෙව අත්ථො, ගාථාසුඛත්ථං පන දීඝකරණං. පුථූ ච නෙමී චාති පුථුලනෙමි ච, එකො ච-කාරො නිපාතමත්තං. සහස්සරංසිකොති අනෙකසහස්සරංසිකො. ‘‘සහස්සරංසියො’’තිපි පාළි. අපරෙ පන ‘‘නතා රංසියො’’ති ච පඨන්ති, තත්ථ නතාති අජියධනුදණ්ඩකො විය ඔණතා නෙමිප්පදෙසා. සහස්සරංසියොති සූරියමණ්ඩලං විය විප්ඵුරන්තකිරණජාලා. තෙසන්ති ඔලම්බමානකිඞ්කිණිකජාලානං නෙමිප්පදෙසානං.

1020. සිරස්මින්ති ¶ සීසෙ, රථස්ස සීසෙති අත්ථො. සිරො වා අස්මිං රථෙ. චිත්තන්ති විචිත්තං. මණිචන්දකප්පිතන්ති මණිමයමණ්ඩලානුවිද්ධං චන්දමණ්ඩලසදිසෙන මණිනා අනුවිද්ධං. රුචිරං පභස්සරන්ති ඉමිනා තස්ස චන්දමණ්ඩලසදිසතංයෙව විභාවෙති, සදා විසුද්ධන්ති ඉමිනා පනස්ස චන්දමණ්ඩලතොපි විසෙසං දස්සෙති. සුවණ්ණරාජීහීති අන්තරන්තරා වට්ටාකාරෙන සණ්ඨිතාහි සුවණ්ණලෙඛාහි. සඞ්ගතන්ති සහිතං. වෙළුරියරාජීවාති අන්තරන්තරා සුවණ්ණරාජීහි ඛචිතමණිමණ්ඩලත්තා වෙළුරියරාජීහි විය සොභති. ‘‘වෙළුරියරාජීහී’’ති ච පඨන්ති.

1021. වාළීති වාළවන්තො සම්පන්නවාළධිනො, අස්සෙ සන්ධාය වදති ¶ . ‘‘වාජී’’ති වා පාඨො. මණිචන්දකප්පිතාති චාමරොලම්බනට්ඨානෙසු මණිමයචන්දකානුවිද්ධා. ආරොහකම්බූති උච්චා චෙව තදනුරූපපරිණාහා ච, ආරොහපරිණාහසම්පන්නාති අත්ථො. සුජවාති සුන්දරජවා ජවවන්තො මහාජවා, සොභනගතිකාති අත්ථො. බ්රහූපමාති බ්රහා විය පමිනිතබ්බා, අත්තනො පමාණතො අධිකා විය පඤ්ඤායන්තාති අත්ථො. බ්රහාති වුඩ්ඪා පවඩ්ඪසබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගා. මහන්තාති මහානුභාවා මහිද්ධිකා. බලිනොති සරීරබලෙන ච උස්සාහබලෙන ච බලවන්තො. මහාජවාති සීඝවෙගා. මනො තවඤ්ඤායාති තව චිත්තං ඤත්වා. තථෙවාති චිත්තානුරූපමෙව. සිංසරෙති සංසප්පරෙ, පවත්තරෙති අත්ථො.

1022. ඉමෙති යථාවුත්තඅස්සෙ සන්ධායාහ. සබ්බෙති සහස්සමත්තාපි. සහිතාති සමානජවතාය සමානගමනතාය ච ගතියං සහිතා, අඤ්ඤමඤ්ඤං අනූනාධිකගමනාති අත්ථො. චතූහි පාදෙහි කමන්ති ¶ ගච්ඡන්තීති චතුක්කමා. සමං වහන්තීති ‘‘සහිතා’’ති පදෙන වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කරොති. මුදුකාති මුදුසභාවා, භද්රා ආජානීයාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අනුද්ධතා’’ති, උද්ධතරහිතා ඛොභං අකරොන්තාති අත්ථො. ආමොදමානාති පමොදමානා, අඛළුඞ්කතාය අඤ්ඤමඤ්ඤං රථිකාදීනඤ්ච තුට්ඨිං පවෙදයන්තාති අත්ථො.

1023. ධුනන්තීති චාමරභාරං කෙසරභාරං වාලධිඤ්ච විධුනන්ති. වග්ගන්තීති කදාචි පදෙ පදං නික්ඛිපන්තා වග්ගනෙන ගමනෙන ගච්ඡන්ති. පතන්තීති කදාචි පවත්තන්ති, ලඞ්ඝන්තීති අත්ථො. ‘‘ප්ලවන්තී’’ති ච කෙචි පඨන්ති, සොයෙවත්ථො. අබ්භුද්ධුනන්තාති කම්මසිප්පිනා සුකතෙ සුට්ඨු ¶ නිම්මිතෙ ඛුද්දකඝණ්ටාදිඅස්සාලඞ්කාරෙ අභිඋද්ධුනන්තා අධිකං උද්ධුනන්තා. තෙසන්ති තෙසං පිළන්ධනානං.

1024. රථස්ස ඝොසොති යථාවුත්තො රථනිග්ඝොසො. අපිළන්ධනාන චාති අ-කාරො නිපාතමත්තං ¶ . පිළන්ධනානං ආභරණානං. අපිළන්ධනන්ති ච ආභරණපරියායොති වා වදන්ති, රථස්සානං ආභරණානඤ්චඝොසොති අත්ථො. ඛුරස්සනාදොති තුරඞ්ගානං ඛුරනිපාතසද්දො. කිඤ්චාපි අස්සා ආකාසෙන ගච්ඡන්ති, මධුරස්ස පන ඛුරනිපාතසද්දස්ස උපලද්ධිහෙතුභූතෙන කම්මුනා තෙසං ඛුරනික්ඛෙපෙ ඛුරනික්ඛෙපෙ පටිඝාතො ලබ්භතීති වදන්ති. අභිහිංසනාය චාති අස්සානං අධිකහිංසනෙන ච, අන්තරන්තරා අස්සෙහි පවත්තිතහෙසනෙන චාති අත්ථො. ‘‘අභිහෙසනාය චා’’ති කෙචි පඨන්ති. සමිතස්සාති සමුදිතස්ස දිබ්බජනස්ස ඝොසො ච සුවග්ගු සුමධුරං සුය්යති. කිං වියාති ආහ ‘‘ගන්ධබ්බතූරියානි විචිත්රසංවනෙ’’ති, චිත්රලතාවනෙ ගන්ධබ්බදෙවපුත්තානං පඤ්චඞ්ගිකතූරියානි විය. තූරියසන්නිස්සිතො හි සද්දො ‘‘තූරියානී’’ති වුත්තො නිස්සයවොහාරෙන. ‘‘ගන්ධබ්බතූරියාන ච විචිත්රසංවනෙ’’ති ච පාඨො, ‘‘තූරියානඤ්ච’’ඉති අනුනාසිකං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. අපරෙ ‘‘ගන්ධබ්බතූරියානි විචිත්රපවනෙ’’ති පඨන්ති.

1025. රථෙ ඨිතාතාති රථෙ ඨිතා එතා. මිගමන්දලොචනාති මිගච්ඡාපිකානං විය මුදුසිනිද්ධදිට්ඨිනිපාතා. ආළාරපම්හාති බහලසඞ්ගතපඛුමා, ගොපඛුමාති අත්ථො. හසිතාති පහසිතා, පහංසිතමුඛාති අත්ථො ¶ . පියංවදාති පියවාදිනියො. වෙළුරියජාලාවතතාති ¶ වෙළුරියමණිමයෙන ජාලෙන ඡාදිතසරීරා. තනුච්ඡවාති සුඛුමච්ඡවියො. සදෙවාති සදා එව සබ්බකාලමෙව. ගන්ධබ්බසූරග්ගපූජිතාති ගන්ධබ්බදෙවතාහි චෙව අපරාහි ච අග්ගදෙවතාහි ලද්ධපූජා.

1026. තා රත්තරත්තම්බරපීතවාසසාති රජනීයරූපා ච රත්තපීතවත්ථා ච. අභිරත්තලොචනාති විසෙසතො රත්තරාජීහි උපසොභිතනයනා. කුලෙ සුජාතාති සින්ධවකුලෙ සුජාතා විසිට්ඨදෙවනිකායෙ සම්භවා. සුතනූති සුන්දරසරීරා. සුචිම්හිතාති සුද්ධසිතකරණා.

1027. තා කම්බුකෙයූරධරාති සුවණ්ණමයකෙයූරධරා. සුමජ්ඣිමාති විලග්ගමජ්ඣා. ඌරුථනූපපන්නාති සම්පන්නඌරුථනා, කදලික්ඛන්ධසදිසඌරු චෙව සමුග්ගසදිසථනා ච. වට්ටඞ්ගුලියොති අනුපුබ්බතො වට්ටඞ්ගුලියො. සුමුඛාති සුන්දරමුඛා, පමුදිතමුඛා වා. සුදස්සනාති දස්සනීයා.

1028. අඤ්ඤාති එකච්චා. සුවෙණීති සුන්දරකෙසවෙණියො. සුසූති දහරා. මිස්සකෙසියොති රත්තමාලාදීහි මිස්සිතකෙසවට්ටියො. කථං? සමං විභත්තාහි පභස්සරාහි චාති, සමං අඤ්ඤමඤ්ඤසදිසං නානාවිභත්තිවසෙන විභත්තාහි සුවණ්ණචීරාදිඛචිතාහි ඉන්දනීලමණිආදයො ¶ විය පභස්සරාහි කෙසවට්ටීහි මිස්සිතකෙසියොති යොජනා. අනුබ්බතාති අනුකූලකිරියා. තාති අච්ඡරායො.

1029. චන්දනසාරවොසිතාති සාරභූතෙන දිබ්බචන්දනෙන උල්ලිත්තා විච්ඡුරිතා.

1031. කණ්ඨෙසූතිආදිනා ගීවූපගහත්ථූපගපාදූපගසීසූපගාදිආභරණානි දස්සෙති. ඔභාසයන්තීති කණ්ඨෙසු යානි පිළන්ධනානි, තෙහි ඔභාසයන්තීති යොජනා. එවං සෙසෙසුපි. අබ්භුද්දයන්ති අභිඋග්ගච්ඡන්තො, ‘‘අබ්භුද්දස’’න්තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. සාරදිකොති සරදකාලිකො. භාණුමාති ¶ සූරියො. සො හි අබ්භාදිදොසවිරහෙන දසපි දිසා සුට්ඨු ඔභාසෙති.

1032. වාතස්ස වෙගෙන චාති මනුඤ්ඤගන්ධූපහාරං සද්දූපහාරඤ්ච කරොන්තෙන උපහරන්තෙන විය වායන්තෙන වාතස්ස වෙගෙන රථතුරඞ්ගවෙගෙන ච. මුඤ්චන්තීති ¶ විස්සජ්ජෙන්ති. රුචිරන්ති පඤ්චඞ්ගිකතූරියානි විය උපරූපරි රුචිදායකං. සුචින්ති සුද්ධං අසංසට්ඨං. සුභන්ති මනුඤ්ඤං. සබ්බෙහි විඤ්ඤූහි සුතබ්බරූපන්ති සබ්බෙහිපි විඤ්ඤුජාතිකෙහි ගන්ධබ්බසමයඤ්ඤූහි සොතබ්බං සවනීයං උත්තමසභාවං ඝොසං මුඤ්චන්තීති යොජනා.

1033. උය්යානභූම්යාති උය්යානභූමියං. දුවද්ධතොති ද්වීහි අද්ධපස්සෙහි. ‘‘දුභතො ච ඨිතා’’තිපි පඨන්ති, සොයෙවත්ථො. රථාති රථෙ. නාගාති නාගෙ. උපයොගත්ථෙ හි එතං පච්චත්තවචනං. සරොති රථනාගතූරියානි පටිච්ච නිබ්බත්තො සරො. දෙවින්දාති දෙවපුත්තං ආලපති. වීණා යථා පොක්ඛරපත්තබාහුභීති යථා වීණා සම්මදෙව යොජිතෙහි දොණිපත්තබාහුදණ්ඩෙහි තංතංමුච්ඡනානුරූපං අවට්ඨිතෙහි වාදියමානා සුණන්තං ජනං පමොදෙති, එවං තං රථාදයො අත්තනො සරෙන පමොදයන්ති. සුසික්ඛිතභාවෙන පොක්ඛරභාවං සුන්දරභාවං පත්තෙහි වීණාවාදකස්ස හත්ථෙහි පවාදිතා වීණා යථා මහාජනං පමොදෙති, එවං තං රථාදයො අත්තනො සරෙන පමොදයන්තීති.

1034. ඉමාසු වීණාසූති ගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – ඉමාසු උජුකොටිවඞ්කබ්රහතීනන්දිනීතිසරආදිභෙදාසු බහූසු වීණාසු සිනිද්ධමධුරස්සරතාය වග්ගූසු තතො එව මනුඤ්ඤරූපාසු හදයෙරිතං හදයඞ්ගමං හදයහාරිනිං පීතිං පීතිනිමිත්තං පවජ්ජමානාසු පවාදියමානාසු ¶ අච්ඡරා දෙවකඤ්ඤා පීතිවෙගුක්ඛිත්තතාය අත්තනො ¶ සුසික්ඛිතතාය ච දිබ්බපදුමෙසු භමන්ති නච්චං දස්සෙන්තියො සඤ්චරන්ති.

1035. ඉමානීති ඉදං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං ‘‘ඉමානි ගීතානි, ඉමානි වාදිතානි, ඉමානි නච්චානි චා’’ති. සමෙන්ති එකතොති එකජ්ඣං සමරසානි හොන්ති. අථ වා සමෙන්ති එකතොති එකතො එකජ්ඣං සමානි සමරසානි කරොන්ති, තන්තිස්සරං ගීතස්සරෙන, ගීතස්සරඤ්ච තන්තිස්සරෙන සංසන්දන්තියො නච්චනෙන යථාධිගතෙ හස්සාදිරසෙ අපරිහාපෙන්තියො සමෙන්ති සමානෙන්තීති අත්ථො. අත්ථෙත්ථ නච්චන්ති අථෙත්ථ අච්ඡරා ඔභාසයන්තීති එවං ගීතාදීනි සමරසෙ කරොන්තියො අථ අඤ්ඤා එකච්චා අච්ඡරා එත්ථ එතස්මිං තව රථෙ නච්චන්ති, අථ අඤ්ඤා වරිත්ථියො උත්තමිත්ථියො නච්චං පස්සන්තියො අත්තනො සරීරොභාසෙන චෙව වත්ථාභරණඔභාසෙන ච එත්ථ ¶ එතස්මිං පදෙසෙ උභතො ද්වීසු පස්සෙසු දසපි දිසා කෙවලං ඔභාසයන්ති විජ්ජොතයන්තීති අත්ථො.

1036. සොති සො ත්වං එවංභූතො. තූරියගණප්පබොධනොති දිබ්බතූරියසමූහෙන කතපීතිපබොධනො. මහීයමානොති පූජීයමානො. වජිරාවුධොරිවාති ඉන්දො විය.

1037. උපොසථං කං වා තුවං උපාවසීති අඤ්ඤෙහිපි උපොසථො උපවසීයති, ත්වං කං වා කීදිසං නාම උපොසථං උපවසීති පුච්ඡති. ධම්මචරියන්ති දානාදිපුඤ්ඤපටිපත්තිං. වතන්ති වතසමාදානං. අභිරොචයීති අභිරොචෙසි, රුච්චිත්වා පූරෙසීති අත්ථො. ‘‘අභිරාධයී’’තිපි පාඨො, සාධෙසි නිප්ඵාදෙසීති අත්ථො.

1038. ඉදන්ති නිපාතමත්තං, ඉදං වා ඵලන්ති අධිප්පායො. අභිරොචසෙති අභිභවිත්වා විජ්ජොතසි.

එවං මහාථෙරෙන පුට්ඨො දෙවපුත්තො තමත්ථං ආචික්ඛි. තෙන වුත්තං –

‘‘සො ¶ දෙවපුත්තො අත්තමනො, මොග්ගල්ලානෙන පුච්ඡිතො;

පඤ්හං පුට්ඨො වියාකාසි, යස්ස කම්මස්සිදං ඵල’’න්ති.

‘‘ජිතින්ද්රියං ¶ බුද්ධමනොමනික්කමං, නරුත්තමං කස්සපමග්ගපුග්ගලං;

අවාපුරන්තං අමතස්ස ද්වාරං, දෙවාතිදෙවං සතපුඤ්ඤලක්ඛණං.

‘‘තමද්දසං කුඤ්ජරමොඝතිණ්ණං, සුවණ්ණසිඞ්ගීනදබිම්බසාදිසං;

දිස්වාන තං ඛිප්පමහුං සුචීමනො, තමෙව දිස්වාන සුභාසිතද්ධජං.

‘‘තමන්නපානං අථවාපි චීවරං, සුචිං පණීතං රසසා උපෙතං;

පුප්ඵාභිකිණ්ණම්හි සකෙ නිවෙසනෙ, පතිට්ඨපෙසිං ස අසඞ්ගමානසො.

‘‘තමන්නපානෙන ¶ ච චීවරෙන ච, ඛජ්ජෙන භොජ්ජෙන ච සායනෙන ච;

සන්තප්පයිත්වා ද්විපදානමුත්තමං, සො සග්ගසො දෙවපුරෙ රමාමහං.

‘‘එතෙනුපායෙන ඉමං නිරග්ගළං, යඤ්ඤං යජිත්වා තිවිධං විසුද්ධං;

පහායහං මානුසකං සමුස්සයං, ඉන්දූපමො දෙවපුරෙ රමාමහං.

‘‘ආයුඤ්ච වණ්ණඤ්ච සුඛං බලඤ්ච, පණීතරූපං අතිකඞ්ඛතා මුනි;

අන්නඤ්ච පානඤ්ච බහුං සුසඞ්ඛතං, පතිට්ඨපෙතබ්බමසඞ්ගමානසෙ.

‘‘නයිමස්මිං ලොකෙ පරස්මිං වා පන, බුද්ධෙන සෙට්ඨො ව සමො ව විජ්ජති;

ආහුනෙය්යානං ¶ පරමාහුතිං ගතො, පුඤ්ඤත්ථිකානං විපුලප්ඵලෙසින’’න්ති.

1041. තත්ථ ජිතින්ද්රියන්ති මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං බොධිමූලෙයෙව අග්ගමග්ගෙන ජිතත්තා නිබ්බිසෙවනභාවස්ස කතත්තා ජිතින්ද්රියං. අභිඤ්ඤෙය්යාදීනං අභිඤ්ඤෙය්යාදිභාවතො අනවසෙසතො අභිසම්බුද්ධත්තා බුද්ධං. පුරිපුණ්ණවීරියතාය අනොමනික්කමං චතුරඞ්ගසමන්නාගතස්ස වීරියස්ස චතුබ්බිධසම්මප්පධානස්ස ච පාරිපූරියාති අත්ථො. නරුත්තමන්ති නරානං උත්තමං ද්විපදුත්තමං. කස්සපන්ති භගවන්තං ගොත්තෙන වදති. අවාපුරන්තං අමතස්ස ද්වාරන්ති කොණාගමනස්ස භගවතො සාසනන්තරධානතො පභුති පිහිතං නිබ්බානමහානගරස්ස ද්වාරං අරියමග්ගං විවරන්තං. දෙවාතිදෙවන්ති සබ්බෙසම්පි දෙවානං අතිදෙවං. සතපුඤ්ඤලක්ඛණන්ති අනෙකසතපුඤ්ඤවසෙන නිබ්බත්තමහාපුරිසලක්ඛණං.

1042. කුඤ්ජරන්ති ¶ කිලෙසපටිසත්තුනිම්මද්දනෙන කුඤ්ජරසදිසං, මහානාගන්ති අත්ථො. චතුන්නං ඔඝානං සංසාරමහොඝස්ස තරිතත්තා ඔඝතිණ්ණං. සුවණ්ණසිඞ්ගීනදබිම්බසාදිසන්ති ¶ සිඞ්ගීසුවණ්ණජම්බුනදසුවණ්ණරූපසදිසං, කඤ්චනසන්නිභත්තචන්ති අත්ථො. දිස්වාන තං ඛිප්පමහුං සුචීමනොති තං කස්සපසම්මාසම්බුද්ධං දිස්වා ඛිප්පං තාවදෙව ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’ති පසාදවසෙන කිලෙසමලාපගමනෙන සුචිමනො විසුද්ධමනො අහොසිං, තඤ්ච ඛො තමෙව දිස්වාන තං දිස්වා එව. සුභාසිතද්ධජන්ති ධම්මද්ධජං.

1043. තමන්නපානන්ති තම්හි භගවති අන්නඤ්ච පානඤ්ච. අථවාපි චීවරන්ති අථ චීවරම්පි. රසසා උපෙතන්ති රසෙන උපෙතං සාදුරසං, උළාරන්ති අත්ථො ¶ . පුප්ඵාභිකිණ්ණම්හීති ගන්ථිතෙහි ච අගන්ථිකෙහි ච පුප්ඵෙහි ඔලම්බනවසෙන සන්ථරණවසෙන ච අභිකිණ්ණෙ. පතිට්ඨපෙසින්ති පටිපාදෙසිං අදාසිං. අසඞ්ගමානසොති කත්ථචි අලග්ගචිත්තො සො අහන්ති යොජනා.

1044. සග්ගසොති අපරාපරූපපත්තිවසෙන සග්ගෙ සග්ගෙ, තත්ථාපි ච දෙවපුරෙ සුදස්සනමහානගරෙ. රමාමීති කීළාමි මොදාමි.

1045. එතෙනුපායෙනාති ගොපාලබ්රාහ්මණකාලෙ සසාවකසඞ්ඝස්ස කස්සපභගවතො යථා අසදිසදානං අදාසිං, එතෙන උපායෙන. ඉමං නිරග්ගළං යඤ්ඤං යජිත්වා තිවිධං විසුද්ධන්ති අනාවටද්වාරතාය මුත්තචාගතාය ච නිරග්ගළං, තීසුපි කාලෙසු තීහි ද්වාරෙහි කරණකාරාපනානුස්සරණවිධීහි සම්පන්නතාය තිවිධං, තත්ථ සංකිලෙසාභාවෙන විසුද්ධං අපරිමිතධනපරිච්චාගභාවෙන මහාචාගතාය යඤ්ඤං යජිත්වා, මහාදානං දත්වාති අත්ථො. තං පන දානං චිරකතම්පි ඛෙත්තවත්ථුචිත්තානං උළාරතාය අන්තරන්තරා අනුස්සරණෙන අත්තනො පාකටං ආසන්නං පච්චක්ඛං විය උපට්ඨිතං ගහෙත්වා ආහ ‘‘ඉම’’න්ති.

1046. එවං දෙවපුත්තො අත්තනා කතකම්මං ථෙරස්ස කථෙත්වා ඉදානි තාදිසාය සම්පත්තියා පරෙපි පතිට්ඨාපෙතුකාමතං තථාගතෙ ච උත්තමං අත්තනො පසාදබහුමානං පවෙදෙන්තො ‘‘ආයුඤ්ච වණ්ණඤ්චා’’තිආදිනා ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ අභිකඞ්ඛතාති ඉච්ඡන්තෙන. මුනීති ථෙරං ආලපති.

1047. නයිමස්මිං ලොකෙති දෙවපුත්තො අත්තනො පච්චක්ඛභූතං ලොකං වදති. පරස්මින්ති තතො අඤ්ඤස්මිං. එතෙන සබ්බෙපි සදෙවකෙ ලොකෙ ¶ දස්සෙති. සමො ච විජ්ජතීති සෙට්ඨො තාව තිට්ඨතු ¶ , සමො එව න විජ්ජතීති අත්ථො. ආහුනෙය්යානං පරමාහුතිං ගතොති ඉමස්මිං ලොකෙ යත්තකා ආහුනෙය්යා නාම, තෙසු සබ්බෙසු පරමාහුතිං පරමං ආහුනෙය්යභාවං ¶ ගතො. ‘‘දක්ඛිණෙය්යානං පරමග්ගතං ගතො’’ති වා පාඨො, තත්ථ පරමග්ගතන්ති පරමං අග්ගභාවං, අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවන්ති අත්ථො. කෙසන්ති ආහ ‘‘පුඤ්ඤත්ථිකානං විපුලප්ඵලෙසින’’න්ති, පුඤ්ඤෙන අත්ථිකානං විපුලං මහන්තං පුඤ්ඤඵලං ඉච්ඡන්තානං, තථාගතො එව ලොකස්ස පුඤ්ඤක්ඛෙත්තන්ති දස්සෙති. කෙචි පන ‘‘ආහුනෙය්යානං පරමග්ගතං ගතො’’ති පඨන්ති, සොයෙවත්ථො.

එවං කථෙන්තමෙව තං ථෙරො කල්ලචිත්තං මුදුචිත්තං විනීවරණචිත්තං උදග්ගචිත්තං පසන්නචිත්තඤ්ච ඤත්වා සච්චානි පකාසෙසි. සො සච්චපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. අථ ථෙරො මනුස්සලොකං ආගන්ත්වා භගවතො තමත්ථං අත්තනා ච දෙවපුත්තෙන ච කථිතනියාමෙනෙව ආරොචෙසි. සත්ථා තමත්ථං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තපරියාය ධම්මං දෙසෙසි. සා දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

ඉති පරමත්ථදීපනියා ඛුද්දකට්ඨකථාය විමානවත්ථුස්මිං

චුද්දසවත්ථුපටිමණ්ඩිතස්ස පඤ්චමස්ස මහාරථවග්ගස්ස

යථා ¶ වනං චිත්තලතං පභාසතීති අගාරියවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන රාජගහෙ එකං කුලං උභතොපසන්නං හොති සීලාචාරසම්පන්නං ඔපානභූතං භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං. තෙ ද්වෙ ජයම්පතිකා රතනත්තයං උද්දිස්ස යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතා තාවතිංසෙසු නිබ්බත්තිංසු, තෙසං ද්වාදසයොජනිකං කනකවිමානං නිබ්බත්ති. තෙ තත්ථ දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්ති. අථායස්මා ¶ මහාමොග්ගල්ලානොතිආදි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

‘‘යථා ¶ වනං චිත්තලතං පභාසති, උය්යානසෙට්ඨං තිදසානමුත්තමං;

තථූපමං තුය්හමිදං විමානං, ඔභාසයං තිට්ඨති අන්තලික්ඛෙ.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො, මනුස්සභූතො කිමකාසි පුඤ්ඤං;

කෙනාසි එවං ජලිතානුභාවො, වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. –

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො, මොග්ගල්ලානෙන පුච්ඡිතො;

පඤ්හං පුට්ඨො වියාකාසි, යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහඤ්ච භරියා ච මනුස්සලොකෙ, ඔපානභූතා ඝරමාවසිම්හ;

අන්නඤ්ච පානඤ්ච පසන්නචිත්තා, සක්කච්ච දානං විපුලං අදම්හ.

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. –

අත්තනො සම්පත්තිං බ්යාකාසි. ගාථාසුපි අපුබ්බං නත්ථි.

පඨමඅගාරියවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යථා ¶ වනං චිත්තලතන්ති දුතියඅගාරියවිමානං. එත්ථාපි අට්ඨුප්පත්ති අනන්තරසදිසාව.

‘‘යථා වනං චිත්තලතං පභාසති, උය්යානසෙට්ඨං තිදසානමුත්තමං;

තථූපමං තුය්හමිදං විමානං, ඔභාසයං තිට්ඨති අන්තලික්ඛෙ.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො,

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. – පුච්ඡි;

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහඤ්ච ¶ භරියා ච මනුස්සලොකෙ, ඔපානභූතා ඝරමාවසිම්හ;

අන්නඤ්ච පානඤ්ච පසන්නචිත්තා, සක්කච්ච දානං විපුලං අදම්හ.

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. –

අත්තනො සම්පත්තිං බ්යාකාසි. ගාථාසුපි අපුබ්බං නත්ථි.

දුතියඅගාරියවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උච්චමිදං ¶ මණිථූණන්ති ඵලදායකවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන රඤ්ඤො බිම්බිසාරස්ස අකාලෙ අම්බඵලානි පරිභුඤ්ජිතුං ඉච්ඡා උප්පජ්ජි. සො ආරාමපාලං ආහ – ‘‘මය්හං ඛො, භණෙ, අම්බඵලෙසු ඉච්ඡා උප්පන්නා, තස්මා අම්බානි මෙ ආනෙත්වා ¶ දෙහී’’ති. ‘‘දෙව, නත්ථි අම්බෙසු අම්බඵලං, අපිචාහං තථා කරොමි, සචෙ දෙවො කිඤ්චි කාලං ආගමෙති, යථා අම්බා න චිරස්සෙව ඵලං ගණ්හන්තී’’ති. ‘‘සාධු, භණෙ, තථා කරොහී’’ති. ආරාමපාලො ආරාමං ගන්ත්වා අම්බරුක්ඛමූලෙසු පංසුං අපනෙත්වා තාදිසං පංසුං ආකිරි, තාදිසඤ්ච උදකං ආසිඤ්චි, යථා න චිරස්සෙව අම්බරුක්ඛා සච්ඡින්නපත්තා අහෙසුං. අථ නං පංසුං අපනෙත්වා ඵාරුසකකසටමිස්සකං පාකතිකං පංසුං ආකිරිත්වා සාධුකං උදකං අදාසි. තදා අම්බරුක්ඛා න චිරෙනෙව කොරකිතා පල්ලවිතා කුටමලකජාතා හුත්වා පුප්ඵිංසු, අථ සලාටුකජාතා හුත්වා ඵලානි ගණ්හිංසු. තත්ථෙකස්මිං අම්බරුක්ඛෙ පඨමතරං චත්තාරි ඵලානි මනොසිලාචුණ්ණපිඤ්ජරවණ්ණානි සම්පන්නගන්ධරසානි පරිණතානි අහෙසුං.

සො තානි ගහෙත්වා ‘‘රඤ්ඤො දස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං පිණ්ඩාය චරමානං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘ඉමානි අම්බානි අග්ගඵලභූතානි ඉමස්ස අය්යස්ස දස්සාමි ¶ , කාමං මං රාජා හනතු වා පබ්බාජෙතු වා, රඤ්ඤො හි දින්නෙ දිට්ඨධම්මෙ පූජාමත්තං අප්පමත්තකං ඵලං, අය්යස්ස දින්නෙ පන දිට්ඨධම්මිකම්පි සම්පරායිකම්පි අපරිමාණං ඵලං භවිස්සතී’’ති. එවං පන චින්තෙත්වා තානි ඵලානි ථෙරස්ස දත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචෙසි. තං සුත්වා රාජා රාජපුරිසෙ ආණාපෙසි ‘‘වීමංසථ තාව, භණෙ, යථායං ආහා’’ති. ථෙරො පන තානි ඵලානි භගවතො උපනාමෙසි. භගවා තෙසු එකං සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස, එකං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස, එකං මහාකස්සපත්ථෙරස්ස දත්වා එකං අත්තනා පරිභුඤ්ජි. පුරිසා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං.

රාජා තං සුත්වා ‘‘ධීරො වතායං පුරිසො, යො අත්තනො ජීවිතම්පි පරිච්චජිත්වා පුඤ්ඤපසුතො අහොසි, අත්තනො පරිස්සමඤ්ච ඨානගතමෙව අකාසී’’ති තුට්ඨචිත්තො තස්ස එකං ගාමවරං වත්ථාලඞ්කාරාදීනි ච දත්වා ‘‘යං තයා භණෙ අම්බඵලදානෙන පුඤ්ඤං පසුතං, තතො මෙ පත්තිං දෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘දෙමි, දෙව, යථාසුඛං පත්තිං ගණ්හාහී’’ති අවොච. ආරාමපාලො අපරභාගෙ කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු උප්පජ්ජි ¶ , තස්ස සොළසයොජනිකං කනකවිමානං නිබ්බත්ති සත්තසතකූටාගාරපටිමණ්ඩිතං. තං දිස්වා ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පුච්ඡි –

‘‘උච්චමිදං ¶ මණිථූණං විමානං, සමන්තතො සොළස යොජනානි;

කූටාගාරා සත්තසතා උළාරා, වෙළුරියථම්භා රුචකත්ථතා සුභා.

‘‘තත්ථච්ඡසි පිවසි ඛාදසි ච, දිබ්බා ච වීණා පවදන්ති වග්ගුං;

අට්ඨට්ඨකා සික්ඛිතා සාධුරූපා, දිබ්බා ච කඤ්ඤා තිදසචරා උළාරා;

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො…පෙ…

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

‘‘සො ¶ දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘ඵලදායී ඵලං විපුලං ලභති, දදමුජුගතෙසු පසන්නමානසො;

සො හි පමොදති සග්ගගතො තිදිවෙ, අනුභොති ච පුඤ්ඤඵලං විපුලං.

‘‘තවෙවාහං මහාමුනි, අදාසිං චතුරො ඵලෙ.

‘‘තස්මා හි ඵලං අලමෙව දාතුං, නිච්චං මනුස්සෙන සුඛත්ථිකෙන;

දිබ්බානි වා පත්ථයතා සුඛානි, මනුස්සසොභග්ගතමිච්ඡතා වා.

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. – සොපිස්ස බ්යාකාසි;

1061. තත්ථ අට්ඨට්ඨකාති එකෙකස්මිං කූටාගාරෙ අට්ඨට්ඨකා චතුසට්ඨිපරිමාණා. සාධුරූපාති රූපසම්පත්තියා ච සීලාචාරසම්පත්තියා ච සික්ඛාසම්පත්තියා ච සුන්දරසභාවා. දිබ්බා ච කඤ්ඤාති දෙවච්ඡරායො. තිදසචරාති තිදසෙසු සුඛාචාරා සුඛවිහාරිනියො. උළාරාති උළාරවිභවා.

1064. ඵලදායීති අත්තනා අම්බඵලස්ස දින්නත්තා අත්තානං සන්ධාය වදති. ඵලන්ති පුඤ්ඤඵලං. විපුලන්ති මහන්තං ලභති මනුස්සලොකෙ පතිට්ඨිතොති අධිප්පායො. දදන්ති දදන්තො ¶ දානහෙතු. උජුගතෙසූති උජුපටිපන්නෙසු. සග්ගගතොති උප්පජ්ජනවසෙන සග්ගං ගතො, තත්ථාපි තිදිවෙ තාවතිංසභවනෙ අනුභොති ච පුඤ්ඤඵලං විපුලං යථාහං, එවං අඤ්ඤොපීති අත්ථො.

1066. තස්මාති යස්මා චතුන්නං ඵලානං දානමත්තෙන ඊදිසී සම්පත්ති ¶ අධිගතා, තස්මා. අලමෙව යුත්තමෙව. නිච්චන්ති සබ්බකාලං. දිබ්බානීති දෙවලොකපරියාපන්නානි. මනුස්සසොභග්ගතන්ති මනුස්සෙසු සුභගභාවං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

චන්දො යථා විගතවලාහකෙ නභෙති උපස්සයදායකවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු ගාමකාවාසෙ වස්සං වසිත්වා වුත්ථවස්සො පවාරෙත්වා භගවන්තං වන්දිතුං රාජගහං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ සායං අඤ්ඤතරං ගාමං පවිසිත්වා වසනට්ඨානං පරියෙසන්තො අඤ්ඤතරං උපාසකං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘උපාසක, ඉමස්මිං ගාමෙ අත්ථි කිඤ්චි පබ්බජිතානං වසනයොග්ගට්ඨාන’’න්ති. උපාසකො පසන්නචිත්තො ගෙහං ගන්ත්වා භරියාය සද්ධිං මන්තෙත්වා ථෙරස්ස ¶ වසනයොග්ගං ඨානං පරිච්ඡින්දිත්වා තත්ථ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා පාදොදකං පාදපීඨං උපට්ඨපෙත්වා ථෙරං පවෙසෙත්වා තස්මිං පාදෙ ධොවන්තෙ පදීපං උජ්ජාලෙත්වා මඤ්චෙ පච්චත්ථරණානි පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. ස්වාතනාය ච නිමන්තෙත්වා ථෙරස්ස දුතියදිවසෙ භොජෙත්වා පානකත්ථාය ගුළපිණ්ඩඤ්ච දත්වා ථෙරං ගච්ඡන්තං අනුගන්ත්වා නිවත්ති. සො අපරෙන සමයෙන සහ භරියාය කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ ද්වාදසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති. තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො ද්වීහි ගාථාහි පටිපුච්ඡි –

‘‘චන්දො යථා විගතවලාහකෙ නභෙ, ඔභාසයං ගච්ඡති අන්තලික්ඛෙ;

තථූපමං තුය්හමිදං විමානං, ඔභාසයං තිට්ඨති අන්තලික්ඛෙ.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො, මනුස්සභූතො කිමකාසි පුඤ්ඤං;

කෙනාසි එවං ජලිතානුභාවො, වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

සො ¶ දෙවපුත්තො ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි –

‘‘සො ¶ දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහඤ්ච භරියා ච මනුස්සලොකෙ, උපස්සයං අරහතො අදම්හ;

අන්නඤ්ච පානඤ්ච පසන්නචිත්තා, සක්කච්ච දානං විපුලං අදම්හ.

‘‘තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ… වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

තත්ථ ගාථාසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව;

පඨමඋපස්සයදායකවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. දුතියඋපස්සයදායකවිමානවණ්ණනා

සූරියො ¶ යථා විගතවලාහකෙ නභෙති දුතියඋපස්සයදායකවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන සම්බහුලා භික්ඛූ ගාමකාවාසෙ වස්සං වසිත්වා භගවන්තං දස්සනාය රාජගහං උද්දිස්ස ගච්ඡන්තා සායං අඤ්ඤතරං ගාමං සම්පාපුණිංසු. සෙසං අනන්තරවිමානසදිසමෙව.

‘‘සූරියො යථා විගතවලාහකෙ නභෙ…පෙ….

(යථා පුරිමවිමානං, තථා විත්ථාරෙතබ්බං;)

‘‘වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

දුතියඋපස්සයදායකවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උච්චමිදං මණිථූණං විමානන්ති භික්ඛාදායකවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු අද්ධානමග්ගපටිපන්නො අඤ්ඤතරං ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො එකස්ස ඝරද්ධාරෙ අට්ඨාසි. තත්ථ අඤ්ඤතරො පුරිසො ධොතහත්ථපාදො ‘‘භුඤ්ජිස්සාමී’’ති ¶ නිසින්නො භොජනං උපනෙත්වා පාතියා පක්ඛිත්තෙ තං භික්ඛුං දිස්වා පාතියා භත්තං තස්ස භික්ඛුනො පත්තෙ ආකිරන්තො තෙන ‘‘එකදෙසමෙව දෙහී’’ති වුත්තොපි සබ්බමෙව ආකිරි. සො භික්ඛු අනුමොදනං ¶ වත්වා පක්කාමි. සො පුරිසො ‘‘ඡාතජ්ඣත්තස්ස භික්ඛුනො මයා අභුඤ්ජිත්වා භත්තං දින්න’’න්ති අනුස්සරන්තො උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිලභි. සො අපරභාගෙ කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු ද්වාදසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති. තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො දෙවචාරිකං චරන්තො මහතියා දෙවිද්ධියා විරොචමානං දිස්වා ඉමාහි ගාථාහි පටිපුච්ඡි –

‘‘උච්චමිදං ¶ මණිථූණං විමානං, සමන්තතො ද්වාදස යොජනානි;

කූටාගාරා සත්තසතා උළාරා, වෙළුරියථම්භා රුචකත්ථතා සුභා.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො…පෙ…

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

සොපි තස්ස ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි –

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, දිස්වාන භික්ඛුං තසිතං කිලන්තං;

එකාහං භික්ඛං පටිපාදයිස්සං, සමඞ්ගි භත්තෙන තදා අකාසිං.

‘‘තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ… වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

1084. තත්ථ එකාහං භික්ඛන්ති එකං අහං භික්ඛාමත්තං, එකං භත්තවඩ්ඪිතකන්ති අත්ථො. පටිපාදයිස්සන්ති පටිපාදෙසිං අදාසිං. සමඞ්ගි භත්තෙනාති භත්තෙන සමඞ්ගීභූතං, ලද්ධභික්ඛන්ති අත්ථො. එවං මහාථෙරො තෙන දෙවපුත්තෙන අත්තනො සුචරිතකම්මෙ පකාසිතෙ සපරිවාරස්ස තස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා මනුස්සලොකමාගතො, තං පවත්තිං සම්මාසම්බුද්ධස්ස කථෙසි. සත්ථා තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තමහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙසි. සා දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

භික්ඛාදායකවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උච්චමිදං ¶ ¶ ¶ මණිථූණං විමානන්ති යවපාලකවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන රාජගහෙ අඤ්ඤතරො දුග්ගතදාරකො යවඛෙත්තං රක්ඛති. සො එකදිවසං පාතරාසත්ථාය කුම්මාසං ලභිත්වා ‘‘ඛෙත්තං ගන්ත්වා භුඤ්ජිස්සාමී’’ති තං කුම්මාසං ගහෙත්වා යවඛෙත්තං ගන්ත්වා රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ අඤ්ඤතරො ඛීණාසවත්ථෙරො මග්ගප්පටිපන්නො උපකට්ඨෙ කාලෙ තං ඨානං පත්වා යවපාලකෙන නිසින්නං රුක්ඛමූලං උපසඞ්කමි. යවපාලකො වෙලං ඔලොකෙත්වා ‘‘කච්චි, භන්තෙ, ආහාරො ලද්ධො’’ති ආහ. ථෙරො තුණ්හී අහොසි. සො අලද්ධභාවං ඤත්වා ‘‘භන්තෙ, උපකට්ඨා වෙලා, පිණ්ඩාය චරිත්වා භුඤ්ජිතුං න සක්කා, මය්හං අනුකම්පාය ඉමං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජථා’’ති වත්වා ථෙරස්ස තං කුම්මාසං අදාසි. ථෙරො තං අනුකම්පන්තො තස්ස පස්සන්තස්සෙව තං පරිභුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං වත්වා පක්කාමි. සොපි දාරකො ‘‘සුදින්නං වත මයා ඊදිසස්ස කුම්මාසදානං දදන්තෙනා’’ති චිත්තං පසාදෙත්වා අපරභාගෙ කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ වුත්තනයෙනෙව විමානෙ නිබ්බත්ති. තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ඉමාහි ගාථාහි පටිපුච්ඡි –

‘‘උච්චමිදං මණිථූණං විමානං…පෙ…

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

සොපි තස්ස ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි –

1089. ‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, අහොසිං යවපාලකො;

අද්දසං විරජං භික්ඛුං, විප්පසන්නමනාවිලං.

‘‘තස්ස අදාසහං භාගං, පසන්නො සෙහි පාණිභි;

කුම්මාසපිණ්ඩං දත්වාන, මොදාමි නන්දනෙ වනෙ.

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

අලඞ්කතො ¶ මල්යධරො සුවත්ථොති කුණ්ඩලීවිමානං. තස්ස කා උපත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන ද්වෙ අග්ගසාවකා සපරිවාරා කාසීසු චාරිකං චරන්තා සූරියත්ථඞ්ගමනවෙලායං අඤ්ඤතරං විහාරං පාපුණිංසු. තං පවත්තිං සුත්වා තස්ස විහාරස්ස ගොචරගාමෙ අඤ්ඤතරො උපාසකො ථෙරෙ උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පාදධොවනං පාදබ්භඤ්ජනතෙලං මඤ්චපීඨං පච්චත්ථරණං පදීපියඤ්ච උපනෙත්වා ස්වාතනාය ච නිමන්තෙත්වා දුතියදිවසෙ මහාදානං පවත්තෙසි, ථෙරා තස්ස අනුමොදනං වත්වා පක්කමිංසු. සො අපරෙන සමයෙන කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු ද්වාදසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති. තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ඉමාහි ගාථාහි පටිපුච්ඡි –

‘‘අලඞ්කතො මල්යධරො සුවත්ථො, සුකුණ්ඩලී කප්පිතකෙසමස්සු;

ආමුත්තහත්ථාභරණො යසස්සී, දිබ්බෙ විමානම්හි යථාපි චන්දිමා.

‘‘දිබ්බා ච වීණා පවදන්ති වග්ගුං, අට්ඨට්ඨකා සික්ඛිතා සාධුරූපා;

දිබ්බා ච කඤ්ඤා තිදසචරා උළාරා, නච්චන්ති ගායන්ති පමොදයන්ති.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො…පෙ…

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

සොපි ¶ තස්ස ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි –

1097. ‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං ¶ මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, දිස්වාන සමණෙ සීලවන්තෙ;

සම්පන්නවිජ්ජාචරණෙ යසස්සී, බහුස්සුතෙ තණ්හක්ඛයූපපන්නෙ;

අන්නඤ්ච ¶ පානඤ්ච පසන්නචිත්තො, සක්කච්ච දානං විපුලං අදාසිං.

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

1094. තත්ථ සුකුණ්ඩලීති සුන්දරෙහි කුණ්ඩලෙහි අලඞ්කතකණ්ණො. ‘‘සකුණ්ඩලී’’තිපි පාඨො, සදිසං කුණ්ඩලං සකුණ්ඩලං, තං අස්ස අත්ථීති සකුණ්ඩලී, යුත්තකුණ්ඩලී අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච තුය්හඤ්ච අනුච්ඡවිකකුණ්ඩලීති අත්ථො. කප්පිතකෙසමස්සූති සම්මාකප්පිතකෙසමස්සු. ආමුත්තහත්ථාභරණොති පටිමුක්කඅඞ්ගුලියාදිහත්ථාභරණො.

1098. තණ්හක්ඛයූපපන්නෙති තණ්හක්ඛයං අරහත්තං, නිබ්බානමෙව වා උපගතෙ, අධිගතවන්තෙති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

පඨමකුණ්ඩලීවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අලඞ්කතො මල්යධරො සුවත්ථොති දුතියකුණ්ඩලීවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන ද්වෙ අග්ගසාවකා කාසීසු ජනපදචාරිකං චරන්තාතිආදි සබ්බං අනන්තරසදිසමෙව.

‘‘අලඞ්කතො මල්යධරො සුවත්ථො, සුකුණ්ඩලී කප්පිතකෙසමස්සු;

ආමුත්තහත්ථාභරණො යසස්සී, දිබ්බෙ විමානම්හි යථාපි චන්දිමා.

‘‘දිබ්බා ¶ ච වීණා පවදන්ති වග්ගුං;

දිබ්බා ච කඤ්ඤා තිදසචරා උළාරා, නච්චන්ති ගායන්ති පමොදයන්ති.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි ¶ මහානුභාවො…පෙ…

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. – පුච්ඡි;

‘‘සො ¶ දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, දිස්වාන සමණෙ සාධුරූපෙ;

සම්පන්නවිජ්ජාචරණෙ යසස්සී, බහුස්සුතෙ සීලවන්තෙ පසන්නෙ;

අන්නඤ්ච පානඤ්ච පසන්නචිත්තො, සක්කච්ච දානං විපුලං අදාසිං.

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

දුතියකුණ්ඩලීවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යා දෙවරාජස්ස සභා සුධම්මාති උත්තරවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවති පරිනිබ්බුතෙ ධාතුවිභාගෙ ච කතෙ තත්ථ තත්ථ ථූපෙසු පතිට්ඨාපියමානෙසු ධම්මවිනයං සඞ්ගායිතුං උච්චිනිත්වා ගහිතෙසු මහාකස්සපප්පමුඛෙසු මහාථෙරෙසු යාව වස්සූපගමනා අඤ්ඤෙසු ච ථෙරෙසු අත්තනො අත්තනො පරිසාය සද්ධිං තත්ථ තත්ථ වසන්තෙසු ආයස්මා කුමාරකස්සපො පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං සෙතබ්යනගරං ගන්ත්වා සිංසපාවනෙ වසි. අථ පායාසි රාජඤ්ඤො ථෙරස්ස තත්ථ වසනභාවං සුත්වා මහතා ජනකායෙන ¶ පරිවුතො තං උපසඞ්කමිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා නිසින්නො අත්තනො දිට්ඨිගතං පවෙදෙසි. අථ නං ථෙරො චන්දිමසූරියූදාහරණාදීහි පරලොකස්ස අත්ථිභාවං පකාසෙන්තො අනෙකවිහිතහෙතූපමාලඞ්කතං දිට්ඨිගණ්ඨිවිනිවෙඨනං නානානයවිචිත්තං පායාසිසුත්තං (දී. නි. 2.406 ආදයො) දෙසෙත්වා තං දිට්ඨිසම්පදායං පතිට්ඨාපෙසි.

සො විසුද්ධදිට්ඨිකො හුත්වා සමණබ්රාහ්මණකපණද්ධිකාදීනං දානං දෙන්තො අනුළාරජ්ඣාසයතාය ¶ ලූඛං අදාසි ඝාසච්ඡාදනමත්තං කණාජකං බිලඞ්ගදුතියං සාණානි ච වත්ථානි ¶ . එවං පන අසක්කච්චදානං දත්වා කායස්ස භෙදා හීනකායං උපපජ්ජි චාතුමහාරාජිකානං සහබ්යතං. තස්ස පන කිච්චාකිච්චෙසු යුත්තප්පයුත්තො උත්තරො නාම මාණවො අහොසි දානෙ බ්යාවටො. සො සක්කච්චදානං දත්වා තාවතිංසකායං උපපන්නො, තස්ස ද්වාදසයොජනිකං විමානං නිබ්බත්ති. සො කතඤ්ඤුතං විභාවෙන්තො සහ විමානෙන කුමාරකස්සපත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා විමානතො ඔරුය්හ පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. තං ථෙරො –

‘‘යා දෙවරාජස්ස සභා සුධම්මා, යත්ථච්ඡති දෙවසඞ්ඝො සමග්ගො;

තථූපමං තුය්හමිදං විමානං, ඔභාසයං තිට්ඨති අන්තලික්ඛෙ.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො…පෙ…

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. – ගාථාහි පටිපුච්ඡි;

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, රඤ්ඤො පායාසිස්ස අහොසිං මාණවො;

ලද්ධා ධනං සංවිභාගං අකාසිං, පියා ච මෙ සීලවන්තො අහෙසුං;

අන්නඤ්ච පානඤ්ච පසන්නචිත්තො, සක්කච්ච දානං විපුලං අදාසිං.

වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. –

සො දෙවපුත්තො තස්ස ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි.

1108. තත්ථ දෙවරාජස්සාති සක්කස්ස. සභා සුධම්මාති එවංනාමකං සන්ථාගාරං. යත්ථාති යස්සං සභායං. අච්ඡතීති නිසීදති. දෙවසඞ්ඝොති තාවතිංසදෙවකායො. සමග්ගොති සහිතො සන්නිපතිතො.

1111. පායාසිස්ස ¶ අහොසිං මාණවොති පායාසිරාජඤ්ඤස්ස කිච්චාකිච්චකරො දහරතාය මාණවො, නාමෙන පන උත්තරො නාම අහොසිං. සංවිභාගං අකාසින්ති අහමෙව අභුඤ්ජිත්වා ¶ යථාලද්ධං ධනං දානමුඛෙ පරිච්චජනවසෙන සංවිභජනං අකාසිං. අන්නඤ්ච පානඤ්ච පරිච්චජන්තොති වචනසෙසො. අථ වා දානං විපුලං අදාසිං. කථං? සක්කච්චං. කීදිසං? අන්නඤ්ච පානඤ්චාති යොජෙතබ්බං.

(උත්තර) පායාසිවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති පරමත්ථදීපනියා ඛුද්දක-අට්ඨකථාය විමානවත්ථුස්මිං

දසවත්ථුපටිමණ්ඩිතස්ස ඡට්ඨස්ස පායාසිවග්ගස්ස

යථා ¶ වනං චිත්තලතං පභාසතීති චිත්තලතාවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන සාවත්ථියං අඤ්ඤතරො උපාසකො දලිද්දො අප්පභොගො පරෙසං කම්මං කත්වා ජීවති. සො සද්ධො පසන්නො ජිණ්ණෙ වුඩ්ඪෙ මාතාපිතරො පොසෙන්තො ‘‘ඉත්ථියො නාම පතිකුලෙ ඨිතා ඉස්සරියං කරොන්ති, සස්සුසසුරානං මනාපචාරිනියො දුල්ලභා’’ති මාතාපිතූනං චිත්තදුක්ඛං පරිහරන්තො දාරපරිග්ගහං අකත්වා සයමෙව නෙ උපට්ඨහති, සීලානි රක්ඛති, උපොසථං උපවසති ¶ , යථාවිභවං දානානි දෙති. සො අපරභාගෙ කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු ද්වාදසයොජනිකෙ විමානෙ නිබ්බත්ති. තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ගන්ත්වා කතකම්මං ඉමාහි ගාථාහි පටිපුච්ඡි –

‘‘යථා වනං චිත්තලතං පභාසති, උය්යානසෙට්ඨං තිදසානමුත්තමං;

තථූපමං තුය්හමිදං විමානං, ඔභාසයං තිට්ඨති අන්තලික්ඛෙ.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො…පෙ…

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

‘‘සො ¶ දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, දලිද්දො අතාණො කපණො කම්මකරො අහොසිං;

ජිණ්ණෙ ච මාතාපිතරො අභාරිං, පියා ච මෙ සීලවන්තො අහෙසුං;

අන්නඤ්ච පානඤ්ච පසන්නචිත්තො, සක්කච්ච දානං විපුලං අදාසිං.

‘‘තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ…වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. –

සොපි ¶ තස්ස බ්යාකාසි. සෙසං වුත්තනයමෙව.

චිත්තලතාවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යථා ¶ වනං නන්දනං පභාසතීති නන්දනවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන සාවත්ථියං අඤ්ඤතරො උපාසකොතිආදි සබ්බං අනන්තරවිමානසදිසං. අයං පන දාරපරිග්ගහං කත්වා මාතාපිතරො පොසෙසීති අයමෙව විසෙසො.

යථා වනං නන්දනං පභාසති, උය්යානසෙට්ඨං තිදසානමුත්තමං;

තථූපමං තුය්හමිදං විමානං, ඔභාසයං තිට්ඨති අන්තලික්ඛෙ.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො…පෙ…වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතීති.

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, දලිද්දො අතාණො කපණො කම්මකරො අහොසිං;

ජිණ්ණෙ ච මාතාපිතරො අභාරිං, පියා ච මෙ සීලවන්තො අහෙසුං;

අන්නඤ්ච ¶ පානඤ්ච පසන්නචිත්තො, සක්කච්ච දානං විපුලං අදාසිං.

‘‘තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ…වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. –

ගාථාහි බ්යාකාසි. තත්ථ ගාථාසුපි අපුබ්බං නත්ථි.

උච්චමිදං ¶ මණිථූණං විමානන්ති මණිථූණවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන සම්බහුලා ථෙරා භික්ඛූ අරඤ්ඤායතනෙ විහරන්ති. තෙසං ගාමං පිණ්ඩාය ¶ ගමනමග්ගෙ එකො උපාසකො විසමං සමං කරොති, කණ්ටකෙ නීහරති, ගච්ඡගුම්බෙ අපනෙති, උදකකාලෙ මාතිකාසු සෙතුං බන්ධති, විවනට්ඨානෙසු ඡායාරුක්ඛෙ රොපෙති, ජලාසයෙසු මත්තිකං උද්ධරිත්වා තෙ පුථුලගම්භීරෙ කරොති, තිත්ථෙ සම්පාදෙති, යථාවිභවං දානං දෙති, සීලං රක්ඛති. සො අපරභාගෙ කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු ද්වාදසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති. තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො උපසඞ්කමිත්වා ඉමාහි ගාථාහි පටිපුච්ඡි –

‘‘උච්චමිදං මණිථූණං විමානං, සමන්තතො ද්වාදස යොජනානි;

කූටාගාරා සත්තසතා උළාරා, වෙළුරියථම්භා රුචකත්ථතා සුභා.

‘‘තත්ථච්ඡසි පිවසි ඛාදසි ච, දිබ්බා ච වීණා පවදන්ති වග්ගුං;

දිබ්බා රසා කාමගුණෙත්ථ පඤ්ච, නාරියො ච නච්චන්ති සුවණ්ණච්ඡන්නා.

‘‘කෙන තෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ…වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං ¶ මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, විවනෙ පථෙ සඞ්කමනං අකාසිං;

ආරාමරුක්ඛානි ච රොපයිස්සං, පියා ච මෙ සීලවන්තො අහෙසුං;

අන්නඤ්ච පානඤ්ච පසන්නචිත්තො, සක්කච්ච දානං විපුලං අදාසිං.

‘‘තෙන ¶ මෙතාදිසො වණ්ණො…පෙ…වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

1131. තත්ථ විවනෙති අරඤ්ඤෙ. ආරාමරුක්ඛානි චා ආරාමභූතෙ රුක්ඛෙ, ආරාමං කත්වා තත්ථ රුක්ඛෙ රොපෙසින්ති අත්ථො. සෙසං සබ්බං වුත්තනයමෙව.

සොවණ්ණමයෙ ¶ පබ්බතස්මින්ති සුවණ්ණවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා අන්ධකවින්දෙ විහරති. තෙන සමයෙන අඤ්ඤතරො උපාසකො සද්ධො පසන්නො විභවසම්පන්නො තස්ස ගාමස්ස අවිදූරෙ අඤ්ඤතරස්මිං මුණ්ඩකපබ්බතෙ සබ්බාකාරසම්පන්නං භගවතො වසනානුච්ඡවිකං ගන්ධකුටිං කාරෙත්වා තත්ථ භගවන්තං වසාපෙන්තො සක්කච්චං උපට්ඨහි, සයඤ්ච නිච්චසීලෙ පතිට්ඨිතො සුවිසුද්ධසීලසංවරො හුත්වා කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති. තස්ස කම්මානුභාවසංසූචකං නානාරතනරංසිජාලසමුජ්ජලං විචිත්තවෙදිකාපරික්ඛිත්තං විවිධවිපුලාලඞ්කාරොපසොභිතං සුවිභත්තභිත්තිත්ථම්භසොපානං ආරාමරමණීයකං කඤ්චනපබ්බතමුද්ධනි විමානං උප්පජ්ජි. තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො දෙවචාරිකං චරන්තො දිස්වා ඉමාහි ගාථාහි පටිපුච්ඡි –

‘‘සොවණ්ණමයෙ පබ්බතස්මිං, විමානං සබ්බතොපභං;

හෙමජාලපටිච්ඡන්නං, කිඞ්කිණිජාලකප්පිතං.

‘‘අට්ඨංසා ¶ සුකතා ථම්භා, සබ්බෙ වෙළුරියාමයා;

එකමෙකාය අංසියා, රතනා සත්ත නිම්මිතා.

‘‘වෙළූරියසුවණ්ණස්ස, ඵලිකා රූපියස්ස ච;

මසාරගල්ලමුත්තාහි, ලොහිතඞ්ගමණීහි ච.

‘‘චිත්රා මනොරමා භූමි, න තත්ථුද්ධංසතී රජො;

ගොපානසීගණා පීතා, කූටං දාරෙන්ති නිම්මිතා.

‘‘සොපානානි ¶ ච චත්තාරි, නිම්මිතා චතුරො දිසා;

නානාරතනගබ්භෙහි, ආදිච්චොව විරොචති.

‘‘වෙදියා චතස්සො තත්ථ, විභත්තා භාගසො මිතා;

දද්දල්ලමානා ආභන්ති, සමන්තා චතුරො දිසා.

‘‘තස්මිං ¶ විමානෙ පවරෙ, දෙවපුත්තො මහප්පභො;

අතිරොචසි වණ්ණෙන, උදයන්තොව භාණුමා.

‘‘දානස්ස තෙ ඉදං ඵලං, අථො සීලස්ස වා පන;

අථො අඤ්ජලිකම්මස්ස, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

සොපිස්ස ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි –

1142. ‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ… යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං අන්ධකවින්දස්මිං, බුද්ධස්සාදිච්චබන්ධුනො;

විහාරං සත්ථු කාරෙසිං, පසන්නො සෙහි පාණිභි.

‘‘තත්ථ ගන්ධඤ්ච මාලඤ්ච, පච්චයඤ්ච විලෙපනං;

විහාරං සත්ථු අදාසිං, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

තෙන මය්හං ඉදං ලද්ධං, වසං වත්තෙමි නන්දනෙ.

‘‘නන්දනෙ ච වනෙ රම්මෙ, නානාදිජගණායුතෙ;

රමාමි නච්චගීතෙහි, අච්ඡරාහි පුරක්ඛතො’’ති.

1134. තත්ථ සබ්බතොපභන්ති සබ්බභාගෙහි පභාසන්තං පභාමුඤ්චනකං. කිඞ්කිණිජාලකප්පිතන්ති කප්පිතකිඞ්කිණිකජාලං.

1135. සබ්බෙ වෙළුරියාමයාති සබ්බෙ ථම්භා වෙළුරියමණිමයා. තත්ථ පන එකමෙකාය අංසියාති අට්ඨංසෙසු ථම්භෙසු එකමෙකස්මිං අංසභාගෙ. රතනා සත්ත නිම්මිතාති ¶ සත්තරතනකම්මනිම්මිතා, එකෙකො අංසො සත්තරතනමයොති අත්ථො.

1136. ‘‘වෙළූරියසුවණ්ණස්සා’’තිආදිනා නානාරතනානි දස්සෙති. තත්ථ වෙළූරියසුවණ්ණස්සාති වෙළුරියෙන ච සුවණ්ණෙන ච නිම්මිතා, චිත්රාති ¶ වා යොජනා. කරණත්ථෙ හි ¶ ඉදං සාමිවචනං. ඵලිකා රූපියස්ස චාති එත්ථාපි එසෙව නයො. මසාරගල්ලමුත්තාහීති කබරමණීහි. ලොහිතඞ්ගමණීහි චාති රත්තමණීහි.

1137. න තත්ථුද්ධංසතී රජොති මණිමයභූමිකත්තා න තස්මිං විමානෙ රජො උග්ගච්ඡති. ගොපානසීගණාති ගොපානසීසමූහා. පීතාති පීතවණ්ණා, සුවණ්ණමයා චෙව ඵුස්සරාගාදිමණිමයා චාති අත්ථො. කූටං ධාරෙන්තීති සත්තරතනමයං කණ්ණිකං ධාරෙන්ති.

1138-9. නානාරතනගබ්භෙහීති නානාරතනමයෙහි ඔවරකෙහි. වෙදියාති වෙදිකා. චතස්සොති චතූසු දිසාසු චතස්සො. තෙනාහ ‘‘සමන්තා චතුරො දිසා’’ති.

1140. මහප්පභොති මහාජුතිකො. උදයන්තොති උග්ගච්ඡන්තො. භාණුමාති ආදිච්චො.

1143. සෙහි පාණිභීති කායසාරං පුඤ්ඤං පසවන්තො අත්තනො පාණීහි තං තං කිච්චං කරොන්තො විහාරං සත්ථු කාරෙසින්ති යොජනා. අථ වා සෙහි පාණිභීති තත්ථ අන්ධකවින්දස්මිං ගන්ධඤ්ච මාලඤ්ච පච්චයඤ්ච විලෙපනඤ්ච පූජාවසෙන. යථා කථං? විහාරඤ්ච විප්පසන්නෙන චෙතසා සත්ථුනො අදාසිං පූජෙසිං නිය්යාදෙසිං චාති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

1144. තෙනාති තෙන යථාවුත්තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන කාරණභූතෙන. මය්හන්ති මයා. ඉදන්ති ඉදං පුඤ්ඤඵලං, ඉදං වා දිබ්බං ආධිපතෙය්යං. තෙනාහ ‘‘වසං වත්තෙමී’’ති.

1145. නන්දනෙති නන්දියා දිබ්බසමිද්ධියා උප්පජ්ජනට්ඨානෙ ¶ ඉමස්මිං දෙවලොකෙ, තත්ථාපි විසෙසතො නන්දනෙ වනෙ රම්මෙ, එවං රමණීයෙ ඉමස්මිං නන්දනෙ වනෙ රමාමීති යොජනා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

එවං දෙවතාය අත්තනො පුඤ්ඤකම්මෙ ආවිකතෙ ථෙරො සපරිවාරස්ස තස්ස දෙවපුත්තස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා භගවතො තමත්ථං නිවෙදෙසි. භගවා තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තපරිසාය ධම්මං දෙසෙසි. සා දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

උච්චමිදං ¶ ¶ මණිථූණන්ති අම්බවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන රාජගහෙ අඤ්ඤතරො දුග්ගතපුරිසො පරෙසං භත්තවෙතනභතො හුත්වා අම්බවනං රක්ඛති. සො එකදිවසං ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ගිම්හසමයෙ සූරියාතපසන්තත්තෙ උණ්හවාලිකානිප්පීළිතෙ විප්ඵන්දමානමරීචිජාලවිත්ථතෙ භූමිප්පදෙසෙ තස්ස අම්බාරාමස්ස අවිදූරෙන මග්ගෙන සෙදාගතෙන ගත්තෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා සඤ්ජාතගාරවබහුමානො උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ ‘‘මහා අයං, භන්තෙ, ඝම්මපරිළාහො, අතිවිය පරිස්සන්තරූපො විය දිස්සති, සාධු, භන්තෙ, අය්යො ඉමං අම්බාරාමං පවිසිත්වා මුහුත්තං විස්සමිත්වා අද්ධානපරිස්සමං පටිවිනොදෙත්වා ගච්ඡථ අනුකම්පං උපාදායා’’ති. ථෙරො විසෙසතො තස්ස චිත්තප්පසාදං පරිබ්රූහෙතුකාමො තං ආරාමං පවිසිත්වා අඤ්ඤතරස්ස අම්බරුක්ඛස්ස මූලෙ නිසීදි.

පුන සො පුරිසො ආහ ‘‘සචෙ, භන්තෙ, න්හායිතුකාමත්ථ, අහං ඉතො කූපතො උදකං උද්ධරිත්වා තුම්හෙ න්හාපෙස්සාමි, පානීයඤ්ච දස්සාමී’’ති. ථෙරොපි අධිවාසෙසි තුණ්හීභාවෙන. සො කූපතො උදකං උද්ධරිත්වා පරිස්සාවෙත්වා ථෙරං න්හාපෙසි, න්හාපෙත්වා ච හත්ථපාදෙ ධොවිත්වා නිසින්නස්ස පානීයං උපනෙසි. ථෙරො පානීයං පිවිත්වා පටිප්පස්සද්ධදරථො තස්ස පුරිසස්ස උදකදානෙ චෙව න්හාපනෙ ච අනුමොදනං ¶ වත්වා පක්කාමි. අථ සො පුරිසො ‘‘ඝම්මාභිතත්තස්ස වත ථෙරස්ස ඝම්මපරිළාහං පටිප්පස්සම්භෙසිං, බහුං වත මයා පුඤ්ඤං පසුත’’න්ති උළාරපීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි. සො අපරභාගෙ කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු උප්පජ්ජි. තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො උපසඞ්කමිත්වා ඉමාහි ගාථාහි කතපුඤ්ඤං පුච්ඡි.

‘‘උච්චමිදං මණිථූණං විමානං, සමන්තතො ද්වාදස යොජනානි;

කූටාගාරා සත්තසතා උළාරා, වෙළුරියථම්භා රුචකත්ථතා සුභා.

‘‘තත්ථච්ඡසි ¶ පිවසි ඛාදසි ච, දිබ්බා ච වීණා පවදන්ති වග්ගුං;

දිබ්බා රසා කාමගුණෙත්ථ පඤ්ච, නාරියො ච නච්චන්ති සුවණ්ණඡන්නා.

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

‘‘ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ, පතපන්තෙ දිවඞ්කරෙ;

පරෙසං භතකො පොසො, අම්බාරාමමසිඤ්චති.

‘‘අථ තෙනාගමා භික්ඛු, සාරිපුත්තොති විස්සුතො;

කිලන්තරූපො කායෙන, අකිලන්තොව චෙතසා.

‘‘තඤ්ච දිස්වාන ආයන්තං, අවොචං අම්බසිඤ්චකො;

සාධු තං භන්තෙ න්හාපෙය්යං, යං මමස්ස සුඛාවහං.

‘‘තස්ස මෙ අනුකම්පාය, නික්ඛිපි පත්තචීවරං;

නිසීදි රුක්ඛමූලස්මිං, ඡායාය එකචීවරො.

‘‘තඤ්ච අච්ඡෙන වාරිනා, පසන්නමානසො නරො;

න්හාපයී රුක්ඛමූලස්මිං, ඡායාය එකචීවරං.

‘‘අම්බො ¶ ච සිත්තො සමණො ච න්හාපිතො,

ඉති සො පීතියා කායං, සබ්බං ඵරති අත්තනො.

‘‘තදෙව එත්තකං කම්මං, අකාසිං තාය ජාතියා;

පහාය මානුසං දෙහං, උපපන්නොම්හි නන්දනං.

‘‘නන්දනෙ ¶ ච වනෙ රම්මෙ, නානාදිජගණායුතෙ;

රමාමි නච්චගීතෙහි, අච්ඡරාහි පුරක්ඛතො’’ති. –

සොපි තස්ස ඉමාහි ගාථාහි බ්යාකාසි.

1151. තත්ථ ¶ ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙති ආසාළ්හිමාසෙ. පතපන්තෙති අතිවිය දිප්පන්තෙ, සබ්බසො උණ්හං විස්සජ්ජෙන්තෙති අත්ථො. දිවඞ්කරෙති දිවාකරෙ, අයමෙව වා පාඨො. අසිඤ්චතීති සිඤ්චති, -කාරො නිපාතමත්තං, සිඤ්චති අම්බරුක්ඛමූලෙසු ධුවං ජලසෙකං කරොතීති අත්ථො. ‘‘අසිඤ්චථා’’ති ච පාඨො, සිඤ්චිත්ථාති අත්ථො. ‘‘අසිඤ්චහ’’න්ති ච පඨන්ති, පරෙසං භතකො පොසො හුත්වා තදා අම්බාරාමං අසිඤ්චිං අහන්ති අත්ථො.

1152. තෙනාති යෙන දිසාභාගෙන සො අම්බාරාමො, තෙන අගමා අගඤ්ඡි. අකිලන්තොව චෙතසාති චෙතොදුක්ඛස්ස මග්ගෙනෙව පහීනත්තා චෙතසා අකිලන්තොපි සමානො කිලන්තුරූපො කායෙන තෙන මග්ගෙන අගමාති යොජනා.

1153-4. අවොචං අහං තදා අම්බසිඤ්චකො හුත්වාති යොජනා. එකචීවරොති න්හායිතුකාමොති අධිප්පායො.

1156. ඉතීති එවං ‘‘අම්බො ච සිත්තො, සමණො ච න්හාපිතො, මයා ච පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පකං, එකෙනෙව පයොගෙන තිවිධොපි අත්ථො සාධිතො’’ති ඉමිනාකාරෙන පවත්තාය පීතියා සො පුරිසො අත්තනො සබ්බං කායං ඵරති, නිරන්තරං ඵුටං කරොතීති යොජනා. අතීතත්ථෙ චෙතං වත්තමානවචනං, ඵරීති අත්ථො.

1157. තදෙව එත්තකං කම්මන්ති තං එත්තකං එවං පානීයදානමත්තකං ¶ කම්මං අකාසිං, තාය තස්සං ජාතියං අඤ්ඤං නානුස්සරාමීති අධිප්පායො. තෙසං වුත්තනයමෙව.

දිස්වාන ¶ දෙවං පටිපුච්ඡි භික්ඛූති ගොපාලවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. තෙන සමයෙන රාජගහවාසී අඤ්ඤතරො ගොපාලකො පාතරාසත්ථාය පිලොතිකාය පුටබද්ධං කුම්මාසං ගහෙත්වා නගරතො නික්ඛමිත්වා ගාවීනං චරණට්ඨානභූතං ගොචරභූමිං සම්පාපුණි. තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො ‘‘අයං ඉදානෙව කාලං කරිස්සති, මය්හඤ්ච කුම්මාසං දත්වා තාවතිංසෙසු උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ච ඤත්වා තස්ස සමීපං අගමාසි. සො ¶ වෙලං ඔලොකෙත්වා ථෙරස්ස කුම්මාසං දාතුකාමො අහොසි. තෙන ච සමයෙන ගාවියො මාසක්ඛෙත්තං පවිසන්ති. අථ සො ගොපාලො චින්තෙසි ‘‘කිං නු ඛො ථෙරස්ස කුම්මාසං දදෙය්යං, උදාහු ගාවියො මාසක්ඛෙත්තතො නීහරෙය්ය’’න්ති. අථස්ස එතදහොසි ‘‘මාසසාමිකා මං යං ඉච්ඡන්ති, තං කරොන්තු, ථෙරෙ පන ගතෙ කුම්මාසදානන්තරායො මෙ සියා, හන්දාහං පඨමං අය්යස්ස කුම්මාසං දස්සාමී’’ති තං ථෙරස්ස උපනෙසි. පටිග්ගහෙසි ථෙරො අනුකම්පං උපාදාය.

අථ නං ගාවියො නිවත්තෙතුං පරිස්සයං අනොලොකෙත්වා වෙගෙන උපධාවන්තං පාදෙන ඵුට්ඨො ආසීවිසො ඩංසි. ථෙරොපි තං අනුකම්පමානො තං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජිතුං ආරභි. ගොපාලකොපි ගාවියො නිවත්තෙත්වා ආගතො ථෙරං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙන්තො නිසීදි. තාවදෙවස්ස සකලසරීරං විසං අජ්ඣොත්ථරි. මුහුත්තමෙව වෙගෙ මුද්ධපත්තෙ කාලමකාසි, කාලකතො ච තාවතිංසෙසු ද්වාදසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති. තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො දිස්වා ඉමාහි ගාථාහි පටිපුච්ඡි –

‘‘දිස්වාන දෙවං පටිපුච්ඡි භික්ඛු, උච්චෙ විමානම්හි චිරට්ඨිතිකෙ;

ආමුත්තහත්ථාභරණං ¶ යසස්සිං, දිබ්බෙ විමානම්හි යථාපි චන්දිමා.

‘‘අලඞ්කතො ¶ මල්යධරො සුවත්ථො, සුකුණ්ඩලී කප්පිතකෙසමස්සු;

ආමුත්තහත්ථාභරණො යසස්සී, දිබ්බෙ විමානම්හි යථාපි චන්දිමා.

‘‘දිබ්බා ච වීණා පවදන්ති වග්ගුං; අට්ඨට්ඨකා සික්ඛිතා සාධුරූපා;

දිබ්බා ච කඤ්ඤා තිදසචරා උළාරා, නච්චන්ති ගායන්ති පමොදයන්ති.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො…පෙ…

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

1163. ‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ…යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං ¶ මනුස්සෙසු මනුස්සභූතො, සඞ්ගම්ම රක්ඛිස්සං පරෙසං ධෙනුයො;

තතො ච ආගා සමණො මමන්තිකෙ, ගාවො ච මාසෙ අගමංසු ඛාදිතුං.

‘‘ද්වයජ්ජ කිච්චං උභයඤ්ච කාරියං, ඉච්චෙවහං භන්තෙ තදා විචින්තයිං;

තතො ච සඤ්ඤං පටිලද්ධ යොනිසො, ‘දදාමි භන්තෙ’ති ඛිපිං අනන්තකං.

‘‘සො මාසඛෙත්තං තුරිතො අවාසරිං, පුරා අයං භඤ්ජති යස්සිදං ධනං;

තතො ච කණ්හො උරගො මහාවිසො, අඩංසි පාදෙ තුරිතස්ස මෙ සතො.

‘‘ස්වාහං අට්ටොම්හි දුක්ඛෙන පීළිතො, භික්ඛු ච තං සාමං මුඤ්චිත්වානන්තකං;

අහාසි කුම්මාසං මමානුකම්පයා, තතො චුතො කාලකතොම්හි දෙවතා.

‘‘තදෙව ¶ ¶ කම්මං කුසලං කතං මයා, සුඛඤ්ච කම්මං අනුභොමි අත්තනා;

තයා හි භන්තෙ අනුකම්පිතො භුසං, කතඤ්ඤුතාය අභිවාදයාමි තං.

‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ සමාරකෙ ච, අඤ්ඤො මුනි නත්ථි තයානුකම්පකො;

තයා හි භන්තෙ අනුකම්පිතො භුසං, කතඤ්ඤුතාය අභිවාදයාමි තං.

‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ පරස්මිං වා පන, අඤ්ඤො මුනී නත්ථි තයානුකම්පකො;

තයා හි භන්තෙ අනුකම්පිතො භුසං, කතඤ්ඤුතාය අභිවාදයාමි ත’’න්ති.

අථායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො අත්තනා ච දෙවතාය ච කථිතනියාමෙනෙව තං භගවතො ආරොචෙසි. සත්ථා තමත්ථං පච්චනුභාසිත්වා තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තපරිසාය ධම්මං දෙසෙතුං ‘‘දිස්වාන දෙවං පටිපුච්ඡි භික්ඛූ’’තිආදිමාහ.

1159. තත්ථ දෙවන්ති ගොපාලදෙවපුත්තං. භික්ඛූති ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං සන්ධාය සත්ථා වදති. සො හි සබ්බසො භින්නකිලෙසතාය භික්ඛු. විමානස්ස බහුකාලාවට්ඨායිතාය කප්පට්ඨිතිකතාය එව වා ‘‘චිරට්ඨිතිකෙ’’ති වුත්තං, ‘‘චිරට්ඨිතික’’න්තිපි කෙචි පඨන්ති. තඤ්හි ‘‘දෙව’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. සොපි හි සට්ඨිසතසහස්සාධිකා තිස්සො වස්සකොටියො තත්ථ අවට්ඨානතො ‘‘චිරට්ඨිතිකෙ’’ති වත්තබ්බතං ලභති. යථාපි චන්දිමාති යථා චන්දිමා දෙවපුත්තො කන්තසීතලමනොහරකිරණජාලසමුජ්ජලෙ ¶ අත්තනො දිබ්බෙ විමානම්හි විරොචති, එවං විරොචමානන්ති වචනසෙසා.

1160. අලඞ්කතොතිආදි තස්ස දෙවපුත්තස්ස ථෙරෙන පුච්ඡිතාකාරදස්සනං, තං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.

1164. සඞ්ගම්මාති ¶ සඞ්ගමෙත්වා, සඞ්ගම්මාති වා සඞ්ගහෙත්වා. හෙත්වත්ථොපි හි ඉධ අන්තොනීතො, බහූ එකතො හුත්වාති අත්ථො. ආගාති ආගඤ්ඡි. මාසෙති මාසසස්සානි.

1165. ද්වයජ්ජාති ¶ ද්වයං අජ්ජ එතරහි කිච්චං කාතබ්බං. උභයඤ්ච කාරියන්ති වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පරියායවචනං. සඤ්ඤන්ති ධම්මසඤ්ඤං. තෙනාහ ‘‘යොනිසො’’ති පටිලද්ධාති පටිලභිත්වා. ඛිපින්ති පනිග්ගාහාපනවසෙන හත්ථෙ ඛිපිං. අනන්තකන්ති නන්තකං කුම්මාසං පක්ඛිපිත්වා බන්ධිත්වා ඨපිතං පිලොතිකං. අ-කාරො චෙත්ථ නිපාතමත්තං.

1166. සොති සො අහං. තුරිතොති තුරිතො සම්භමන්තො. අවාසරින්ති උපගච්ඡි, පාවිසිං වා. පුරා අයං භඤ්ජති යස්සිදං ධනන්ති යස්ස ඛෙත්තසාමිකස්ස ඉදං මාසසස්සං ධනං, තං අයං ගොගණො භඤ්ජති පුරා තස්ස භඤ්ජනතො, ආමද්දනතො පුරෙතරමෙවාති අත්ථො. තතොති තත්ථ. තුරිතස්ස මෙ සතොති සම්භමන්තස්ස මෙ සමානස්ස, සහසා ගමනෙන මග්ගෙ කණ්හසප්පං අනොලොකෙත්වා ගතස්සාති අධිප්පායො.

1167. අට්ටොම්හි දුක්ඛෙන පීළිතොති තෙන ආසීවිසඩංසනෙන අට්ටො අට්ටිතො උපද්දුතො මරණදුක්ඛෙන බාධිතො භවාමි. අහාසීති අජ්ඣොහරි, පරිභුඤ්ජීති අත්ථො. තතො චුතො කාලකතොම්හි දෙවතාති තතො මනුස්සත්තභාවතො චුතො මරණකාලප්පත්තියා, තත්ථ වා ආයුසඞ්ඛාරස්ස ඛෙපනසඞ්ඛාතස්ස කාලස්ස කතත්තා කාලකතො, තදනන්තරමෙව ච අම්හි දෙවතා දෙවත්තභාවප්පත්තියා දෙවතා හොමීති අත්ථො.

1169. තයාති තයා සදිසො අඤ්ඤො මුනි මොනෙය්යගුණයුත්තො ඉසි නත්ථි. තයාති වා නිස්සක්කෙ ඉදං කරණවචනං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

පුණ්ණමාසෙ ¶ ¶ යථා චන්දොති කණ්ඩකවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා ¶ සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන ච සමයෙන ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව දෙවචාරිකං චරන්තො තාවතිංසභවනං ගතො. තස්මිං ඛණෙ කණ්ඩකො දෙවපුත්තො සකභවනතො නික්ඛමිත්වා දිබ්බයානං අභිරුහිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන මහතියා දෙවිද්ධියා උය්යානං ගච්ඡන්තො ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං දිස්වා සඤ්ජාතගාරවබහුමානො සහසා යානතො ඔරුය්හ ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා සිරස්මිං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. අථ නං ථෙරො –

‘‘පුණ්ණමාසෙ යථා චන්දො, නක්ඛත්තපරිවාරිතො;

සමන්තා අනුපරියාති, තාරකාධිපතී සසී.

‘‘තථූපමං ඉදං බ්යම්හං, දිබ්බං දෙවපුරම්හි ච;

අතිරොචති වණ්ණෙන, උදයන්තොව රංසිමා.

‘‘වෙළූරියසුවණ්ණස්ස, ඵලිකා රූපියස්ස ච;

මසාරගල්ලමුත්තාහි, ලොහිතඞ්ගමණීහි ච.

‘‘චිත්රා මනොරමා භූමි, වෙළූරියස්ස සන්ථතා;

කූටාගාරා සුභා රම්මා, පාසාදො තෙ සුමාපිතො.

‘‘රම්මා ච තෙ පොක්ඛරණී, පුථුලොමනිසෙවිතා;

අච්ඡොදකා විප්පසන්නා, සොණ්ණවාලුකසන්ථතා.

‘‘නානාපදුමසඤ්ඡන්නා, පුණ්ඩරීකසමොතතා;

සුරභිං සම්පවායන්ති, මනුඤ්ඤා මාතුතෙරිතා.

‘‘තස්සා තෙ උභතො පස්සෙ, වනගුම්බා සුමාපිතා;

උපෙතා පුප්ඵරුක්ඛෙහි, ඵලරුක්ඛෙහි චූභයං.

‘‘සොවණ්ණපාදෙ ¶ පල්ලඞ්කෙ, මුදුකෙ ගොනකත්ථතෙ;

නිසින්නං දෙවරාජංව, උපතිට්ඨන්ති අච්ඡරා.

‘‘සබ්බාභරණසඤ්ඡන්නා ¶ , නානාමාලාවිභූසිතා;

රමෙන්ති තං මහිද්ධිකං, වසවත්තීව මොදසි.

‘‘භෙරිසඞ්ඛමුදිඞ්ගාහි, වීණාහි පණවෙහි ච;

රමසි රතිසම්පන්නො, නච්චගීතෙ සුවාදිතෙ.

‘‘දිබ්බා තෙ විවිධා රූපා, දිබ්බා සද්දා අථො රසා;

ගන්ධා ච තෙ අධිප්පෙතා, ඵොට්ඨබ්බා ච මනොරමා.

‘‘තස්මිං ¶ විමානෙ පවරෙ, දෙවපුත්ත මහප්පභො;

අතිරොචසි වණ්ණෙන, උදයන්තොව භාණුමා.

‘‘දානස්ස තෙ ඉදං ඵලං, අථො සීලස්ස වා පන;

අථො අඤ්ජලිකම්මස්ස, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති. –

අධිගතසම්පත්තිකිත්තනමුඛෙන කතකම්මං පුච්ඡි.

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො, මොග්ගල්ලානෙන පුච්ඡිතො;

පඤ්හං පුට්ඨො වියාකාසි, යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘අහං කපිලවත්ථුස්මිං, සාකියානං පුරුත්තමෙ;

සුද්ධොදනස්ස පුත්තස්ස, කණ්ඩකො සහජො අහං.

‘‘යදා සො අඩ්ඪරත්තායං, බොධාය මභිනික්ඛමි;

සො මං මුදූහි පාණීහි, ජාලිතම්බනඛෙහි ච.

‘‘සත්ථිං ¶ ආකොටයිත්වාන, වහ සම්මාති චබ්රවි;

‘අහං ලොකං තාරයිස්සං, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං’.

‘‘තං මෙ ගිරං සුණන්තස්ස, හාසො මෙ විපුලො අහු;

උදග්ගචිත්තො සුමනො, අභිසීසිං තදා අහං.

‘‘අභිරූළ්හඤ්ච මං ඤත්වා, සක්යපුත්තං මහායසං;

උදග්ගචිත්තො මුදිතො, වහිස්සං පුරිසුත්තමං.

‘‘පරෙසං ¶ විජිතං ගන්ත්වා, උග්ගතස්මිං දිවාකරෙ;

මමං ඡන්නඤ්ච ඔහාය, අනපෙක්ඛො සො අපක්කමි.

‘‘තස්ස තම්බනඛෙ පාදෙ, ජිව්හාය පරිලෙහිසං;

ගච්ඡන්තඤ්ච මහාවීරං, රුදමානො උදික්ඛිසං.

‘‘අදස්සනෙනහං තස්ස, සක්යපුත්තස්ස සිරීමතො;

අලත්ථං ගරුකාබාධං, ඛිප්පං මෙ මරණං අහු.

‘‘තස්සෙව ආනුභාවෙන, විමානං ආවසාමිදං;

සබ්බකාමගුණොපෙතං, දෙවො දෙවපුරම්හිව.

‘‘යඤ්ච මෙ අහුවා හාසො, සද්දං සුත්වාන බොධියා;

තෙනෙව කුසලමූලෙන, ඵුසිස්සං ආසවක්ඛයං.

‘‘සචෙ ¶ හි භන්තෙ ගච්ඡෙය්යාසි, සත්ථු බුද්ධස්ස සන්තිකෙ;

මමාපි නං වචනෙන, සිරසා වජ්ජාසි වන්දනං.

‘‘අහම්පි දට්ඨුං ගච්ඡිස්සං, ජිනං අප්පටිපුග්ගලං;

දුල්ලභං දස්සනං හොති, ලොකනාථාන තාදින’’න්ති. –

සොපි ¶ අත්තනා කතකම්මං කථෙසි. අයඤ්හි අනන්තරෙ අත්තභාවෙ අම්හාකං බොධිසත්තෙන සහජාතො කණ්ඩකො අස්සරාජා අහොසි. සො අභිනික්ඛමනසමයෙ අභිරුළ්හො තෙනෙව රත්තාවසෙසෙන තීණි රජ්ජානි මහාපුරිසං අතික්කමාපෙත්වා අනොමානදීතීරං සම්පාපෙසි. අථ සො මහාසත්තෙන සූරියෙ උග්ගතෙ ඝටිකාරමහාබ්රහ්මුනා උපනීතානි පත්තචීවරානි ගහෙත්වා පබ්බජිත්වා ඡන්නෙන සද්ධිං කපිලවත්ථුං උද්දිස්ස විස්සජ්ජිතො. සිනෙහභාරිකෙන හදයෙන මහාපුරිසස්ස පාදෙ අත්තනො ජිව්හාය ලෙහිත්වා පසාදසොම්මානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා යාව දස්සනපථා ඔලොකෙන්තො දස්සනූපචාරං පන අතික්කන්තෙ ලොකනාථෙ ‘‘එවංවිධං නාම ලොකග්ගනායකං මහාපුරිසං අහං වහිං, සඵලං වත මෙ සරීරං අහොසී’’ති පසන්නමානසො හුත්වා පුන චිරකාලං සඞ්ගතස්ස පෙමස්ස වසෙන වියොගදුක්ඛං අසහන්තො භාවිනියා දිබ්බසම්පත්තියා වසෙන ¶ ධම්මතාය චොදියමානො කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘පුණ්ණමාසෙ යථා චන්දො…පෙ… අහං කපිලවත්ථුස්මි’’න්තිආදි.

1171. තත්ථ පුණ්ණමාසෙති පුණ්ණමාසියං සුක්කපක්ඛෙ පන්නරසියං. තාරකාධිපතීති තාරකානං අධිපති. සසීති සසලඤ්ඡනවා. ‘‘තාරකාධිප දිස්සතී’’ති කෙචි පඨන්ති, තෙසං තාරකාධිපාති අවිභත්තිකනිද්දෙසො, තාරකානං අධිපො හුත්වා දිස්සති අනුපරියාති චාති යොජනා කාතබ්බා.

1172. දිබ්බං දෙවපුරම්හි චාති දෙවපුරස්මිම්පි දිබ්බං. යථා මනුස්සානං ඨානතො දෙවපුරං උත්තමං, එවං දෙවපුරතො චාපි ඉදං තව විමානං උත්තමන්ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘අතිරොචති වණ්ණෙන, උදයන්තොව රංසිමා’’ති, උග්ගච්ඡන්තො සූරියො වියාති අත්ථො.

1173. වෙළූරියසුවණ්ණස්සාති වෙළුරියෙන සුවණ්ණෙන ච ඉදං බ්යම්හං ¶ නිම්මිතන්ති වචනසෙසෙන යොජනා. ඵලිකාති ඵලිකමණිනා.

1177-8. තස්සාති තස්සා පොක්ඛරණියා. වනගුම්බාති උය්යානෙ සුපුප්ඵගච්ඡෙ සන්ධාය වදති. දෙවරාජංවාති සක්කං විය. උපතිට්ඨන්තීති උපට්ඨානං කරොන්ති.

1179. සබ්බාභරණසඤ්ඡන්නාති ¶ සබ්බෙහි ඉත්ථාලඞ්කාරෙහි පටිච්ඡාදිතා, සබ්බසො විභූසිතසරීරාති අත්ථො. වසවත්තීවාති වසවත්තිදෙවරාජා විය.

1180. භෙරිසඞ්ඛමුදිඞ්ගාහීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, භෙරීහි ච සඞ්ඛෙහි ච මුදිඞ්ගෙහි චාති යොජනා. රතිසම්පන්නොති දිබ්බාය රතියා සමඞ්ගීභූතො. නච්චගීතෙ සුවාදිතෙති නච්චෙ ච ගීතෙ ච සුන්දරෙ වාදිතෙ ච, නච්චනෙ ච ගායනෙ ච සුන්දරෙ වාදිතෙ ච හෙතුභූතෙ. නිමිත්තත්ථෙ හි එතං භුම්මං, පවත්තිතෙති වා වචනසෙසො.

1181. දිබ්බා තෙ විවිධා රූපාති දෙවලොකපරියාපන්නා නානප්පකාරා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා තුය්හං අධිප්පෙතා යථාධිප්පෙතා මනොරමා ¶ විජ්ජන්තීති කිරියාපදං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. දිබ්බා සද්දාතිආදීසුපි එසෙව නයො.

1185. කණ්ඩකො සහජො අහන්ති එත්ථ අහන්ති නිපාතමත්තං. ‘‘අහූ’’ති කෙචි පට්ඨන්ති, කණ්ඩකො නාම අස්සරාජා මහාසත්තෙන සහ එකස්මිංයෙව දිවසෙ ජාතත්තා සහජො අහොසින්ති අත්ථො.

1186. අඩ්ඪරත්තායන්ති අඩ්ඪරත්තියං, මජ්ඣිමයාමසමයෙති අත්ථො. බොධාය මභිනික්ඛමීති ම-කාරො පදසන්ධිකරො, අභිසම්බොධිඅත්ථං මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමීති අත්ථො. මුදූහි පාණීහීති මුදුහත්ථතං මහාපුරිසලක්ඛණං වදති. ජාලිතම්බනඛෙහීති ජාලවන්තෙහි අභිලොහිතනඛෙහි. තෙන ජාලහත්ථතං මහාපුරිසලක්ඛණං තම්බනඛතං අනුබ්යඤ්ජනඤ්ච දස්සෙති.

1187. සත්ථි නාම ජඞ්ඝා, ඉධ පන සත්ථිනො ආසන්නට්ඨානභූතො ¶ ඌරුප්පදෙසො ‘‘සත්ථී’’ති වුත්තො. ආකොටයිත්වානාති අප්පොඨෙත්වා. ‘‘වහ සම්මා’’ති චබ්රවීති ‘‘සම්ම කණ්ඩක, අජ්ජෙකරත්තිං මං වහ, මය්හං ඔපවුය්හං හොහී’’ති ච කථෙසි. වහනෙ පන පයොජනං තදා මහාසත්තෙන දස්සිතං වදන්තො ‘‘අහං ලොකං තාරයිස්සං, පත්තො සම්බොධිමුත්තම’’න්ති ආහ. තෙන ‘‘අහං උත්තමං අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං පත්තො අධිගතො හුත්වා සදෙවකං ලොකං සංසාරමහොඝතො තාරයිස්සාමි, තස්මා නයිදං ගමනං යංකිඤ්චීති චින්තෙය්යාසී’’ති ගමනෙ පයොජනස්ස අනුත්තරභාවං දස්සෙති.

1188-9. හාසොති තුට්ඨි. විපුලොති මහාඋළාරො. අභිසීසින්ති ආසිසිං ඉච්ඡිං සම්පටිච්ඡිං ¶ . අභිරූළ්හඤ්ච මං ඤත්වා, සක්යපුත්තං මහායසන්ති පත්ථටවිපුලයසං සක්යරාජපුත්තං මහාසත්තං මං අභිරුය්හ නිසින්නං ජානිත්වා. වහිස්සන්ති නෙසිං.

1190-91. පරෙසන්ති පරරාජූනං. විජිතන්ති දෙසං පරරජ්ජං. ඔහායාති විස්සජ්ජිත්වා. අපක්කමීති අපක්කමිතුං ආරභි. ‘‘පරිබ්බජී’’ති ච පඨන්ති. පරිලෙහිසන්ති පරිතො ලෙහිං. උදික්ඛිසන්ති ඔලොකෙසිං.

1192-3. ගරුකාබාධන්ති ¶ ගරුකං බාළ්හං ආබාධං, මරණන්තිකං දුක්ඛන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඛිප්පං මෙ මරණං අහූ’’ති. සො හි අනෙකාසු ජාතීසු මහාසත්තෙන දළ්හභත්තිකො හුත්වා ආගතො, තස්මා වියොගදුක්ඛං සහිතුං නාසක්ඛි, ‘‘සම්මාසම්බොධිං අධිගන්තුං නික්ඛන්තො’’ති පන සුත්වා නිරාමිසං උළාරං පීතිසොමනස්සඤ්ච උප්පජ්ජි, තෙන මරණානන්තරං තාවතිංසෙසු නිබ්බත්ති, උළාරා චස්ස දිබ්බසම්පත්තියො පාතුරහෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘තස්සෙව ආනුභාවෙනා’’ති, ඨානගතස්ස පසාදමයපුඤ්ඤස්ස බලෙන. දෙවො දෙවපුරම්හිවාති තාවතිංසභවනෙ සක්කො දෙවරාජා විය.

1194. යඤ්ච ¶ මෙ අහුවා හාසො, සද්දං සුත්වාන බොධියාති ‘‘පත්තො සම්බොධිමුත්තම’’න්ති පඨමතරං බොධිසද්දං සුත්වා තදා මය්හං හාසො අහු, යං හාසස්ස භවනං සුස්සනං, තෙනෙව කුසලමූලෙන තෙනෙව කුසලබීජෙන ඵුසිස්සන්ති ඵුසිස්සාමි පාපුණිස්සාමි.

1195. එවං දෙවපුත්තො යථාධිගතාය අනාගතාය භවසම්පත්තියා කාරණභූතං අත්තනො කුසලකම්මං කථෙන්තො ඉදානි අත්තනා භගවතො සන්තිකං ගන්තුකාමොපි පුරෙතරං ථෙරෙන සත්ථු වන්දනං පෙසෙන්තො ‘‘සචෙ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ සචෙ ගච්ඡෙය්යාසීති යදි ගමිස්සසි. ‘‘සචෙ ගච්ඡසී’’ති කෙචි පඨන්ති, සො එවත්ථො. මමාපි නං වචනෙනාති න කෙවලං තව සභාවෙනෙව, අථ ඛො මමාපි වචනෙන භගවන්තං. වජ්ජාසීති වදෙය්යාසි, මමාපි සිරසා වන්දනන්ති යොජනා.

1196. යදිපි දානි වන්දනඤ්ච පෙසෙමි, පෙසෙත්වා එව පන න තිට්ඨාමීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අහම්පි දට්ඨුං ගච්ඡිස්සං, ජිනං අප්පටිපුග්ගල’’න්ති. ගමනෙ පන දළ්හතරං කාරණං දස්සෙතුං ‘‘දුල්ලභං දස්සනං හොති, ලොකනාථාන තාදින’’න්ති ආහ.

‘‘සො ¶ කතඤ්ඤූ කතවෙදී, සත්ථාරං උපසඞ්කමි;

සුත්වා ගිරං චක්ඛුමතො, ධම්මචක්ඛුං විසොධයි.

‘‘විසොධෙත්වා දිට්ඨිගතං, විචිකිච්ඡං වතානි ච;

වන්දිත්වා සත්ථුනො පාදෙ, තත්ථෙවන්තරධායථා’’ති. –

ඉමා ද්වෙ ගාථා සඞ්ගීතිකාරෙහි ඨපිතා.

1197. තත්ථ ¶ සුත්වා ගිරං චක්ඛුමතොති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා. ධම්මචක්ඛුන්ති සොතාපත්තිමග්ගං. විසොධයීති අධිගච්ඡි. අධිගමොයෙව හි තස්ස විසොධනං.

1198. විසොධෙත්වා දිට්ඨිගතන්ති දිට්ඨිගතං සමුග්ඝාතෙත්වා. විචිකිච්ඡං වතානි චාති සොළසවත්ථුකං අට්ඨවත්ථුකඤ්ච විචිකිච්ඡඤ්ච ‘‘සීලබ්බතෙහි සුද්ධී’’ති පවත්තනකසීලබ්බතපරාමාසෙ ¶ ච විසොධයීති යොජනා. තත්ථ හි සහ පරියායෙහි තථා පවත්තා පරාමාසා ‘‘වතානී’’ති වුත්තං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අනෙකවණ්ණං දරසොකනාසනන්ති අනෙකවණ්ණවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන දෙවචාරිකං චරන්තො තාවතිංසභවනං අගමාසි. අථ නං අනෙකවණ්ණො දෙවපුත්තො දිස්වා සඤ්ජාතගාරවබහුමානො උපසඞ්කමිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. ථෙරො –

‘‘අනෙකවණ්ණං දරසොකනාසනං, විමානමාරුය්හ අනෙකචිත්තං;

පරිවාරිතො අච්ඡරාසඞ්ගණෙන, සුනිම්මිතො භූතපතීව මොදසි.

‘‘සමස්සමො ¶ නත්ථි කුතො පනුත්තරො, යසෙන පුඤ්ඤෙන ච ඉද්ධියා ච;

සබ්බෙ ච දෙවා තිදසගණා සමෙච්ච, තං තං නමස්සන්ති සසිංව දෙවා;

ඉමා ච තෙ අච්ඡරායො සමන්තතො, නච්චන්ති ගායන්ති පමොදයන්ති.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි ¶ මහානුභාවො,

වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. –

අධිගතසම්පත්තිකිත්තනමුඛෙන කතකම්මං පුච්ඡි. තං දස්සෙතුං –

1202. ‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො…පෙ…යස්ස කම්මස්සිදං ඵල’’න්ති. –

‘‘අහං භදන්තෙ අහුවාසි පුබ්බෙ, සුමෙධනාමස්ස ජිනස්ස සාවකො;

පුථුජ්ජනො අනනුබොධොහමස්මි, සො සත්ත වස්සානි පරිබ්බජිස්සහං.

‘‘සොහං සුමෙධස්ස ජිනස්ස සත්ථුනො, පරිනිබ්බුතස්සොඝතිණ්ණස්ස තාදිනො;

රතනුච්චයං හෙමජාලෙන ඡන්නං, වන්දිත්වා ථූපස්මිං මනං පසාදයිං.

‘‘න මාසි දානං න ච මත්ථි දාතුං, පරෙ ච ඛො තත්ථ සමාදපෙසිං;

පූජෙථ නං පූජනීයස්ස ධාතුං, එවං කිර සග්ගමිතො ගමිස්සථ.

න තස්ස පුඤ්ඤස්ස ඛයම්පි අජ්ඣග’’න්ති. – කථෙසි;

ඉතො කිර තිංසකප්පසහස්සෙ සුමෙධො නාම සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා සදෙවකං ලොකං ¶ එකොභාසං කත්වා කතබුද්ධකිච්චො පරිනිබ්බුතො, මනුස්සෙහි ච භගවතො ධාතුං ගහෙත්වා රතනචෙතියෙ කතෙ අඤ්ඤතරො පුරිසො සත්ථු සාසනෙ පබ්බජිත්වා සත්ත වස්සානි බ්රහ්මචරියං ¶ චරිත්වා අනවට්ඨිතචිත්තතාය කුක්කුච්චකො හුත්වා උප්පබ්බජි. උප්පබ්බජිතො ච සංවෙගබහුලතාය ධම්මච්ඡන්දවන්තතාය ච චෙතියඞ්ගණෙ සම්මජ්ජනපරිභණ්ඩාදීනි කරොන්තො නිච්චසීලඋපොසථසීලානි රක්ඛන්තො ධම්මං සුණන්තො අඤ්ඤෙ ච පුඤ්ඤකිරියාය සමාදපෙන්තො විචරි. සො ආයුපරියොසානෙ කාලකතො තාවතිංසෙසු නිබ්බත්ති. සො පුඤ්ඤකම්මස්ස උළාරභාවෙන මහෙසක්ඛො ¶ මහානුභාවො සක්කාදීහි දෙවතාහි සක්කතපූජිතො හුත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති, ‘‘අනෙකවණ්ණො’’ති නං දෙවතා සඤ්ජානිංසු. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අථ නං අනෙකවණ්ණො දෙවපුත්තො…පෙ… න තස්ස පුඤ්ඤස්ස ඛයම්පි අජ්ඣගන්ති කථෙසී’’ති.

1199. තත්ථ අනෙකවණ්ණන්ති නීලපීතාදිවසෙන විවිධවණ්ණතාය අනන්තරවිමානාදීනං විවිධසණ්ඨානතාය ච නානාවිධවණ්ණං. දරසොකනාසනන්ති සීතලභාවෙන දරථපරිළාහානං විනොදනතො මනුඤ්ඤතාය දස්සනීයතාය ච සොකස්ස අනොකාසතො දරසොකනාසනං. අනෙකචිත්තන්ති නානාවිධචිත්තරූපං. සුනිම්මිතො භූතපතීවාති තාවතිංසකායිකොපි උළාරදිබ්බභොගතාය සුනිම්මිතදෙවරාජා විය මොදසි තුස්සසි අභිරමසි.

1200. සමස්සමොති සමො එව හුත්වා සමො, නිබ්බරියායෙන සදිසො තෙ තුය්හං නත්ථි, කුතො පන කෙන කාරණෙන උත්තරි අධිකො කො නාම සියා. කෙන පන සමතා උත්තරිතරතා චාති ආහ ‘‘යසෙන පුඤ්ඤෙන ච ඉද්ධියා චා’’ති. තත්ථ යසෙනාති පරිවාරෙන. ඉද්ධියාති ආනුභාවෙන. යසෙනාති වා ඉස්සරියෙන, ඉද්ධියාති දෙවිද්ධියා. යසෙනාති වා විභවසම්පත්තියා, ඉද්ධියාති යථිච්ඡි තස්ස කාමගුණස්ස ඉජ්ඣනෙන. යසෙනාති වා කිත්තිඝොසෙන, ඉද්ධියාති සමිද්ධියා. පුඤ්ඤෙනාති තත්ථ තත්ථ වුත්තාවසිට්ඨපුඤ්ඤඵලෙන, පුඤ්ඤකම්මෙනෙව වා.

‘‘සබ්බෙ ච දෙවා’’ති සාමඤ්ඤතො ගහිතමත්ථං ‘‘තිදසගණා’’ති ඉමිනා විසෙසෙත්වා වුත්තං. එකච්චස්ස පච්චෙකං නිපච්චකාරං කරොන්තාපි පමුදිතා න කරොන්ති ¶ , න එවමෙතස්ස ¶ . එතස්ස පන පමුදිතාපි කරොන්තියෙවාති දස්සෙතුං ‘‘සමෙච්චා’’ති වුත්තං. තං තන්ති තං ත්වං. සසිංව දෙවාති යථා නාම සුක්කපක්ඛපාටිපදියං දිස්සමානං සසිං චන්දං මනුස්සා දෙවා ච ආදරජාතා නමස්සන්ති, එවං තං සබ්බෙපි තිදසගණා නමස්සන්තීති අත්ථො.

1203. භදන්තෙති ¶ ථෙරං ගාරවබහුමානෙන සමුදාචරති. අහුවාසින්ති අහොසිං. පුබ්බෙති පුරිමජාතියං. සුමෙධනාමස්ස ජිනස්ස සාවකොති සුමෙධොති එවං පාකටනාමස්ස සම්මාසම්බුද්දස්ස සාසනෙ පබ්බජිතභාවෙන සාවකො. පුථූජ්ජනොති අනරියො. තත්ථාපි සච්චානං අනුබොධමත්තස්සාපි අභාවෙන අනනුබොධො. සො සත්ත වස්සානි පරිබ්බජිස්සහන්ති සො අහං සත්ත සංවච්ඡරානි පබ්බජ්ජාගුණමත්තෙන විචරිං, උත්තරිමනුස්සධම්මං නාධිගච්ඡින්ති අධිප්පායො.

1204. රතනුච්චයන්ති මණිකනකාදිරතනෙහි උච්චිතං උස්සිතරතනචෙතියං. හෙමජාලෙන ඡන්නන්ති සමන්තතො උපරි ච කඤ්චනජාලෙන පටිච්ඡාදිතං. වන්දිත්වාති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන තත්ථ තත්ථ පණාමං කත්වා. ථූපස්මිං මනං පසාදයින්ති ‘‘සබ්බඤ්ඤුගුණාධිට්ඨානාය වත ධාතුයා අයං ථූපො’’ති ථූපස්මිං චිත්තං පසාදෙසිං.

1205. න මාසි දානන්ති මෙ මයා කතං දානං නාසි නාහොසි. කස්මා පන? න ච මෙත්ථි දාතුන්ති මෙ මම පරිග්ගහභූතං දානං දාතුං න අත්ථි, න කිඤ්චි දෙය්යවත්ථු විජ්ජති, පරෙ ච ඛො සත්තෙ තත්ථ දානෙ සමාදපෙසිං. ‘‘පරෙසඤ්ච තත්ථ සමාදපෙසි’’න්ති ච පඨන්ති, තත්ථ පරෙසන්ති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං දට්ඨබ්බං ¶ . පූජෙථ නන්තිආදි සමාදපනාකාරදස්සනං, තං ධාතුන්ති යොජනා. එවං කිරාති කිර-සද්දො අනුස්සවත්ථො.

1206. න තස්ස පුඤ්ඤස්ස ඛයම්පි අජ්ඣගන්ති තස්ස තදා සුමෙධං භගවන්තං උද්දිස්ස කතස්ස පුඤ්ඤකම්මස්ස පරික්ඛයං නාධිගච්ඡිං, තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසං පච්චනුභොමීති දස්සෙති. යං පනෙත්ථ න වුත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති දට්ඨබ්බං.

අනෙකවණ්ණවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අලඞ්කතො ¶ මට්ඨකුණ්ඩලීති මට්ඨකුණ්ඩලීවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන සාවත්ථිවාසී එකො බ්රාහ්මණො අද්ධො මහද්ධනො මහාභොගො අස්සද්ධො අප්පසන්නො මිච්ඡාදිට්ඨිකො කස්සචි කිඤ්චි න දෙති, අදානතො එව ‘‘අදින්නපුබ්බකො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. සො මිච්ඡාදිට්ඨිභාවෙන ච ලුද්ධභාවෙන ච තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා දට්ඨුම්පි න ඉච්ඡති. මට්ඨකුණ්ඩලං නාම අත්තනො පුත්තඤ්ච සික්ඛාපෙසි ‘‘තාත ¶ , තයා සමණො ගොතමො තස්ස සාවකා ච න උපසඞ්කමිතබ්බා න දට්ඨබ්බා’’ති. සොපි තථා අකාසි. අථස්ස පුත්තො ගිලානො අහොසි, බ්රාහ්මණො ධනක්ඛයභයෙන භෙසජ්ජං න කාරෙසි, රොගෙ පන වඩ්ඪිතෙව වෙජ්ජෙ පක්කොසිත්වා දස්සෙසි. වෙජ්ජා තස්ස සරීරං ඔලොකෙත්වා ‘‘අතෙකිච්ඡො’’ති තං ඤත්වා අපක්කමිංසු. බ්රාහ්මණො ‘‘පුත්තෙ අබ්භන්තරෙ මතෙ නීහරණං දුක්ඛ’’න්ති පුත්තං බහිද්වාරකොට්ඨකෙ නිපජ්ජාපෙසි.

භගවා රත්තියා පච්චූසසමයෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො අද්දස ¶ මට්ඨකුණ්ඩලීමාණවං ඛීණායුකං තදහෙව චවනධම්මං, නිරයසංවත්තනිකඤ්චස්ස කම්මං කතොකාසං. ‘‘සචෙ පනාහං තත්ථ ගමිස්සාමි, සො මයි චිත්තං පසාදෙත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා පිතරං ආළාහනෙ රොදමානං උපගන්ත්වා සංවෙජෙස්සති, එවං සො ච තස්ස පිතා ච මම සන්තිකං ආගමිස්සති, මහාජනකායො සන්නිපතිස්සති තත්ථ මයා ධම්මෙ දෙසිතෙ මහාධම්මාභිසමයො භවිස්සතී’’ති එවං පන ඤත්වා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො මට්ඨකුණ්ඩලීමාණවස්ස පිතු ගෙහසමීපෙ ඨත්වා ඡබ්බණ්ණබුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙසි. තා දිස්වා මාණවො ‘‘කිමෙත’’න්ති ඉතො චිතො ච විලොකෙන්තො අද්දස භගවන්තං දන්තං ගුත්තං සන්තින්ද්රියං ද්වත්තිංසාය මහාපුරිසලක්ඛණෙහි අසීතියා අනුබ්යඤ්ජනෙහි බ්යාමප්පභාය කෙතුමාලාය ච විජ්ජොතමානං අනුපමාය බුද්ධසිරියා අචින්තෙය්යෙන බුද්ධානුභාවෙන විරොචමානං. දිස්වා තස්ස එතදහොසි ‘‘බුද්ධො නු ඛො භගවා ඉධානුප්පත්තො, යස්සායං රූපසම්පදා අත්තනො තෙජසා සූරියම්පි අභිභවති, කන්තභාවෙන චන්දිමං, උපසන්තභාවෙන ¶ සබ්බෙපි සමණබ්රාහ්මණෙ, උපසමෙන නාම එත්ථෙව භවිතබ්බං, අයමෙව ච මඤ්ඤෙ ඉමස්මිං ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො, මමෙව ච අනුකම්පාය ඉධානුප්පත්තො’’ති බුද්ධාරම්මණාය පීතියා නිරන්තරං ඵුටසරීරො අනප්පකං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙන්තො පසන්නචිත්තො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ නිපජ්ජි. තං දිස්වා භගවා ‘‘අලං ඉමස්ස එත්තකෙන සග්ගූපපත්තියා’’ති පක්කාමි.

සොපි තං පීතිසොමනස්සං අවිජහන්තොව කාලං කත්වා තාවතිංසෙසු ද්වාදසයොජනිකෙ විමානෙ නිබ්බත්ති. පිතා පනස්ස සරීරසක්කාරං කරිත්වා දුතියදිවසෙ පච්චූසවෙලායං ආළාහනං ගන්ත්වා ‘‘හා හා මට්ඨකුණ්ඩලි, හා හා මට්ඨකුණ්ඩලී’’ති පරිදෙවමානො ආළාහනං අනුපරික්කමන්තො රොදති. දෙවපුත්තො අත්තනො ¶ විභවසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ‘‘කුතො නු ඛො අහං ඉධාගතො කිඤ්ච කම්මං කත්වා’’ති උපධාරෙන්තො අත්තනො පුරිමත්තභාවං ඤත්වා තත්ථ ච මරණකාලෙ භගවති පවත්තිතං චිත්තප්පසාදං මනොහරං අඤ්ජලිකරණමත්තං දිස්වා ‘‘අහො මහානුභාවා බුද්ධා භගවන්තො’’ති සාතිසයං තථාගතෙ සඤ්ජාතප්පසාදබහුමානො ‘‘අදින්නපුබ්බකබ්රාහ්මණො නු ඛො කිං කරොතී’’ති ¶ උපධාරෙන්තො ආළාහනෙ රොදමානං දිස්වා ‘‘අයං මය්හං පුබ්බෙ භෙසජ්ජමත්තම්පි අකත්වා ඉදානි නිරත්ථකං ආළාහනෙ රොදති, හන්ද නං සංවෙජෙත්වා කුසලෙ පතිට්ඨාපෙස්සාමී’’ති දෙවලොකතො ආගන්ත්වා මට්ඨකුණ්ඩලීරූපෙන රොදමානො ‘‘හා හා චන්ද, හා හා සූරියා’’ති බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො පිතු සමීපෙ අට්ඨාසි. අථ නං බ්රාහ්මණො ‘‘අයං මට්ඨකුණ්ඩලී ආගතො’’ති චින්තෙත්වා ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලී, මාලධාරී හරිචන්දනුස්සදො;

බාහා පග්ගය්හ කන්දසි, වනමජ්ඣෙ කිං දුක්ඛිතො තුව’’න්ති.

තත්ථ අලඞ්කතොති විභූසිතො. මට්ඨකුණ්ඩලීති සරීරප්පදෙසස්ස අඝංසනත්ථං මාලාලතාදයො අදස්සෙත්වා මට්ඨාකාරෙනෙව කතකුණ්ඩලො. අථ වා මට්ඨකුණ්ඩලීති විසුද්ධකුණ්ඩලො, තාපෙත්වා ජාතිහිඞ්ගුලිකාය මජ්ජිත්වා ධොවිත්වා සූකරලොමෙන මජ්ජිතකුණ්ඩලොති අත්ථො ¶ . මාලධාරීති මාලං ධාරෙන්තො, පිළන්ධිතමාලොති අත්ථො. හරිචන්දනුස්සදොති රත්තචන්දනෙන සබ්බසො අනුලිත්තගත්තො. කින්ති පුච්ඡාවචනං. දුක්ඛිතොති දුක්ඛප්පත්තො. කිංදුක්ඛිතොති වා එකමෙව පදං, කෙන දුක්ඛෙන දුක්ඛිතොති අත්ථො.

‘‘සොවණ්ණමයො පභස්සරො, උප්පන්නො රථපඤ්ජරො මම;

තස්ස ¶ චක්කයුගං න වින්දාමි, තෙන දුක්ඛෙන ජහාමි ජීවිත’’න්ති.

‘‘සොවණ්ණමයං මණිමයං, ලොහිතකමයං අථ රූපියමයං;

ආචික්ඛ මෙ භද්දමාණව, චක්කයුගං පටිපාදයාමි තෙ’’ති.

තං සුත්වා මාණවො ‘‘අයං පුත්තස්ස භෙසජ්ජං අකත්වා පුත්තපතිරූපකං මං දිස්වා රොදන්තො ‘සුවණ්ණාදිමයං රථචක්කං කරොමී’ති වදති, හොතු නිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘කීව මහන්තං මෙ චක්කයුගං කරිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘යාව මහන්තං ආකඞ්ඛසී’’ති වුත්තෙ ‘‘චන්දිමසූරියෙහි මෙ අත්ථො, තෙ මෙ දෙහී’’ති යාචන්තො –

‘‘සො ¶ මාණවො තස්ස පාවදි, චන්දසූරියා උභයෙත්ථ දිස්සරෙ;

සොවණ්ණමයො රථො මම, තෙන චක්කයුගෙන සොභතී’’ති.

‘‘බාලො ඛො ත්වං අසි මාණව, යො ත්වං පත්ථයසෙ අපත්ථියං;

මඤ්ඤාමි තුවං මරිස්සසි, න හි ත්වං ලච්ඡසි චන්දසූරියෙ’’ති.

අථ ¶ නං මාණවො ‘‘කිං පන පඤ්ඤායමානස්සත්ථාය රොදන්තො බාලො හොති, උදාහු අපඤ්ඤායමානස්සා’’ති වත්වා –

‘‘ගමනාගමනම්පි දිස්සති, වණ්ණධාතු උභයත්ථ වීථියා;

පෙතො කාලකතො න දිස්සති, කො නිධ කන්දතං බාල්යතරො’’ති.

තං ¶ සුත්වා බ්රාහ්මණො ‘‘යුත්තං එස වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා –

‘‘සච්චං ඛො වදෙසි මාණව, අහමෙව කන්දතං බාල්යතරො;

චන්දං විය දාරකො රුදං, පෙතං කාලකතාභිපත්ථයි’’න්ති. –

වත්වා තස්ස කථාය නිස්සොකො හුත්වා මාණවස්ස ථුතිං කරොන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;

වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.

‘‘අබ්බහී වත මෙ සල්ලං, සොකං හදයනිස්සිතං;

යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.

‘‘ස්වාහං අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො;

න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණවා’’ති.

1208-10. තත්ථ ¶ රථපඤ්ජරොති රථූපත්ථං. න වින්දාමීති න ලභාමි. භද්දමාණවාති ආලපනං. පටිපාදයාමීති සම්පාදෙත්වා දදාමි, මා චක්කයුගාභාවෙන ජීවිතං ජහීති අධිප්පායො. උභයෙත්ථ දිස්සරෙති උභොපි එත්ථ චන්දසූරියා ආකාසෙ දිස්සන්ති. ය-කාරො පදසන්ධිකරො, උභයෙ එත්ථාති වා පදවිභාගො.

1212. ගමනාගමනන්ති දිවසෙ දිවසෙ ඔගමනුග්ගමනවසෙන චන්දසූරියානං ගමනං ආගමනඤ්ච දිස්සති. ‘‘ගමනොගමන’’න්තිපි පාළි, උග්ගමනං ඔගමනඤ්චාති ¶ අත්ථො. වණ්ණධාතූති සීතිභාවවිසිට්ඨා කන්තභාවභාසුරා, උණ්හභාවවිසිට්ඨා තික්ඛභාවභාසුරා ච වණ්ණනිභා. උභයත්ථාති චන්දෙ සූරියෙ චාති ද්වීසුපි වණ්ණධාතු දිස්සතීති යොජෙතබ්බං. වීථියාති පවත්තනවීථියං ආකාසෙ, නාගවීථියාදිවීථියං වා. ‘‘උභයෙත්ථා’’තිපි පාඨො, උභයෙ එත්ථාති පදවිසන්ධි. බාල්යතරොති බාලතරො අතිසයෙන බාලො.

1213. ඉමං ¶ පන කථං සුත්වා ‘‘අලබ්භනීයවත්ථුං වතාහං පත්ථෙත්වා කෙවලං සොකග්ගිනා ඩය්හාමි, කිං මෙ නිරත්ථකෙන අනයබ්යසනෙනා’’ති පටිසඞ්ඛානෙ අට්ඨාසි. අථ දෙවපුත්තො මට්ඨකුණ්ඩලීරූපං පටිසංහරිත්වා අත්තනො දිබ්බරූපෙනෙව අට්ඨාසි. බ්රාහ්මණො පන තං අනොලොකෙත්වා මාණවවොහාරෙනෙව වොහරන්තො ‘‘සච්චං ඛො වදෙසි මාණවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චන්දං විය දාරකො රුදන්ති චන්දං අභිපත්ථයං රුදන්තො දාරකො වියාති අත්ථො. කාලකතාභිපත්ථයින්ති කාලකතං අභිපත්ථයිං. ‘‘අභිපත්ථය’’න්තිපි පාඨො.

1214-5. ආදිත්තන්ති සොකග්ගිනා ආදිත්තං. නිබ්බාපයෙ දරන්ති නිබ්බාපයි දරථං සොකපරිළාහං. අබ්බහීති උද්ධරි.

අථ බ්රාහ්මණො සොකං විනොදෙත්වා අත්තනො උපදෙසදායකං දිබ්බරූපෙන ඨිතං දිස්වා ‘‘කො නාම ත්ව’’න්ති පුච්ඡන්තො –

‘‘දෙවතා නුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;

කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති. –

‘‘යඤ්ච ¶ කන්දසි යඤ්ච රොදසි, පුත්තං ආළාහනෙ සයං දහිත්වා;

ස්වාහං කුසලං කරිත්වා කම්මං, තිදසානං සහබ්යතං ගතො’’ති. –

අත්තානං ¶ කථෙසි. තත්ථ යඤ්ච කන්දසි යඤ්ච රොදසීති යං තව පුත්තං මට්ඨකුණ්ඩලිං උද්දිස්ස රොදසි, අස්සූනි මුඤ්චසි.

‘‘අප්පං ¶ වා බහුං වා නාද්දසාම, දානං දදන්තස්ස සකෙ අගාරෙ;

උපොසථකම්මං වා තාදිසං, කෙන කම්මෙන ගතොසි දෙවලොක’’න්ති.

තත්ථ ‘‘උපොසථකම්මං වා තාදිසං නාද්දසාමා’’ති යොජනා.

‘‘ආබාධිකොහං දුක්ඛිතො ගිලානො, ආතුරරූපොම්හි සකෙ නිවෙසනෙ;

බුද්ධං විගතරජං විතිණ්ණකඞ්ඛං, අද්දක්ඛිං සුගතං අනොමපඤ්ඤං.

‘‘ස්වාහං මුදිතමනො පසන්නචිත්තො, අඤ්ජලිං අකරිං තථාගතස්ස;

තාහං කුසලං කරිත්වාන කම්මං, තිදසානං සහබ්යතං ගතො’’ති.

1220-21. තත්ථ ආබාධිකොති ආබාධසමඞ්ගී. දුක්ඛිතොති තෙනෙව ආබාධිකභාවෙන ජාතදුක්ඛො. ගිලානොති ගිලායමානොති අත්ථො. ආතුරරූපොති දුක්ඛවෙදනාභිතුන්නකායො. විගතරජන්ති විගතරාගාදිරජං. විතිණ්ණකඞ්ඛන්ති සබ්බසො සංසයානං සමුච්ඡින්නත්තා තිණ්ණවිචිකිච්ඡං. අනොමපඤ්ඤන්ති පරිපුණ්ණපඤ්ඤං, සබ්බඤ්ඤුන්ති අත්ථො. අකරින්ති අකාසිං. තාහන්ති තං අහං.

එවං තස්මිං කථෙන්තෙයෙව බ්රාහ්මණස්ස සකලසරීරං පීතියා පරිපූරි. සො තං පීතිං පවෙදෙන්තො –

අඤ්ජලිකම්මස්ස අයමීදිසො විපාකො;

අහම්පි ¶ මුදිතමනො පසන්නචිත්තො,

අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාමී’’ති. – ආහ;

තත්ථ අනභිණ්හප්පවත්තිතාය අච්ඡරං පහරිතුං යොග්ගන්ති අච්ඡරියං, අභූතපුබ්බතාය අබ්භුතං. උභයෙනපි විම්හයාවහතංයෙව දස්සෙත්වා ‘‘අහම්පි මුදිතමනො පසන්නචිත්තො, අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාමී’’ති ආහ.

අථ නං දෙවපුත්තො සරණගමනෙ සීලසමාදානෙ ච නියොජෙන්තො –

‘‘අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාහි, ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච පසන්නචිත්තො;

තථෙව සික්ඛාය පදානි පඤ්ච, අඛණ්ඩඵුල්ලානි සමාදියස්සු.

‘‘පාණාතිපාතා විරමස්සු ඛිප්පං, ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයස්සු;

අමජ්ජපො මා ච මුසා භණාහි, සකෙන දාරෙන ච හොහි තුට්ඨො’’ති. –

1223. තත්ථ තථෙවාති යථා පසන්නචිත්තො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’ති බුද්ධං සරණං වජෙසි, තථෙව ‘‘ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’ති පසන්නචිත්තො ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච සරණං වජාහි. යථා වා පසන්නචිත්තො රතනත්තයං සරණං වජෙසි, තථෙව ‘‘අයං එකංසතො දිට්ඨෙව ධම්මෙ අභිසම්පරායඤ්ච හිතසුඛාවහො’’ති පසන්නචිත්තො සික්ඛාය අධිසීලසික්ඛාය පදානි කොට්ඨාසභූතානි අධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛාය වා උපායභූතානි පඤ්චසීලානි අවිකොපනතො ච අසංකිලිස්සනතො ච අඛණ්ඩඵුල්ලානි සමාදියස්සු, සමාදාය වත්තස්සූති අත්ථො.

එවං ¶ දෙවපුත්තෙන සරණගමනෙ සීලසමාදානෙ ච නියොජිතො බ්රාහ්මණො තස්ස වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡන්තො –

‘‘අත්ථකාමොසි ¶ ¶ මෙ යක්ඛ, හිතකාමොසි දෙවතෙ;

කරොමි තුය්හං වචනං, ත්වංසි ආචරියො මමා’’ති. –

‘‘උපෙමි සරණං බුද්ධං, ධම්මඤ්චාපි අනුත්තරං;

සඞ්ඝඤ්ච නරදෙවස්ස, ගච්ඡාමි සරණං අහං.

‘‘පාණාතිපාතා විරමාමි ඛිප්පං, ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයාමි;

අමජ්ජපො නො ච මුසා භණාමි, සකෙන දාරෙන ච හොමි තුට්ඨො’’ති. –

ගාථාද්වයමාහ. තම්පි සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

තතො දෙවපුත්තො ‘‘කතං මයා බ්රාහ්මණස්ස කත්තබ්බයුත්තකං, ඉදානි සයමෙව භගවන්තං උපසඞ්කමිස්සතී’’ති තත්ථෙව අන්තරධායි. බ්රාහ්මණොපි ඛො භගවති සඤ්ජාතපසාදබහුමානො දෙවතාය ච චොදියමානො ‘‘සමණං ගොතමං උපසඞ්කමිස්සාමී’’ති විහාරාභිමුඛො ගච්ඡති. තං දිස්වා මහාජනො ‘‘අයං බ්රාහ්මණො එත්තකං කාලං තථාගතං අනුපසඞ්කමිත්වා අජ්ජ පුත්තසොකෙන උපසඞ්කමති, කීදිසී නු ඛො ධම්මදෙසනා භවිස්සතී’’ති තං අනුබන්ධි.

බ්රාහ්මණො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එවමාහ ‘‘සක්කා නු ඛො භො ගොතම කිඤ්චි දානං අදත්වා සීලං වා අරක්ඛිත්වා කෙවලං තුම්හෙසු පසාදමත්තෙන සග්ගෙ නිබ්බත්තිතු’’න්ති. ‘‘නනු, බ්රාහ්මණ, අජ්ජ පච්චූසවෙලායං මට්ඨකුණ්ඩලිනා දෙවපුත්තෙන අත්තනො දෙවලොකූපපත්තිකාරණං තුය්හං කථික’’න්ති භගවා අවොච. තස්මිං ඛණෙ මට්ඨකුණ්ඩලීදෙවපුත්තො සහ විමානෙන ආගන්ත්වා දිස්සමානරූපො විමානතො ඔරුය්හ භගවන්තං අභිවාදෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ භගවා තස්සං පරිසති තෙන දෙවපුත්තෙන කතසුචරිතං කථෙත්වා පරිසාය චිත්තකල්ලතං ඤත්වා සාමුක්කංසිකං ධම්මදෙසනං අකාසි. දෙසනාපරියොසානෙ දෙවපුත්තො ච බ්රාහ්මණො ච සන්නිපතිතපරිසා චාති චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

මට්ඨකුණ්ඩලීවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුණොථ ¶ ¶ ¶ යක්ඛස්ස ච වාණිජාන චාති සෙරීසකවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවති පරිනිබ්බුතෙ ආයස්මා කුමාරකස්සපො පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං සෙතබ්යනගරං සම්පත්තො. තත්ථ පායාසිරාජඤ්ඤං අත්තනො සන්තිකං උපගතං විපරීතග්ගාහතො විවෙචෙත්වා සම්මාදස්සනෙ පතිට්ඨාපෙසි. සො තතො පට්ඨාය පුඤ්ඤපසුතො හුත්වා සමණබ්රාහ්මණානං දානං දෙන්තො තත්ථ අකතපරිචයතාය අසක්කච්චං දානං දත්වා අපරභාගෙ කාලං කත්වා චාතුමහාරාජිකභවනෙ සුඤ්ඤෙ සෙරීසකෙ විමානෙ නිබ්බත්ති.

අතීතෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ එකො ඛීණාසවත්ථෙරො අඤ්ඤතරස්මිං ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා බහිගාමෙ දෙවසිකං එකස්මිං පදෙසෙ භත්තකිච්චං අකාසි. තං දිස්වා එකො ගොපාලකො ‘‘අය්යො සූරියාතපෙන කිලමතී’’ති පසන්නචිත්තො චතූහි සිරීසථම්භෙහි සාඛාමණ්ඩපං කත්වා අදාසි, මණ්ඩපස්ස සමීපෙ සිරීසරුක්ඛං රොපෙසීති ච වදන්ති. සො කාලං කත්වා තෙනෙව පුඤ්ඤකම්මෙන චාතුමහාරාජිකෙසු නිබ්බත්ති, තස්ස පුරිමකම්මස්ස සූචකං විමානද්වාරෙ සිරීසවනං නිබ්බත්ති වණ්ණගන්ධසම්පන්නෙහි පුප්ඵෙහි සබ්බකාලං උපසොභමානං, තෙන තං විමානං ‘‘සෙරීසක’’න්ති පඤ්ඤායිත්ථ. සො ච දෙවපුත්තො එකං බුද්ධන්තරං දෙවෙසු චෙව මනුස්සෙසු ච සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ යසත්ථෙරස්ස චතූසු විමලාදීසු ගිහිසහායෙසු ගවම්පති නාම හුත්වා භගවතො ධම්මදෙසනාය අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො පුබ්බාචිණ්ණවසෙන තං සුඤ්ඤවිමානං දිස්වා අභිණ්හං ¶ දිවාවිහාරං ගච්ඡති.

සො අපරභාගෙ පායාසිදෙවපුත්තං තත්ථ දිස්වා ‘‘කොසි ත්වං, ආවුසො’’ති පුච්ඡිත්වා තෙන ‘‘අහං, භන්තෙ, පායාසිරාජඤ්ඤො ඉධූපපන්නො’’ති වුත්තෙ ‘‘නනු ත්වං මිච්ඡාදිට්ඨිකො විපරීතදස්සනො කථමිධූපපන්නො’’ති ආහ. අථ නං පායාසිදෙවපුත්තො ‘‘අය්යෙනම්හි කුමාරකස්සපත්ථෙරෙන මිච්ඡාදස්සනතො විවෙචිතො, පුඤ්ඤකිරියානං අසක්කච්චකාරිතාය පන සුඤ්ඤෙ විමානෙ නිබ්බත්තො. සාධු, භන්තෙ, මනුස්සලොකං ගතකාලෙ මම පරිජනස්ස ආරොචෙථ ¶ ‘පායාසිරාජඤ්ඤො අසක්කච්චං දානං දත්වා සුඤ්ඤං සෙරීසකවිමානං උපපන්නො, තුම්හෙ පන සක්කච්චං පුඤ්ඤානි කත්වා තත්රූපපත්තියා චිත්තං පණිදහථා’’ති. ථෙරො තස්සානුකම්පාය තථා අකාසි. තෙපි ථෙරස්ස වචනං සුත්වා තථා චිත්තං පණිධාය පුඤ්ඤානි කත්වා සෙරීසකෙ විමානෙ නිබ්බත්තිංසු. සෙරීසකදෙවපුත්තං පන ¶ වෙස්සවණමහාරාජා මරුභූමියං ඡායූදකරහිතෙ මග්ගෙ මග්ගපටිපන්නානං මනුස්සානං අමනුස්සපරිපන්ථ මොචනත්ථං මග්ගරක්ඛකං ඨපෙසි.

අථ අපරෙන සමයෙන අඞ්ගමගධවාසිනො වාණිජා සකටසහස්සං භණ්ඩස්ස පූරෙත්වා සින්ධුසොවීරදෙසං ගච්ඡන්තා මරුකන්තාරෙ දිවා උණ්හභයෙන මග්ගං අප්පටිපජ්ජිත්වා රත්තිං නක්ඛත්තසඤ්ඤාය මග්ගං පටිපජ්ජිංසු. තෙ මග්ගමූළ්හා හුත්වා අඤ්ඤං දිසං අගමංසු. තෙසං අන්තරෙ එකො උපාසකො අහොසි සද්ධො පසන්නො සීලසම්පන්නො අරහත්තප්පත්තියා උපනිස්සයසම්පන්නො මාතාපිතූනං උපට්ඨානත්ථං වණිජ්ජාය ගතො. තං අනුග්ගණ්හන්තො සෙරීසකදෙවපුත්තො සහ විමානෙන අත්තානං දස්සෙසි. දස්සෙත්වා ච පන ‘‘කස්මා තුම්හෙ ඉමං ඡායූදකරහිතං වාලුකාකන්තාරං පටිපන්නා’’ති පුච්ඡි. තෙ චස්ස තත්ථ අත්තනො ආගතප්පකාරං කථෙසුං, තදත්ථදීපනා දෙවපුත්තස්ස වාණිජානඤ්ච වචනපටිවචනගාථා හොන්ති. ආදිතො පන ද්වෙ ගාථා තාසං සම්බන්ධදස්සනත්ථං ධම්මසඞ්ගාහකෙහි ඨපිතා –

‘‘සුණොථ ¶ යක්ඛස්ස ච වාණිජාන ච, සමාගමො යත්ථ තදා අහොසි;

යථා කථං ඉතරිතරෙන චාපි, සුභාසිතං තඤ්ච සුණාථ සබ්බෙ.

‘‘යො සො අහු රාජා පායාසි නාම, භුම්මානං සහබ්යගතො යසස්සී;

සො මොදමානොව සකෙ විමානෙ, අමානුසො මානුසෙ අජ්ඣභාසී’’ති.

1228-9. තත්ථ සුණොථාති සවනාණත්තිකවචනං. යං මයං ඉදානි භණාම, තං සුණොථාති. යක්ඛස්සාති දෙවස්ස. දෙවො හි මනුස්සානං එකච්චානං ¶ දෙවානඤ්ච පූජනීයභාවතො ‘‘යක්ඛො’’ති වුච්චති. අපිච සක්කොපි චත්තාරො මහාරාජානොපි වෙස්සවණපාරිසජ්ජාපි පුරිසොපි ‘‘යක්ඛො’’ති වුච්චති. තථා හි ‘‘අතිබාළ්හං ඛො අයං යක්ඛො පමත්තො විහරති, යංනූනාහං ඉමං යක්ඛං සංවෙජෙය්ය’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.393) සක්කො ‘‘යක්ඛො’’ති වුත්තො. ‘‘චත්තාරො යක්ඛා ඛග්ගහත්ථා’’තිආදීසු මහාරාජානො. ‘‘සන්ති හි, භන්තෙ, උළාරා යක්ඛා භගවතො අප්පසන්නා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.276) වෙස්සවණපාරිසජ්ජා. ‘‘එත්තාවතා යක්ඛස්ස සුද්ධී’’තිආදීසු (සු. නි. 482) පුරිසො. ඉධ පන වෙස්සවණපාරිසජ්ජො අධිප්පෙතො. වාණිජාන චාති ගාථාබන්ධසුඛත්ථං අනුනාසිකලොපං කත්වා වුත්තං. සමාගමොති සමොධානං. යත්ථාති යස්මිං වණ්ණුපථෙ. තදාති තස්මිං මග්ගමූළ්හා හුත්වා ගමනකාලෙ. ඉතරිතරෙන චාපීති ඉතරීතරඤ්චාපි, ඉදං යථාති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො ¶ – සෙරීසකදෙවපුත්තස්ස වාණිජානඤ්ච තදා යත්ථ සමාගමො අහොසි, තං සුණොථ, යථා වාපි තෙහි ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤං සුභාසිතං සුලපිතං කථං පවත්තිතං, තඤ්ච සබ්බෙ ඔහිතචිත්තා සුණාථාති. භුම්මානන්ති භුම්මදෙවානං.

ඉදානි යක්ඛස්ස පුච්ඡාගාථායො හොන්ති –

‘‘වඞ්කෙ අරඤ්ඤෙ අමනුස්සට්ඨානෙ, කන්තාරෙ අප්පොදකෙ අප්පභක්ඛෙ;

සුදුග්ගමෙ වණ්ණුපථස්ස මජ්ඣෙ, වඞ්කංභයා නට්ඨමනා මනුස්සා.

‘‘නයිධ ඵලා මූලමයා ච සන්ති, උපාදානං නත්ථි කුතොධ භක්ඛො;

අඤ්ඤත්ර පංසූහි ච වාලුකාහි ච, තත්තාහි උණ්හාහි ච දාරුණාහි ච.

‘‘උජ්ජඞ්ගලං තත්තමිවං කපාලං, අනායසං පරලොකෙන තුල්යං;

ලුද්දානමාවාසමිදං පුරාණං, භූමිප්පදෙසො අභිසත්තරූපො.

‘‘අථ ¶ තුම්හෙ කෙන වණ්ණෙන, කිමාසමානා ඉමං පදෙසඤ්හි;

අනුපවිට්ඨා සහසා සමෙච්ච, ලොභා භයා අථ වා සම්පමූළ්හා’’ති.

1230. තත්ථ වඞ්කෙති සංසයට්ඨානෙ. යත්ථ පවිට්ඨානං ‘‘ජීවිස්සාම නු ඛො, මරිස්සාම නු ඛො’’ති ජීවිතෙ සංසයො හොති, තාදිසෙ අරඤ්ඤෙ. අමනුස්සට්ඨානෙති අමනුස්සානං පිසාචාදීනං සඤ්චරණට්ඨානෙ, මනුස්සානං වා අගොචරට්ඨානෙ. කන්තාරෙති නිරුදකෙ ඉරිණෙ, කං තාරෙන්ති නයන්ති එත්ථාති හි කන්තාරො, උදකං ගහෙත්වා තරිතබ්බට්ඨානං. තෙනාහ ‘‘අප්පොදකෙ’’ති. අප්ප-සද්දො හෙත්ථ අභාවත්ථො ‘‘අප්පිච්ඡො අප්පනිග්ඝොසො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.23; චූළව. 456) විය. වණ්ණුපථස්ස මජ්ඣෙති වාලුකාකන්තාරමජ්ඣෙති අත්ථො. වඞ්කංභයාති වඞ්කෙහි භීතා. වඞ්කෙහි භයං එතෙසන්ති ¶ ‘‘වඞ්කභයා’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාසුඛත්ථං සානුනාසිකං කත්වා ‘‘වඞ්කංභයා’’ති වුත්තං. ඉදඤ්ච වාලුකාකන්තාරපවෙසනතො පුබ්බෙ තෙසං උප්පන්නභයං සන්ධාය වුත්තං. නට්ඨමනාති මග්ගසතිවිප්පවාසෙන නට්ඨමානසා, මග්ගමූළ්හාති අත්ථො. මනුස්සාති තෙසං ආලපනං.

1231. ඉධාති ඉමස්මිං මරුකන්තාරෙ. ඵලාති අම්බජම්බුතාලනාළිකෙරාදිඵලානි න සන්තීති යොජනා. මූලමයා චාති මූලානියෙව මූලමයා, වල්ලිකන්දාදීනි සන්ධාය වදති. උපාදානං ¶ නත්ථීති කිඤ්චාපි කිඤ්චි භක්ඛං නත්ථි, උපාදානං වා ඉන්ධනං, අග්ගිස්ස ඉන්ධනමත්තම්පි නත්ථි, කුතො කෙන කාරණෙන ඉධ මරුකන්තාරෙ භක්ඛො සියාති අත්ථො. යං පන අත්ථි තත්ථ, තං දස්සෙතුං ‘‘අඤ්ඤත්ර පංසූහී’’තිආදි වුත්තං.

1232. උජ්ජඞ්ගලන්ති ජඞ්ගලං වුච්චති ලූඛධූසරො අනුදකො භූමිප්පදෙසො, තං පන ඨානං ජඞ්ගලතොපි උක්කංසෙන ජඞ්ගලන්ති ආහ ‘‘උජ්ජඞ්ගල’’න්ති. තෙනාහ ‘‘තත්තමිවං කපාල’’න්ති, තත්තං අයොකපාලසදිසන්ති අත්ථො. ගාථාසුඛත්ථඤ්චෙත්ථ සානුනාසිකං කත්වා වුත්තං, තත්තමිවඉච්චෙව දට්ඨබ්බං. අනායසන්ති නත්ථි එත්ථ ආයො සුඛන්ති අනායං, තතො එව ජීවිතං සීයති ¶ විනාසෙතීති අනායසං. අථ වා න ආයසන්ති අනායසං. පරලොකෙනාති නරකෙන තුල්යං. නරකඤ්හි සත්තානං එකන්තානත්ථතාය පරභූතො පටිසත්තුභූතො ලොකොති විසෙසතො ‘‘පරලොකො’’ති වුච්චති, සමන්තතො අයොමයත්තා ආයසඤ්ච, ඉදං පන තදභාවතො අනායසං, මහතො දුක්ඛස්ස උප්පත්තිට්ඨානතාය පරලොකසදිසන්ති දස්සෙති, ‘‘අනස්සය’’න්ති ච කෙචි පඨන්ති, සුඛස්ස අප්පතිට්ඨානභූතන්ති අත්ථො. ලුද්දානමාවාසමිදං පුරාණන්ති ඉදං ඨානං චිරකාලතො පට්ඨාය ලුද්දානං දාරුණානං පිසාචාදීනං ආවාසභූතං. අභිසත්තරූපොති ‘‘එවං ලූඛො ¶ ඝොරාකාරො හොතූ’’ති පොරාණෙහි ඉසීහි සපිතසදිසො, දින්නසපො වියාති අත්ථො.

1233. කෙන වණ්ණෙනාති කෙන කාරණෙන. කිමාසමානාති කිං පච්චාසීසන්තා. හීති නිපාතමත්තං. ‘‘පදෙසම්පී’’ති ච පඨන්ති, ඉමම්පි නාම පදෙසන්ති අත්ථො. සහසා සමෙච්චාති සහසා ආදීනවානිසංසෙ අවිචාරෙත්වා සමවායෙන අනුපවිට්ඨා සප්පවිට්ඨා. ලොභා භයා අථ වා කෙනචි අනත්ථකාමෙන පලොභිතා ලොභතො කෙනචි අමනුස්සාදිනා පරිපාතිතා භයා වා. අථ වා සම්පමූළ්හාති මග්ගවිප්පනට්ඨා ඉමං පදෙසං අනුපවිට්ඨාති යොජනා.

‘‘මගධෙසු අඞ්ගෙසු ච සත්ථවාහා, ආරොපයිත්වා පණියං පුථුත්තං;

තෙ යාමසෙ සින්ධුසොවීරභූමිං, ධනත්ථිකා උද්දයං පත්ථයානා.

‘‘දිවා පිපාසංනධිවාසයන්තා, යොග්ගානුකම්පඤ්ච සමෙක්ඛමානා;

එතෙන වෙගෙන ආයාම සබ්බෙ, රත්තිං මග්ගං පටිපන්නා විකාලෙ.

‘‘තෙ ¶ ¶ දුප්පයාතා අපරද්ධමග්ගා, අන්ධාකුලා විප්පනට්ඨා අරඤ්ඤෙ;

සුදුග්ගමෙ වණ්ණුපථස්ස මජ්ඣෙ, දිසං න ජානාම පමූළ්හචිත්තා.

‘‘ඉදඤ්ච දිස්වාන අදිට්ඨපුබ්බං, විමානසෙට්ඨඤ්ච තවඤ්ච යක්ඛ;

තතුත්තරිං ජීවිතමාසමානා, දිස්වා පතීතා සුමනා උදග්ගා’’ති.

1234. තත්ථ ¶ මගධෙසු අඞ්ගෙසු ච සත්ථවාහාති මගධරට්ඨෙ ච අඞ්ගරට්ඨෙ ච ජාතා සංවඩ්ඪා තංනිවාසිනො සත්ථෙ සත්ථස්ස ච වාහනකා සත්ථකා චෙව සත්ථසාමිකා ච. පණියන්ති භණ්ඩං. තෙති තෙ මයං. යාමසෙති ගච්ඡාම. සින්ධුසොවීරභූමින්ති සින්ධුදෙසං සොවීරදෙසඤ්ච. උද්දයන්ති ආනිසංසං අතිරෙකලාභං.

1235. අනධිවාසයන්තාති අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තා. යොග්ගානුකම්පන්ති ගොණාදීනං සත්තානං අනුග්ගහං. එතෙන වෙගෙනාති ඉමිනා ජවෙන, යෙන තව දස්සනතො පුබ්බෙ ආයාම ආගතම්හ. රත්තිං මග්ගං පටිපන්නාති රත්තියං මග්ගං පටිපන්නා. විකාලෙති අකාලෙ අවෙලායං.

1236. දුප්පයාතාති දුට්ඨු පයාතා අපථෙ ගතා, තතො එව අපරද්ධමග්ගා. අන්ධාකුලාති අන්ධා විය ආකුලා, මග්ගජානනසමත්ථස්ස පඤ්ඤාචක්ඛුනො අභාවෙන අන්ධා, තතො එව ආකුලා, විප්පනට්ඨා ච මග්ගසම්මූළ්හතාය. දිසන්ති ගන්තබ්බදිසං, යස්සං දිසායං සින්ධුසොවීරදෙසො, තං දිසං. පමූළ්හචිත්තාති දිසාසංසයසුමූළ්හචිත්තා.

1237. තවඤ්චාති තුවඤ්ච. යක්ඛාති ආලපනං. තතුත්තරිං ජීවිතමාසමානාති යො ‘‘ඉතො පරං අම්හාකං ජීවිතං නත්ථී’’ති ජීවිතසංසයො උප්පන්නො, ඉදානි තතො උත්තරිම්පි ජීවිතං ආසීසන්තා. දිස්වාති දස්සනහෙතු. පතීතාති පහට්ඨා. සුමනාති සොමනස්සප්පත්තා. උදග්ගාති උදග්ගාය පීතියා උදග්ගචිත්තා.

එවං ¶ වාණිජෙහි අත්තනො පවත්තියා පකාසිතාය පුන දෙවපුත්තො ද්වීහි ගාථාහි පුච්ඡි –

‘‘පාරං සමුද්දස්ස ඉමඤ්ච වණ්ණුං, වෙත්තාචරං සඞ්කුපථඤ්ච මග්ගං;

නදියො ¶ පන පබ්බතානඤ්ච දුග්ගා, පුථුද්දිසා ගච්ඡථ භොගහෙතු.

‘‘පක්ඛන්දියාන ¶ විජිතං පරෙසං, වෙරජ්ජකෙ මානුසෙ පෙක්ඛමානා;

යං වො සුතං වා අථ වාපි දිට්ඨං, අච්ඡෙරකං තං වො සුණොම තාතා’’ති.

තස්සත්ථො – පාරං සමුද්දස්සාති සමුද්දස්ස පරතීරං, ඉමඤ්ච ඊදිසං, වණ්ණුං වණ්ණුපථං වෙත්තලතා බන්ධිත්වා ආචරිතබ්බතො වෙත්තාචරං මග්ගං, සඞ්කුකෙ ඛාණුකෙ කොට්ටෙත්වා ගන්තබ්බතො සඞ්කුපථං මග්ගං, නදියො පන චන්දභාගාදිකා, පබ්බතානඤ්ච විසමප්පදෙසාති එවං දුග්ගා පුථුද්දිසා භොගනිමිත්තං ගච්ඡථ, එවං ගච්ඡන්තා ච පක්ඛන්දියාන පක්ඛන්දිත්වා අනුපවිසිත්වා, පරෙසං රාජූනං විජිතං තත්ථ වෙරජ්ජකෙ විදෙසවාසිකෙ මනුස්සෙ පෙක්ඛමානා ගච්ඡථ, එවංභූතෙහි වො තුම්හෙහි යං සුතං වා අථ වා දිට්ඨං වා අච්ඡෙරකං අච්ඡරියං, තං වො සන්තිකෙ තාතා වාණිජා සුණොමාති අත්තනො විමානස්ස අච්ඡරියභාවං තෙහි කථාපෙතුකාමො පුච්ඡති.

එවං දෙවපුත්තෙන පුට්ඨා වාණිජා ආහංසු –

‘‘ඉතොපි අච්ඡෙරතරං කුමාර, න නො සුතං වා අථ වාපි දිට්ඨං;

අතීතමානුසකමෙව සබ්බං, දිස්වා න තප්පාම අනොමවණ්ණං.

‘‘වෙහායසං පොක්ඛරඤ්ඤො සවන්ති, පහූතමල්යා බහුපුණ්ඩරීකා;

දුමා චිමෙ නිච්චඵලූපපන්නා, අතීව ගන්ධා සුරභිං පවායන්ති.

‘‘වෙළූරියථම්භා ¶ ¶ සතමුස්සිතාසෙ, සිලාපවාළස්ස ච ආයතංසා;

මසාරගල්ලා සහලොහිතඞ්ගා, ථම්භා ඉමෙ ජොතිරසාමයාසෙ.

‘‘සහස්සථම්භං අතුලානුභාවං, තෙසූපරි සාධුමිදං විමානං;

රතනන්තරං කඤ්චනවෙදිමිස්සං, තපනීයපට්ටෙහි ච සාධුඡන්නං.

‘‘ජම්බොනදුත්තත්තමිදං සුමට්ඨො, පාසාදසොපානඵලූපපන්නො;

දළ්හො ච වග්ගු ච සුසඞ්ගතො ච, අතීව නිජ්ඣානඛමො මනුඤ්ඤො.

‘‘රතනන්තරස්මිං බහුඅන්නපානං, පරිවාරිතො අච්ඡරාසඞ්ගණෙන;

මුරජආලම්බරතූරියඝුට්ඨො, අභිවන්දිතොසි ථුතිවන්දනාය.

‘‘සො ¶ මොදසි නාරිගණප්පබොධනො, විමානපාසාදවරෙ මනොරමෙ;

අචින්තියො සබ්බගුණූපපන්නො, රාජා යථා වෙස්සවණො නළින්යා.

ආචික්ඛ කො නාම තුවංසි යක්ඛො’’ති.

1240-2. තත්ථ ¶ කුමාරාති පඨමවයෙ ඨිතත්තා දෙවපුත්තං ආලපති. සබ්බන්ති දෙවපුත්තං තස්ස විමානපටිබද්ධඤ්ච සන්ධාය වදති. පොක්ඛරඤ්ඤොති පොක්ඛරණියො. සතමුස්සිතාසෙති සතරතනුබ්බෙධා. සිලාපවාළස්සාති සිලාය පවාළස්ස ච, සිලාමයා පවාළමයාති අත්ථො. ආයතංසාති දීඝංසා. අථ වා ආයතා හුත්වා අට්ඨසොළසද්වත්තිංසාදිඅංසවන්තො.

1242. තෙසූපරීති ¶ තෙසං ථම්භානං උපරි. සාධුමිදන්ති සුන්දරං ඉදං තව විමානං. රතනන්තරන්ති රතනන්තරවන්තං, භිත්තිථම්භසොපානාදීසු නානාවිධෙහි අඤ්ඤෙහි රතනෙහි යුත්තං. කඤ්චනවෙදිමිස්සන්ති සුවණ්ණමයාය වෙදිකාය සහිතං පරික්ඛිත්තං. තපනීයපට්ටෙහි ච සාධුඡන්නන්ති තපනීයමයෙහි අනෙකරතනමයෙහි ච ඡදනෙහි තත්ථ තත්ථ සුට්ඨු ඡාදිතං.

1244. ජම්බොනදුත්තත්තමිදන්ති ඉදං තව විමානං යෙභුය්යෙන උත්තත්තජම්බුනදභාසුරං. සුමට්ඨො පාසාදසොපානඵලූපපන්නොති තස්ස ච සො සො පදෙසො සුමට්ඨො සුට්ඨු මජ්ජිතො, තෙහි තෙහි අනන්තරපාසාදෙහි සොපානවිසෙසෙහි රමණීයෙහි ඵලකෙහි ච යුත්තො. දළ්හොති ථිරො. වග්ගූති අභිරූපො සමුග්ගතො. සුසඞ්ගතොති සුට්ඨු සඞ්ගතාවයවො අඤ්ඤමඤ්ඤානුරූපපාසාදාවයවො. අතීව නිජ්ඣානඛමොති පභස්සරභාවෙපි අතිවිය ඔලොකනක්ඛමො. මනුඤ්ඤොති මනොරමො.

1245. රතනන්තරස්මින්ති රතනමයෙ, රතනභූතෙ වා සාරභූතෙ විමානස්ස අබ්භන්තරෙ. බහුඅන්නපානන්ති පෙසලං පහූතං අන්නඤ්ච පානඤ්ච විජ්ජති, උපලබ්භතීති අධිප්පායො. මුරජආලම්බරතූරියඝුට්ඨොති මුදිඞ්ගානං ආලම්බරානං අවසිට්ඨතූරියානඤ්ච සද්දෙහි නිච්චඝොසිතො. අභිවන්දිතොසීති නමස්සිතො, ථොමිතො වා අසි. තෙනාහ ‘‘ථූතිවන්දනායා’’ති.

1246. අචින්තියොති ¶ අචින්තෙය්යානුභාවො. නළින්යාති එවංනාමකෙ කීළනට්ඨානෙ යථා වෙස්සවණො මහාරාජා, එවං ත්වං මොදසීති යොජනා.

1247. ආසීති ¶ අසි භවසි. දෙවින්දොති සක්කො දෙවරාජා. මනුස්සභූතොති මනුස්සෙසු භූතො මනුස්සජාතිකො. යක්ඛොති ¶ දෙවාදිභාවං පුච්ඡිත්වාපි යක්ඛභාවං ආසඞ්කන්තා වදන්ති.

ඉදානි සො දෙවපුත්තො අත්තානං ජානාපෙන්තො –

‘‘සෙරීසකො නාම අහම්හි යක්ඛො, කන්තාරියො වණ්ණුපථම්හි ගුත්තො;

ඉමං පදෙසං අභිපාලයාමි, වචනකරො වෙස්සවණස්ස රඤ්ඤො’’ති. –

ආහ. තත්ථ අහම්හී යක්ඛොති අහං යක්ඛො අම්හි. කන්තාරියොති ආරක්ඛණත්ථං කන්තාරෙ නියුත්තො. ගුත්තොති ගොපකො. තෙනාහ ‘‘අභිපාලයාමී’’ති.

ඉදානි වාණිජා තස්ස කම්මාදීනි පුච්ඡන්තා ආහංසු –

‘‘අධිච්චලද්ධං පරිණාමජං තෙ, සයංකතං උදාහු දෙවෙහි දින්නං;

පුච්ඡන්ති තං වාණිජා සත්ථවාහා, කථං තයා ලද්ධමිදං මනුඤ්ඤ’’න්ති.

තත්ථ අධිච්චලද්ධන්ති අධිච්චසමුප්පත්තිකං, යදිච්ඡකං ලද්ධන්ති අත්ථො. පරිණාමජං තෙති නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතං, කාලපරිණතං වා. සයංකතන්ති තයා සයමෙව කතං, දෙවිද්ධියා තයා සයමෙව නිබ්බත්තිතන්ති අත්ථො. උදාහු දෙවෙහි දින්නන්ති තයා ආරාධිතෙහි දෙවෙහි පසාදවසෙන නිස්සට්ඨං.

ඉදානි දෙවපුත්තො චතුරොපි පකාරෙ පටික්ඛිපිත්වා පුඤ්ඤමෙව අපදිසන්තො –

‘‘නාධිච්චලද්ධං න පරිණාමජං මෙ, න සයංකතං න හි දෙවෙහි දින්නං;

සකෙහි කම්මෙහි අපාපකෙහි, පුඤ්ඤෙහි මෙ ලද්ධමිදං මනුඤ්ඤ’’න්ති. –

තං ¶ ¶ සුත්වා වාණිජා පුන ‘‘නාධිච්චලද්ධ’’න්ති ගාථායං පුඤ්ඤාධිකමෙව තෙ චතුරො පකාරෙ ආරොපෙත්වා පුඤ්ඤස්ස ච සරූපං පුච්ඡිංසු –

‘‘කිං තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරියං, කිස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;

පුච්ඡන්ති ¶ තං වාණිජා සත්ථවාහා, කථං තයා ලද්ධමිදං විමාන’’න්ති.

තත්ථ වතන්ති වතසමාදානං. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨචරියං.

පුන දෙවපුත්තො තෙ පටික්ඛිපිත්වා අත්තානං යථූපචිතං පුඤ්ඤඤ්ච දස්සෙන්තො –

‘‘මමං පායාසීති අහු සමඤ්ඤා, රජ්ජං යදා කාරයිං කොසලානං;

නත්ථිකදිට්ඨි කදරියො පාපධම්මො, උච්ඡෙදවාදී ච තදා අහොසිං.

‘‘සමණො ච ඛො ආසි කුමාරකස්සපො, බහුස්සුතො චිත්තකථී උළාරො;

සො මෙ තදා ධම්මකථං අභාසි, දිට්ඨිවිසූකානි විනොදයී මෙ.

‘‘තාහං තස්ස ධම්මකථං සුණිත්වා, උපාසකත්තං පටිවෙදයිස්සං;

පාණාතිපාතා විරතො අහොසිං, ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයිස්සං;

අමජ්ජපො නො ච මුසා අභාණිං, සකෙන දාරෙන ච අහොසිං තුට්ඨො.

‘‘තං ¶ මෙ වතං තං පන බ්රහ්මචරියං, තස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;

තෙහෙව කම්මෙහි අපාපකෙහි, පුඤ්ඤෙහි මෙ ලද්ධමිදං විමාන’’න්ති. –

අථ වාණිජා දෙවපුත්තං විමානඤ්චස්ස පච්චක්ඛතො දිස්වා කම්මඵලං සද්දහිත්වා අත්තනො කම්මඵලෙ සද්ධං පවෙදෙන්තා –

‘‘සච්චං කිරාහංසු නරා සපඤ්ඤා, අනඤ්ඤථා වචනං පණ්ඩිතානං;

යහිං ¶ යහිං ගච්ඡති පුඤ්ඤකම්මො, තහිං තහිං මොදති කාමකාමී.

‘‘යහිං ¶ යහිං සොකපරිද්දවො ච, වධො ච බන්ධො ච පරික්කිලෙසො;

තහිං තහිං ගච්ඡති පාපකම්මො, න මුච්චති දුග්ගතියා කදාචී’’ති. –

ගාථාද්වයං අවොචුං. තත්ථ සොකපරිද්දවොති සොකො ච පරිදෙවො ච. පරික්කිලෙසොති වුත්තා අනත්ථුප්පත්ති.

එවං තෙසු කථෙන්තෙසුයෙව විමානද්වාරෙ සිරීසරුක්ඛතො පරිපාකෙන මුත්තබන්ධනා පරිපක්කා සිපාටිකා පති, තෙන දෙවපුත්තො සපරිජනො දොමනස්සප්පත්තො අහොසි. තං දිස්වා වාණිජා –

‘‘සම්මූළ්හරූපොව ජනො අහොසි, අස්මිං මුහුත්තෙ කලලීකතොව;

ජනස්සිමස්ස තුය්හඤ්ච කුමාර, අප්පච්චයො කෙන නු ඛො අහොසී’’ති. –

ගාථමාහංසු. තත්ථ සම්මූළ්හරූපොවාති සොකවසෙන සබ්බසො මූළ්හසභාවො විය. ජනොති දෙවජනො. අස්මිං මුහුත්තෙති ඉමස්මිං මුහුත්තමත්තෙ ¶ . කලලීකතොති කලලං විය කතො, කලලනිස්සිතඋදකීභූතො විය ආවිලොති අධිප්පායො. ජනස්සිමස්ස තුය්හඤ්චාති ඉමස්ස තව පරිජනස්ස තුය්හඤ්ච. අප්පච්චයොති දොමනස්සං.

‘‘ඉමෙ ච සිරීසවනා තාතා, දිබ්බා ගන්ධා සුරභී සම්පවන්ති;

තෙ සම්පවායන්ති ඉමං විමානං, දිවා ච රත්තො ච තමං නිහන්ත්වා.

‘‘ඉමෙසඤ්ච ඛො වස්සසතච්චයෙන, සිපාටිකා ඵලති එකමෙකා;

මානුස්සකං ¶ වස්සසතං අතීතං, යදග්ගෙ කායම්හි ඉධූපපන්නො.

තෙනෙව සොකෙන පමුච්ඡිතොස්මී’’ති. – ආහ;

1256. තත්ථ ¶ සිරීසවනාති සිරීසවිපිනතො. තාතාති වාණිජෙ ආලපති. ඉමෙ තුම්හාකං මය්හඤ්ච පච්චක්ඛභූතා දිබ්බා ගන්ධා සුරභී අතිවිය සුගන්ධායෙව සමන්තතො පවන්ති පවායන්ති. තෙ දිබ්බා ගන්ධා එවං වායන්තා ඉමං විමානං සම්පවායන්ති සම්මදෙව ගන්ධං ගාහාපෙන්ති, න කෙවලං සම්පවායනමෙව, අථ ඛො අත්තනො පභාය තමම්පි නිහන්ති. තෙනාහ ‘‘දිවා ච රත්තො ච තමං නිහන්ත්වා’’ති.

1260-61. ඉමෙසන්ති සිරීසානං. සිපාටිකාති ඵලකුට්ඨිලිකා. ඵලතීති පච්චිත්වා වණ්ටතො මුච්චති, පුටභෙදං වා පත්වා සිස්සති. මානුස්සකං වස්සසතං අතීතන්ති යස්මා වස්සසතස්ස අච්චයෙන ඉමස්ස සිරීසස්ස සිපාටිකා ඵලති, අයඤ්ච ඵලිතා, තස්මා මය්හං මානුස්සකං වස්සසතං අතීතං. යදග්ගෙ යතො පට්ඨාය, කායම්හි ඉධ ඉමස්මිං දෙවනිකායෙ උපපන්නො ¶ නිබ්බත්තො. මය්හඤ්ච දෙවගණනාය පඤ්ච වස්සසතානි ආයු, තස්මා ඛීයති මෙ ආයූති සොකවසෙන සම්පමූළ්හොති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘දිස්වානහං වස්සසතානි පඤ්ච…පෙ… තෙනෙව සොකෙන පමුච්ඡිතොස්මී’’ති.

‘‘කථං නු සොචෙය්ය තථාවිධො සො, ලද්ධා විමානං අතුලං චිරාය;

යෙ චාපි ඛො ඉත්තරමුපපන්නා, තෙ නූන සොචෙය්යුං පරිත්තපුඤ්ඤා’’ති. –

ආහංසු. තත්ථ ¶ යාදිසෙහි අප්පායුකෙහි මරණං පටිච්ච සොචිතබ්බං සියා, තාදිසො පන එවං දිබ්බානුභාවසම්පන්නො නවුතිවස්සසතසහස්සායුකො කථං නු සොචෙය්ය, න සොචිතබ්බමෙවාති අධිප්පායො.

දෙවපුත්තො තත්තකෙනෙව සමස්සාසෙත්වා තෙසං වචනං සම්පටිච්ඡන්තො තෙසඤ්ච උපදෙසං දෙන්තො –

‘‘අනුච්ඡවිං ඔවදියඤ්ච මෙතං, යං මං තුම්හෙ පෙය්යවාචං වදෙථ;

තුම්හෙ ච ඛො තාතා මයානුගුත්තා, යෙහිච්ඡකං තෙන පලෙථ සොත්ථි’’න්ති. –

ගාථමාහ. තත්ථ අනුච්ඡවින්ති අනුච්ඡවිකං, තුම්හාකමෙව තං යුත්තරූපං. ඔවදියඤ්ච මෙතන්ති මෙ මය්හං තුම්හෙහි ඔවදියං ඔවාදවසෙන වත්තබ්බමෙතං. යං යස්මා, මං මය්හං, තුම්හෙ ‘‘කථං නු සොචෙය්ය’’න්තිආදිනා ¶ පෙය්යවාචං පියවචනං වදෙථ. යං වා පෙය්යවාචාය වදනං කථනං, තං තුම්හාකමෙව අනුච්ඡවිකන්ති යොජනා. අථ වා යං යස්මා තුම්හෙ පෙය්යවාචං වදෙථ, තස්මා අනුච්ඡවිකං ඔවදියඤ්ච ඔවදිතබ්බං ඔවාදානුරූපං කාතබ්බඤ්ච මෙ මයා කතං, කිං පන තන්ති ආහ ‘‘තුම්හෙ ච ඛො තාතා’’තිආදි. තත්ථ මයානුගුත්තාති ඉමස්මිං අමනුස්සපරිග්ගහෙ මරුකන්තාරෙ යාව කන්තාරාතික්කමා මයා අනුගුත්තා රක්ඛිතා, යෙනිච්ඡකං යථාරුචිතෙන, සොත්ථිං ඛෙමෙන, පලෙථ ගච්ඡථාති අත්ථො.

අථ වාණිජා කතඤ්ඤුභාවං පකාසෙන්තා –

‘‘ගන්ත්වා ¶ මයං සින්ධුසොවීරභූමිං, ධනත්ථිකා උද්දයං පත්ථයානා;

යථාපයොගා පරිපුණ්ණචාගා, කාහාම සෙරීසමහං උළාරන්ති. –

ගාථමාහංසු. තත්ථ ¶ යථාපයොගාති ඉදානි කතපටිඤ්ඤානුරූපපයොගා. පරිපුණ්ණචාගාති සමත්තචාගා, උළාරස්ස මහස්ස පරියත්තපරිච්චාගා. මහන්ති උස්සවපූජං.

පුන දෙවපුත්තො මහකරණං පටික්ඛිපන්තො කත්තබ්බෙසු ච තෙ නියොජෙන්තො –

‘‘මා චෙව සෙරීසමහං අකත්ථ, සබ්බඤ්ච වො භවිස්සති යං වදෙථ;

පාපානි කම්මානි විවජ්ජයාථ, ධම්මානුයොගඤ්ච අධිට්ඨහාථා’’ති. –

ගාථමාහ. තත්ථ යං වදෙථාති යං තුම්හෙ ඛෙමෙන සින්ධුසොවීරදෙසපත්තිං තත්ථ ච විපුලං උද්දයං ලාභං පච්චාසීසන්තා ‘‘ගන්ත්වා මය’’න්තිආදීනි වදථ. සබ්බං තං වො තුම්හාකං තථෙව භවිස්සති, තත්ථ නික්කඞ්ඛා හොථ, තුම්හෙ පන ඉතො පට්ඨාය පාපානි කම්මානි පාණාතිපාතාදීනි විවජ්ජයාථ පරිවජ්ජෙථ. ධම්මානුයොගන්ති දානාදිකුසලධම්මස්ස අනුයුඤ්ජනං. අධිට්ඨහාථාති අනුසික්ඛථ ඉදං සෙරීසකමහන්ති දස්සෙති.

යං පන උපාසකං අනුග්ගණ්හන්තො තෙසං රක්ඛාවරණං කාතුකාමො අහොසි, තස්ස ගුණං කිත්තෙත්වා තං තෙසං උද්දිසන්තො ඉමා ගාථායො ආහ –

‘‘උපාසකො ¶ අත්ථි ඉමම්හි සඞ්ඝෙ, බහුස්සුතො සීලවතූපපන්නො;

සද්ධො ච චාගී ච සුපෙසලො ච, විචක්ඛණො සන්තුසිතො මුතීමා.

‘‘සඤ්ජානමානො ¶ න මුසා භණෙය්ය, පරූපඝාතාය න චෙතයෙය්ය;

වෙභූතිකං පෙසුණං නො කරෙය්ය, සණ්හඤ්ච වාචං සඛිලං භණෙය්ය.

‘‘සගාරවො සප්පතිස්සො විනීතො, අපාපකො අධිසීලෙ විසුද්ධො;

සො ¶ මාතරං පිතරඤ්චාපි ජන්තු, ධම්මෙන පොසෙති අරියවුත්ති.

‘‘මඤ්ඤෙ සො මාතාපිතූනං කාරණා, භොගානි පරියෙසති න අත්තහෙතු;

මාතාපිතූනඤ්ච යො අච්චයෙන, නෙක්ඛම්මපොණො චරිස්සති බ්රහ්මචරියං.

‘‘උජූ අවඞ්කො අසඨො අමායො, න ලෙසකප්පෙන ච වොහරෙය්ය;

සො තාදිසො සුකතකම්මකාරී, ධම්මෙ ඨිතො කින්ති ලභෙථ දුක්ඛං.

‘‘තංකාරණා පාතුකතොම්හි අත්තනා, තස්මා ධම්මං පස්සථ වාණිජාසෙ;

අඤ්ඤත්ර තෙනිහ භස්මී භවෙථ, අන්ධාකුලා විප්පනට්ඨා අරඤ්ඤෙ;

තං ඛිප්පමානෙන ලහුං පරෙන, සුඛො හවෙ සප්පුරිසෙන සඞ්ගමො’’ති.

1266. තත්ථ සඞ්ඝෙති සත්තසමූහෙ. විචක්ඛණොති තත්ථ තත්ථ කත්තබ්බතාය කුසලො. සන්තුසිතොති සන්තුට්ඨො. මුතීමාති කම්මස්සකතඤාණාදිනා ඉධලොකපරලොකහිතානං මුනනතො මුතිමා.

1267. සඤ්ජානමානො න මුසා භණෙය්යාති සම්පජානමුසා න භාසෙය්ය. වෙභූතිකන්ති සහිතානං විනාභාවකරණතො ‘‘වෙභූතික’’න්ති ලද්ධනාමං පිසුණං, නො කරෙය්ය න වදෙය්ය.

1268. සප්පතිස්සොති ¶ පතිස්සයො ගරුට්ඨානියෙසු නිවාතවුත්තිකත්තා සොරච්චං, සහ පතිස්සෙනාති සප්පතිස්සො. අධිසීලෙති උපාසකෙන රක්ඛිතබ්බඅධිසීලසික්ඛාය. අරියවුත්තීති පරිසුද්ධවුත්ති.

1269. නෙක්ඛම්මපොණොති ¶ ¶ නිබ්බානනින්නො. චරිස්සති බ්රහ්මචරියන්ති පබ්බජ්ජං සාසනබ්රහ්මචරියං චරිස්සති.

1270. ලෙසකප්පෙනාති කප්පියලෙසෙන. න ච වොහරෙය්යාති මායාසාඨෙය්යවසෙන වචනං න නිච්ඡාරෙය්ය. ධම්මෙ ඨිතො කින්ති ලභෙථ දුක්ඛන්ති එවං වුත්තනයෙන ධම්මෙ ඨිතො ධම්මචාරී සමචාරී කින්ති කෙන පකාරෙන දුක්ඛං ලභෙථ පාපුණෙය්ය.

1271. තංකාරණාති තන්නිමිත්තං තස්ස උපාසකස්ස හෙතු. පාතුකතොම්හි අත්තනාති සයමෙව තුම්හාකං අහං පාතුරහොසිං. ‘‘අත්තාන’’න්තිපි පාඨො, මම අත්තානං තුම්හාකං පාත්වාකාසින්ති අත්ථො. තස්මාති යස්මා අහං ධම්මං අපචායමානො තං රක්ඛන්තො තුම්හෙපි රක්ඛාමි, තස්මා ධම්මං පස්සථ ධම්මමෙව චරිතබ්බං කත්වා ඔලොකෙථ. අඤ්ඤත්ර තෙනිහ භස්මී භවෙථාති තෙන උපාසකෙන විනා චෙ ආගතා, ඉමස්මිං මරුකන්තාරෙ අනාථා අප්පටිසරණා භස්මභාවං ගච්ඡෙය්යාථ. ඛිප්පමානෙනාති එවං ඛිප්පන්තෙන වම්භන්තෙන පීළන්තෙන. ලහුන්ති සුකරං. පරෙනාති අධිකං, අඤ්ඤෙන වා. තස්මා සුඛො හවෙ සප්පුරිසෙන සඞ්ගමොති. සො හි ඛන්තිසොරච්චෙ නිවිට්ඨො කෙනචි කිඤ්චි වුත්තොපි න පටිප්ඵරතීති අධිප්පායො.

එවං සාමඤ්ඤතො කිත්තිතං සරූපතො ඤාතුකාමා වාණිජා –

‘‘කිං නාම සො කිඤ්ච කරොති කම්මං,

කිං නාමධෙය්යං කිං පන තස්ස ගොත්තං;

මයම්පි නං දට්ඨුකාමම්හ යක්ඛ, යස්සානුකම්පාය ඉධාගතොසි;

ලාභා හි තස්ස යස්ස තුවං පිහෙසී’’ති. –

ගාථමාහංසු. තත්ථ කිං නාම සොති නාමතො සො ජන්තු සත්තො කො නාම. කිඤ්ච කරොති කම්මන්ති කසිවණිජ්ජාදීසු කීදිසං කම්මං කරොති. කිං ¶ නාමධෙය්යන්ති මාතාපිතූහි කතං ¶ පන ‘‘තිස්සො ඵුස්සො’’තිආදීසු තස්ස කිං නාමධෙය්යං, ‘‘භග්ගවො භාරද්වාජො’’තිආදීසු කිං වා තස්ස ගොත්තං. යස්ස තුවං පිහෙසීති යං තුවං පියායසි.

ඉදානි දෙවපුත්තො තං නාමගොත්තාදිවසෙන දස්සෙන්තො –

මා ඛො නං හීළිත්ථ සුපෙසලො සො’’ති. –

ආහ. තත්ථ කප්පකොති න්හාපිතො. සම්භවනාමධෙය්යොති සම්භවොති එවංනාමො. කොච්ඡඵලූපජීවීති කොච්ඡඤ්ච ඵලඤ්ච උපනිස්සාය ජීවනකො. තත්ථ කොච්ඡං නාම ආළකාදිසණ්ඨාපනත්ථං කෙසාදීනං උල්ලිඛනසාධනං. පෙසියො පෙසනකාරකො වෙය්යාවච්චකරො.

ඉදානි වාණිජා තං සඤ්ජානිත්වා ආහංසු –

‘‘ජානාමසෙ යං ත්වං පවදෙසි යක්ඛ, න ඛො නං ජානාම ස එදිසොති;

මයම්පි නං පූජයිස්සාම යක්ඛ, සුත්වාන තුය්හං වචනං උළාර’’න්ති.

තත්ථ ජානාමසෙති යං ත්වං වදෙසි, තං මයං සරූපතො ජානාම. එදිසොති ගුණතො පන යථා තයා කිත්තිතං, එවං එදිසොති තං න ඛො ජානාම, යථා තං අවිද්දසුනොති අධිප්පායො.

ඉදානි දෙවපුත්තො තෙ අත්තනො විමානං ආරොපෙත්වා අනුසාසනත්ථං –

‘‘යෙ කෙචි ඉමස්මිං සත්ථෙ මනුස්සා, දහරා මහන්තා අථවාපි මජ්ඣිමා;

සබ්බෙව ¶ තෙ ආලම්බන්තු විමානං, පස්සන්තු පුඤ්ඤානං ඵලං කදරියා’’ති. –

ගාථමාහ ¶ . තත්ථ මහන්තාති වුඩ්ඪා. ආලම්බන්තූති ආරොහන්තු. කදරියාති මච්ඡරිනො අදානසීලා.

ඉදානි පරියොසානෙ ඡ ගාථා ධම්මසඞ්ගාහකෙහි වුත්තා –

‘‘තෙ ¶ තත්ථ සබ්බෙව අහං පුරෙති, තං කප්පකං තත්ථ පුරක්ඛත්වා;

සබ්බෙව තෙ ආලම්බිංසු විමානං, මසක්කසාරං විය වාසවස්ස.

‘‘තෙ තත්ථ සබ්බෙව අහං පුරෙති, උපාසකත්තං පටිවෙදයිංසු;

පාණාතිපාතා විරතා අහෙසුං, ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයිංසු;

අමජ්ජපා නො ච මුසා භණිංසු, සකෙන දාරෙන ච අහෙසුං තුට්ඨා.

‘‘තෙ තත්ථ සබ්බෙව අහං පුරෙති, උපාසකත්තං පටිවෙදයිත්වා;

පක්කාමි සත්ථො අනුමොදමානො, යක්ඛිද්ධියා අනුමතො පුනප්පුනං.

‘‘ගන්ත්වාන තෙ සින්ධුසොවීරභූමිං, ධනත්ථිකා උද්දයං පත්ථයානා;

යථාපයොගා පරිපුණ්ණලාභා, පච්චාගමුං පාටලිපුත්තමක්ඛතං.

‘‘ගන්ත්වාන තෙ සඞ්ඝරං සොත්ථිවන්තො, පුත්තෙහි දාරෙහි සමඞ්ගිභූතා;

ආනන්දී විත්තා සුමනා පතීතා, අකංසු සෙරීසමහං උළාරං;

‘‘එතාදිසා ¶ ¶ සප්පුරිසාන සෙවනා, මහත්ථිකා ධම්මගුණාන සෙවනා;

එකස්ස අත්ථාය උපාසකස්ස, සබ්බෙව සත්තා සුඛිතා අහෙසු’’න්ති.

1276. තත්ථ අහං පුරෙති අහං පුරිමං අහං පුරිමන්ති අහමහංකරාති අත්ථො. ‘‘තෙ තත්ථ සබ්බෙවා’’ති වත්වා පුන ‘‘සබ්බෙව තෙ’’ති වචනං ‘‘සබ්බෙව තෙ යථා විමානස්ස ආරුහනෙ උස්සුක්කජාතා අහෙසුං, තථා සබ්බෙව තං ආරුහිංසු, න කස්සචි ආරුහනෙ අන්තරායො අහොසී’’ති දස්සනත්ථං වුත්තං. මසක්කසාරං විය වාසවස්සාති ‘‘මසක්කසාර’’න්ති ච තාවතිංසභවනං වුච්චති, සබ්බං වා දෙවභවනං, ඉධ පන සක්කභවනං වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘මසක්කසාරං විය වාසවස්සා’’ති.

1277-8. අථ තෙ වාණිජා විමානං පස්සිත්වා පසන්නචිත්තා තස්ස දෙවපුත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාය තස්ස ආනුභාවෙන සොත්ථිනා ඉච්ඡිතං දෙසං අගමංසු. තෙන වුත්තං ‘‘තෙ තත්ථ සබ්බෙවා’’තිආදි. තත්ථ අනුමතො පක්කාමි සත්ථො යක්ඛිද්ධියා පුනප්පුනං අනුමොදමානොති යොජනා. කෙන පන අනුමතොති? යක්ඛෙනාති පාකටොයමත්ථො.

1279. යථාපයොගාති යථාඅජ්ඣාසයං කතපයොගා. පරිපුණ්ණලාභාති සමිද්ධලාභා. අක්ඛතන්ති ¶ අනුපද්දුතං පාටලිපුත්තං. අක්ඛතන්ති වා අනාබාධං අනුප්පීළං, අනන්තරායෙනාති අත්ථො.

1280. සඞ්ඝරන්ති සකං ගෙහං. සොත්ථිවන්තොති සොත්ථිභාවෙන යුත්තා ඛෙමිනො. ආනන්දීතිආදීහි චතූහි පදෙහි සොමනස්සිතභාවමෙව වදති. සෙරීසකං තෙ පරිවෙණං මාපයිංසූති කතඤ්ඤුතාය ඨත්වා පටිස්සවමොචනත්ථඤ්ච දෙවපුත්තස්ස නාමෙන සෙරීසකං නාම පරිච්ඡෙදවසෙන වෙණියතො පෙක්ඛිතබ්බතො පරිවෙණං පාසාදකූටාගාරරත්තිට්ඨානාදිසම්පන්නං ¶ පාකාරපරික්ඛිත්තං ද්වාරකොට්ඨකයුත්තං ආවාසං අකංසු.

1281. එතාදිසාති ¶ එදිසී, එවං අනත්ථපටිබාහිනී අත්ථසාධිකා ච. මහත්ථිකාති මහාපයොජනා මහානිසංසා. ධම්මගුණානන්ති අවිපරීතගුණානං. එකස්ස සත්තස්ස හිතත්ථං සබ්බෙව සත්තා සබ්බෙ එව තෙ සත්ථපරියාපන්නා සත්තා, සුඛිතා සුඛප්පත්තා ඛෙමප්පත්තා අහෙසුං.

සම්භවො පන උපාසකො පායාසිස්ස දෙවපුත්තස්ස තෙසඤ්ච වාණිජානං වචනපටිවචනවසෙන පවත්තං ගාථාබන්ධං සුතනියාමෙනෙව උග්ගහෙත්වා ථෙරානං ආරොචෙසි. පායාසිදෙවපුත්තො ආයස්මතො සම්භවත්ථෙරස්ස කථෙසීති අපරෙ. තං යසත්ථෙරප්පමුඛා මහාථෙරා දුතියසඞ්ගීතියං සඞ්ගහං ආරොපෙසුං. සම්භවො පන උපාසකො මාතාපිතූනං අච්චයෙන පබ්බජිත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි.

උච්චමිදං මණිථූණං විමානන්ති සුනික්ඛිත්තවිමානං. තස්ස කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ. තෙන සමයෙන ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව දෙවචාරිකං චරන්තො තාවතිංසභවනං උපගතො. තස්මිඤ්ච ඛණෙ අඤ්ඤතරො දෙවපුත්තො අත්තනො විමානද්වාරෙ ඨිතො ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං දිස්වා සඤ්ජාතගාරවබහුමානො උපසඞ්කමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි.

සො කිර අතීතෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධෙ පරිනිබ්බුතෙ තස්ස සරීරධාතුයො පක්ඛිපිත්වා යොජනිකෙ කනකථූපෙ ච කතෙ චතස්සො පරිසා කාලෙන කාලං උපසඞ්කමිත්වා ගන්ධපුප්ඵධූපාදීහි චෙතියෙ ¶ පූජං කරොන්ති, තත්ථ අඤ්ඤතරො උපාසකො අඤ්ඤෙසු පුප්ඵපූජං කත්වා ගතෙසු තෙහි පූජිතට්ඨානෙ දුන්නික්ඛිත්තානි පුප්ඵානි දිස්වා තත්ථෙව තානි සම්මදෙව ඨපෙන්තො සන්නිවෙසවසෙන දස්සනීයං පාසාදිකං ¶ විභත්තිවිසෙසයුත්තං පුප්ඵපූජං අකාසි. කත්වා ච පන එතං ආරම්මණං ගණ්හන්තො සත්ථු ගුණෙ අනුස්සරිත්වා පසන්නචිත්තො තං පුඤ්ඤං හදයෙ ඨපෙසි.

සො ¶ අපරභාගෙ කාලං කත්වා තස්සෙව කම්මස්ස ආනුභාවෙන තාවතිංසභවනෙ ද්වාදසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති, මහානුභාවො මහා චස්ස පරිවාරො අහොසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තස්මිඤ්ච ඛණෙ අඤ්ඤතරො දෙවපුත්තො…පෙ… අට්ඨාසී’’ති. අථ නං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො යථාලද්ධසම්පත්තිකිත්තනමුඛෙන කතසුචරිතකම්මං ඉමාහි ගාථාහි පුච්ඡි –

‘‘උච්චමිදං මණිථූණං විමානං, සමන්තතො ද්වාදසයොජනානි;

කූටාගාරා සත්තසතා උළාරා, වෙළුරියථම්භා රුචකත්ථතා සුභා.

‘‘තත්ථච්ඡසි පිවසි ඛාදසි ච, දිබ්බා ච වීණා පවදන්ති වග්ගුං;

දිබ්බා රසා කාමගුණෙත්ථ පඤ්ච, නාරියො ච නච්චන්ති සුවණ්ණඡන්නා.

‘‘කෙන තෙතාදිසො වණ්ණො, කෙන තෙ ඉධ මිජ්ඣති;

උප්පජ්ජන්ති ච තෙ භොගා, යෙ කෙචි මනසො පියා.

‘‘පුච්ඡාමි තං දෙව මහානුභාව, මනුස්සභූතො කිමකාසි පුඤ්ඤං;

කෙනාසි එවං ජලිතානුභාවො, වණ්ණො ච තෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

සොපි තස්ස අත්තනො කතකම්මං ඉමාහි ගාථාහි කථෙසි. තං දස්සෙන්තා සඞ්ගීතිකාරා ආහංසු –

‘‘සො දෙවපුත්තො අත්තමනො, මොග්ගල්ලානෙන පුච්ඡිතො;

පඤ්හං පුට්ඨො වියාකාසි, යස්ස කම්මස්සිදං ඵලං’’.

‘‘දුන්නික්ඛිත්තං ¶ මාලං සුනික්ඛිපිත්වා, පතිට්ඨපෙත්වා සුගතස්ස ථූපෙ;

මහිද්ධිකො චම්හි මහානුභාවො, දිබ්බෙහි කාමෙහි සමඞ්ගිභූතො.

‘‘තෙන ¶ ¶ මෙතාදිසො වණ්ණො, තෙන මෙ ඉධ මිජ්ඣති;

උප්පජ්ජන්ති ච මෙ භොගා, යෙ කෙචි මනසො පියා.

‘‘අක්ඛාමි තෙ භික්ඛු මහානුභාව, මනුස්සභූතො යමහං අකාසිං;

තෙනම්හි එවං ජලිතානුභාවො, වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති.

1287. තත්ථ දුන්නික්ඛිත්තං මාලන්ති චෙතියෙ පූජාකරණට්ඨානෙ නිරන්තරට්ඨපනාදිනා රචනාවිසෙසෙන අට්ඨපෙත්වා යථානික්ඛිත්තතාය න සුට්ඨු නික්ඛිත්තං, වාතෙන වා පහරිත්වා දුන්නික්ඛිත්තං පුප්ඵං. සුනික්ඛිපිත්වාති සුට්ඨු නික්ඛිපිත්වා රචනාවිසෙසෙන දස්සනීයං පාසාදිකං කත්වා නික්ඛිපිය. පතිට්ඨපෙත්වාති විභත්තිවිසෙසාදිවසෙන පුප්ඵං පතිට්ඨාපෙත්වා. තං වා පුප්ඵං නික්ඛිපන්තො සත්ථු චෙතියං උද්දිස්ස මම සන්තානෙ කුසලධම්මං පතිට්ඨාපෙත්වාති එවං එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

එවං දෙවපුත්තෙන අත්තනො සුචරිතකම්මෙ පකාසිතෙ ථෙරො තස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා ආගන්ත්වා භගවතො තමත්ථං නිවෙදෙසි. භගවා තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තමහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

සුනික්ඛිත්තවිමානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති පරමත්ථදීපනියා ඛුද්දක-අට්ඨකථාය විමානවත්ථුස්මිං

එකාදසවත්ථුපටිමණ්ඩිතස්ස සත්තමස්ස

සුනික්ඛිත්තවග්ගස්ස අත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දෙවතානං විමානාදි-සම්පත්තිං තස්ස කාරණං;

පකාසයන්තී සත්තානං, සබ්බලොකහිතාවහා.

අප්පකානම්පි කාරානං, යා විභාවෙති දෙසනා;

උළාරඵලතං චිත්ත-ඛෙත්තසම්පත්තියොගතො.

යං කථාවත්ථුකුසලා, සුපරිඤ්ඤාතවත්ථුකා;

විමානවත්ථුඉච්චෙව, සඞ්ගායිංසු මහෙසයො.

තස්ස අත්ථං පකාසෙතුං, පොරාණට්ඨකථානයං;

සන්නිස්සාය සමාරද්ධා, අත්ථසංවණ්ණනා මයා.

යා ¶ තත්ථ පරමත්ථානං, තත්ථ තත්ථ යථාරහං;

පකාසනා පරමත්ථ-දීපනී නාම නාමතො.

සම්පත්තා පරිනිට්ඨානං, අනාකුලවිනිච්ඡයා;

සා සත්තරසමත්තාය, පාළියා භාණවාරතො.

ඉති තං සඞ්ඛරොන්තෙන, යං තං අධිගතං මයා;

පුඤ්ඤං තස්සානුභාවෙන, ලොකනාථස්ස සාසනං.

ඔගාහෙත්වා විසුද්ධාය, සීලාදිපටිපත්තියා;

සබ්බෙපි දෙහිනො හොන්තු, විමුත්තිරසභාගිනො.

චිරං ¶ තිට්ඨතු ලොකස්මිං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනං;

තස්මිං සගාරවා නිච්චං, හොන්තු සබ්බෙපි පාණිනො.

සම්මා ¶ වස්සතු කාලෙන, දෙවොපි ජගතීපති;

සද්ධම්මනිරතො ලොකං, ධම්මෙනෙව පසාසතූති.

ඉති බදරතිත්ථවිහාරවාසිනා ආචරියධම්මපාලෙන

පරමත්ථදීපනියා ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

විමානවත්ථුඅත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.