📜

1. උරගවග්ගො

1. ඛෙත්තූපමපෙතවත්ථුවණ්ණනා

තං ¶ පනෙතං වත්ථුං භගවා රාජගහෙ විහරන්තො වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ අඤ්ඤතරං සෙට්ඨිපුත්තපෙතං ආරබ්භ කථෙසි. රාජගහෙ කිර අඤ්ඤතරො අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො පහූතවිත්තූපකරණො අනෙකකොටිධනසන්නිචයො සෙට්ඨි අහොසි. තස්ස මහාධනසම්පන්නතාය ‘‘මහාධනසෙට්ඨි’’ත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසි. එකොව පුත්තො අහොසි, පියො මනාපො. තස්මිං විඤ්ඤුතං පත්තෙ මාතාපිතරො එවං චින්තෙසුං – ‘‘අම්හාකං පුත්තස්ස දිවසෙ දිවසෙ සහස්සං සහස්සං පරිබ්බයං කරොන්තස්ස වස්සසතෙනාපි අයං ධනසන්නිචයො පරික්ඛයං න ගමිස්සති, කිං ඉමස්ස සිප්පුග්ගහණපරිස්සමෙන, අකිලන්තකායචිත්තො යථාසුඛං භොගෙ පරිභුඤ්ජතූ’’ති සිප්පං න සික්ඛාපෙසුං. වයප්පත්තෙ පන කුලරූපයොබ්බනවිලාසසම්පන්නං කාමාභිමුඛං ධම්මසඤ්ඤාවිමුඛං කඤ්ඤං ආනෙසුං. සො තාය සද්ධිං අභිරමන්තො ධම්මෙ චිත්තමත්තම්පි අනුප්පාදෙත්වා, සමණබ්රාහ්මණගුරුජනෙසු අනාදරො හුත්වා, ධුත්තජනපරිවුතො රජ්ජමානො පඤ්චකාමගුණෙ රතො ගිද්ධො මොහෙන අන්ධො හුත්වා කාලං වීතිනාමෙත්වා, මාතාපිතූසු කාලකතෙසු නටනාටකගායකාදීනං යථිච්ඡිතං දෙන්තො ධනං විනාසෙත්වා නචිරස්සෙව ¶ පාරිජුඤ්ඤප්පත්තො හුත්වා, ඉණං ගහෙත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තො පුන ඉණම්පි අලභිත්වා ඉණායිකෙහි චොදියමානො තෙසං අත්තනො ඛෙත්තවත්ථුඝරාදීනි දත්වා, කපාලහත්ථො භික්ඛං චරිත්වා භුඤ්ජන්තො තස්මිංයෙව නගරෙ අනාථසාලායං වසති.

අථ නං එකදිවසං චොරා සමාගතා එවමාහංසු – ‘‘අම්භො පුරිස, කිං තුය්හං ඉමිනා දුජ්ජීවිතෙන, තරුණො ත්වමසි ¶ ථාමජවබලසම්පන්නො, කස්මා හත්ථපාදවිකලො විය අච්ඡසි? එහි අම්හෙහි සහ චොරිකාය පරෙසං සන්තකං ගහෙත්වා සුඛෙන ජීවිකං කප්පෙහී’’ති. සො ‘‘නාහං චොරිකං කාතුං ජානාමී’’ති ආහ. චොරා ‘‘මයං තං සික්ඛාපෙම, කෙවලං ත්වං අම්හාකං වචනං කරොහී’’ති ආහංසු. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තෙහි සද්ධිං අගමාසි. අථ තෙ චොරා තස්ස හත්ථෙ මහන්තං මුග්ගරං දත්වා සන්ධිං ඡින්දිත්වා ඝරං පවිසන්තො තං සන්ධිමුඛෙ ඨපෙත්වා ආහංසු – ‘‘සචෙ ඉධ අඤ්ඤො කොචි ආගච්ඡති, තං ඉමිනා මුග්ගරෙන පහරිත්වා එකප්පහාරෙනෙව මාරෙහී’’ති. සො අන්ධබාලො හිතාහිතං අජානන්තො පරෙසං ආගමනමෙව ඔලොකෙන්තො තත්ථ අට්ඨාසි ¶ . චොරා පන ඝරං පවිසිත්වා ගය්හූපගං භණ්ඩං ගහෙත්වා ඝරමනුස්සෙහි ඤාතමත්තාව ඉතො චිතො ච පලායිංසු. ඝරමනුස්සා උට්ඨහිත්වා සීඝං සීඝං ධාවන්තා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තා තං පුරිසං සන්ධිද්වාරෙ ඨිතං දිස්වා ‘‘හරෙ දුට්ඨචොරා’’ති ගහෙත්වා හත්ථපාදෙ මුග්ගරාදීහි පොථෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං – ‘‘අයං, දෙව, චොරො සන්ධිසුඛෙ ගහිතො’’ති. රාජා ‘‘ඉමස්ස සීසං ඡින්දාපෙහී’’ති නගරගුත්තිකං ආණාපෙසි. ‘‘සාධු, දෙවා’’ති නගරගුත්තිකො තං ගාහාපෙත්වා පච්ඡාබාහං ගාළ්හබන්ධනං බන්ධාපෙත්වා රත්තවණ්ණවිරළමාලාබන්ධකණ්ඨං ඉට්ඨකචුණ්ණමක්ඛිතසීසං වජ්ඣපහටභෙරිදෙසිතමග්ගං රථිකාය රථිකං සිඞ්ඝාටකෙන සිඞ්ඝාටකං විචරාපෙත්වා කසාහි තාළෙන්තො ආඝාතනාභිමුඛං නෙති. ‘‘අයං ඉමස්මිං නගරෙ විලුම්පමානකචොරො ගහිතො’’ති කොලාහලං අහොසි.

තෙන ච සමයෙන තස්මිං නගරෙ සුලසා නාම නගරසොභිනී පාසාදෙ ඨිතා වාතපානන්තරෙන ඔලොකෙන්තී තං තථා නීයමානං දිස්වා පුබ්බෙ තෙන කතපරිචයා ‘‘අයං පුරිසො ඉමස්මිංයෙව නගරෙ මහතිං සම්පත්තිං අනුභවිත්වා ඉදානි එවරූපං අනත්ථං අනයබ්යසනං පත්තො’’ති තස්ස කාරුඤ්ඤං ¶ උප්පාදෙත්වා චත්තාරො මොදකෙ පානීයඤ්ච පෙසෙසි. නගරගුත්තිකස්ස ච ආරොචාපෙසි – ‘‘තාව අය්යො ආගමෙතු, යාවායං ¶ පුරිසො ඉමෙ මොදකෙ ඛාදිත්වා පානීයං පිවිස්සතී’’ති.

අථෙතස්මිං අන්තරෙ ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො තස්ස බ්යසනප්පත්තිං දිස්වා කරුණාය සඤ්චොදිතමානසො – ‘‘අයං පුරිසො අකතපුඤ්ඤො කතපාපො, තෙනායං නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, මයි පන ගතෙ මොදකෙ ච පානීයඤ්ච දත්වා භුම්මදෙවෙසු උප්පජ්ජිස්සති, යංනූනාහං ඉමස්ස අවස්සයො භවෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා පානීයමොදකෙසු උපනීයමානෙසු තස්ස පුරිසස්ස පුරතො පාතුරහොසි. සො ථෙරං දිස්වා පසන්නමානසො ‘‘කිං මෙ ඉදානෙව ඉමෙහි මාරියමානස්ස මොදකෙහි ඛාදිතෙහි, ඉදං පන පරලොකං ගච්ඡන්තස්ස පාථෙය්යං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා මොදකෙ ච පානීයඤ්ච ථෙරස්ස දාපෙසි. ථෙරො තස්ස පසාදසංවඩ්ඪනත්ථං තස්ස පස්සන්තස්සෙව තථාරූපෙ ඨානෙ නිසීදිත්වා මොදකෙ පරිභුඤ්ජිත්වා පානීයඤ්ච පිවිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. සො පන පුරිසො චොරඝාතකෙහි ආඝාතනං නෙත්වා සීසච්ඡෙදං පාපිතො අනුත්තරෙ පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙ කතෙන පුඤ්ඤෙන උළාරෙ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තනාරහොපි යස්මා ‘‘සුලසං ආගම්ම මයා අයං දෙය්යධම්මො ලද්ධො’’ති සුලසාය ගතෙන සිනෙහෙන මරණකාලෙ චිත්තං උපක්කිලිට්ඨං අහොසි. තස්මා හීනකායං උපපජ්ජන්තො පබ්බතගහනසම්භූතෙ සන්දච්ඡායෙ මහානිග්රොධරුක්ඛෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති.

සො ¶ කිර සචෙ පඨමවයෙ කුලවංසට්ඨපනෙ උස්සුක්කං අකරිස්ස, තස්මිංයෙව නගරෙ සෙට්ඨීනං අග්ගො අභවිස්ස, මජ්ඣිමවයෙ මජ්ඣිමො, පච්ඡිමවයෙ පච්ඡිමො. සචෙ පන පඨමවයෙ පබ්බජිතො අභවිස්ස, අරහා අභවිස්ස, මජ්ඣිමවයෙ සකදාගාමී අනාගාමී වා අභවිස්ස, පච්ඡිමවයෙ සොතාපන්නො අභවිස්ස. පාපමිත්තසංසග්ගෙන පන ඉත්ථිධුත්තො සුරාධුත්තො දුච්චරිතනිරතො අනාදරිකො හුත්වා අනුක්කමෙන සබ්බසම්පත්තිතො පරිහායිත්වා මහාබ්යසනං පත්තොති වදන්ති.

අථ ¶ සො අපරෙන සමයෙන සුලසං උය්යානගතං දිස්වා සඤ්ජාතකාමරාගො අන්ධකාරං මාපෙත්වා තං අත්තනො භවනං නෙත්වා සත්තාහං තාය ¶ සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි, අත්තානඤ්චස්සා ආරොචෙසි. තස්සා මාතා තං අපස්සන්තී රොදමානා ඉතො චිතො ච පරිබ්භමති. තං දිස්වා මහාජනො ‘‘අය්යො මහාමොග්ගල්ලානො මහිද්ධිකො මහානුභාවො තස්සා ගතිං ජානෙය්ය, තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ. සා ‘‘සාධු අය්යො’’ති ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ වෙළුවනමහාවිහාරෙ භගවති ධම්මං දෙසෙන්තෙ පරිසපරියන්තෙ පස්සිස්සසී’’ති ආහ. අථ සුලසා තං දෙවපුත්තං අවොච – ‘‘අයුත්තං මය්හං තව භවනෙ වසන්තියා, අජ්ජ සත්තමො දිවසො, මම මාතා මං අපස්සන්තී පරිදෙවසොකසමාපන්නා භවිස්සති, සාධු මං, දෙව, තත්ථෙව නෙහී’’ති. සො තං නෙත්වා වෙළුවනෙ භගවති ධම්මං දෙසෙන්තෙ පරිසපරියන්තෙ ඨපෙන්ත්වා අදිස්සමානරූපො අට්ඨාසි.

තතො මහාජනො සුලසං දිස්වා එවමාහ – ‘‘අම්ම සුලසෙ, ත්වං එත්තකං දිවසං කුහිං ගතා? තව මාතා ත්වං අපස්සන්තී පරිදෙවසොකසමාපන්නා උම්මාදප්පත්තා විය ජාතා’’ති. සා තං පවත්තිං මහාජනස්ස ආචික්ඛි. මහාජනෙන ච ‘‘කථං සො පුරිසො තථාපාපපසුතො අකතකුසලො දෙවූපපත්තිං පටිලභතී’’ති වුත්තෙ සුලසා ‘‘මයා දාපිතෙ මොදකෙ පානීයඤ්ච අය්යස්ස මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස දත්වා තෙන පුඤ්ඤෙන දෙවූපපත්තිං පටිලභතී’’ති ආහ. තං සුත්වා මහාජනො අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො අහොසි – ‘‘අරහන්තො නාම අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්ස, යෙසු අප්පකොපි කතො කාරො සත්තානං දෙවූපපත්තිං ආවහතී’’ති උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි. භික්ඛූ තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසුං. තතො භගවා ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා –

1.

‘‘ඛෙත්තූපමා අරහන්තො, දායකා කස්සකූපමා;

බීජූපමං දෙය්යධම්මං, එත්තො නිබ්බත්තතෙ ඵලං.

2.

‘‘එතං ¶ ¶ බීජං කසී ඛෙත්තං, පෙතානං දායකස්ස ච;

තං පෙතා පරිභුඤ්ජන්ති, දාතා පුඤ්ඤෙන වඩ්ඪති.

3.

‘‘ඉධෙව ¶ කුසලං කත්වා, පෙතෙ ච පටිපූජිය;

සග්ගඤ්ච කමතිට්ඨානං, කම්මං කත්වාන භද්දක’’න්ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

1. තත්ථ ඛෙත්තූපමාති ඛිත්තං වුත්තං බීජං තායති මහප්ඵලභාවකරණෙන රක්ඛතීති ඛෙත්තං, සාලිබීජාදීනං විරුහනට්ඨානං. තං උපමා එතෙසන්ති ඛෙත්තූපමා, කෙදාරසදිසාති අත්ථො. අරහන්තොති ඛීණාසවා. තෙ හි කිලෙසාරීනං සංසාරචක්කස්ස අරානඤ්ච හතත්තා, තතො එව ආරකත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවා ච ‘‘අරහන්තො’’ති වුච්චන්ති. තත්ථ යථා ඛෙතඤ්හි තිණාදිදොසරහිතං ස්වාභිසඞ්ඛතබීජම්හි වුත්තෙ උතුසලිලාදිපච්චයන්තරූපෙතං කස්සකස්ස මහප්ඵලං හොති, එවං ඛීණාසවසන්තානො ලොභාදිදොසරහිතො ස්වාභිසඞ්ඛතෙ දෙය්යධම්මබීජෙ වුත්තෙ කාලාදිපච්චයන්තරසහිතො දායකස්ස මහප්ඵලො හොති. තෙනාහ භගවා ‘‘ඛෙත්තූපමා අරහන්තො’’ති. උක්කට්ඨනිද්දෙසො අයං තස්ස සෙඛාදීනම්පි ඛෙත්තභාවාපටික්ඛෙපතො.

දායකාති චීවරාදීනං පච්චයානං දාතාරො පරිච්චජනකා, තෙසං පරිච්චාගෙන අත්තනො සන්තානෙ ලොභාදීනං පරිච්චජනකා ඡෙදනකා, තතො වා අත්තනො සන්තානස්ස සොධකා, රක්ඛකා චාති අත්ථො. කස්සකූපමාති කස්සකසදිසා. යථා කස්සකො සාලිඛෙත්තාදීනි කසිත්වා යථාකාලඤ්ච වුත්තුදකදානනීහරණනිධානරක්ඛණාදීහි අප්පමජ්ජන්තො උළාරං විපුලඤ්ච සස්සඵලං පටිලභති, එවං දායකොපි අරහන්තෙසු දෙය්යධම්මපරිච්චාගෙන පාරිචරියාය ච අප්පමජ්ජන්තො උළාරං විපුලඤ්ච දානඵලං පටිලභති. තෙන වුත්තං ‘‘දායකා කස්සකූපමා’’ති.

බීජූපමං දෙය්යධම්මන්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, බීජසදිසො දෙය්යධම්මොති අත්ථො. අන්නපානාදිකස්ස හි දසවිධස්ස දාතබ්බවත්ථුනො එතං නාමං. එත්තො නිබ්බත්තතෙ ඵලන්ති එතස්මා දායකපටිග්ගාහකදෙය්යධම්මපරිච්චාගතො ¶ දානඵලං නිබ්බත්තති චෙව උප්පජ්ජති ච, චිරතරපබන්ධවසෙන පවත්තති චාති අත්ථො. එත්ථ ච යස්මා පරිච්චාගචෙතනාභිසඞ්ඛතස්ස අන්නපානාදිවත්ථුනො භාවො, න ඉතරස්ස, තස්මා ‘‘බීජූපමං දෙය්යධම්ම’’න්ති දෙය්යධම්මග්ගහණං කතං. තෙන දෙය්යධම්මාපදෙසෙන ¶ දෙය්යධම්මවත්ථුවිසයාය පරිච්චාගචෙතනායයෙව බීජභාවො දට්ඨබ්බො. සා හි පටිසන්ධිආදිප්පභෙදස්ස ¶ තස්ස නිස්සයාරම්මණප්පභෙදස්ස ච ඵලස්ස නිප්ඵාදිකා, න දෙය්යධම්මොති.

2. එතං බීජං කසී ඛෙත්තන්ති යථාවුත්තං බීජං, යථාවුත්තඤ්ච ඛෙත්තං, තස්ස බීජස්ස තස්මිං ඛෙත්තෙ වපනපයොගසඞ්ඛාතා කසි චාති අත්ථො. එතං තයං කෙසං ඉච්ඡිතබ්බන්ති ආහ ‘‘පෙතානං දායකස්ස චා’’ති. යදි දායකො පෙතෙ උද්දිස්ස දානං දෙති, පෙතානඤ්ච දායකස්ස ච, යදි න පෙතෙ උද්දිස්ස දානං දෙති, දායකස්සෙව එතං බීජං එසා කසි එතං ඛෙත්තං උපකාරාය හොතීති අධිප්පායො. ඉදානි තං උපකාරං දස්සෙතුං ‘‘තං පෙතා පරිභුඤ්ජන්ති, දාතා පුඤ්ඤෙන වඩ්ඪතී’’ති වුත්තං. තත්ථ තං පෙතා පරිභුඤ්ජන්තීති දායකෙන පෙතෙ උද්දිස්ස දානෙ දින්නෙ යථාවුත්තඛෙත්තකසිබීජසම්පත්තියා අනුමොදනාය ච යං පෙතානං උපකප්පති, තං දානඵලං පෙතා පරිභුඤ්ජන්ති. දාතා පුඤ්ඤෙන වඩ්ඪතීති දාතා පන අත්තනො දානමයපුඤ්ඤනිමිත්තං දෙවමනුස්සෙසු භොගසම්පත්තිආදිනා පුඤ්ඤඵලෙන අභිවඩ්ඪති. පුඤ්ඤඵලම්පි හි ‘‘කුසලානං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං සමාදානහෙතු එවමිදං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’තිආදීසු (දී. නි. 3.80) පුඤ්ඤන්ති වුච්චති.

3. ඉධෙව කුසලං කත්වාති අනවජ්ජසුඛවිපාකට්ඨෙන කුසලං පෙතානං උද්දිසනවසෙන දානමයං පුඤ්ඤං උපචිනිත්වා ඉධෙව ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. පෙතෙ ච පටිපූජියාති පෙතෙ උද්දිස්ස දානෙන සම්මානෙත්වා අනුභුය්යමානදුක්ඛතො තෙ මොචෙත්වා. පෙතෙ හි උද්දිස්ස දිය්යමානං දානං තෙසං පූජා නාම හොති. තෙනාහ – ‘‘අම්හාකඤ්ච කතා පූජා’’ති (පෙ. ව. 18), ‘‘පෙතානං පූජා ච කතා උළාරා’’ති (පෙ. ව. 25) ච. ‘‘පෙතෙ චා’’ති ච-සද්දෙන ¶ ‘‘පියො ච හොති මනාපො, අභිගමනීයො ච හොති විස්සාසනීයො, භාවනීයො ච හොති ගරුකාතබ්බො, පාසංසො ච හොති කිත්තනීයො විඤ්ඤූන’’න්ති එවමාදිකෙ දිට්ඨධම්මිකෙ දානානිසංසෙ සඞ්ගණ්හාති. සග්ගඤ්ච කමති ඨානං, කම්මං කත්වාන භද්දකන්ති කල්යාණං කුසලකම්මං කත්වා දිබ්බෙහි ආයුආදීහි දසහි ඨානෙහි සුට්ඨු අග්ගත්තා ‘‘සග්ග’’න්ති ලද්ධනාමං කතපුඤ්ඤානං නිබ්බත්තනට්ඨානං දෙවලොකං කමති උපපජ්ජනවසෙන උපගච්ඡති.

එත්ථ ¶ ච ‘‘කුසලං කත්වා’’ති වත්වා පුන ‘‘කම්මං කත්වාන භද්දක’’න්ති වචනං ‘‘දෙය්යධම්මපරිච්චාගො විය පත්තිදානවසෙන දානධම්මපරිච්චාගොපි දානමයකුසලකම්මමෙවා’’ති දස්සනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පෙතාති අරහන්තො අධිප්පෙතා’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං ‘‘පෙතා’’ති ඛීණාසවානං ආගතට්ඨානස්සෙව අභාවතො, බීජාදිභාවස්ස ච දායකස්ස විය ¶ තෙසං අයුජ්ජමානත්තා, පෙතයොනිකානං යුජ්ජමානත්තා ච. දෙසනාපරියොසානෙ දෙවපුත්තං සුලසඤ්ච ආදිං කත්වා චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

ඛෙත්තූපමපෙතවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සූකරමුඛපෙතවත්ථුවණ්ණනා

කායො තෙ සබ්බසොවණ්ණොති ඉදං සත්ථරි රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ විහරන්තෙ අඤ්ඤතරං සූකරමුඛපෙතං ආරබ්භ වුත්තං. අතීතෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ එකො භික්ඛු කායෙන ¶ සඤ්ඤතො අහොසි, වාචාය අසඤ්ඤතො, භික්ඛූ අක්කොසති පරිභාසති. සො කාලං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තො, එකං බුද්ධන්තරං තත්ථ පච්චිත්වා තතො චවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහසමීපෙ ගිජ්ඣකූටපබ්බතපාදෙ තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන ඛුප්පිපාසාභිභූතො පෙතො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස කායො සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි, මුඛං සූකරමුඛසදිසං. අථායස්මා නාරදො ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙ වසන්තො පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ තං පෙතං දිස්වා තෙන කතකම්මං පුච්ඡන්තො –

4.

‘‘කායො තෙ සබ්බසොවණ්ණො, සබ්බා ඔභාසතෙ දිසා;

මුඛං තෙ සූකරස්සෙව, කිං කම්මමකරී පුරෙ’’ති. –

ගාථමාහ. තත්ථ කායො තෙ සබ්බසොවණ්ණොති තව කායො දෙහො සබ්බො සුවණ්ණවණ්ණො උත්තත්තකනකසන්නිභො. සබ්බා ඔභාසතෙ දිසාති තස්ස පභාය සබ්බාපි දිසා සමන්තන්තො ඔභාසති විජ්ජොතති. ඔභාසතෙති වා අන්තොගධහොතුඅත්ථමිදං පදන්ති ‘‘තෙ කායො සබ්බසොවණ්ණො සබ්බා දිසා ඔභාසෙති විජ්ජොතෙතී’’ති අත්ථො දට්ඨබ්බො. මුඛං ¶ තෙ සූකරස්සෙවාති මුඛං පන තෙ සූකරස්ස විය, සූකරමුඛසදිසං තව මුඛන්ති අත්ථො. කිං කම්මමකරී පුරෙති ‘‘ත්වං පුබ්බෙ අතීතජාතියං කීදිසං කම්මං අකාසී’’ති පුච්ඡති.

එවං ථෙරෙන සො පෙතො කතකම්මං පුට්ඨො ගාථාය විස්සජ්ජෙන්තො –

5.

‘‘කායෙන සඤ්ඤතො ආසිං, වාචායාසිමසඤ්ඤතො;

තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො, යථා පස්සසි නාරදා’’ති. –

ආහ ¶ . තත්ථ කායෙන සඤ්ඤතො ආසින්ති කායිකෙන සංයමෙන සංයතො කායද්වාරිකෙන සංවරෙන සංවුතො අහොසිං. වාචායාසිමසඤ්ඤතොති ¶ වාචාය අසඤ්ඤතො වාචසිකෙන අසංවරෙන සමන්නාගතො අහොසිං. තෙනාති තෙන උභයෙන සංයමෙන අසංයමෙන ච. මෙති මය්හං. එතාදිසො වණ්ණොති එදිසො. යථා ත්වං, නාරද, පච්චක්ඛතො පස්සසි, එවරූපො, කායෙන මනුස්සසණ්ඨානො සුවණ්ණවණ්ණො, මුඛෙන සූකරසදිසො ආසින්ති යොජනා. වණ්ණසද්දො හි ඉධ ඡවියං සණ්ඨානෙ ච දට්ඨබ්බො.

එවං පෙතො ථෙරෙන පුච්ඡිතො තමත්ථං විස්සජ්ජෙත්වා තමෙව කාරණං කත්වා ථෙරස්ස ඔවාදං දෙන්තො –

6.

‘‘තං ත්යාහං නාරද බ්රූමි, සාමං දිට්ඨමිදං තයා;

මාකාසි මුඛසා පාපං, මා ඛො සූකරමුඛො අහූ’’ති. –

ගාථමාහ. තත්ථ තන්ති තස්මා. ත්යාහන්ති තෙ අහං. නාරදාති ථෙරං ආලපති. බ්රූමීති කථෙමි. සාමන්ති සයමෙව. ඉදන්ති අත්තනො සරීරං සන්ධාය වදති. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යස්මා, භන්තෙ නාරද, ඉදං මම සරීරං ගලතො පට්ඨාය හෙට්ඨා මනුස්සසණ්ඨානං, උපරි සූකරසණ්ඨානං, තයා පච්චක්ඛතොව දිට්ඨං, තස්මා තෙ අහං ඔවාදවසෙන වදාමීති. කින්ති චෙති ආහ ‘‘මාකාසි මුඛසා පාපං, මා ඛො සූකරමුඛො අහූ’’ති. තත්ථ මාති පටිසෙධෙ නිපාතො. මුඛසාති මුඛෙන. ඛොති අවධාරණෙ, වාචාය පාපකම්මං මාකාසි මා කරොහි. මා ¶ ඛො සූකරමුඛො අහූති අහං විය සූකරමුඛො මා අහොසියෙව. සචෙ පන ත්වං මුඛරො හුත්වා වාචාය පාපං කරෙය්යාසි, එකංසෙන සූකරමුඛො භවෙය්යාසි, තස්මා මාකාසි මුඛසා පාපන්ති ඵලපටිසෙධනමුඛෙනපි හෙතුමෙව පටිසෙධෙති.

අථායස්මා නාරදො රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො චතුපරිසමජ්ඣෙ නිසින්නස්ස සත්ථුනො තමත්ථං ආරොචෙසි. සත්ථා, ‘‘නාරද, පුබ්බෙව මයා ¶ සො සත්ථො දිට්ඨො’’ති වත්වා අනෙකාකාරවොකාරං වචීදුච්චරිතසන්නිස්සිතං ආදීනවං, වචීසුචරිතපටිසංයුත්තඤ්ච ආනිසංසං පකාසෙන්තො ධම්මං දෙසෙසි. සා දෙසනා සම්පත්තපරිසාය සාත්ථිකා අහොසීති.

සූකරමුඛපෙතවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පූතිමුඛපෙතවත්ථුවණ්ණනා

දිබ්බං ¶ සුභං ධාරෙසි වණ්ණධාතුන්ති ඉදං සත්ථරි වෙළුවනෙ විහරන්තෙ කලන්දකනිවාපෙ අඤ්ඤතරං පූතිමුඛපෙතං ආරබ්භ වුත්තං. අතීතෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ ද්වෙ කුලපුත්තා තස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා සීලාචාරසම්පන්නා සල්ලෙඛවුත්තිනො අඤ්ඤතරස්මිං ගාමකාවාසෙ සමග්ගවාසං වසිංසු. අථ අඤ්ඤතරො පාපජ්ඣාසයො පෙසුඤ්ඤාභිරතො භික්ඛු තෙසං වසනට්ඨානං උපගඤ්ඡි. ථෙරා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා වසනට්ඨානං දත්වා දුතියදිවසෙ තං ගහෙත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. මනුස්සා තෙ දිස්වා තෙසු ථෙරෙසු අතිවිය පරමනිපච්චකාරං කත්වා යාගුභත්තාදීහි පටිමානෙසුං. සො විහාරං පවිසිත්වා චින්තෙසි – ‘‘සුන්දරො වතායං ගොචරගාමො, මනුස්සා ච සද්ධා පසන්නා, පණීතපණීතං පිණ්ඩපාතං දෙන්ති, අයඤ්ච විහාරො ඡායූදකසම්පන්නො, සක්කා මෙ ඉධ සුඛෙන වසිතුං. ඉමෙසු පන භික්ඛූසු ඉධ වසන්තෙසු මය්හං ඵාසුවිහාරො න භවිස්සති, අන්තෙවාසිකවාසො විය භවිස්සති. හන්දාහං ඉමෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං භින්දිත්වා යථා න පුන ඉධ වසිස්සන්ති, තථා කරිස්සාමී’’ති.

අථෙකදිවසං ¶ මහාථෙරෙ ද්වින්නම්පි ඔවාදං දත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං පවිට්ඨෙ පෙසුණිකො භික්ඛු ථොකං කාලං වීතිනාමෙත්වා මහාථෙරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ථෙරෙන ‘‘කිං, ආවුසො, විකාලෙ ආගතොසී’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘ආම, භන්තෙ කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථී’’ති වත්වා ‘‘කථෙහි, ආවුසො’’ති ථෙරෙන අනුඤ්ඤාතො ආහ – ‘‘එසො, භන්තෙ, තුම්හාකං ¶ සහායකත්ථෙරො සම්මුඛා මිත්තො විය අත්තානං දස්සෙත්වා පරම්මුඛා සපත්තො විය උපවදතී’’ති. ‘‘කිං කථෙතී’’ති පුච්ඡිතො ‘‘සුණාථ, භන්තෙ, ‘එසො මහාථෙරො සඨො මායාවී කුහකො මිච්ඡාජීවෙන ජීවිකං කප්පෙතී’ති තුම්හාකං අගුණං කථෙතී’’ති ආහ. ‘‘මා, ආවුසො, එවං භණි, න සො භික්ඛු එවං මං උපවදිස්සති, ගිහිකාලතො පට්ඨාය මම සභාවං ජානාති ‘පෙසලො කල්යාණසීලො’’’ති. ‘‘සචෙ, භන්තෙ, තුම්හෙ අත්තනො විසුද්ධචිත්තතාය එවං චින්තෙථ, තං තුම්හාකංයෙව අනුච්ඡවිකං, මය්හං පන තෙන සද්ධිං වෙරං නත්ථි, කස්මා අහං තෙන අවුත්තං ‘වුත්ත’න්ති වදාමි. හොතු, කාලන්තරෙන සයමෙව ජානිස්සථා’’ති ආහ. ථෙරොපි පුථුජ්ජනභාවදොසෙන ද්වෙළ්හකචිත්තො ‘‘එවම්පි සියා’’ති සාසඞ්කහදයො හුත්වා ථොකං සිථිලවිස්සාසො අහොසි. සො බාලො පඨමං මහාථෙරං පරිභින්දිත්වා ඉතරම්පි ථෙනං වුත්තනයෙනෙව පරිභින්දි. අථ තෙ උභොපි ථෙරා දුතියදිවසෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අනාලපිත්වා පත්තචීවරමාදාය ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතමාදාය අත්තනො වසනට්ඨානෙයෙව ¶ පරිභුඤ්ජිත්වා සාමීචිමත්තම්පි අකත්වා තං දිවසං තත්ථෙව වසිත්වා විභාතාය ච රත්තියා අඤ්ඤමඤ්ඤං අනාරොචෙත්වාව යථාඵාසුකට්ඨානං අගමංසු.

පෙසුණිකං පන භික්ඛුං පරිපුණ්ණමනොරථං ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං මනුස්සා දිස්වා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, ථෙරා කුහිං ගතා’’ති? සො ආහ – ‘‘සබ්බරත්තිං අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං කත්වා මයා ‘මා කලහං කරොථ, සමග්ගා හොථ, කලහො නාම අනත්ථාවහො ආයතිදුක්ඛුප්පාදකො අකුසලසංවත්තනිකො, පුරිමකාපි කලහෙන මහතා හිතා පරිභට්ඨා’තිආදීනි වුච්චමානාපි මම වචනං අනාදියිත්වා පක්කන්තා’’ති. තතො මනුස්සා ‘‘ථෙරා තාව ගච්ඡන්තු, තුම්හෙ පන අම්හාකං අනුකම්පාය ඉධෙව අනුක්කණ්ඨිත්වා වසථා’’ති යාචිංසු. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා තත්ථෙව වසන්තො කතිපාහෙන චින්තෙසි – ‘‘මයා සීලවන්තො කල්යාණධම්මා භික්ඛූ ¶ ආවාසලොභෙන පරිභින්නා, බහුං වත මයා පාපකම්මං පසුත’’න්ති ¶ බලවවිප්පටිසාරාභිභූතො සොකවෙගෙන ගිලානො හුත්වා නචිරෙනෙව කාලං කත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්ති.

ඉතරෙ ද්වෙ සහායකත්ථෙරා ජනපදචාරිකං චරන්තා අඤ්ඤතරස්මිං ආවාසෙ සමාගන්ත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්මොදිත්වා තෙන භික්ඛුනා වුත්තං භෙදවචනං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආරොචෙත්වා තස්ස අභූතභාවං ඤත්වා සමග්ගා හුත්වා අනුක්කමෙන තමෙව ආවාසං පච්චාගමිංසු. මනුස්සා ද්වෙ ථෙරෙ දිස්වා හට්ඨතුට්ඨා සඤ්ජාතසොමනස්සා හුත්වා චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිංසු. ථෙරා ච තත්ථෙව වසන්තා සප්පායආහාරලාභෙන සමාහිතචිත්තා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා නචිරෙනෙව අරහත්තං පාපුණිංසු.

පෙසුණිකො භික්ඛු එකං බුද්ධන්තරං නිරයෙ පච්චිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහස්ස අවිදූරෙ පූතිමුඛපෙතො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස කායො සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි, මුඛතො පන පුළවකා නික්ඛමිත්වා ඉතො චිතො ච මුඛං ඛාදන්ති, තස්ස දූරම්පි ඔකාසං ඵරිත්වා දුග්ගන්ධං වායති. අථායස්මා නාරදො ගිජ්ඣකූටපබ්බතා ඔරොහන්තො තං දිස්වා –

7.

‘‘දිබ්බං සුභං ධාරෙසි වණ්ණධාතුං, වෙහායසං තිට්ඨසි අන්තලික්ඛෙ;

මුඛඤ්ච තෙ කිමයො පූතිගන්ධං, ඛාදන්ති කිං කම්මමකාසි පුබ්බෙ’’ති. –

ඉමාය ගාථාය කතකම්මං පුච්ඡි. තත්ථ දිබ්බන්ති දිවි භවං දෙවත්තභාවපරියාපන්නං. ඉධ පන දිබ්බං වියාති දිබ්බං. සුභන්ති සොභනං, සුන්දරභාවං වා. වණ්ණධාතුන්ති ඡවිවණ්ණං. ධාරෙසීති වහසි ¶ . වෙහායසං තිට්ඨසි අන්තලික්ඛෙති වෙහායසසඤ්ඤිතෙ අන්තලික්ඛෙ තිට්ඨසි. කෙචි පන ‘‘විහායසං තිට්ඨසි අන්තලික්ඛෙ’’ති පාඨං වත්වා විහායසං ඔභාසෙන්තො අන්තලික්ඛෙ තිට්ඨසීති වචනසෙසෙන අත්ථං ¶ වදන්ති. පූතිගන්ධන්ති කුණපගන්ධං, දුග්ගන්ධන්ති අත්ථො. කිං කම්මමකාසි පුබ්බෙති පරමදුග්ගන්ධං තෙ මුඛං කිමයො ඛාදන්ති, කායො ච සුවණ්ණවණ්ණො, කීදිසං නාම කම්මං එවරූපස්ස අත්තභාවස්ස කාරණභූතං පුබ්බෙ ත්වං අකාසීති පුච්ඡි.

එවං ¶ ථෙරෙන සො පෙතො අත්තනා කතකම්මං පුට්ඨො තමත්ථං විස්සජ්ජෙන්තො –

8.

‘‘සමණො අහං පාපොතිදුට්ඨවාචො, තපස්සිරූපො මුඛසා අසඤ්ඤතො;

ලද්ධා ච මෙ තමසා වණ්ණධාතු, මුඛඤ්ච මෙ පෙසුණියෙන පූතී’’ති. –

ගාථමාහ. තත්ථ සමණො අහං පාපොති අහං ලාමකො සමණො පාපභික්ඛු අහොසිං. අතිදුට්ඨවාචොති අතිදුට්ඨවචනො, පරෙ අතික්කමිත්වා ලඞ්ඝිත්වා වත්තා, පරෙසං ගුණපරිධංසකවචනොති අත්ථො. ‘‘අතිදුක්ඛවාචො’’ති වා පාඨො, අතිවිය ඵරුසවචනො මුසාවාදපෙසුඤ්ඤාදිවචීදුච්චරිතනිරතො. තපස්සිරූපොති සමණපතිරූපකො. මුඛසාති මුඛෙන. ලද්ධාති පටිලද්ධා. ච-කාරො සම්පිණ්ඩනත්ථො. මෙති මයා. තපසාති බ්රහ්මචරියෙන. පෙසුණියෙනාති පිසුණවාචාය. පුතීති පූතිගන්ධං.

එවං සො පෙතො අත්තනා කතකම්මං ආචික්ඛිත්වා ඉදානි ථෙරස්ස ඔවාදං දෙන්තො –

9.

‘‘තයිදං තයා නාරද සාමං දිට්ඨං,

අනුකම්පකා යෙ කුසලා වදෙය්යුං;

මා පෙසුණං මා ච මුසා අභාණි,

යක්ඛො තුවං හොහිසි කාමකාමී’’ති. –

ඔසානගාථමාහ. තත්ථ ¶ තයිදන්ති තං ඉදං මම රූපං. අනුකම්පකා යෙ කුසලා වදෙය්යුන්ති යෙ අනුකම්පනසීලා කාරුණිකා පරහිතපටිපත්තියං කුසලා නිපුණා බුද්ධාදයො යං වදෙය්යුං, තදෙව වදාමීති අධිප්පායො. ඉදානි තං ඔවාදං දස්සෙන්තො ‘‘මා පෙසුණං මා ච මුසා අභාණි, යක්ඛො තුවං හොහිසි කාමකාමී’’ති ආහ. තස්සත්ථො – පෙසුණං පිසුණවචනං මුසා ච මා අභාණි ¶ මා කථෙහි. යදි හි ත්වං මුසාවාදං පිසුණවාචඤ්ච පහාය වාචාය සඤ්ඤතො භවෙය්යාසි, යක්ඛො වා දෙවො වා දෙවඤ්ඤතරො වා ත්වං භවිස්සසි, කාමං කාමිතබ්බං උළාරං දිබ්බසම්පත්තිං ¶ පටිලභිත්වා තත්ථ කාමනසීලො යථාසුඛං ඉන්ද්රියානං පරිචරණෙන අභිරමණසීලොති.

තං සුත්වා ථෙරො තතො රාජගහං ගන්ත්වා පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො සත්ථු තමත්ථං ආරොචෙසි. සත්ථා තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ධම්මං දෙසෙසි. සා දෙසනා සම්පත්තපරිසාය සාත්ථිකා අහොසීති.

පූතිමුඛපෙතවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. පිට්ඨධීතලිකපෙතවත්ථුවණ්ණනා

යං කිඤ්චාරම්මණං කත්වාති ඉදං සත්ථා සාවත්ථියං ජෙතවනෙ විහරන්තො අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගහපතිනො දානං ආරබ්භ කථෙසි. අනාථපිණ්ඩිකස්ස කිර ගහපතිනො ධීතු ධීතාය දාරිකාය ධාති පිට්ඨධීතලිකං අදාසි ‘‘අයං තෙ ධීතා, ඉමං ගහෙත්වා කීළස්සූ’’ති. සා තත්ථ ධීතුසඤ්ඤං උප්පාදෙසි. අථස්සා එකදිවසං තං ගහෙත්වා කීළන්තියා පමාදෙන පතිත්වා භිජ්ජි. තතො දාරිකා ‘‘මම ධීතා මතා’’ති පරොදි. තං රොදන්තිං කොචිපි ගෙහජනො සඤ්ඤාපෙතුං නාසක්ඛි. තස්මිඤ්ච සමයෙ සත්ථා අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගහපතිනො ගෙහෙ පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසින්නො හොති, මහාසෙට්ඨි ච භගවතො ¶ සමීපෙ නිසින්නො අහොසි. ධාති තං දාරිකං ගහෙත්වා සෙට්ඨිස්ස සන්තිකං අගමාසි. සෙට්ඨි තං දිස්වා ‘‘කිස්සායං දාරිකා රොදතී’’ති ආහ. ධාති තං පවත්තිං සෙට්ඨිස්ස ආරොචෙසි. සෙට්ඨි තං දාරිකං අඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා ‘‘තව ධීතුදානං දස්සාමී’’ති සඤ්ඤාපෙත්වා සත්ථු ආරොචෙසි – ‘‘භන්තෙ, මම නත්තුධීතරං පිට්ඨධීතලිකං උද්දිස්ස දානං දාතුකාමො, තං මෙ පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ස්වාතනාය අධිවාසෙථා’’ති. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙන.

අථ භගවා දුතියදිවසෙ පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං සෙට්ඨිස්ස ඝරං ගන්ත්වා භත්තකිච්චං කත්වා අනුමොදනං කරොන්තො –

10.

‘‘යං කිඤ්චාරම්මණං කත්වා, දජ්ජා දානං අමච්ඡරී;

පුබ්බපෙතෙ ච ආරබ්භ, අථ වා වත්ථුදෙවතා.

11.

‘‘චත්තාරො ¶ ¶ ච මහාරාජෙ, ලොකපාලෙ යසස්සිනෙ;

කුවෙරං ධතරට්ඨඤ්ච, විරූපක්ඛං විරූළ්හකං;

තෙ චෙව පූජිතා හොන්ති, දායකා ච අනිප්ඵලා.

12.

‘‘න හි රුණ්ණං වා සොකො වා, යා චඤ්ඤා පරිදෙවනා;

න තං පෙතස්ස අත්ථාය, එවං තිට්ඨන්ති ඤාතයො.

13.

‘‘අයඤ්ච ඛො දක්ඛිණා දින්නා, සඞ්ඝම්හි සුප්පතිට්ඨිතා;

දීඝරත්තං හිතායස්ස, ඨානසො උපකප්පතී’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

10. තත්ථ යං කිඤ්චාරම්මණං කත්වාති මඞ්ගලාදීසු අඤ්ඤතරං යං කිඤ්චි ආරබ්භ උද්දිස්ස. දජ්ජාති දදෙය්ය. අමච්ඡරීති අත්තනො සම්පත්තියා පරෙහි සාධාරණභාවාසහනලක්ඛණස්ස මච්ඡෙරස්ස අභාවතො අමච්ඡරී, පරිච්චාගසීලො මච්ඡරියලොභාදිචිත්තමලං දූරතො කත්වා දානං දදෙය්යාති අධිප්පායො. පුබ්බපෙතෙ ච ආරබ්භාති පුබ්බකෙපි පෙතෙ උද්දිස්ස. වත්ථුදෙවතාති ඝරවත්ථුආදීසු අධිවත්ථා දෙවතා ආරබ්භාති යොජනා. අථ වාති ඉමිනා අඤ්ඤෙපි දෙවමනුස්සාදිකෙ යෙ කෙචි ආරබ්භ දානං දදෙය්යාති දස්සෙති.

11. තත්ථ දෙවෙසු තාව එකච්චෙ පාකටෙ දෙවෙ දස්සෙන්තො ‘‘චත්තාරො ච මහාරාජෙ’’ති වත්වා පුන තෙ ¶ නාමතො ගණ්හන්තො ‘‘කුවෙර’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ කුවෙරන්ති වෙස්සවණං. ධතරට්ඨන්තිආදීනි සෙසානං තිණ්ණං ලොකපාලානං නාමානි. තෙ චෙව පූජිතා හොන්තීති තෙ ච මහාරාජානො පුබ්බපෙතවත්ථුදෙවතායො ච උද්දිසනකිරියාය පටිමානිකා හොන්ති. දායකා ච අනිප්ඵලාති යෙ දානං දෙන්ති, තෙ දායකා ච පරෙසං උද්දිසනමත්තෙන න නිප්ඵලා, අත්තනො දානඵලස්ස භාගිනො එව හොන්ති.

12. ඉදානි ‘‘යෙ අත්තනො ඤාතීනං මරණෙන රොදන්ති පරිදෙවන්ති සොචන්ති, තෙසං තං නිරත්ථකං, අත්තපරිතාපනමත්තමෙවා’’ති දස්සෙතුං ‘‘න හි රුණ්ණං වා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ රුණ්ණන්ති රුදිතං අස්සුමොචනං න හි කාතබ්බන්ති ¶ වචනසෙසො. සොකොති සොචනං චිත්තසන්තාපො, අන්තොනිජ්ඣානන්ති අත්ථො. යා චඤ්ඤා පරිදෙවනාති යා ච රුණ්ණසොකතො අඤ්ඤා පරිදෙවනා, ‘‘කහං එකපුත්තකා’’තිආදිවාචාවිප්පලාපො, සොපි න කාතබ්බොති අත්ථො. සබ්බත්ථ වා-සද්දො විකප්පනත්ථො ¶ . න තං පෙතස්ස අත්ථායාති යස්මා රුණ්ණං වා සොකො වා පරිදෙවනා වාති සබ්බම්පි තං පෙතස්ස කාලකතස්ස අත්ථාය උපකාරාය න හොති, තස්මා න හි තං කාතබ්බං, තථාපි එවං තිට්ඨන්ති ඤාතයො අවිද්දසුනොති අධිප්පායො.

13. එවං රුණ්ණාදීනං නිරත්ථකභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි යා පුබ්බපෙතාදිකෙ ආරබ්භ දායකෙන සඞ්ඝස්ස දක්ඛිණා දින්නා, තස්සා සාත්ථකභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අයඤ්ච ඛො දක්ඛිණා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අයන්ති දායකෙන තං දින්නං දානං පච්චක්ඛතො දස්සෙන්තො වදති. ච-සද්දො බ්යතිරෙකත්ථො, තෙන යථා රුණ්ණාදි පෙතස්ස න කස්සචි අත්ථාය හොති, න එවමයං, අයං පන දක්ඛිණා දීඝරත්තං හිතායස්ස හොතීති වක්ඛමානමෙව විසෙසං ජොතෙති. ඛොති අවධාරණෙ. දක්ඛිණාති දානං. සඞ්ඝම්හි සුප්පතිට්ඨිතාති අනුත්තරෙ පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ ¶ සඞ්ඝෙ සුට්ඨු පතිට්ඨිතා. දීඝරත්තං හිතායස්සාති අස්ස පෙතස්ස චිරකාලං හිතාය අත්ථාය. ඨානසො උපකප්පතීති තඞ්ඛණඤ්ඤෙව නිප්ඵජ්ජති, න කාලන්තරෙති අත්ථො. අයඤ්හි තත්ථ ධම්මතා – යං පෙතෙ උද්දිස්ස දානෙ දින්නෙ පෙතා චෙ අනුමොදන්ති, තාවදෙව තස්ස ඵලෙන පෙතා පරිමුච්චන්තීති.

එවං භගවා ධම්මං දෙසෙත්වා මහාජනං පෙතෙ උද්දිස්ස දානාභිරතමානසං කත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. පුනදිවසෙ සෙට්ඨිභරියා අවසෙසා ච ඤාතකා සෙට්ඨිං අනුවත්තන්තා එවං තෙමාසමත්තං මහාදානං පවත්තෙසුං. අථ රාජා පසෙනදි කොසලො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, භික්ඛූ මාසමත්තං මම ඝරං නාගමිංසූ’’ති පුච්ඡි. සත්ථාරා තස්මිං කාරණෙ කථිතෙ රාජාපි සෙට්ඨිං අනුවත්තන්තො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං පවත්තෙසි, තං දිස්වා නාගරා රාජානං අනුවත්තන්තා මාසමත්තං මහාදානං පවත්තෙසුං. එවං මාසද්වයං පිට්ඨධීතලිකමූලකං මහාදානං පවත්තෙසුන්ති.

පිට්ඨධීතලිකපෙතවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. තිරොකුට්ටපෙතවත්ථුවණ්ණනා

තිරොකුට්ටෙසු ¶ තිට්ඨන්තීති ඉදං සත්ථා රාජගහෙ විහරන්තො සම්බහුලෙ පෙතෙ ආරබ්භ කථෙසි.

තත්රායං විත්ථාරකථා – ඉතො ද්වානවුතිකප්පෙ කාසි නාම නගරං අහොසි. තත්ථ ජයසෙනො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස සිරිමා නාම දෙවී. තස්සා කුච්ඡියං ඵුස්සො නාම බොධිසත්තො ¶ නිබ්බත්තිත්වා අනුපුබ්බෙන සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣි. ජයසෙනො රාජා ‘‘මම පුත්තො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා බුද්ධො ජාතො, මය්හමෙව බුද්ධො, මය්හං ධම්මො, මය්හං සඞ්ඝො’’ති මමත්තං උප්පාදෙත්වා සබ්බකාලං සයමෙව උපට්ඨහති, න අඤ්ඤෙසං ඔකාසං දෙති.

භගවතො කනිට්ඨභාතරො වෙමාතිකා තයො භාතරො චින්තෙසුං – ‘‘බුද්ධා ¶ නාම සබ්බලොක හිතත්ථාය උප්පජ්ජන්ති, න එකස්සෙව අත්ථාය. අම්හාකඤ්ච පිතා අඤ්ඤෙසං ඔකාසං න දෙති. කථං නු ඛො මයං ලභෙය්යාම භගවන්තං උපට්ඨාතුං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්චා’’ති? තෙසං එතදහොසි – ‘‘හන්ද මයං කිඤ්චි උපායං කරොමා’’ති. තෙ පච්චන්තං කුපිතං විය කාරාපෙසුං. තතො රාජා ‘‘පච්චන්තො කුපිතො’’ති සුත්වා තයොපි පුත්තෙ පච්චන්තං වූපසමෙතුං පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා වූපසමෙත්වා ආගතා. රාජා තුට්ඨො වරං අදාසි ‘‘යං ඉච්ඡථ, තං ගණ්හථා’’ති. තෙ ‘‘මයං භගවන්තං උපට්ඨාතුං ඉච්ඡාමා’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘එතං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං ගණ්හථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘මයං අඤ්ඤෙන අනත්ථිකා’’ති ආහංසු. තෙන හි පරිච්ඡෙදං කත්වා ගණ්හථාති. තෙ සත්ත වස්සානි යාචිංසු. රාජා න අදාසි. එවං ‘‘ඡ, පඤ්ච, චත්තාරි, තීණි, ද්වෙ, එකං, සත්ත මාසෙ, ඡ, පඤ්ච, චත්තාරො’’ති වත්වා යාව තෙමාසං යාචිංසු. තදා රාජා ‘‘ගණ්හථා’’ති අදාසි.

තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ආහංසු – ‘‘ඉච්ඡාම මයං, භන්තෙ, භගවන්තං තෙමාසං උපට්ඨාතුං, අධිවාසෙතු නො, භන්තෙ, භගවා ඉමං තෙමාසං වස්සාවාස’’න්ති. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙන. තෙ තයො අත්තනො ජනපදෙ නියුත්තකපුරිසස්ස ලෙඛං පෙසෙසුං ‘‘ඉමං තෙමාසං අම්හෙහි භගවා උපට්ඨාතබ්බො, විහාරං ආදිං කත්වා සබ්බං භගවතො උපට්ඨානසම්භාරං සම්පාදෙහී’’ති. සො සබ්බං සම්පාදෙත්වා පටිපෙසෙසි. තෙ ¶ කාසායවත්ථනිවත්ථා හුත්වා පුරිසසහස්සෙහි වෙය්යාවච්චකරෙහි භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච සක්කච්චං උපට්ඨහමානා ජනපදං නෙත්වා විහාරං නිය්යාතෙත්වා වස්සං වසාපෙසුං.

තෙසං භණ්ඩාගාරිකො එකො ගහපතිපුත්තො සපජාපතිකො සද්ධො අහොසි පසන්නො. සො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානවත්තං සක්කච්චං අදාසි. ජනපදෙ නියුත්තකපුරිසො තං ගහෙත්වා ජානපදෙහි එකාදසමත්තෙහි පුරිසසහස්සෙහි සද්ධිං සක්කච්චමෙව දානං පවත්තාපෙසි. තත්ථ කෙචි ජානපදා පටිහතචිත්තා අහෙසුං. තෙ දානස්ස අන්තරායං කත්වා දෙය්යධම්මං අත්තනා ඛාදිංසු, භත්තසාලඤ්ච අග්ගිනා දහිංසු. පවාරිතා රාජපුත්තා භගවතො සක්කාරං කත්වා ¶ භගවන්තං පුරක්ඛත්වා පිතු සන්තිකමෙව පච්චාගමිංසු. තත්ථ ගන්ත්වා භගවා පරිනිබ්බායි. රාජපුත්තා ච ජනපදෙ ¶ නියුත්තකපුරිසො ච භණ්ඩාගාරිකො ච අනුපුබ්බෙන කාලං කත්වා සද්ධිං පරිසාය සග්ගෙ උප්පජ්ජිංසු, පටිහතචිත්තා ජනා නිරයෙ උප්පජ්ජිංසු. එවං තෙසං උභයෙසං ජනානං සග්ගතො සග්ගං නිරයතො නිරයං උපපජ්ජන්තානං ද්වානවුතිකප්පා වීතිවත්තා.

අථ ඉමස්මිං භද්දකප්පෙ කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ තෙ පටිහතචිත්තා ජනා පෙතෙසු උප්පන්නා. තදා මනුස්සා අත්තනො අත්තනො ඤාතකානං පෙතානං අත්ථාය දානං දත්වා උද්දිසන්ති ‘‘ඉදං නො ඤාතීනං හොතූ’’ති, තෙ සම්පත්තිං ලභන්ති. අථ ඉමෙපි පෙතා තං දිස්වා කස්සපං සම්මාසම්බුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිංසු – ‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, මයම්පි එවරූපං සම්පත්තිං ලභෙය්යාමා’’ති? භගවා ආහ – ‘‘ඉදානි න ලභථ, අනාගතෙ පන ගොතමො නාම සම්මාසම්බුද්ධො භවිස්සති, තස්ස භගවතො කාලෙ බිම්බිසාරො නාම රාජා භවිස්සති, සො තුම්හාකං ඉතො ද්වානවුතිකප්පෙ ඤාති අහොසි, සො බුද්ධස්ස දානං දත්වා තුම්හාකං උද්දිසිස්සති, තදා ලභිස්සථා’’ති. එවං වුත්තෙ කිර තෙසං පෙතානං තං වචනං ‘‘ස්වෙ ලභිස්සථා’’ති වුත්තං විය අහොසි.

තතො ¶ එකස්මිං බුද්ධන්තරෙ වීතිවත්තෙ අම්හාකං භගවා උප්පජ්ජි. තෙපි තයො රාජපුත්තා පුරිසසහස්සෙන සද්ධිං දෙවලොකතො චවිත්වා මගධරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ උප්පජ්ජිත්වා අනුපුබ්බෙන තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ගයාසීසෙ තයො ජටිලා අහෙසුං, ජනපදෙ නියුත්තකපුරිසො රාජා බිම්බිසාරො අහොසි, භණ්ඩාගාරිකො ගහපතිපුත්තො විසාඛො නාම සෙට්ඨි අහොසි, තස්ස පජාපති ධම්මදින්නා නාම සෙට්ඨිධීතා අහොසි, අවසෙසා පන පරිසා රඤ්ඤො එව පරිවාරා හුත්වා නිබ්බත්තිංසු.

අම්හාකම්පි භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා සත්තසත්තාහං අතික්කමිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං ආගම්ම ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා පඤ්චවග්ගියෙ ආදිං කත්වා යාව සහස්සපරිවාරෙ තයො ජටිලෙ විනෙත්වා රාජගහං අගමාසි. තත්ථ ¶ ච තදහුපසඞ්කමන්තංයෙව රාජානං බිම්බිසාරං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි සද්ධිං එකාදසනහුතෙහි අඞ්ගමගධවාසීහි බ්රාහ්මණගහපතිකෙහි. අථ රඤ්ඤා ස්වාතනාය භත්තෙන නිමන්තිතො අධිවාසෙත්වා දුතියදිවසෙ මාණවකවණ්ණෙන සක්කෙන දෙවානමින්දෙන පුරතො ගච්ඡන්තෙන –

‘‘දන්තො දන්තෙහි සහ පුරාණජටිලෙහි, විප්පමුත්තො විප්පමුත්තෙහි;

සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණො, රාජගහං පාවිසි භගවා’’ති. (මහාව. 58) –

එවමාදීහි ¶ ගාථාහි අභිත්ථවියමානො රාජගහං පවිසිත්වා රඤ්ඤො නිවෙසනෙ මහාදානං සම්පටිච්ඡි. තෙ පන පෙතා ‘‘ඉදානි රාජා දානං අම්හාකං උද්දිසිස්සති, ඉදානි උද්දිසිස්සතී’’ති ආසාය සම්පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු.

රාජා දානං දත්වා ‘‘කත්ථ නු ඛො භගවා විහරෙය්යා’’ති භගවතො විහාරට්ඨානමෙව චින්තෙසි, න තං දානං කස්සචි උද්දිසි. තථා තං දානං අලභන්තා පෙතා ඡින්නාසා හුත්වා රත්තියං රඤ්ඤො නිවෙසනෙ අතිවිය භිංසනකං විස්සරමකංසු. රාජා භයසන්තාසසංවෙගං ආපජ්ජිත්වා විභාතාය ¶ රත්තියා භගවතො ආරොචෙහි – ‘‘එවරූපං සද්දං අස්සොසිං, කිං නු ඛො මෙ, භන්තෙ, භවිස්සතී’’ති? භගවා ‘‘මා භායි, මහාරාජ, න තෙ කිඤ්චි පාපකං භවිස්සති, අපිච ඛො සන්ති තෙ පුරාණඤාතකා පෙතෙසු උප්පන්නා. තෙ එකං බුද්ධන්තරං තමෙව පච්චාසීසන්තා ‘බුද්ධස්ස දානං දත්වා අම්හාකං උද්දිසිස්සතී’ති විචරන්තා තයා හිය්යො දානං දත්වා න උද්දිසිතත්තා ඡින්නාසා හුත්වා තථාරූපං විස්සරමකංසූ’’ති ආහ. ‘‘කිං ඉදානිපි, භන්තෙ, දින්නෙ තෙ ලභෙය්යු’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, අධිවාසෙතු මෙ භගවා අජ්ජතනාය දානං, තෙසං උද්දිසිස්සාමී’’ති. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙන.

රාජා නිවෙසනං ගන්ත්වා මහාදානං පටියාදාපෙත්වා භගවතො කාලං ආරොචාපෙසි ¶ . භගවා රාජන්තෙපුරං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන. තෙ පෙතා ‘‘අපි නාම අජ්ජ ලභෙය්යාමා’’ති ගන්ත්වා තිරොකුට්ටාදීසු අට්ඨංසු. භගවා තථා අකාසි, යථා තෙ සබ්බෙව රඤ්ඤො ආපාථං ගතා අහෙසුං. රාජා දක්ඛිණොදකං දෙන්තො ‘‘ඉදං මෙ ඤාතීනං හොතූ’’ති උද්දිසි. තාවදෙව පෙතානං කමලකුවලයසඤ්ඡන්නා පොක්ඛරණියො නිබ්බත්තිංසු. තෙ තත්ථ න්හත්වා ච පිවිත්වා ච පටිප්පස්සද්ධදරථකිලමථපිපාසා සුවණ්ණවණ්ණා අහෙසුං. රාජා යාගුඛජ්ජභොජ්ජානි දත්වා උද්දිසි. තෙසං තඞ්ඛණඤ්ඤෙව දිබ්බයාගුඛජ්ජභොජ්ජානි නිබ්බත්තිංසු. තෙ තානි පරිභුඤ්ජිත්වා පීණින්ද්රියා අහෙසුං. අථ වත්ථසෙනාසනානි දත්වා උද්දිසි. තෙසං දිබ්බවත්ථපාසාදපච්චත්ථරණසෙය්යාදිඅලඞ්කාරවිධයො නිබ්බත්තිංසු. සා ච තෙසං සම්පත්ති සබ්බාපි යථා රඤ්ඤො පාකටා හොති, තථා භගවා අධිට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වා අතිවිය අත්තමනො අහොසි. තතො භගවා භුත්තාවී පවාරිතො රඤ්ඤො බිම්බිසාරස්ස අනුමොදනත්ථං තිරොකුට්ටපෙතවත්ථුං අභාසි –

14.

‘‘තිරොකුට්ටෙසු තිට්ඨන්ති, සන්ධිසිඞ්ඝාටකෙසු ච;

ද්වාරබාහාසු තිට්ඨන්ති, ආගන්ත්වාන සකං ඝරං.

15.

‘‘පහූතෙ ¶ අන්නපානම්හි, ඛජ්ජභොජ්ජෙ උපට්ඨිතෙ;

න තෙසං කොචි සරති, සත්තානං කම්මපච්චයා.

16.

‘‘එවං ¶ දදන්ති ඤාතීනං, යෙ හොන්ති අනුකම්පකා;

සුචිං පණීතං කාලෙන, කප්පියං පානභොජනං.

17.

‘‘ඉදං වො ඤාතීනං හොතු, සුඛිතා හොන්තු ඤාතයො;

තෙ ච තත්ථ සමාගන්ත්වා, ඤාතිපෙතා සමාගතා;

පහූතෙ අන්නපානම්හි, සක්කච්චං අනුමොදරෙ.

18.

‘‘චිරං ජීවන්තු නො ඤාතී, යෙසං හෙතු ලභාමසෙ;

අම්හාකඤ්ච කතා පූජා, දායකා ච අනිප්ඵලා.

19.

‘‘න හි තත්ථ කසි අත්ථි, ගොරක්ඛෙත්ථ න විජ්ජති;

වණිජ්ජා තාදිසී නත්ථි, හිරඤ්ඤෙන කයාකයං;

ඉතො දින්නෙන යාපෙන්ති, පෙතා කාලගතා තහිං.

20.

‘‘උන්නමෙ උදකං වුට්ඨං, යථා නින්නං පවත්තති;

එවමෙව ඉතො දින්නං, පෙතානං උපකප්පති.

21.

‘‘යථා වාරිවහා පූරා, පරිපූරෙන්ති සාගරං;

එවමෙව ¶ ඉතො දින්නං, පෙතානං උපකප්පති.

22.

‘‘අදාසි මෙ අකාසි මෙ, ඤාතිමිත්තා සඛා ච මෙ;

පෙතානං දක්ඛිණං දජ්ජා, පුබ්බෙ කතමනුස්සරං.

23.

‘‘න හි රුණ්ණං වා සොකො වා, යා චඤ්ඤා පරිදෙවනා;

න තං පෙතානමත්ථාය, එවං තිට්ඨන්ති ඤාතයො.

24.

‘‘අයඤ්ච ¶ ඛො දක්ඛිණා දින්නා, සඞ්ඝම්හි සුප්පතිට්ඨිතා;

දීඝරත්තං හිතායස්ස, ඨානසො උපකප්පති.

25.

‘‘සො ඤාතිධම්මො ච අයං නිදස්සිතො, පෙතාන පූජා ච කතා උළාරා;

බලඤ්ච භික්ඛූනමනුප්පදින්නං, තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පහුතං අනප්පක’’න්ති.

14. තත්ථ ¶ තිරොකුට්ටෙසූති කුට්ටානං පරභාගෙසු. තිට්ඨන්තීති නිසජ්ජාදිපටික්ඛෙපතො ඨානකප්පනවචනමෙතං, ගෙහපාකාරකුට්ටානං ද්වාරතො බහි එව තිට්ඨන්තීති අත්ථො. සන්ධිසිඞ්ඝාටකෙසු චාති සන්ධීසු ච සිඞ්ඝාටකෙසු ච. සන්ධීති චතුක්කොණරච්ඡා, ඝරසන්ධිභිත්තිසන්ධිආලොකසන්ධියොපි වුච්චන්ති. සිඞ්ඝාටකාති තිකොණරච්ඡා. ද්වාරබාහාසු තිට්ඨන්තීති නගරද්වාරඝරද්වාරානං බාහා නිස්සාය තිට්ඨන්ති. ආගන්ත්වාන සකං ඝරන්ති සකඝරං නාම පුබ්බඤාතිඝරම්පි අත්තනා සාමිභාවෙන අජ්ඣාවුත්ථඝරම්පි, තදුභයම්පි තෙ යස්මා සකඝරසඤ්ඤාය ආගච්ඡන්ති, තස්මා ‘‘ආගන්ත්වාන සකං ඝර’’න්ති ආහ.

15. එවං භගවා පුබ්බෙ අනජ්ඣාවුත්ථපුබ්බම්පි පුබ්බඤාතිඝරත්තා බිම්බිසාරනිවෙසනං සකඝරසඤ්ඤාය ආගන්ත්වා තිරොකුට්ටාදීසු ඨිතෙ ඉස්සාමච්ඡරියඵලං අනුභවන්තෙ අතිවිය දුද්දසිකවිරූපභයානකදස්සනෙ බහූ පෙතෙ රඤ්ඤො දස්සෙන්තො ‘‘තිරොකුට්ටෙසු තිට්ඨන්තී’’ති ගාථං වත්වා පුන තෙහි කතස්ස කම්මස්ස දාරුණභාවං දස්සෙන්තො ‘‘පහූතෙ අන්නපානම්හී’’ති දුතියගාථමාහ.

තත්ථ පහූතෙති අනප්පකෙ බහුම්හි, යාවදත්ථෙති අත්ථො ¶ . බ-කාරස්ස හි ප-කාරො ලබ්භති ‘‘පහු සන්තො න භරතී’’තිආදීසු (සු. නි. 98) විය. කෙචි පන ‘‘බහුකෙ’’ති පඨන්ති, සො පන පමාදපාඨො. අන්නපානම්හීති අන්නෙ ච පානෙ ච. ඛජ්ජභොජ්ජෙති ඛජ්ජෙ ච භොජ්ජෙ ච. එතෙන අසිතපීතඛායිතසායිතවසෙන චතුබ්බිධම්පි ආහාරං දස්සෙති. උපට්ඨිතෙති උපගම්ම ඨිතෙ සජ්ජිතෙ, පටියත්තෙති අත්ථො. න තෙසං කොචි සරති සත්තානන්ති තෙසං පෙත්තිවිසයෙ උප්පන්නානං සත්තානං කොචි මාතා වා පිතා වා පුත්තො වා නත්තා වා න සරති. කිං කාරණා? කම්මපච්චයාති, අත්තනා කතස්ස අදානදානපටිසෙධනාදිභෙදස්ස කදරියකම්මස්ස කාරණභාවතො. තඤ්හි කම්මං තෙසං ඤාතීනං සරිතුං න දෙති.

16. එවං භගවා අනප්පකෙපි අන්නපානාදිම්හි විජ්ජමානෙ ඤාතීනං පච්චාසීසන්තානං පෙතානං ¶ කම්මඵලෙන ඤාතකානං අනුස්සරණමත්තස්සාපි අභාවං දස්සෙත්වා ¶ ඉදානි පෙත්තිවිසයුපපන්නෙ ඤාතකෙ උද්දිස්ස රඤ්ඤා දින්නදානං පසංසන්තො ‘‘එවං දදන්ති ඤාතීන’’න්ති තතියගාථමාහ.

තත්ථ එවන්ති උපමාවචනං. තස්ස ද්විධා සම්බන්ධො – තෙසං සත්තානං කම්මපච්චයා අසරන්තෙසුපි කෙසුචි කෙචි දදන්ති ඤාතීනං, යෙ එවං අනුකම්පකා හොන්තීති ච, මහාරාජ, යථා තයා දින්නං, එවං සුචිං පණීතං කාලෙන කප්පියං පානභොජනං දදන්ති ඤාතීනං, යෙ හොන්ති අනුකම්පකාති ච. තත්ථ දදන්තීති දෙන්ති උද්දිසන්ති නිය්යාතෙන්ති. ඤාතීනන්ති මාතිතො ච පිතිතො ච සම්බන්ධානං. යෙති යෙ කෙචි පුත්තාදයො. හොන්තීති භවන්ති. අනුකම්පකාති අත්ථකාමා හිතෙසිනො. සුචින්ති සුද්ධං මනොහරං ධම්මිකඤ්ච. පණීතන්ති උළාරං. කාලෙනාති දක්ඛිණෙය්යානං පරිභොගයොග්ගකාලෙන, ඤාතිපෙතානං වා තිරොකුට්ටාදීසු ¶ ආගන්ත්වා ඨිතකාලෙන. කප්පියන්ති අනුච්ඡවිකං පතිරූපං අරියානං පරිභොගාරහං. පානභොජනන්ති පානඤ්ච භොජනඤ්ච, තදුපදෙසෙන චෙත්ථ සබ්බං දෙය්යධම්මං වදති.

17. ඉදානි යෙන පකාරෙන තෙසං පෙතානං දින්නං නාම හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං වො ඤාතීනං හොතු, සුඛිතා හොන්තු ඤාතයො’’ති චතුත්ථගාථාය පුබ්බඩ්ඪං ආහ. තං තතියගාථාය පුබ්බඩ්ඪෙන සම්බන්ධිතබ්බං –

‘‘එවං දදන්ති ඤාතීනං, යෙ හොන්ති අනුකම්පකා;

ඉදං වො ඤාතීනං හොතු, සුඛිතා හොන්තු ඤාතයො’’ති.

තෙන ‘‘ඉදං වො ඤාතීනං හොතූති එවං පකාරෙන දදන්ති, නො අඤ්ඤථා’’ති ආකාරත්ථෙන එවංසද්දෙන දාතබ්බාකාරනිදස්සනං කතං හොති.

තත්ථ ඉදන්ති දෙය්යධම්මනිදස්සනං. වොති නිපාතමත්තං ‘‘යෙහි වො අරියා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.36) විය. ඤාතීනං හොතූති පෙත්තිවිසයෙ උප්පන්නානං ඤාතකානං හොතු. ‘‘නො ඤාතීන’’න්ති ච පඨන්ති, අම්හාකං ඤාතීනන්ති අත්ථො. සුඛිතා හොන්තු ඤාතයොති තෙ පෙත්තිවිසයූපපන්නා ඤාතයො ඉදං ඵලං පච්චනුභවන්තා සුඛිතා සුඛප්පත්තා හොන්තු.

යස්මා ‘‘ඉදං වො ඤාතීනං හොතූ’’ති වුත්තෙපි අඤ්ඤෙන කතකම්මං න අඤ්ඤස්ස ඵලදං හොති ¶ , කෙවලං පන තථා උද්දිස්ස දීයමානං තං වත්ථු ඤාතිපෙතානං ¶ කුසලකම්මස්ස පච්චයො හොති, තස්මා යථා තෙසං තස්මිං වත්ථුස්මිං තස්මිංයෙව ඛණෙ ඵලනිබ්බත්තකං කුසලකම්මං හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘තෙ ච තත්ථො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ තෙති ඤාතිපෙතා. තත්ථාති යත්ථ දානං දීයති, තත්ථ. සමාගන්ත්වාති ‘‘ඉමෙ නො ඤාතයො අම්හාකං අත්ථාය දානං උද්දිසන්තී’’ති අනුමොදනත්ථං තත්ථ සමාගතා හුත්වා. පහූතෙ අන්නපානම්හීති අත්තනො උද්දිස්ස දීයමානෙ තස්මිං වත්ථුස්මිං. සක්කච්චං අනුමොදරෙති කම්මඵලං අභිසද්දහන්තා චිත්තීකාරං අවිජහන්තා අවික්ඛිත්තචිත්තා හුත්වා ‘‘ඉදං නො දානං ¶ හිතාය සුඛාය හොතූ’’ති මොදන්ති අනුමොදන්ති පීතිසොමනස්සජාතා හොන්ති.

18. චිරං ජීවන්තූති චිරං ජීවිනො දීඝායුකා හොන්තු. නො ඤාතීති අම්හාකං ඤාතකා. යෙසං හෙතූති යෙසං කාරණා යෙ නිස්සාය. ලභාමසෙති ඊදිසං සම්පත්තිං පටිලභාම. ඉදඤ්හි උද්දිසනෙන ලද්ධසම්පත්තිං අනුභවන්තානං පෙතානං අත්තනො ඤාතීනං ථොමනාකාරදස්සනං. පෙතානඤ්හි අත්තනො අනුමොදනෙන, දායකානං උද්දිසනෙන, උක්ඛිණෙය්යසම්පත්තියා චාති තීහි අඞ්ගෙහි දක්ඛිණා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඵලනිබ්බත්තිකා හොති. තත්ථ දායකා විසෙසහෙතු. තෙනාහ ‘‘යෙසං හෙතු ලභාමසෙ’’ති. අම්හාකඤ්ච කතා පූජාති ‘‘ඉදං වො ඤාතීනං හොතූ’’ති එවං උද්දිසන්තෙහි දායකෙහි අම්හාකඤ්ච පූජා කතා, තෙ දායකා ච අනිප්ඵලා යස්මිං සන්තානෙ පරිච්චාගමයං කම්මං නිබ්බත්තං තස්ස තත්ථෙව ඵලදානතො.

එත්ථාහ – ‘‘කිං පන පෙත්තිවිසයූපපන්නා එව ඤාතී හෙතුසම්පත්තියො ලභන්ති, උදාහු අඤ්ඤෙපී’’ති? න චෙත්ථ අම්හෙහි වත්තබ්බං, අත්ථි භගවතා එවං බ්යාකතත්තා. වුත්තඤ්හෙතං –-

‘‘මයමස්සු, භො ගොතම, බ්රාහ්මණා නාම දානානි දෙම, පුඤ්ඤානි කරොම ‘ඉදං දානං පෙතානං ඤාතිසාලොහිතානං උපකප්පතු, ඉදං දානං පෙතා ඤාතිසාලොහිතා පරිභුඤ්ජන්තූ’ති. කච්චි තං, භො ගොතම, දානං පෙතානං ඤාතිසාලොහිතානං උපකප්පති ¶ , කච්චි තෙ පෙතා ඤාතිසාලොහිතා තං දානං පරිභුඤ්ජන්තීති? ඨානෙ ඛො, බ්රාහ්මණ, උපකප්පති, නො අට්ඨානෙති.

‘‘කතමං පන, භො ගොතම, ඨානං, කතමං අට්ඨානන්ති? ඉධ, බ්රාහ්මණ, එකච්චො පාණාතිපාතී ¶ හොති…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිකො හොති, සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා නිරයං උපපජ්ජති. යො නෙරයිකානං සත්තානං ආහාරො, තෙන සො තත්ථ යාපෙති, තෙන සො තත්ථ තිට්ඨති. ඉදං ඛො, බ්රාහ්මණ, අට්ඨානං, යත්ථ ඨිතස්ස තං දානං න උපකප්පති.

‘‘ඉධ පන, බ්රාහ්මණ, එකච්චො පාණාතිපාතී හොති…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිකො හොති, සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා තිරච්ඡානයොනිං ¶ උපපජ්ජති. යො තිරච්ඡානයොනිකානං සත්තානං ආහාරො, තෙන සො තත්ථ යාපෙති, තෙන සො තත්ථ තිට්ඨති. ඉදම්පි ඛො, බ්රාහ්මණ, අට්ඨානං, යත්ථ ඨිතස්ස තං දානං න උපකප්පති.

‘‘ඉධ පන, බ්රාහ්මණ, එකච්චො පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති…පෙ… සම්මාදිට්ඨිකො හොති, සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා මනුස්සානං සහබ්යතං උපපජ්ජති…පෙ… දෙවානං සහබ්යතං උපපජ්ජති. යො දෙවානං ආහාරො, තෙන සො තත්ථ යාපෙති, තෙන සො තත්ථ තිට්ඨති. ඉදම්පි ඛො, බ්රාහ්මණ, අට්ඨානං, යත්ථ ඨිතස්ස තං දානං න උපකප්පති.

‘‘ඉධ පන, බ්රාහ්මණ, එකච්චො පාණාතිපාතී හොති…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිකො හොති, සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා පෙත්තිවිසයං උපපජ්ජති. යො පෙත්තිවිසයිකානං සත්තානං ආහාරො, තෙන සො තත්ථ යාපෙති, තෙන සො තත්ථ තිට්ඨති. යං වා පනස්ස ඉතො අනුපවෙච්ඡෙන්ති මිත්තාමච්චා වා ඤාතිසාලොහිතා වා, තෙන සො තත්ථ යාපෙති, තෙන සො තත්ථ තිට්ඨති. ඉදං ඛො, බ්රාහ්මණ, ඨානං, යත්ථ ඨිතස්ස තං දානං උපකප්පතී’’ති.

‘‘සචෙ පන, භො ගොතම, සො පෙතො ඤාතිසාලොහිතො තං ඨානං අනුපපන්නො හොති, කො තං දානං පරිභුඤ්ජතී’’ති ¶ ? ‘‘අඤ්ඤෙපිස්ස, බ්රාහ්මණ, පෙතා ඤාතිසාලොහිතා තං ඨානං උපපන්නා හොන්ති, තෙ තං දානං පරිභුඤ්ජන්තී’’ති.

‘‘සචෙ පන, භො ගොතම, සො චෙව පෙතො ඤාතිසාලොහිතො තං ඨානං අනුපපන්නො හොති, අඤ්ඤෙපිස්ස පෙතා ඤාතිසාලොහිතා තං ඨානං අනුපපන්නා හොන්ති, කො තං දානං පරිභුඤ්ජතී’’ති? ‘‘අට්ඨානං ඛො එතං, බ්රාහ්මණ, අනවකාසො, යං තං ඨානං විවිත්තං අස්ස ¶ ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා යදිදං පෙතෙහි ඤාතිසාලොහිතෙහි, අපිච, බ්රාහ්මණ, දායකොපි අනිප්ඵලො’’ති (අ. නි. 10.177).

19. ඉදානි පෙත්තිවිසයූපපන්නානං තත්ථ අඤ්ඤස්ස කසිගොරක්ඛාදිනො සම්පත්තිපටිලාභකාරණස්ස අභාවං ඉතො දින්නෙන යාපනඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘න හී’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ න හි තත්ථ කසි අත්ථීති තස්මිං පෙත්තිවිසයෙ කසි න හි අත්ථි, යං නිස්සාය පෙතා සුඛෙන ජීවෙය්යුං. ගොරක්ඛෙත්ථ න විජ්ජතීති එත්ථ පෙත්තිවිසයෙ න කෙවලං කසියෙව නත්ථි, අථ ඛො ගොරක්ඛාපි න විජ්ජති, යං නිස්සාය ¶ තෙ සුඛෙන ජීවෙය්යුං. වණිජ්ජා තාදිසී නත්ථීති වණිජ්ජාපි තාදිසී නත්ථි, යා තෙසං සම්පත්තිපටිලාභහෙතු භවෙය්ය. හිරඤ්ඤෙන කයාකයන්ති හිරඤ්ඤෙන කයවික්කයම්පි තත්ථ තාදිසං නත්ථි, යං තෙසං සම්පත්තිපටිලාභහෙතු භවෙය්ය. ඉතෙ දින්නෙන යාපෙන්ති, පෙතා කාලගතා තහින්ති කෙවලං පන ඉතො ඤාතීහි වා මිත්තාමච්චෙහි වා දින්නෙන යාපෙන්ති, අත්තභාවං පවත්තෙන්ති. පෙතාති පෙත්තිවිසයූපපන්නා සත්තා. කාලගතාති අත්තනො මරණකාලෙන ගතා. ‘‘කාලකතා’’ති වා පාඨො, කතකාලා කතමරණා මරණං සම්පත්තා. තහින්ති තස්මිං පෙත්තිවිසයෙ.

20-21. ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං උපමාහි පකාසෙතුං ‘‘උන්නමෙ උදකං වුට්ඨ’’න්ති ගාථාද්වයමාහ. තස්සත්ථො – යථා උන්නමෙ ථලෙ උන්නතප්පදෙසෙ මෙඝෙහි අභිවුට්ඨං උදකං යථා නින්නං පවත්තති, යො භූමිභාගො නින්නො ඔණතො, තං උපගච්ඡති; එවමෙව ඉතො දින්නං දානං පෙතානං උපකප්පති ¶ , ඵලුප්පත්තියා විනියුජ්ජති. නින්නමිව හි උදකප්පවත්තියා ඨානං පෙතලොකො දානූපකප්පනාය. යථාහ – ‘‘ඉදං ඛො, බ්රාහ්මණ, ඨානං, යත්ථ ඨිතස්ස තං දානං උපකප්පතී’’ති (අ. නි. 10.177). යථා ච කන්දරපදරසාඛපසාඛකුසොබ්භමහාසොබ්භෙ හි ඔගලිතෙන උදකෙන වාරිවහා මහානජ්ජො පූරා හුත්වා සාගරං පරිපූරෙන්ති, එවං ඉතො දින්නදානං පුබ්බෙ වුත්තනයෙන පෙතානං උපකප්පතීති.

22. යස්මා පෙතා ‘‘ඉතො කිඤ්චි ලභාමා’’ති ආසාභිභූතා ඤාතිඝරං ආගන්ත්වාපි ‘‘ඉදං නාම නො දෙථා’’ති යාචිතුං න සක්කොන්ති, තස්මා තෙසං ඉමානි අනුස්සරණවත්ථූනි අනුස්සරන්තො කුලපුත්තො දක්ඛිණං දජ්ජාති දස්සෙන්තො ‘‘අදාසි මෙ’’ති ගාථමාහ.

තස්සත්ථො ¶ – ඉදං නාම මෙ ධනං වා ධඤ්ඤං වා අදාසි, ඉදං නාම මෙ කිච්චං අත්තනායෙව යොගං ආපජ්ජන්තො අකාසි, ‘‘අසුකො මෙ මාතිතො වා පිතිතො වා සම්බන්ධත්තා ඤාති, සිනෙහවසෙන ¶ තාණසමත්ථතාය මිත්තො, අසුකො මෙ සහපංසුකීළකසහායො සඛා’’ති ච එතං සබ්බමනුස්සරන්තො පෙතානං දක්ඛිණං දජ්ජා දානං නිය්යාතෙය්ය. ‘‘දක්ඛිණා දජ්ජා’’ති වා පාඨො, පෙතානං දක්ඛිණා දාතබ්බා, තෙන ‘‘අදාසි මෙ’’තිආදිනා නයෙන පුබ්බෙ කතමනුස්සරං අනුස්සරතාති වුත්තං හොති. කරණත්ථෙ හි ඉදං පච්චත්තවචනං.

23-24. යෙ පන සත්තා ඤාතිමරණෙන රුණ්ණසොකාදිපරා එව හුත්වා තිට්ඨන්ති, න තෙසං අත්ථාය කිඤ්චි දෙන්ති, තෙසං තං රුණ්ණසොකාදි කෙවලං අත්තපරිතාපනමත්තමෙව හොති, තං න පෙතානං කඤ්චි අත්ථං සාධෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘න හි රුණ්ණං වා’’ති ගාථං වත්වා පුන මගධරාජෙන දින්නදක්ඛිණාය සාත්ථකභාවං දස්සෙතුං ‘‘අයඤ්ච ඛො’’ති ගාථමාහ. තෙසං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

25. ඉදානි යස්මා ඉමං දක්ඛිණං දෙන්තෙන රඤ්ඤා ඤාතීනං ඤාතීහි කත්තබ්බකිච්චකරණෙන ඤාතිධම්මො නිදස්සිතො, බහුජනස්ස පාකටො කතො, නිදස්සනං පාකටං කතං ‘‘තුම්හෙහිපි එවමෙව ඤාතීසු ඤාතිධම්මො පරිපූරෙතබ්බො’’ති. තෙ ච පෙතෙ දිබ්බසම්පත්තිං අධිගමෙන්තෙන පෙතානං පූජා කතා උළාරා ¶ , බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං අන්නපානාදීහි සන්තප්පෙන්තෙන භික්ඛූනං බලං අනුප්පදින්නං, අනුකම්පාදිගුණපරිවාරඤ්ච චාගචෙතනං නිබ්බත්තෙන්තෙන අනප්පකං පුඤ්ඤං පසුතං, තස්මා භගවා ඉමෙහි යථාභුච්චගුණෙහි රාජානං සම්පහංසෙන්තො ‘‘සො ඤාතිධම්මො’’ති ඔසානගාථමාහ.

තත්ථ ඤාතිධම්මොති ඤාතීහි ඤාතීනං කත්තබ්බකරණං. උළාරාති ඵීතා සමිද්ධා. බලන්ති කායබලං. පසුතන්ති උපචිතං. එත්ථ ච ‘‘සො ඤාතිධම්මො ච අයං නිදස්සිතො’’ති එතෙන භගවා රාජානං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙසි. ඤාතිධම්මදස්සනඤ්හෙත්ථ සන්දස්සනං. ‘‘පෙතාන පූජා ච කතා උළාරා’’ති ඉමිනා සමාදපෙසි. ‘‘උළාරා’’ති පසංසනඤ්හෙත්ථ පුනප්පුනං පූජාකරණෙ සමාදපනං. ‘‘බලඤ්ච භික්ඛූනමනුප්පදින්න’’න්ති ඉමිනා සමුත්තෙජෙසි. භික්ඛූනං බලානුප්පදානඤ්හෙත්ථ එවංවිධානං බලානුප්පදානෙ උස්සාහවඩ්ඪනෙන ¶ සමුත්තෙජනං. ‘‘තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පක’’න්ති ඉමිනා සම්පහංසෙසි. පුඤ්ඤපසවනකිත්තනඤ්හෙත්ථ තස්ස යථාභුච්චගුණසංවණ්ණනභාවෙන සම්පහංසනන්ති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

දෙසනාපරියොසානෙ ච පෙත්තිවිසයූපපත්තිආදීනවසංවණ්ණනෙන සංවිග්ගහදයානං යොනිසො පදහතං ¶ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. දුතියදිවසෙපි දෙවමනුස්සානං ඉදමෙව තිරොකුට්ටදෙසනං දෙසෙසි. එවං යාව සත්ත දිවසා තාදිසොව ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

තිරොකුට්ටපෙතවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. පඤ්චපුත්තඛාදකපෙතිවත්ථුවණ්ණනා

නග්ගා දුබ්බණ්ණරූපාසීති ඉදං සත්ථරි සාවත්ථියං විහරන්තෙ පඤ්චපුත්තඛාදකපෙතිං ආරබ්භ වුත්තං. සාවත්ථියා කිර අවිදූරෙ ගාමකෙ අඤ්ඤතරස්ස කුටුම්බිකස්ස භරියා වඤ්ඣා අහොසි. තස්ස ඤාතකා එතදවොචුං – ‘‘තව පජාපති වඤ්ඣා, අඤ්ඤං තෙ කඤ්ඤං ආනෙමා’’ති. සො තස්සො භරියාය සිනෙහෙන න ඉච්ඡි. අථස්ස භරියා තං පවත්තිං සුත්වා සාමිකං එවමාහ ¶ – ‘‘සාමි, අහං වඤ්ඣා, අඤ්ඤා කඤ්ඤා ආනෙතබ්බා, මා තෙ කුලවංසො උපච්ඡිජ්ජී’’ති. සො තාය නිප්පීළියමානො අඤ්ඤං කඤ්ඤං ආනෙසි. සා අපරෙන සමයෙන ගබ්භිනී අහොසි. වඤ්ඣිත්ථී – ‘‘අයං පුත්තං ලභිත්වා ඉමස්ස ගෙහස්ස ඉස්සරා භවිස්සතී’’ති ඉස්සාපකතා තස්සා ගබ්භපාතනූපායං පරියෙසන්තී අඤ්ඤතරං පරිබ්බාජිකං අන්නපානාදීහි සඞ්ගණ්හිත්වා තාය තස්සා ගබ්භපාතනං දාපෙසි. සා ගබ්භෙ පතිතෙ අත්තනො මාතුයා ආරොචෙසි, මාතා අත්තනො ඤාතකෙ සමොධානෙත්වා තමත්ථං නිවෙදෙසි. තෙ වඤ්ඣිත්ථිං එතදවොචුං – ‘‘තයා ඉමිස්සා ගබ්භො පාතිතො’’ති? ‘‘නාහං පාතෙමී’’ති. ‘‘සචෙ තයා ගබ්භො න පාතිතො, සපථං කරොහී’’ති ¶ . ‘‘සචෙ මයා ගබ්භො පාතිතො, දුග්ගතිපරායණා ඛුප්පිපාසාභිභූතා සායං පාතං පඤ්ච පඤ්ච පුත්තෙ විජායිත්වා ඛාදිත්වා තිත්තිං න ගච්ඡෙය්යං, නිච්චං දුග්ගන්ධා මක්ඛිකාපරිකිණ්ණා ච භවෙය්ය’’න්ති මුසා වත්වා සපථං අකාසි. සා නචිරස්සෙව කාලං කත්වා තස්සෙව ගාමස්ස අවිදූරෙ දුබ්බණ්ණරූපා පෙතී හුත්වා නිබ්බත්ති.

තදා ජනපදෙ වුත්ථවස්සා අට්ඨ ථෙරා සත්ථු දස්සනත්ථං සාවත්ථිං ආගච්ඡන්තා තස්ස ගාමස්ස අවිදූරෙ ඡායූදකසම්පන්නෙ අරඤ්ඤට්ඨානෙ වාසං උපගච්ඡිංසු. අථ සා පෙතී ථෙරානං අත්තානං දස්සෙසි. තෙසු සඞ්ඝත්ථෙරො තං පෙතිං –

26.

‘‘නග්ගා දුබ්බණ්ණරූපාසි, දුග්ගන්ධා පූති වායසි;

මක්ඛිකාහි පරිකිණ්ණා, කා නු ත්වං ඉධ තිට්ඨසී’’ති. –

ගාථාය පටිපුච්ඡි. තත්ථ නග්ගාති නිච්චොළා. දුබ්බණ්ණරූපාසීති ණවිරූපා අතිවිය බීභච්ඡරූපෙන ¶ සමන්නාගතා අසි. දුග්ගන්ධාති අනිට්ඨගන්ධා. පූති වායසීති සරීරතො කුණපගන්ධං වායසි. මක්ඛිකාහි පරිකිණ්ණාති නීලමක්ඛිකාහි සමන්තතො ආකිණ්ණා. කා නු ත්වං ඉධ තිට්ඨසීති කා නාම එවරූපා ඉමස්මිං ඨානෙ තිට්ඨසි, ඉතො චිතො ච විචරසීති අත්ථො.

අථ සා පෙතී මහාථෙරෙන එවං පුට්ඨා අත්තානං පකාසෙන්තී සත්තානං සංවෙගං ජනෙන්තී –

27.

‘‘අහං ¶ භදන්තෙ පෙතීම්හි, දුග්ගතා යමලොකිකා;

පාපකම්මං කරිත්වාන, පෙතලොකං ඉතො ගතා.

28.

‘‘කාලෙන පඤ්ච පුත්තානි, සායං පඤ්ච පුනාපරෙ;

විජායිත්වාන ඛාදාමි, තෙපි නා හොන්ති මෙ අලං.

29.

‘‘පරිඩය්හති ¶ ධූමායති, ඛුදාය හදයං මම;

පානීයං න ලභෙ පාතුං, පස්ස මං බ්යසනං ගත’’න්ති. –

ඉමා තිස්සො ගාථා අභාසි.

27. තත්ථ භදන්තෙති ථෙරං ගාරවෙන ආලපති. දුග්ගතාති දුග්ගතිං ගතා. යමලොකිකාති ‘‘යමලොකො’’ති ලද්ධනාමෙ පෙතලොකෙ තත්ථ පරියාපන්නභාවෙන විදිතා. ඉතො ගතාති ඉතො මනුස්සලොකතො පෙතලොකං උපපජ්ජනවසෙන ගතා, උපපන්නාති අත්ථො.

28. කාලෙනාති රත්තියා විභාතකාලෙ. භුම්මත්ථෙ හි එතං කරණවචනං. පඤ්ච පුත්තානීති පඤ්ච පුත්තෙ. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන හෙතං වුත්තං. සායං පඤ්ච පුනාපරෙති සායන්හකාලෙ පුන අපරෙ පඤ්ච පුත්තෙ ඛාදාමීති යොජනා. විජායිත්වානාති දිවසෙ දිවසෙ දස දස පුත්තෙ විජායිත්වා. තෙපි නා හොන්ති මෙ අලන්ති තෙපි දසපුත්තා එකදිවසං මය්හං ඛුදාය පටිඝාතාය අහං පරියත්තා න හොන්ති. ගාථාසුඛත්ථඤ්හෙත්ථ නා-ඉති දීඝං කත්වා වුත්තං.

29. පරිඩය්හති ධූමායති ඛුදාය හදයං මමාති ඛුදාය ජිඝච්ඡාය බාධියමානාය මම හදයපදෙසො උදරග්ගිනා පරිසමන්තතො ඣායති ධූමායති සන්තප්පති. පානීයං න ලභෙ පාතුන්ති පිපාසාභිභූතා ¶ තත්ථ තත්ථ විචරන්තී පානීයම්පි පාතුං න ලභාමි. පස්ස මං බ්යසනං ගතන්ති පෙතූපපත්තියා සාධාරණං අසාධාරණඤ්ච ඉමං ඊදිසං බ්යසනං උපගතං මං පස්ස, භන්තෙති අත්තනා අනුභවියමානං දුක්ඛං ථෙරස්ස පවෙදෙසි.

තං ¶ සුත්වා ථෙරො තාය කතකම්මං පුච්ඡන්තො –

30.

‘‘කිං නු කායෙන වාචාය, මනසා දුක්කටං කතං;

කිස්ස කම්මවිපාකෙන, පුත්තමංසානි ඛාදසී’’ති. –

ගාථමාහ. තත්ථ දුක්කටන්ති දුච්චරිතං. කිස්ස කම්මවිපාකෙනාති කීදිසස්ස කම්මස්ස විපාකෙන, කිං පාණාතිපාතස්ස, උදාහු අදින්නාදානාදීසු අඤ්ඤතරස්සාති අත්ථො. ‘‘කෙන කම්මවිපාකෙනා’’ති කෙචි පඨන්ති.

අථ ¶ සා පෙතී අත්තනා කතකම්මං ථෙරස්ස කථෙන්තී –

31.

‘‘සපතී මෙ ගබ්භිනී ආසි, තස්සා පාපං අචෙතයිං;

සාහං පදුට්ඨමනසා, අකරිං ගබ්භපාතනං.

32.

‘‘තස්ස ද්වෙමාසිකො ගබ්භො, ලොහිතඤ්ඤෙව පග්ඝරි;

තදස්සා මාතා කුපිතා, මය්හං ඤාතී සමානයි;

සපථඤ්ච මං අකාරෙසි, පරිභාසාපයී ච මං.

33.

‘‘සාහං ඝොරඤ්ච සපථං, මුසාවාදං අභාසිසං;

‘පුත්තමංසානි ඛාදාමි, සචෙ තං පකතං මයා’.

34.

‘‘තස්ස කම්මස්ස විපාකෙන, මුසාවාදස්ස චූභයං;

පුත්තමංසානි ඛාදාමි, පුබ්බලොහිතමක්ඛිතා’’ති. – ගාථායො අභාසි;

31-32. තත්ථ සපතීති සමානපතිකා ඉත්ථී වුච්චති. තස්සා පාපං අචෙතයින්ති තස්ස සපතියා පාපං ලුද්දකං කම්මං අචෙතයිං. පදුට්ඨමනසාති පදුට්ඨචිත්තා, පදුට්ඨෙන වා මනසා. ද්වෙමාසිකොති ද්වෙමාසජාතො පතිට්ඨිතො හුත්වා ද්වෙමාසිකා. ලොහිතඤ්ඤෙව පග්ඝරීති විපජ්ජමානො රුහිරඤ්ඤෙව හුත්වා විස්සන්දි. තදස්සා මාතා කුපිතා, මය්හං ඤාතී සමානයීති තදා අස්සා සපතියා ¶ මාතා මය්හං කුපිතා අත්තනො ඤාතකෙ සමොධානෙසි. ‘‘තතස්සා’’ති වා පාඨො, තතො අස්සාති පදවිභාගො.

33-34. සපථන්ති ¶ සපනං. පරිභාසාපයීති භයෙන තජ්ජාපෙසි. සපථං මුසාවාදං අභාසිසන්ති ‘‘සචෙ තං මයා කතං, ඊදිසී භවෙය්ය’’න්ති කතමෙව පාපං අකතං කත්වා දස්සෙන්තී මුසාවාදං අභූතං සපථං අභාසිං. මුත්තමංසානි ඛාදාමි, සචෙතං පකතං මයාති ¶ ඉදං තදා සපථස්ස කතාකාරදස්සනං. යදි එතං ගබ්භපාතනපාපං මයා කතං, ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියං මය්හං පුත්තමංසානියෙව ඛාදෙය්යන්ති අත්ථො. තස්ස කම්මස්සාති තස්ස ගබ්භපාතනවසෙන පකතස්ස පාණාතිපාතකම්මස්ස. මුසාවාදස්ස චාති මුසාවාදකම්මස්ස ච. උභයන්ති උභයස්සපි කම්මස්ස උභයෙන විපාකෙන. කරණත්ථෙ හි ඉදං පච්චත්තවචනං. පුබ්බලොහිතමක්ඛිතාති පසවනවසෙන පරිභිජ්ජනවසෙන ච පුබ්බෙන ච ලොහිතෙන ච මක්ඛිතා හුත්වා පුත්තමංසානි ඛාදාමීති යොජනා.

එවං සා පෙතී අත්තනො කම්මවිපාකං පවෙදෙත්වා පුන ථෙරෙ එවමාහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, ඉමස්මිංයෙව ගාමෙ අසුකස්ස කුටුම්බිකස්ස භරියා ඉස්සාපකතා හුත්වා පාපකම්මං කත්වා එවං පෙතයොනියං නිබ්බත්තා. සාධු, භන්තෙ, තස්ස කුටුම්බිකස්ස ගෙහං ගච්ඡථ, සො තුම්හාකං දානං දස්සති, තං දක්ඛිණං මය්හං උද්දිසාපෙය්යාථ, එවං මෙ ඉතො පෙතලොකතො මුත්ති භවිස්සතී’’ති. ථෙරා තං සුත්වා තං අනුකම්පමානා උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතා තස්ස කුටුම්බිකස්ස ගෙහං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. කුටම්බිකො ථෙරෙ දිස්වා සඤ්ජාතප්පසාදො පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තානි ගහෙත්වා ථෙරෙ ආසනෙසු නිසීදාපෙත්වා පණීතෙන ආහාරෙන භොජෙතුං ආරභි. ථෙරා තං පවත්තිං කුටුම්බිකස්ස ආරොචෙත්වා තං දානං තස්සා පෙතියා උද්දිසාපෙසුං. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ච සා පෙතී තතො දුක්ඛතො අපෙතා උළාරසම්පත්තිං පටිලභිත්වා රත්තියං කුටුම්බිකස්ස අත්තානං දස්සෙසි. අථ ථෙරා අනුක්කමෙන සාවත්ථිං ගන්ත්වා භගවතො තමත්ථං ආරොචෙසුං. භගවා ච තමත්ථං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තපරිසාය ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාවසානෙ මහාජනො පටිලද්ධසංවෙගො ඉස්සාමච්ඡෙරතො පටිවිරමි. එවං සා දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

පඤ්චපුත්තඛාදකපෙතිවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සත්තපුත්තඛාදකපෙතිවත්ථුවණ්ණනා

නග්ගා ¶ ¶ ¶ දුබ්බණ්ණරූපාසීති ඉදං සත්ථරි සාවත්ථියං විහරන්තෙ සත්තපුත්තඛාදකපෙතිං ආරබ්භ වුත්තං. සාවත්ථියා කිර අවිදූරෙ අඤ්ඤතරස්මිං ගාමකෙ අඤ්ඤතරස්ස උපාසකස්ස ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං – පඨමවයෙ ඨිතා රූපසම්පන්නා සීලාචාරෙන සමන්නාගතා. තෙසං මාතා ‘‘පුත්තවතී අහ’’න්ති පුත්තබලෙන භත්තාරං අතිමඤ්ඤති. සො භරියාය අවමානිතො නිබ්බින්නමානසො අඤ්ඤං කඤ්ඤං ආනෙසි. සා නචිරස්සෙව ගබ්භිනී අහොසි. අථස්ස ජෙට්ඨභරියා ඉස්සාපකතා අඤ්ඤතරං වෙජ්ජං ආමිසෙන උපලාපෙත්වා තෙන තස්සා තෙමාසිකං ගබ්භං පාතෙසි. අථ සා ඤාතීහි ච භත්තාරා ච ‘‘තයා ඉමිස්සා ගබ්භො පාතිතො’’ති පුට්ඨා ‘‘නාහං පාතෙමී’’ති මුසා වත්වා තෙහි අසද්දහන්තෙහි ‘‘සපථං කරොහී’’ති වුත්තා ‘‘සායං පාතං සත්ත සත්ත පුත්තෙ විජායිත්වා පුත්තමංසානි ඛාදාමි, නිච්චං දුග්ගන්ධා ච මක්ඛිකාපරිකිණ්ණා ච භවෙය්ය’’න්ති සපථං අකාසි.

සා අපරෙන සමයෙන කාලං කත්වා තස්ස ගබ්භපාතනස්ස මුසාවාදස්ස ච ඵලෙනෙව පෙතයොනියං නිබ්බත්තිත්වා පුත්තනයෙන පුත්තමංසානි ඛාදන්තී තස්සෙව ගාමස්ස අවිදූරෙ විචරති. තෙන ච සමයෙන සම්බහුලා ථෙරා ගාමකාවාසෙ වුත්ථවස්සා භගවන්තං දස්සනාය සාවත්ථිං ආගච්ඡන්තා තස්ස ගාමස්ස අවිදූරෙ එකස්මිං පදෙසෙ රත්තියං වාසං කප්පෙසුං. අථ සා පෙතී තෙසං ථෙරානං අත්තානං දස්සෙසි. තං මහාථෙරො ගාථාය පුච්ඡි –

35.

‘‘නග්ගා දුබ්බණ්ණරූපාසි, දුග්ගන්ධා පූති වායසි;

මක්ඛිකාහි පරිකිණ්ණා, කා නු ත්වං ඉධ තිට්ඨසී’’ති.

සා ථෙරෙන පුට්ඨා තීහි ගාථාහි පටිවචනං අදාසි –

36.

‘‘අහං භදන්තෙ පෙතීම්හි, දුග්ගතා යමලොකිකා;

පාපකම්මං කරිත්වාන, පෙතලොකං ඉතො ගතා.

37.

‘‘කාලෙන සත්ත පුත්තානි, සායං සත්ත පුනාපරෙ;

විජායිත්වාන ඛාදාමි, තෙපි නා හොන්ති මෙ අලං.

38.

‘‘පරිඩය්හති ¶ ¶ ¶ ධූමායති, ඛුදාය හදයං මම;

නිබ්බුතිං නාධිගච්ඡාමි, අග්ගිදඩ්ඪාව ආතපෙ’’ති.

38. තත්ථ නිබ්බුතින්ති ඛුප්පිපාසාදුක්ඛස්ස වූපසමං. නාධිගච්ඡාමීති න ලභාමි. අග්ගිදඩ්ඪාව ආතපෙති අතිඋණ්හආතපෙ අග්ගිනා ඩය්හමානා විය නිබ්බුතිං නාධිගච්ඡාමීති යොජනා.

තං සුත්වා මහාථෙරො තාය කතකම්මං පුච්ඡන්තො –

39.

‘‘කිං නු කායෙන වාචාය, මනසා දුක්කටං කතං;

කිස්සකම්මවිපාකෙන, පුත්තමංසානි ඛාදසී’’ති. – ගාථමාහ;

අථ සා පෙතී අත්තනො පෙතලොකූපපත්තිඤ්ච පුත්තමංසඛාදනකාරණඤ්ච කථෙන්තී –

40.

‘‘අහූ මය්හං දුවෙ පුත්තා, උභො සම්පත්තයොබ්බනා;

සාහං පුත්තබලූපෙතා, සාමිකං අතිමඤ්ඤිසං.

41.

‘‘තතො මෙ සාමිකො කුද්ධො, සපතිං මය්හමානයි;

සා ච ගබ්භං අලභිත්ථ, තස්සා පාපං අචෙතයිං.

42.

‘‘සාහං පදුට්ඨමනසා, අකරිං ගබ්භපාතනං;

තස්ස තෙමාසිකො ගබ්භො, පූතිලොහිතකො පති.

43.

‘‘තදස්සා මාතා කුපිතා, මය්හං ඤාතී සමානයි;

සපථඤ්ච මං කාරෙසි, පරිභාසාපයී ච මං.

44.

‘‘සාහං ඝොරඤ්ච සපථං, මුසාවාදං අභාසිසං;

‘පුත්තමංසානි ඛාදාමි, සචෙ තං පකතං මයා’.

45.

‘‘තස්ස ¶ කම්මස්ස විපාකෙන, මුසාවාදස්ස චූභයං;

පුත්තමංසානි ඛාදාමි, පුබ්බලොහිතමක්ඛිතා’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

40-45. තත්ථ ¶ පුත්තබලූපෙතාති පුත්තබලෙන උපෙතා, පුත්තානං වසෙන ලද්ධබලා. අතිමඤ්ඤිසන්ති අතික්කමිත්වා මඤ්ඤිං අවමඤ්ඤිං. පූතිලොහිතකො පතීති කුණපලොහිතං හුත්වා ගබ්භො පරිපති. සෙසං සබ්බං අනන්තරසදිසමෙව. තත්ථ අට්ඨ ථෙරා, ඉධ සම්බහුලා. තත්ථ පඤ්ච පුත්තා, ඉධ සත්තාති අයමෙව විසෙසොති.

සත්තපුත්තඛාදකපෙතිවත්ථුවණ්ණානා නිට්ඨිතා.

8. ගොණපෙතවත්ථුවණ්ණනා

කිං ¶ නු උම්මත්තරූපො වාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං මතපිතිකං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිර අඤ්ඤතරස්ස කුටුම්බිකස්ස පිතා කාලමකාසි. සො පිතු මරණෙන සොකසන්තත්තහදයො රොදමානො උම්මත්තකො පිය විචරන්තො යං යං පස්සති, තං තං පුච්ඡති – ‘‘අපි මෙ පිතරං පස්සිත්ථා’’ති? න කොචි තස්ස සොකං විනොදෙතුං අසක්ඛි. තස්ස පන හදයෙ ඝටෙ පදීපො විය සොතාපත්තිඵලස්ස උපනිස්සයො පජ්ජලති.

සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො තස්ස සොතාපත්තිඵලස්ස උපනිස්සයං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස අතීතකාරණං ආහරිත්වා සොකං වූපසමෙත්වා සොතාපත්තිඵලං දාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුනදිවසෙ පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො පච්ඡාසමණං අනාදාය තස්ස ඝරද්වාරං අගමාසි. සො ‘‘සත්ථා ආගතො’’ති සුත්වා පච්චුග්ගන්ත්වා සත්ථාරං ගෙහං පවෙසෙත්වා සත්ථරි පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසින්නෙ සයං භගවන්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ‘‘කිං, භන්තෙ, මය්හං පිතු ගතට්ඨානං ජානාථා’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා, ‘‘උපාසක, කිං ඉමස්මිං අත්තභාවෙ පිතරං පුච්ඡසි, උදාහු අතීතෙ’’ති ආහ. සො තං වචනං සුත්වා ‘‘බහූ කිර මය්හං පිතරො’’ති තනුභූතසොකො ථොකං මජ්ඣත්තතං පටිලභි. අථස්ස සත්ථා සොකවිනොදනං ධම්මකථං කත්වා අපගතසොකං කල්ලචිත්තං විදිත්වා සාමුක්කංසිකාය ධම්මදෙසනාය සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා විහාරං අගමාසි.

අථ ¶ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘පස්සථ, ආවුසො, බුද්ධානුභාවං, තථා සොකපරිදෙවසමාපන්නො උපාසකො ඛණෙනෙව භගවතා සොතාපත්තිඵලෙ විනීතො’’ති. සත්ථා ¶ තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡි. භික්ඛූ තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව මයා ඉමස්ස සොකො අපනීතො, පුබ්බෙපි අපනීතොයෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං අඤ්ඤතරස්ස ගහපතිකස්ස පිතා කාලමකාසි. සො පිතු මරණෙන සොකපරිදෙවසමාපන්නො ¶ අස්සුමුඛො රත්තක්ඛො කන්දන්තො චිතකං පදක්ඛිණං කරොති. තස්ස පුත්තො සුජාතො නාම කුමාරො පණ්ඩිතො බ්යත්තො බුද්ධිසම්පන්නො පිතුසොකවිනයනූපායං චින්තෙන්තො එකදිවසං බහිනගරෙ එකං මතගොණං දිස්වා තිණඤ්ච පානීයඤ්ච ආහරිත්වා තස්ස පුරතො ඨපෙත්වා ‘‘ඛාද, ඛාද, පිව, පිවා’’ති වදන්තො අට්ඨාසි. ආගතාගතා තං දිස්වා ‘‘සම්ම සුජාත, කිං උම්මත්තකොසි, යො ත්වං මතස්ස ගොණස්ස තිණොදකං උපනෙසී’’ති වදන්ති? සො න කිඤ්චි පටිවදති. මනුස්සා තස්ස පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘පුත්තො තෙ උම්මත්තකො ජාතො, මතගොණස්ස තිණොදකං දෙතී’’ති ආහංසු. තං සුත්වා ච කුටුම්බිකස්ස පිතරං ආරබ්භ ඨිතො සොකො අපගතො. සො ‘‘මය්හං කිර පුත්තො උම්මත්තකො ජාතො’’ති සංවෙගප්පත්තො වෙගෙන ගන්ත්වා ‘‘නනු ත්වං, තාත සුජාත, පණ්ඩිතො බ්යත්තො බුද්ධිසම්පන්නො, කස්මා මතගොණස්ස තිණොදකං දෙසී’’ති චොදෙන්තො –

46.

‘‘කිං නු උම්මත්තරූපොව, ලායිත්වා හරිතං තිණං;

ඛාද ඛාදාති ලපසි, ගතසත්තං ජරග්ගවං.

47.

‘‘න හි අන්නෙන පානෙන, මතො ගොණො සමුට්ඨහෙ;

ත්වංසි බාලො ච දුම්මෙධො, යථා තඤ්ඤොව දුම්මතී’’ති. –

ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ කිං නූති පුච්ඡාවචනං. උම්මත්තරූපොවාති උම්මත්තකසභාවො විය චිත්තක්ඛෙපං පත්තො විය. ලායිත්වාති ¶ ලවිත්වා. හරිතං තිණන්ති අල්ලතිණං. ලපසි විලපසි. ගතසත්තන්ති විගතජීවිතං. ජරග්ගවන්ති බලිබද්දං ¶ ජිණ්ණගොණං. අන්නෙන පානෙනාති තයා දින්නෙන හරිතතිණෙන වා පානීයෙන වා. මතො ගොණො සමුට්ඨහෙති කාලකතො ගොණො ලද්ධජීවිතො හුත්වා න හි සමුට්ඨහෙය්ය. ත්වංසි බාලො ච දුම්මෙධොති ත්වං බාල්යයොගතො බාලො, මෙධාසඞ්ඛාතාය පඤ්ඤාය අභාවතො දුම්මෙධො අසි. යථා තඤ්ඤොව දුම්මතීති යථා තං අඤ්ඤොපි නිප්පඤ්ඤො විප්පලපෙය්ය, එවං ත්වං නිරත්ථකං විප්පලපසීති අත්ථො. යථා තන්ති නිපාතමත්තං.

තං ¶ සුත්වා සුජාතො පිතරං සඤ්ඤාපෙතුං අත්තනො අධිප්පායං පකාසෙන්තො –

48.

‘‘ඉමෙ පාදා ඉදං සීසං, අයං කායො සවාලධි;

නෙත්තා තථෙව තිට්ඨන්ති, අයං ගොණො සමුට්ඨහෙ.

49.

‘‘නාය්යකස්ස හත්ථපාදා, කායො සීසඤ්ච දිස්සති;

රුදං මත්තිකථූපස්මිං, නනු ත්වඤ්ඤෙව දුම්මතී’’ති. –

ගාථාද්වයං අභාසි. තස්සත්ථො – ඉමස්ස ගොණස්ස ඉමෙ චත්තාරො පාදා, ඉදං සීසං, සහ වාලධිනා වත්තතීති සවාලධි අයං කායො. ඉමානි ච නෙත්තා නයනානි යථා මරණතො පුබ්බෙ, තථෙව අභින්නසණ්ඨානානි තිට්ඨන්ති. අයං ගොණො සමුට්ඨහෙති ඉමස්මා කාරණා අයං ගොණො සමුට්ඨහෙය්ය සමුත්තිට්ඨෙය්යාති මම චිත්තං භවෙය්ය. ‘‘මඤ්ඤෙ ගොණො සමුට්ඨහෙ’’ති කෙචි පඨන්ති, තෙන කාරණෙන අයං ගොණො සහසාපි කායං සමුට්ඨහෙය්යාති අහං මඤ්ඤෙය්යං, එවං මෙ මඤ්ඤනා සම්භවෙය්යාති අධිප්පායො. අය්යකස්ස ¶ පන මය්හං පිතාමහස්ස න හත්ථපාදා කායො සීසං දිස්සති, කෙවලං පන තස්ස අට්ඨිකානි පක්ඛිපිත්වා කතෙ මත්තිකාමයෙ ථූපෙ රුදන්තො සතගුණෙන සහස්සගුණෙන, තාත, ත්වඤ්ඤෙව දුම්මති නිප්පඤ්ඤො, භිජ්ජනධම්මා සඞ්ඛාරා භිජ්ජන්ති, තත්ථ විජානතං කා පරිදෙවනාති පිතු ධම්මං කථෙසි.

තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තස්ස පිතා ‘‘මම මුත්තො පණ්ඩිතො මං සඤ්ඤාපෙතුං ඉමං කම්මං අකාසී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තාත සුජාත, ‘සබ්බෙපි සත්තා මරණධම්මා’ති අඤ්ඤාතමෙතං, ඉතො පට්ඨාය න සොචිස්සාමි, සොකහරණසමත්ථෙන නාම මෙධාවිනා තාදිසෙනෙව භවිතබ්බ’’න්ති පුත්තං පසංසන්තො –

50.

‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;

වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.

51.

‘‘අබ්බහී වත මෙ සල්ලං, සොකං හදයනිස්සිතං;

යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පිතුසොකං අපානුදි.

52.

‘‘ස්වාහං ¶ අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො;

න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණව.

53.

‘‘එවං කරොන්ති සප්පඤ්ඤා, යෙ හොන්ති අනුකම්පකා;

විනිවත්තයන්ති සොකම්හා, සුජාතො පිතරං යථා’’ති. –

චතස්සො ගාථා අභාසි. තත්ථ ආදිත්තන්ති සොකග්ගිනා ආදිත්තං ජලිතං. සන්තන්ති සමානං. පාවකන්ති අග්ගි. වාරිනා විය ඔසිඤ්චන්ති උදකෙන අවසිඤ්චන්තො විය. සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරන්ති සබ්බං මෙ චිත්තදරථං නිබ්බාපෙසි. අබ්බහී වතාති නීහරි වත. සල්ලන්ති සොකසල්ලං. හදයනිස්සිතන්ති චිත්තසන්නිස්සිතසල්ලභූතං. සොකපරෙතස්සාති සොකෙන අභිභූතස්ස. පිතුසොකන්ති පිතරං ආරබ්භ උප්පන්නං සොකං. අපානුදීති අපනෙසි. තව සුත්වාන මාණවාති, කුමාර, තව වචනං සුත්වා ඉදානි පන න සොචාමි න රොදාමි. සුජාතො පිතරං යථාති යථා අයං සුජාතො අත්තනො පිතරං සොකතො විනිවත්තෙසි, එවං අඤ්ඤෙපි යෙ අනුකම්පකා අනුග්ගණ්හසීලා ¶ හොන්ති, තෙ සප්පඤ්ඤා එවං කරොන්ති පිතූනං අඤ්ඤෙසඤ්ච උපකාරං කරොන්තීති අත්ථො.

මාණවස්ස වචනං සුත්වා පිතා අපගතසොකො හුත්වා සීසං නහායිත්වා භුඤ්ජිත්වා කම්මන්තෙ පවත්තෙත්වා කාලං කත්වා සග්ගපරායණො අහොසි. සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා තෙසං භික්ඛූනං සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීසු පතිට්ඨහිංසු. තදා සුජාතො ලොකනාථො අහොසීති.

ගොණපෙතවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. මහාපෙසකාරපෙතිවත්ථුවණ්ණනා

ගූථඤ්ච ¶ මුත්තං රුහිරඤ්ච පුබ්බන්ති ඉදං සත්ථරි සාවත්ථියං විහරන්තෙ අඤ්ඤතරං පෙසකාරපෙතිං ආරබ්භ වුත්තං. ද්වාදසමත්තා කිර භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වසනයොග්ගට්ඨානං වීමංසන්තා උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය අඤ්ඤතරං ඡායූදකසම්පන්නං රමණීයං අරඤ්ඤායතනං තස්ස ච නාතිදූරෙ නාච්චාසන්නෙ ගොචරගාමං දිස්වා තත්ථ එකරත්තිං වසිත්වා දුතියදිවසෙ ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. තත්ථ එකාදස පෙසකාරා පටිවසන්ති, තෙ තෙ භික්ඛූ දිස්වා සඤ්ජාතසොමනස්සා ¶ හුත්වා අත්තනො අත්තනො ගෙහං නෙත්වා පණීතෙන ආහාරෙන පරිවිසිත්වා ආහංසු ‘‘කුහිං, භන්තෙ, ගච්ඡථා’’ති? ‘‘යත්ථ අම්හාකං ඵාසුකං, තත්ථ ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘යදි එවං, භන්තෙ, ඉධෙව වසිතබ්බ’’න්ති වස්සූපගමනං යාචිංසු. භික්ඛූ සම්පටිච්ඡිංසු. උපාසකා තෙසං තත්ථ අරඤ්ඤකුටිකායො කාරෙත්වා අදංසු. භික්ඛූ තත්ථ වස්සං උපගච්ඡිංසු.

තත්ථ ජෙට්ඨකපෙසකාරො ද්වෙ භික්ඛූ චතූහි පච්චයෙහි සක්කච්චං උපට්ඨහි, ඉතරෙ එකෙකං භික්ඛුං උපට්ඨහිංසු. ජෙට්ඨකපෙසකාරස්ස භරියා අස්සද්ධා අප්පසන්නා මිච්ඡාදිට්ඨිකා මච්ඡරිනී භික්ඛූ න සක්කච්චං උපට්ඨාති. සො තං දිස්වා තස්සායෙව කනිට්ඨභගිනිං ආනෙත්වා අත්තනො ගෙහෙ ඉස්සරියං නිය්යාදෙසි. සා සද්ධා ¶ පසන්නා හුත්වා සක්කච්චං භික්ඛූ පටිජග්ගි. තෙ සබ්බෙ පෙසකාරො වස්සං වුත්ථානං භික්ඛූනං එකෙකස්ස එකෙකං සාටකමදංසු. තත්ථ මච්ඡරිනී ජෙට්ඨපෙසකාරස්ස භරියා පදුට්ඨචිත්තා අත්තනො සාමිකං පරිභාසි – ‘‘යං තයා සමණානං සක්යපුත්තියානං දානං දින්නං අන්නපානං, තං තෙ පරලොකෙ ගූථමුත්තං පුබ්බලොහිතඤ්ච හුත්වා නිබ්බත්තතු, සාටකා ච ජලිතා අයොමයපට්ටා හොන්තූ’’ති.

තත්ථ ජෙට්ඨපෙසකාරො අපරෙන සමයෙන කාලං කත්වා විඤ්ඣාටවියං ආනුභාවසම්පන්නා රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස පන කදරියා භරියා කාලං කත්වා තස්සෙව වසනට්ඨානස්ස අවිදූරෙ පෙතී හුත්වා නිබ්බත්ති. සා නග්ගා දුබ්බණ්ණරූපා ජිඝච්ඡාපිපාසාභිභූතා තස්ස භූමදෙවස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආහ – ‘‘අහං, සාමි, නිච්චොළා අතිවිය ජිඝච්ඡාපිපාසාභිභූතා විචරාමි, දෙහි මෙ වත්ථං අන්නපානඤ්චා’’ති. සො තස්සා දිබ්බං උළාරං අන්නපානං උපනෙසි. තං තාය ගහිතමත්තමෙව ගූථමුත්තං පුබ්බලොහිතඤ්ච සම්පජ්ජති, සාටකඤ්ච දින්නං තාය පරිදහිතං පජ්ජලිතං අයොමයපට්ටං හොති. සා මහාදුක්ඛං අනුභවන්තී තං ඡඩ්ඩෙත්වා කන්දන්තී විචරති.

තෙන ¶ ච සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු වුත්ථවස්සො සත්ථාරං වන්දිතුං ගච්ඡන්තො මහතා සත්ථෙන සද්ධිං විඤ්ඣාටවිං පටිපජ්ජි. සත්ථිකා රත්තිං මග්ගං ගන්ත්වා දිවා වනෙ සන්දච්ඡායූදකසම්පන්නං පදෙසං දිස්වා යානානි මුඤ්චිත්වා මුහුත්තං විස්සමිංසු. භික්ඛු පන විවෙකකාමතාය ථොකං අපක්කමිත්වා අඤ්ඤතරස්ස සන්දච්ඡායස්ස වනගහනපටිච්ඡන්නස්ස රුක්ඛස්ස මූලෙ සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙත්වා නිපන්නො රත්තියං මග්ගගමනපරිස්සමෙන කිලන්තකායො නිද්දං උපගඤ්ඡි. සත්ථිකා විස්සමිත්වා මග්ගං පටිපජ්ජිංසු, සො භික්ඛු න පටිබුජ්ඣි. අථ සායන්හසමයෙ උට්ඨහිත්වා තෙ අපස්සන්තො ¶ අඤ්ඤතරං කුම්මග්ගං ¶ පටිපජ්ජිත්වා අනුක්කමෙන තස්සා දෙවතාය වසනට්ඨානං සම්පාපුණි. අථ නං සො දෙවපුත්තො දිස්වා මනුස්සරූපෙන උපගන්ත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා අත්තනො විමානං පවෙසෙත්වා පාදබ්භඤ්ජනාදීනි දත්වා පයිරුපාසන්තො නිසීදි. තස්මිඤ්ච සමයෙ සා පෙතී ආගන්ත්වා ‘‘දෙහි මෙ, සාමි, අන්නපානං සාටකඤ්චා’’ති ආහ. සො තස්සා තානි අදාසි. තානි ච තාය ගහිතමත්තානි ගූථමුත්තපුබ්බලොහිතපජ්ජලිතඅයොපට්ටායෙව අහෙසුං. සො භික්ඛු තං දිස්වා සඤ්ජාතසංවෙගො තං දෙවපුත්තං –

54.

‘‘ගූථඤ්ච මුත්තං රුහිරඤ්ච පුබ්බං, පරිභුඤ්ජති කිස්ස අයං විපාකො;

අයං නු කිං කම්මමකාසි නාරී, යා සබ්බදා ලොහිතපුබ්බභක්ඛා.

55.

‘‘නවානි වත්ථානි සුභානි චෙව, මුදූනි සුද්ධානි ච ලොමසානි;

දින්නානි මිස්සා කිතකා භවන්ති, අයං නු කිං කම්මමකාසි නාරී’’ති. –

ද්වීහි ගාථාහි පටිපුච්ඡි. තත්ථ කිස්ස අයං විපාකොති කීදිසස්ස කම්මස්ස අයං විපාකො, යං එසා ඉදානි පච්චනුභවතීති. අයං නු කිං කම්මමකාසි නාරීති අයං ඉත්ථී කිං නු ඛො කම්මං පුබ්බෙ අකාසි. යා සබ්බදා ලොහිතපුබ්බභක්ඛාති යා සබ්බකාලං රුහිරපුබ්බමෙව භක්ඛති පරිභුඤ්ජති. නවානීති පච්චග්ඝානි තාවදෙව පාතුභූතානි. සුභානීති සුන්දරානි දස්සනීයානි. මුදූනීති සුඛසම්ඵස්සානි. සුද්ධානීති පරිසුද්ධවණ්ණානි. ලොමසානීති සලොමකානි සුඛසම්ඵස්සානි ¶ , සුන්දරානීති අත්ථො. දින්නානි මිස්සා කිතකා භවන්තීති කිතකකණ්ටකසදිසානි ලොහපට්ටසදිසානි භවන්ති. ‘‘කීටකා භවන්තී’’ති වා පාඨො, ඛාදකපාණකවණ්ණානි භවන්තීති අත්ථො.

එවං ¶ සො දෙවපුත්තො තෙන භික්ඛුනා පුට්ඨො තාය පුරිමජාතියා කතකම්මං පකාසෙන්තො –

56.

‘‘භරියා මමෙසා අහු භදන්තෙ, අදායිකා මච්ඡරිනී කදරියා;

සා මං දදන්තං සමණබ්රාහ්මණානං, අක්කොසති ච පරිභාසති ච.

57.

‘‘ගූථඤ්ච ¶ මුත්තං රුහිරඤ්ච පුබ්බං, පරිභුඤ්ජ ත්වං අසුචිං සබ්බකාලං;

එතං තෙ පරලොකස්මිං හොතු, වත්ථා ච තෙ කිතකසමා භවන්තු;

එතාදිසං දුච්චරිතං චරිත්වා, ඉධාගතා චිරරත්තාය ඛාදතී’’ති. –

ද්වෙ ගාථා අභාසි. තත්ථ අදායිකාති කස්සචි කිඤ්චිපි අදානසීලා. මච්ඡරිනී කදරියාති පඨමං මච්ඡෙරමලස්ස සභාවෙන මච්ඡරිනී, තාය ච පුනප්පුනං ආසෙවනතාය ථද්ධමච්ඡරිනී, තාය කදරියා අහූති යොජනා. ඉදානි තස්සා තමෙව කදරියතං දස්සෙන්තො ‘‘සා මං දදන්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ එතාදිසන්ති එවරූපං යථාවුත්තවචීදුච්චරිතාදිං චරිත්වා. ඉධාගතාති ඉමං පෙතලොකං ආගතා, පෙතත්තභාවං උපගතා. චිරරත්තාය ඛාදතීති චිරකාලං ගූථාදිමෙව ඛාදති. තස්සා හි යෙනාකාරෙන අක්කුට්ඨං, තෙනෙවාකාරෙන පවත්තමානම්පි ඵලං. යං උද්දිස්ස අක්කුට්ඨං, තතො අඤ්ඤත්ථ පථවියං කමන්තකසඞ්ඛාතෙ මත්ථකෙ අසනිපාතො විය අත්තනො උපරි පතති.

එවං සො දෙවපුත්තො තාය පුබ්බෙ කතකම්මං කථෙත්වා පුන තං භික්ඛුං ආහ – ‘‘අත්ථි පන, භන්තෙ, කොචි උපායො ඉමං පෙතලොකතො මොචෙතු’’න්ති ¶ ? ‘‘අත්ථී’’ති ච වුත්තෙ ‘‘කථෙථ, භන්තෙ’’ති. යදි ¶ භගවතො අරියසඞ්ඝස්ස ච එකස්සෙව වා භික්ඛුනො දානං දත්වා ඉමිස්සා උද්දිසියති, අයඤ්ච තං අනුමොදති, එවමෙතිස්සා ඉතො දුක්ඛතො මුත්ති භවිස්සතීති. තං සුත්වා දෙවපුත්තො තස්ස භික්ඛුනො පණීතං අන්නපානං දත්වා තං දක්ඛිණං තස්සා පෙතියා ආදිසි. තාවදෙව සා පෙතී සුහිතා පීණින්ද්රියා දිබ්බාහාරස්ස තිත්තා අහොසි. පුන තස්සෙව භික්ඛුනො හත්ථෙ දිබ්බසාටකයුගං භගවන්තං උද්දිස්ස දත්වා තඤ්ච දක්ඛිණං පෙතියා ආදිසි. තාවදෙව ච සා දිබ්බවත්ථනිවත්ථා දිබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා සබ්බකාමසමිද්ධා දෙවච්ඡරාපටිභාගා අහොසි. සො ච භික්ඛු තස්ස දෙවපුත්තස්ස ඉද්ධියා තදහෙව සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනං පවිසිත්වා භගවතො සන්තිකං උපගන්ත්වා වන්දිත්වා තං සාටකයුගං දත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි. භගවාපි තමත්ථං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තපරිසාය ධම්මං දෙසෙසි. සා දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

මහාපෙසකාරපෙතිවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. ඛල්ලාටියපෙතිවත්ථුවණ්ණනා

කා ¶ නු අන්තොවිමානස්මින්ති ඉදං සත්ථරි සාවත්ථියං විහරන්තෙ අඤ්ඤතරං ඛල්ලාටියපෙතිං ආරබ්භ වුත්තං. අතීතෙ කිර බාරාණසියං අඤ්ඤතරා රූපූපජීවිනී ඉත්ථී අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතා අතිමනොහරකෙසකලාපී අහොසි. තස්සා හි කෙසා නීලා දීඝා තනූ මුදූ සිනිද්ධා වෙල්ලිතග්ගා ද්විහත්ථගය්හා විසට්ඨා යාව මෙඛලා කලාපා ඔලම්බන්ති. තං තස්සා කෙසසොභං දිස්වා තරුණජනො යෙභුය්යෙන තස්සං පටිබද්ධචිත්තො අහොසි. අථස්සා තං කෙසසොභං අසහමානා ඉස්සාපකතා කතිපයා ඉත්ථියො මන්තෙත්වා තස්සා එව පරිචාරිකදාසිං ආමිසෙන උපලාපෙත්වා තාය තස්සා කෙසූපපාතනං භෙසජ්ජං දාපෙසුං. සා කිර දාසී තං භෙසජ්ජං න්හානියචුණ්ණෙන සද්ධිං පයොජෙත්වා ගඞ්ගාය නදියා න්හානකාලෙ තස්සා අදාසි ¶ . සා තෙන කෙසමූලෙසු තෙමෙත්වා උදකෙ නිමුජ්ජි ¶ , නිමුජ්ජනමත්තෙයෙව කෙසා සමූලා පරිපතිංසු, සීසං චස්සා තිත්තකලාබුසදිසං අහොසි. අථ සා සබ්බසො විලූනකෙසා ලුඤ්චිතමත්ථකා කපොතී විය විරූපා හුත්වා ලජ්ජාය අන්තොනගරං පවිසිතුං අසක්කොන්තී වත්ථෙන සීසං වෙඨෙත්වා බහිනගරෙ අඤ්ඤතරස්මිං පදෙසෙ වාසං කප්පෙන්තී කතිපාහච්චයෙන අපගතලජ්ජා තතො නිවත්තෙත්වා තිලානි පීළෙත්වා තෙලවණිජ්ජං සුරාවණිජ්ජඤ්ච කරොන්තී ජීවිකං කප්පෙසි. සා එකදිවසං ද්වීසු තීසු මනුස්සෙසු සුරාමත්තෙසු මහානිද්දං ඔක්කමන්තෙසු සිථිලභූතානි තෙසං නිවත්ථවත්ථානි අවහරි.

අථෙකදිවසං සා එකං ඛීණාසවත්ථෙරං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තා අත්තනො ඝරං නෙත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා තෙලසංසට්ඨං දොණිනිම්මජ්ජනිං පිඤ්ඤාකමදාසි. සො තස්සා අනුකම්පාය තං පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජි. සා පසන්නමානසා උපරි ඡත්තං ධාරයමානා අට්ඨාසි. සො ච ථෙරො තස්සා චිත්තං පහංසෙන්තො අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සා ච ඉත්ථී අනුමොදනකාලෙයෙව ‘‘මය්හං කෙසා දීඝා තනූ සිනිද්ධා මුදූ වෙල්ලිතග්ගා හොන්තූ’’ති පත්ථනමකාසි.

සා අපරෙන සමයෙන කාලං කත්වා මිස්සකකම්මස්ස ඵලෙන සමුද්දමජ්ඣෙ කනකවිමානෙ එකිකා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්සා කෙසා පත්ථිතාකාරායෙව සම්පජ්ජිංසු. මනුස්සානං සාටකාවහරණෙන පන නග්ගා අහොසි. සා තස්මිං කනකවිමානෙ පුනප්පුනං උප්පජ්ජිත්වා එකං බුද්ධන්තරං නග්ගාව හුත්වා වීතිනාමෙසි. අථ අම්හාකං භගවති ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ ¶ අනුපුබ්බෙන සාවත්ථියං විහරන්තෙ සාවත්ථිවාසිනො සත්තසතා වාණිජා සුවණ්ණභූමිං උද්දිස්ස නාවාය මහාසමුද්දං ඔතරිංසු. තෙහි ආරුළ්හා නාවා විසමවාතවෙගුක්ඛිත්තා ඉතො චිතො ච පරිබ්භමන්තී තං පදෙසං අගමාසි. අථ සා විමානපෙතී සහ විමානෙන තෙසං අත්තානං දස්සෙසි. තං දිස්වා ජෙට්ඨවාණිජො පුච්ඡන්තො –

58.

‘‘කා ¶ නු අන්තොවිමානස්මිං, තිට්ඨන්තී නූපනික්ඛමි;

උපනික්ඛමස්සු භද්දෙ, පස්සාම තං බහිට්ඨිත’’න්ති. –

ගාථමාහ ¶ . තත්ථ කා නු අන්තොවිමානස්මිං තිට්ඨන්තීති විමානස්ස අන්තො අබ්භන්තරෙ තිට්ඨන්තී කා නු ත්වං, කිං මනුස්සිත්ථී, උදාහු අමනුස්සිත්ථීති පුච්ඡති. නූපනික්ඛමීති විමානතො න නික්ඛමි. උපනික්ඛමස්සු, භද්දෙ, පස්සාම තං බහිට්ඨිතන්ති, භද්දෙ, තං මයං බහි ඨිතං පස්සාම දට්ඨුකාමම්හා, තස්මා විමානතො නික්ඛමස්සු. ‘‘උපනික්ඛමස්සු භද්දන්තෙ’’ති වා පාඨො, භද්දං තෙ අත්ථූති අත්ථො.

අථස්ස සා අත්තනො බහි නික්ඛමිසුං අසක්කුණෙය්යතං පකාසෙන්තී –

59.

‘‘අට්ටීයාමි හරායාමි, නග්ගා නික්ඛමිතුං බහි;

කෙසෙහම්හි පටිච්ඡන්නා, පුඤ්ඤං මෙ අප්පකං කත’’න්ති. –

ගාථමාහ. තත්ථ අට්ටීයාමීති නග්ගා හුත්වා බහි නික්ඛමිතුං අට්ටිකා දුක්ඛිතා අම්හි. හරායාමීති ලජ්ජාමි. කෙසෙහම්හි පටිච්ඡන්නාති කෙසෙහි අම්හි අහං පටිච්ඡාදිතා පාරුතසරීරා. පුඤ්ඤං මෙ අප්පකං කතන්ති අප්පකං පරිත්තං මයා කුසලකම්මං කතං, පිඤ්ඤාකදානමත්තන්ති අධිප්පායො.

අථස්සා වාණිජො අත්තනො උත්තරිසාටකං දාතුකාමො –-

60.

‘‘හන්දුත්තරීයං දදාමි තෙ, ඉදං දුස්සං නිවාසය;

ඉදං දුස්සං නිවාසෙත්වා, එහි නික්ඛම සොභනෙ;

උපනික්ඛමස්සු භද්දෙ, පස්සාම තං බහිට්ඨිත’’න්ති. –

ගාථමාහ ¶ . තත්ථ ¶ හන්දාති ගණ්හ. උත්තරීයන්ති උපසංබ්යානං උත්තරිසාටකන්ති අත්ථො. දදාමි තෙති තුය්හං දදාමි. ඉදං දුස්සං නිවාසයාති ඉදං මම උත්තරිසාටකං ත්වං නිවාසෙහි. සොභනෙති සුන්දරරූපෙ.

එවඤ්ච පන වත්වා අත්තනො උත්තරිසාටකං තස්සා උපනෙසි, සා තථා දිය්යමානස්ස අත්තනො අනුපකප්පනීයතඤ්ච, යථා දිය්යමානං උපකප්පති, තඤ්ච දස්සෙන්තී –

61.

‘‘හත්ථෙන හත්ථෙ තෙ දින්නං, න මය්හං උපකප්පති;

එසෙත්ථුපාසකො සද්ධො, සම්මාසම්බුද්ධසාවකො.

62.

‘‘එතං අච්ඡාදයිත්වාන, මම දක්ඛිණමාදිස;

තථාහං සුඛිතා හෙස්සං, සබ්බකාමසමිද්ධිනී’’ති. –

ගාථාද්වයමාහ ¶ . තත්ථ හත්ථෙන හත්ථෙ තෙ දින්නං, න මය්හං උපකප්පතීති, මාරිස, තව හත්ථෙන මම හත්ථෙ තයා දින්නං න මය්හං උපකප්පති න විනියුජ්ජති, උපභොගයොග්ගං න හොතීති අත්ථො. එසෙත්ථුපාසකො සද්ධොති එසො රතනත්තයං උද්දිස්ස සරණගමනෙන උපාසකො කම්මඵලසද්ධාය ච සමන්නාගතත්තා සද්ධො එත්ථ එතස්මිං ජනසමූහෙ අත්ථි. එතං අච්ඡාදයිත්වාන, මම දක්ඛිණමාදිසාති එතං උපාසකං මම දිය්යමානං සාටකං පරිදහාපෙත්වා තං දක්ඛිණං මය්හං ආදිස පත්තිදානං දෙහි. තථාහං සුඛිතා හෙස්සන්ති තථා කතෙ අහං සුඛිතා දිබ්බවත්ථනිවත්ථා සුඛප්පත්තා භවිස්සාමීති.

තං සුත්වා වාණිජා තං උපාසකං න්හාපෙත්වා විලිම්පෙත්වා වත්ථයුගෙන අච්ඡාදෙසුං. තමත්ථං පකාසෙන්තා සඞ්ගීතිකාරා –

63.

‘‘තඤ්ච තෙ න්හාපයිත්වාන, විලිම්පෙත්වාන වාණිජා;

වත්ථෙහච්ඡාදයිත්වාන, තස්සා දක්ඛිණමාදිසුං.

64.

‘‘සමනන්තරානුද්දිට්ඨෙ ¶ , විපාකො උදපජ්ජථ;

භොජනච්ඡාදනපානීයං, දක්ඛිණාය ඉදං ඵලං.

65.

‘‘තතො ¶ සුද්ධා සුචිවසනා, කාසිකුත්තමධාරිනී;

හසන්තී විමානා නික්ඛමි, දක්ඛිණාය ඉදං ඵල’’න්ති. –

තිස්සො ගාථායො අවොචුං.

63. තත්ථ තන්ති තං උපාසකං. ච-සද්දො නිපාතමත්තං. තෙති තෙ වාණිජාති යොජනා. විලිම්පෙත්වානාති උත්තමෙන ගන්ධෙන විලිම්පෙත්වා. වත්ථෙහච්ඡාදයිත්වානාති වණ්ණගන්ධරසසම්පන්නං සබ්යඤ්ජනං භොජනං භොජෙත්වා නිවාසනං උත්තරීයන්ති ද්වීහි වත්ථෙහි අච්ඡාදෙසුං, ද්වෙ වත්ථානි අදංසූති අත්ථො. තස්සා දක්ඛිණමාදිසුන්ති තස්සා පෙතියා තං දක්ඛිණං ආදිසිංසු.

64. සමනන්තරානුද්දිට්ඨෙති අනූ-ති නිපාතමත්තං, තස්සා දක්ඛිණාය උද්දිට්ඨසමනන්තරමෙව. විපාකො උදපජ්ජථාති තස්සා පෙතියා විපාකො දක්ඛිණාය ¶ ඵලං උප්පජ්ජි. කීදිසොති පෙතී ආහ භොජනච්ඡාදනපානීයන්ති. නානප්පකාරං දිබ්බභොජනසදිසං භොජනඤ්ච නානාවිරාගවණ්ණසමුජ්ජලං දිබ්බවත්ථසදිසං වත්ථඤ්ච අනෙකවිධං පානකඤ්ච දක්ඛිණාය ඉදං ඊදිසං ඵලං උදපජ්ජථාති යොජනා.

65. තතොති යථාවුත්තභොජනාදිපටිලාභතො පච්ඡා. සුද්ධාති න්හානෙන සුද්ධසරීරා. සුචිවසනාති සුවිසුද්ධවත්ථනිවත්ථා. කාසිකුත්තමධාරිනීති කාසිකවත්ථතොපි උත්තමවත්ථධාරිනී. හසන්තීති ‘‘පස්සථ තාව තුම්හාකං දක්ඛිණාය ඉදං ඵලවිසෙස’’න්ති පකාසනවසෙන හසමානා විමානතො නික්ඛමි.

අථ තෙ වාණිජා එවං පච්චක්ඛතො පුඤ්ඤඵලං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා තස්මිං උපාසකෙ සඤ්ජාතගාරවබහුමානා කතඤ්ජලී තං පයිරුපාසිංසු. සොපි තෙ ධම්මකථාය භිය්යොසොමත්තාය පසාදෙත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙසි. තෙ තාය විමානපෙතියා කතකම්මං –

66.

‘‘සුචිත්තරූපං ¶ රුචිරං, විමානං තෙ පභාසති;

දෙවතෙ පුච්ඡිතාචික්ඛ, කිස්ස කම්මස්සිදං ඵල’’න්ති. –

ඉමාය ¶ ගාථාය පුච්ඡිංසු. තත්ථ සුචිත්තරූපන්ති හත්ථිඅස්සඉත්ථිපුරිසාදිවසෙන චෙව මාලාකම්මලතාකම්මාදිවසෙන ච සුට්ඨු විහිතචිත්තරූපං. රුචිරන්ති රමණීයං දස්සනීයං. කිස්ස කම්මස්සිදං ඵලන්ති කීදිසස්ස කම්මස්ස, කිං දානමයස්ස උදාහු සීලමයස්ස ඉදං ඵලන්ති අත්ථො.

සා තෙහි එවං පුට්ඨා ‘‘මයා කතස්ස පරිත්තකස්ස කුසලකම්මස්ස තාව ඉදං ඵලං, අකුසලකම්මස්ස පන ආයතිං නිරයෙ එදිසං භවිස්සතී’’ති තදුභයං ආචික්ඛන්තී –

67.

‘‘භික්ඛුනො චරමානස්ස, දොණිනිම්මජ්ජනිං අහං;

අදාසිං උජුභූතස්ස, විප්පසන්නෙන චෙතසා.

68.

‘‘තස්ස කම්මස්ස කුසලස්ස, විපාකං දීඝමන්තරං;

අනුභොමි විමානස්මිං, තඤ්ච දානි පරිත්තකං.

69.

‘‘උද්ධං ¶ චතූහි මාසෙහි, කාලංකිරියා භවිස්සති;

එකන්තකටුකං ඝොරං, නිරයං පපතිස්සහං.

70.

‘‘චතුක්කණ්ණං චතුද්වාරං, විභත්තං භාගසො මිතං;

අයොපාකාරපරියන්තං, අයසා පටිකුජ්ජිතං.

71.

‘‘තස්ස අයොමයා භූමි, ජලිතා තෙජසා යුතා;

සමන්තා යොජනසතං, ඵරිත්වා තිට්ඨති සබ්බදා.

72.

‘‘තත්ථාහං දීඝමද්ධානං, දුක්ඛං වෙදිස්ස වෙදනං;

ඵලඤ්ච පාපකම්මස්ස, තස්මා සොචාමහං භුස’’න්ති. – ගාථායො අභාසි;

67. තත්ථ භික්ඛුනො චරමානස්සාති අඤ්ඤතරස්ස භින්නකිලෙසස්ස භික්ඛුනො භික්ඛාය චරන්තස්ස. දොණිනිම්මජ්ජනින්ති විස්සන්දමානතෙලං පිඤ්ඤාකං. උජුභූතස්සාති චිත්තජිම්හවඞ්කකුටිලභාවකරානං ¶ කිලෙසානං අභාවෙන ¶ උජුභාවප්පත්තස්ස. විප්පසන්නෙන චෙතසාති කම්මඵලසද්ධාය සුට්ඨු පසන්නෙන චිත්තෙන.

68-69. දීඝමන්තරන්ති ම-කාරො පදසන්ධිකරො, දීඝඅන්තරං දීඝකාලන්ති අත්ථො. තඤ්ච දානි පරිත්තකන්ති තඤ්ච පුඤ්ඤඵලං විපක්කවිපාකත්තා කම්මස්ස ඉදානි පරිත්තකං අප්පාවසෙසං, න චිරෙනෙව ඉතො චවිස්සාමීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උද්ධං චතූහි මාසෙහි, කාලංකිරියා භවිස්සතී’’ති චතූහි මාසෙහි උද්ධං චතුන්නං මාසානං උපරි පඤ්චමෙ මාසෙ මම කාලංකිරියා භවිස්සතීති දස්සෙති. එකන්තකටුකන්ති එකන්තෙනෙව අනිට්ඨඡඵස්සායතනිකභාවතො එකන්තදුක්ඛන්ති අත්ථො. ඝොරන්ති දාරුණං. නිරයන්ති නත්ථි එත්ථ අයො සුඛන්ති කත්වා ‘‘නිරය’’න්ති ලද්ධනාමං නරකං. පපතිස්සහන්ති පපහිස්සාමි අහං.

70. ‘‘නිරය’’න්ති චෙත්ථ අවීචිමහානිරයස්ස අධිප්පෙතත්තා තං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘චතුක්කණ්ණ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ චතුක්කණ්ණන්ති චතුක්කොණං. චතුද්වාරන්ති චතූසු දිසාසු චතූහි ද්වාරෙහි යුත්තං. විභත්තන්ති සුට්ඨු විභත්තං.

භාගසොති ¶ භාගතො. මිතන්ති තුලිතං. අයොපාකාරපරියන්තන්ති අයොමයෙන පාකාරෙන පරික්ඛිත්තං. අයසා පටිකුජ්ජිතන්ති අයොපටලෙනෙව උපරි පිහිතං.

71-72. තෙජසා යුතාති සමන්තතො සමුට්ඨිතජාලෙන මහතා අග්ගිනා නිරන්තරං සමායුතජාලා. සමන්තා යොජනසතන්ති එවං පන සමන්තා බහි සබ්බදිසාසු යොජනසතං යොජනානං සතං. සබ්බදාති සබ්බකාලං. ඵරිත්වා තිට්ඨතීති බ්යාපෙත්වා තිට්ඨති. තත්ථාති තස්මිං මහානිරයෙ. වෙදිස්සන්ති වෙදිස්සාමි අනුභවිස්සාමි. ඵලඤ්ච පාපකම්මස්සාති ඉදං ඊදිසං දුක්ඛානුභවනං මහා එවං කතස්ස පාපස්ස කම්මස්ස ඵලන්ති අත්ථො.

එවං තාය අත්තනා කතකම්මඵලෙ ආයතිං නෙරයිකභයෙ ච පකාසිතෙ ¶ සො උපාසකො කරුණාසඤ්චොදිතමානසො ‘‘හන්දස්සාහං පතිට්ඨා භවෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා ආහ – ‘‘දෙවතෙ, ත්වං මය්හං එකස්ස දානවසෙන සබ්බකාමසමිද්ධා උට්ඨාරසම්පත්තියුත්තා ජාතා, ඉදානි පන ඉමෙසං උපාසකානං දානං දත්වා සත්ථු ච ගුණෙ අනුස්සරිත්වා නිරයූපපත්තිතො මුච්චිස්සසී’’ති. සා පෙතී හට්ඨතුට්ඨා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තෙ දිබ්බෙන අන්නපානෙන සන්තප්පෙත්වා දිබ්බානි වත්ථානි නානාවිධානි ¶ රතනානි ච අදාසි, භගවන්තඤ්ච උද්දිස්ස දිබ්බං දුස්සයුගං තෙසං හත්ථෙ දත්වා ‘‘අඤ්ඤතරා, භන්තෙ, විමානපෙතී භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දතීති සාවත්ථිං ගන්ත්වා සත්ථාරං මම වචනෙන වන්දථා’’ති වන්දනඤ්ච පෙසෙසි, තඤ්ච නාවං අත්තනො ඉද්ධානුභාවෙන තෙහි ඉච්ඡිතපට්ටනං තං දිවසමෙව උපනෙසි.

අථ තෙ වාණිජා තතො පට්ටනතො අනුක්කමෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනං පවිසිත්වා සත්ථු තං දුස්සයුගං දත්වා වන්දනඤ්ච නිවෙදෙත්වා ආදිතො පට්ඨාය තං පවත්තිං භගවතො ආරොචෙසුං. සත්ථා තමත්ථං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තපරිසාය විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙසි, සා දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතා. තෙ පන උපාසකා දුතියදිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා තස්සා දක්ඛිණමාදිසිංසු. සා ච තතො පෙතලොකතො චවිත්වා විවිධරතනවිජ්ජොතිතෙ තාවතිංසභවනෙ කනකවිමානෙ අච්ඡරාසහස්සපරිවාරා නිබ්බත්තීති.

ඛල්ලාටියපෙතිවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. නාගපෙතවත්ථුවණ්ණනා

පුරතොව ¶ සෙතෙන පලෙති හත්ථිනාති ඉදං සත්ථරි ජෙතවනෙ විහරන්තෙ ද්වෙ බ්රාහ්මණපෙතෙ ආරම්භ වුත්තං. ආයස්මා කිර සංකිච්චො සත්තවස්සිකො ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පත්වා සාමණෙරභූමියං ඨිතො තිංසමත්තෙහි භික්ඛූහි ¶ සද්ධිං අරඤ්ඤායතනෙ වසන්තො තෙසං භික්ඛූනං පඤ්චන්නං චොරසතානං හත්ථතො ආගතං මරණම්පි බාහිත්වා තෙ ච චොරෙ දමෙත්වා පබ්බාජෙත්වා සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙසි, දෙසනාවසානෙ තෙ භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසු. අථායස්මා සංකිච්චො පරිපුණ්ණවස්සො ලද්ධූපසම්පදො තෙහි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං බාරාණසිං ගන්ත්වා ඉසිපතනෙ විහාසි. මනුස්සා ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පසන්නමානසා වීථිපටිපාටියා වග්ගවග්ගා හුත්වා ආගන්තුකදානං අදංසු. තත්ථ අඤ්ඤතරො උපාසකො මනුස්සෙ නිච්චභත්තෙ සමාදපෙසි, තෙ යථාබලං නිච්චභත්තං පට්ඨපෙසුං.

තෙන ච සමයෙන බාරාණසියං අඤ්ඤතරස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස බ්රාහ්මණස්ස ද්වෙ පුත්තා එකා ච ධීතා අහෙසුං. තෙසු ජෙට්ඨපුත්තො තස්ස උපාසකස්ස මිත්තො අහොසි. සො තං ගහෙත්වා ආයස්මතො සංකිච්චස්ස සන්තිකං අගමාසි. ආයස්මා සංකිච්චො තස්ස ධම්මං දෙසෙසි. සො මුදුචිත්තො අහොසි. අථ නං සො උපාසකො ආහ – ‘‘ත්වං එකස්ස භික්ඛුනො නිච්චභත්තං දෙහී’’ති ¶ . ‘‘අනාචිණ්ණං අම්හාකං බ්රාහ්මණානං සමණානං සක්යපුත්තියානං නිච්චභත්තදානං, තස්මා නාහං දස්සාමී’’ති. ‘‘කිං මය්හම්පි භත්තං න දස්සසී’’ති? ‘‘කථං න දස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘යදි එවං යං මය්හං දෙසි, තං එකස්ස භික්ඛුස්ස දෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා දුතියදිවසෙ පාතොව විහාරං ගන්ත්වා එකං භික්ඛුං ආනෙත්වා භොජෙසි.

එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ භික්ඛූනං පටිපත්තිං දිස්වා ධම්මඤ්ච සුණිත්වා තස්ස කනිට්ඨභාතා ච භගිනී ච සාසනෙ අභිප්පසන්නා පුඤ්ඤකම්මරතා ච අහෙසුං. එවං තෙ තයො ජනා යථාවිභවං දානානි දෙන්තා සමණබ්රාහ්මණෙ සක්කරිංසු ගරුං කරිංසු මානෙසුං පූජෙසුං. මාතාපිතරො පන නෙසං අස්සද්ධා ¶ අප්පසන්නා සමණබ්රාහ්මණෙසු අගාරවා පුඤ්ඤකිරියාය අනාදරා අච්ඡන්දිකා අහෙසුං. තෙසං ධීතරං දාරිකං මාතුලපුත්තස්සත්ථාය ¶ ඤාතකා වාරෙසුං. සො ච ආයස්මතො සංකිච්චස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සංවෙගජාතො පබ්බජිත්වා නිච්චං අත්තනො මාතු-ගෙහං භුඤ්ජිතුං ගච්ඡති. තං මාතා අත්තනො භාතු-ධීතාය දාරිකාය පලොභෙති. තෙන සො උක්කණ්ඨිතො හුත්වා උපජ්ඣායං උපසඞ්ගමිත්වා ආහ – ‘‘උප්පබ්බජිස්සාමහං, භන්තෙ, අනුජානාථ ම’’න්ති. උපජ්ඣායො තස්ස උපනිස්සයසම්පත්තිං දිස්වා ආහ – ‘‘සාමණෙර, මාසමත්තං ආගමෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා මාසෙ අතික්කන්තෙ තථෙව ආරොචෙසි. උපජ්ඣායො පුන ‘‘අඩ්ඪමාසං ආගමෙහී’’ති ආහ. අඩ්ඪමාසෙ අතික්කන්තෙ තථෙව වුත්තෙ පුන ‘‘සත්තාහං ආගමෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණි. අථ තස්මිං අන්තොසත්තාහෙ සාමණෙරස්ස මාතුලානියා ගෙහං විනට්ඨච්ඡදනං ජිණ්ණං දුබ්බලකුට්ටං වාතවස්සාභිහතං පරිපති. තත්ථ බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණී ද්වෙ පුත්තා ඝීතා ච ගෙහෙන අජ්ඣොත්ථටා කාලමකංසු. තෙසු බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණී ච පෙතයොනියං නිබ්බත්තිංසු, ද්වෙ පුත්තා ධීතා ච භුම්මදෙවෙසු. තෙසු ජෙට්ඨපුත්තස්ස හත්ථියානං නිබ්බත්ති, කනිට්ඨස්ස අස්සතරීරථො, ධීතාය සුවණ්ණසිවිකා. බ්රාහ්මණො ච බ්රාහ්මණී ච මහන්තෙ මහන්තෙ අයොමුග්ගරෙ ගහෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ආකොටෙන්ති, අභිහතට්ඨානෙසු මහන්තා මහන්තා ඝටප්පමාණා ගණ්ඩා උට්ඨහිත්වා මුහුත්තෙනෙව පචිත්වා පරිභෙදප්පත්තා හොන්ති. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගණ්ඩෙ ඵාලෙත්වා කොධාභිභූතා නික්කරුණා ඵරුසවචනෙහි තජ්ජෙන්තා පුබ්බලොහිතං පිවන්ති, න ච තිත්තිං පටිලභන්ති.

අථ සාමණෙරො උක්කණ්ඨාභිභූතො උපජ්ඣායං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, මයා පටිඤ්ඤාතදිවසා වීතිවත්තා, ගෙහං ගමිස්සාමි, අනුජානාථ ම’’න්ති. අථ නං උපජ්ඣායො ‘‘අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ කාලපක්ඛචාතුද්දසියා පවත්තමානාය එහී’’ති වත්වා ඉසිපතනවිහාරස්ස පිට්ඨිපස්සෙන ථොකං ගන්ත්වා අට්ඨාසි. තෙන ච සමයෙන තෙ ද්වෙ දෙවපුත්තා සද්ධිං භගිනියා තෙනෙව මග්ගෙන ¶ යක්ඛසමාගමං සම්භාවෙතුං ගච්ඡන්ති, තෙසං පන මාතාපිතරො මුග්ගරහත්ථා ඵරුසවාචා ¶ කාළරූපා ආකුලාකුලලූඛපතිතකෙසභාරා අග්ගිදඩ්ඪතාලක්ඛන්ධසදිසා ¶ විගලිතපුබ්බලොහිතා වලිතගත්තා අතිවිය ජෙගුච්ඡබීභච්ඡදස්සනා තෙ අනුබන්ධන්ති.

අථායස්මා සංකිච්චො යථා සො සාමණෙරො තෙ සබ්බෙ ගච්ඡන්තෙ පස්සති, තථාරූපං ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරිත්වා සාමණෙරං ආහ – ‘‘පස්සසි ත්වං, සාමණෙර, ඉමෙ ගච්ඡන්තෙ’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, පස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි ඉමෙහි කතකම්මං පටිපුච්ඡා’’ති. සො හත්ථියානාදීහි ගච්ඡන්තෙ අනුක්කමෙන පටිපුච්ඡි. තෙ ආහංසු – ‘‘යෙ පච්ඡතො පෙතා ආගච්ඡන්ති, තෙ පටිපුච්ඡා’’ති. සාමණෙරො තෙ පෙතෙ ගාථාහි අජ්ඣභාසි –

73.

‘‘පුරතොව සෙතෙන පලෙති හත්ථිනා, මජ්ඣෙ පන අස්සතරීරථෙන;

පච්ඡා ච කඤ්ඤා සිවිකාය නීයති, ඔභාසයන්තී දස සබ්බසො දිසා.

74.

‘‘තුම්හෙ පන මුග්ගරහත්ථපාණිනො, රුදංමුඛා ඡින්නපභින්නගත්තා;

මනුස්සභූතා කිමකත්ථ පාපං, යෙනඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පිවාථ ලොහිත’’න්ති.

තත්ථ පුරතොති සබ්බපඨමං. සෙතෙනාති පණ්ඩරෙන. පලෙතීති ගච්ඡති. මජ්ඣෙ පනාති හත්ථිං ආරුළ්හස්ස සිවිකං ආරුළ්හාය ච අන්තරෙ. අස්සතරීරථෙනාති අස්සතරීයුත්තෙන රථෙන පලෙතීති යොජනා. නීයතීති වහීයති. ඔභාසයන්තී දස සබ්බසො දිසාති සබ්බතො සමන්තතො සබ්බා දස දිසා අත්තනො සරීරප්පභාහි වත්ථාභරණාදිප්පභාහි ච විජ්ජොතයමානා. මුග්ගරහත්ථපාණිනොති මුග්ගරා හත්ථසඞ්ඛාතෙසු පාණීසු යෙසං තෙ මුග්ගරහත්ථපාණිනො, භූමිසණ්හකරණීයාදීසු පාණිවොහාරස්ස ලබ්භමානත්තා හත්ථසද්දෙන පාණි එව විසෙසිතො. ඡින්නපභින්නගත්තාති මුග්ගරප්පහාරෙන තත්ථ තත්ථ ඡින්නපභින්නසරීරා. පිවාථාති පිවථ.

එවං ¶ සාමණෙරෙන පුට්ඨා තෙ පෙතා සබ්බං තං

පවත්තිං චතූහි ගාථාහි පච්චභාසිංසු –

75.

‘‘පුරතොව ¶ යො ගච්ඡති කුඤ්ජරෙන, සෙතෙන නාගෙන චතුක්කමෙන;

අම්හාක පුත්තො අහු ජෙට්ඨකො සො, දානානි දත්වාන සුඛී පමොදති.

76.

‘‘යො ¶ යො මජ්ඣෙ අස්සතරීරථෙන, චතුබ්භි යුත්තෙන සුවග්ගිතෙන;

අම්හාක පුත්තො අහු මජ්ඣිමො සො, අමච්ඡරී දානපතී විරොචති.

77.

‘‘යා සා ච පච්ඡා සිවිකාය නීයති, නාරී සපඤ්ඤා මිගමන්දලොචනා;

අම්හාක ධීතා අහු සා කනිට්ඨිකා, භාගඩ්ඪභාගෙන සුඛී පමොදති.

78.

‘‘එතෙ ච දානානි අදංසු පුබ්බෙ, පසන්නචිත්තා සමණබ්රාහ්මණානං;

මයං පන මච්ඡරීනො අහුම්හ, පරිභාසකා සමණබ්රාහ්මණානං;

එතෙ ච දත්වා පරිචාරයන්ති, මයඤ්ච සුස්සාම නළොව ඡින්නො’’ති.

75. තත්ථ පුරතොව යො ගච්ඡතීති ඉමෙසං ගච්ඡන්තානං යො පුරතො ගච්ඡති. ‘‘යොසො පුරතො ගච්ඡතී’’ති වා පාඨො, තස්ස යො එසො පුරතො ගච්ඡතීති අත්ථො. කුඤ්ජරෙනාති කුං පථවිං ජීරයති, කුඤ්ජෙසු වා රමති චරතීති ‘‘කුඤ්ජරො’’ති ලද්ධනාමෙන හත්ථිනා. නාගෙනාති, නාස්ස අගමනීයං අනභිභවනීයං අත්ථීති නාගා, තෙන නාගෙන. චතුක්කමෙනාති චතුප්පදෙන. ජෙට්ඨකොති පුබ්බජො.

76-77. චතුබ්භීති චතූහි අස්සතරීහි. සුවග්ගිතෙනාති සුන්දරගමනෙන චාතුරගමනෙන. මිගමන්දලොචනාති මිගී විය මන්දක්ඛිකා. භාගඩ්ඪභාගෙනාති ¶ භාගස්ස අඩ්ඪභාගෙන, අත්තනා ලද්ධකොට්ඨාසතො අඩ්ඪභාගදානෙන හෙතුභූතෙන. සුඛීති සුඛිනී. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන හෙතං වුත්තං.

78. පරිභාසකාති ¶ අක්කොසකා. පරිචාරයන්තීති දිබ්බෙසු කාමගුණෙසු අත්තනො ඉන්ද්රියානි ඉතො චිතො ච යථාසුඛං චාරෙන්ති, පරිජනෙහි වා අත්තනො පුඤ්ඤානුභාවනිස්සන්දෙන පරිචරියං කාරෙන්ති. මයඤ්ච සුස්සාම නළොව ඡින්නොති මයං පන ඡින්නො ආතපෙ ඛිත්තො නළො විය සුස්සාම, ඛුප්පිපාසාහි අඤ්ඤමඤ්ඤං දණ්ඩාභිඝාතෙහි ච සුක්ඛා විසුක්ඛා භවාමාති.

එවං අත්තනො පාපං සම්පවෙදෙත්වා ‘‘මයං තුය්හං මාතුලමාතුලානියො’’ති ආචික්ඛිංසු. තං සුත්වා සාමණෙරො සඤ්ජාතසංවෙගො ‘‘එවරූපානං කිබ්බිසකාරීනං කථං නු ඛො භොජනානි සිජ්ඣන්තී’’ති පුච්ඡන්තො –

79.

‘‘කිං ¶ තුම්හාකං භොජනං කිං සයානං, කථඤ්ච යාපෙථ සුපාපධම්මිනො;

පහූතභොගෙසු අනප්පකෙසු, සුඛං විරාධාය දුක්ඛජ්ජ පත්තා’’ති. –

ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ කිං තුම්හාකං භොජනන්ති කීදිසං තුම්හාකං භොජනං? කිං සයානන්ති කීදිසං සයනං? ‘‘කිං සයානා’’ති කෙචි පඨන්ති, කීදිසා සයනා, කීදිසෙ සයනෙ සයථාති අත්ථො. කථඤ්ච යාපෙථාති කෙන පකාරෙන යාපෙථ, ‘‘කථං වො යාපෙථා’’තිපි පාඨො, කථං තුම්හෙ යාපෙථාති අත්ථො. සුපාපධම්මිනොති සුට්ඨු අතිවිය පාපධම්මා. පහූතභොගෙසූති අපරියන්තෙසු උළාරෙසු භොගෙසු සන්තෙසු. අනප්පකෙසූති න අප්පකෙසු බහූසු. සුඛං විරාධායාති සුඛහෙතුනො පුඤ්ඤස්ස අකරණෙන ¶ සුඛං විරජ්ඣිත්වා විරාධෙත්වා. ‘‘සුඛස්ස විරාධෙනා’’ති කෙචි පඨන්ති. දුක්ඛජ්ජ පත්තාති අජ්ජ ඉදානි ඉදං පෙතයොනිපරියාපන්නං දුක්ඛං අනුප්පත්තාති.

එවං සාමණෙරෙන පුට්ඨා පෙතා තෙන පුච්ඡිතමත්ථං විස්සජ්ජෙන්තා –

80.

‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං වධිත්වාන, පිවාම පුබ්බලොහිතං;

බහුං විත්වා න ධාතා හොම, නච්ඡාදිම්හසෙ මයං.

81.

‘‘ඉච්චෙව ¶ මච්චා පරිදෙවයන්ති, අදායකා පෙච්ච යමස්ස ඨායිනො;

යෙ තෙ විදිච්ච අධිගම්ම භොගෙ, න භුඤ්ජරෙ නාපි කරොන්ති පුඤ්ඤං.

82.

‘‘තෙ ඛුප්පිපාසූපගතා පරත්ථ, පච්ඡා චිරං ඣායරෙ ඩය්හමානා;

කම්මානි කත්වාන දුඛුද්රානි, අනුභොන්ති දුක්ඛං කටුකප්ඵලානි.

83.

‘‘ඉත්තරඤ්හි ධනං ධඤ්ඤං, ඉත්තරං ඉධ ජීවිතං;

ඉත්තරං ඉත්තරතො ඤත්වා, දීපං කයිරාථ පණ්ඩිතො.

84.

‘‘යෙ තෙ එවං පජානන්ති, නරා ධම්මස්ස කොවිදා;

තෙ දානෙ නප්පමජ්ජන්ති, සුත්වා අරහතං වචො’’ති. –

පඤ්ච ගාථා අභාසිංසු.

80-81. තත්ථ ¶ න ධාතා හොමාති ධාතා සුහිතා තිත්තා න හොම. නච්ඡාදිම්හසෙති න රුච්චාම, න රුචිං උප්පාදෙම, න තං මයං අත්තනො රුචියා පිවිස්සාමාති අත්ථො. ඉච්චෙවාති එවමෙව. මච්චා පරිදෙවයන්තීති මයං විය අඤ්ඤෙපි මනුස්සා කතකිබ්බිසා පරිදෙවන්ති කන්දන්ති. අදායකාති අදානසීලා මච්ඡරිනො. යමස්ස ඨායිනොති යමලොකසඤ්ඤිතෙ යමස්ස ඨානෙ පෙත්තිවිසයෙ ඨානසීලා ¶ . යෙ තෙ විදිච්ච අධිගම්මභොගෙති යෙ තෙ සම්පති ආයතිඤ්ච සුඛවිසෙසවිධායකෙ භොගෙ වින්දිත්වා පටිලභිත්වා. න භුඤ්ජරෙ නාපි කරොන්ති පුඤ්ඤන්ති අම්හෙ විය සයම්පි න භුඤ්ජන්ති, පරෙසං දෙන්තා දානමයං පුඤ්ඤම්පි න කරොන්ති.

82. තෙ ඛුප්පිපාසූපගතා පරත්ථාති තෙ සත්තා පරත්ථ පරලොකෙ පෙත්තිවිසයෙ ජිඝච්ඡාපිපාසාභිභූතා හුත්වා. චිරං ඣායරෙ ඩය්හමානාති ඛුදාදිහෙතුකෙන දුක්ඛග්ගිනා ‘‘අකතං වත අම්හෙහි කුසලං, කතං පාප’’න්තිආදිනා වත්තමානෙන විප්පටිසාරග්ගිනා පරිඩය්හමානා ඣායන්ති, අනුත්ථුනන්තීති අත්ථො. දුඛුද්රානීති දුක්ඛවිපාකානි. අනුභොන්ති දුක්ඛං කටුකප්ඵලානීති අනිට්ඨඵලානි පාපකම්මානි කත්වා චිරකාලං දුක්ඛං ආපායිකදුක්ඛං අනුභවන්ති.

83-84. ඉත්තරන්ති ¶ න චිරකාලට්ඨායී, අනිච්චං විපරිණාමධම්මං. ඉත්තරං ඉධ ජීවිතන්ති ඉධ මනුස්සලොකෙ සත්තානං ජීවිතම්පි ඉත්තරං පරිත්තං අප්පකං. තෙනාහ භගවා – ‘‘යො චිරං ජීවති, සො වස්සසතං අප්පං වා භිය්යො’’ති (දී. නි. 2.91; සං. නි. 1.145; අ. නි. 7.74). ඉත්තරං ඉත්තරතො ඤත්වාති ධනධඤ්ඤාදිඋපකරණං මනුස්සානං ජීවිතඤ්ච ඉත්තරං පරිත්තං ඛණිකං න චිරස්සන්ති පඤ්ඤාය උපපරික්ඛිත්වා. දීපං කයිරාථ පණ්ඩිතොති සපඤ්ඤො පුරිසො දීපං අත්තනො පතිට්ඨං පරලොකෙ හිතසුඛාධිට්ඨානං කරෙය්ය. යෙ තෙ එවං පජානන්තීති යෙ තෙ මනුස්සා මනුස්සානං භොගානං ජීවිතස්ස ච ඉත්තරභාවං යාථාවතො ජානන්ති, තෙ දානෙ සබ්බකාලං නප්පමජ්ජන්ති. සුත්වා අරහතං වචොති අරහතං බුද්ධාදීනං අරියානං වචනං සුත්වා, සුතත්තාති අත්ථො. සෙසං පාකටමෙව.

එවං තෙ පෙතා සාමණෙරෙන පුට්ඨා තමත්ථං ආචික්ඛිත්වා ‘‘මයං තුය්හං මාතුලමාතුලානියො’’ති පවෙදෙසුං. තං සුත්වා සාමණෙරො සඤ්ජාතසංවෙගො උක්කණ්ඨං පටිවිනොදෙත්වා උපජ්ඣායස්ස පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා එවමාහ – ‘‘යං, භන්තෙ, අනුකම්පකෙන ¶ කරණීයං අනුකම්පං උපාදාය, තං මෙ තුම්හෙහි කතං, මහතා වතම්හි අනත්ථපාතතො රක්ඛිතො, න දානි මෙ ¶ ඝරාවාසෙන අත්ථො, අභිරමිස්සාමි බ්රහ්මචරියවාසෙ’’ති. අථායස්මා සංකිච්චො තස්ස අජ්ඣාසයානුරූපං කම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. සො කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. ආයස්මා පන සංකිච්චො තං පවත්තිං භගවතො ආරොචෙසි. සත්ථා තමත්ථං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා සම්පත්තපරිසාය විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙසි, සා දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

නාගපෙතවත්ථුවණණනා නිට්ඨිතා.

12. උරගපෙතවත්ථුවණ්ණනා

උරගොව තචං ජිණ්ණන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං උපාසකං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිර අඤ්ඤතරස්ස උපාසකස්ස පුත්තො කාලමකාසි. සො පුත්තමරණහෙතු පරිදෙවසොකසමාපන්නො බහි නික්ඛමිත්වා කිඤ්චි කම්මං කාතුං අසක්කොන්තො ගෙහෙයෙව අට්ඨාසි. අථ ¶ සත්ථා පච්චූසවෙලායං මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො තං උපාසකං දිස්වා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා ද්වාරෙ අට්ඨාසි. උපාසකො ච සත්ථු ආගතභාවං සුත්වා සීඝං උට්ඨාය ගන්ත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා ගෙහං පවෙසෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා අදාසි. නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ. උපාසකොපි භගවන්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තං භගවා ‘‘කිං, උපාසක, සොකපරෙතො විය දිස්සතී’’ති ආහ. ‘‘ආම, භගවා, පියො මෙ පුත්තො කාලකතො, තෙනාහං සොචාමී’’ති. අථස්ස භගවා සොකවිනොදනං කරොන්තො උරගජාතකං (ජා. 1.5.19 ආදයො) කථෙසි.

අතීතෙ කිර කාසිරට්ඨෙ බාරාණසියං ධම්මපාලං නාම බ්රාහ්මණකුලං අහොසි. තත්ථ බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණී පුත්තො ධීතා සුණිසා දාසීති ඉමෙ සබ්බෙපි මරණානුස්සතිභාවනාභිරතා ¶ අහෙසුං. තෙසු යො ගෙහතො නික්ඛමති, සො සෙසජනෙ ඔවදිත්වා නිරපෙක්ඛොව නික්ඛමති. අථෙකදිවසං බ්රාහ්මණො පුත්තෙන සද්ධිං ඝරතො නික්ඛමිත්වා ඛෙත්තං ගන්ත්වා කසති. පුත්තො සුක්ඛතිණපණ්ණකට්ඨානි ආලිම්පෙති. තත්ථෙකො කණ්හසප්පො ඩාහභයෙන රුක්ඛසුසිරතො නික්ඛමිත්වා ඉමං බ්රාහ්මණස්ස පුත්තං ඩංසි. සො විසවෙගෙන මුච්ඡිතො තත්ථෙව පරිපතිත්වා කාලකතො, සක්කො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්ති. බ්රාහ්මණො පුත්තං මතං දිස්වා කම්මන්තසමීපෙන ගච්ඡන්තං එකං පුරිසං එවමාහ – ‘‘සම්ම, මම ඝරං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණිං එවං වදෙහි ‘න්හායිත්වා සුද්ධවත්ථනිවත්ථා එකස්ස භත්තං මාලාගන්ධාදීනි ච ගහෙත්වා තුරිතං ආගච්ඡතූ’ති’’. සො තත්ථ ගන්ත්වා තථා ආරොචෙසි, ගෙහජනොපි තථා අකාසි. බ්රාහ්මණො න්හත්වා භුඤ්ජිත්වා විලිම්පිත්වා පරිජනපරිවුතො පුත්තස්ස සරීරං චිතකං ආරොපෙත්වා අග්ගිං දත්වා දාරුක්ඛන්ධං ඩහන්තො විය නිස්සොකො නිස්සන්තාපො අනිච්චසඤ්ඤං මනසි කරොන්තො අට්ඨාසි.

අථ ¶ බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො සක්කො හුත්වා නිබ්බත්ති, සො ච අම්හාකං බොධිසත්තො අහොසි. සො අත්තනො පුරිමජාතිං කතපුඤ්ඤඤ්ච පච්චවෙක්ඛිත්වා පිතරං ඤාතකෙ ච අනුකම්පමානො බ්රාහ්මණවෙසෙන තත්ථ ආගන්ත්වා ¶ ඤාතකෙ අසොචන්තෙ දිස්වා ‘‘අම්භො, මිගං ඣාපෙථ, අම්හාකං මංසං දෙථ, ඡාතොම්හී’’ති ආහ. ‘‘න මිගො, මනුස්සො බ්රාහ්මණා’’ති ආහ. ‘‘කිං තුම්හාකං පච්චත්ථිකො එසො’’ති? ‘‘න පච්චත්ථිකො, උරෙ ජාතො ඔරසො මහාගුණවන්තො තරුණපුත්තො’’ති ආහ. ‘‘කිමත්ථං තුම්හෙ තථාරූපෙ ගුණවති තරුණපුත්තෙ මතෙ න සොචථා’’ති? තං සුත්වා බ්රාහ්මණො අසොචනකාරණං කථෙන්තො –

85.

‘‘උරගොව තචං ජිණ්ණං, හිත්වා ගච්ඡති සං තනුං;

එවං සරීරෙ නිබ්භොගෙ, පෙතෙ කාලකතෙ සති.

86.

‘‘ඩය්හමානො න ජානාති, ඤාතීනං පරිදෙවිතං;

තස්මා එතං න රොදාමි, ගතො සො තස්ස යා ගතී’’ති. –

ද්වෙ ගාථා අභාසි.

85-86. තත්ථ ¶ උරගොති උරෙන ගච්ඡතීති උරගො. සප්පස්සෙතං අධිවචනං. තචං ජිණ්ණන්ති ජජ්ජරභාවෙන ජිණ්ණං පුරාණං අත්තනො තචං නිම්මොකං. හිත්වා ගච්ඡති සං තනුන්ති යථා උරගො අත්තනො ජිණ්ණතචං රුක්ඛන්තරෙ වා කට්ඨන්තරෙ වා මූලන්තරෙ වා පාසාණන්තරෙ වා කඤ්චුකං ඔමුඤ්චන්තො විය සරීරතො ඔමුඤ්චිත්වා පහාය ඡඩ්ඩෙත්වා යථාකාමං ගච්ඡති, එවමෙව සංසාරෙ පරිබ්භමන්තො සත්තො පොරාණස්ස කම්මස්ස පරික්ඛීණත්තා ජජ්ජරීභූතං සං තනුං අත්තනො සරීරං හිත්වා ගච්ඡති, යථාකම්මං ගච්ඡති, පුනබ්භවවසෙන උපපජ්ජතීති අත්ථො. එවන්ති ඩය්හමානං පුත්තස්ස සරීරං දස්සෙන්තො ආහ. සරීරෙ නිබ්භොගෙති අස්ස විය අඤ්ඤෙසම්පි කායෙ එවං භොගවිරහිතෙ නිරත්ථකෙ ජාතෙ. පෙතෙති ආයුඋස්මාවිඤ්ඤාණතො අපගතෙ. කාලකතෙ සතීති මතෙ ජාතෙ. තස්මාති යස්මා ඩය්හමානො කායො අපෙතවිඤ්ඤාණත්තා ඩාහදුක්ඛං විය ඤාතීනං රුදිතං පරිදෙවිතම්පි න ජානාති, තස්මා එතං මම පුත්තං නිමිත්තං කත්වා න රොදාමි. ගතො සො ¶ තස්ස යා ගතීති යදි මතසත්තා න උච්ඡිජ්ජන්ති, මතස්ස පන කතොකාසස්ස කම්මස්ස වසෙන යා ගති පාටිකඞ්ඛා, තං ¶ චුතිඅනන්තරමෙව ගතො, සො න පුරිමඤාතීනං රුදිතං පරිදෙවිතං වා පච්චාසීසති, නාපි යෙභුය්යෙන පුරිමඤාතීනං රුදිතෙන කාචි අත්ථසිද්ධීති අධිප්පායො.

එවං බ්රාහ්මණෙන අත්තනො අසොචනකාරණෙ කථිතෙ පරියායමනසිකාරකොසල්ලෙ පකාසිතෙ බ්රාහ්මණරූපො සක්කො බ්රාහ්මණිං ආහ – ‘‘අම්ම, තුය්හං සො මතො කිං හොතී’’ති? ‘‘දස මාසෙ කුච්ඡිනා පරිහරිත්වා ථඤ්ඤං පායෙත්වා හත්ථපාදෙ සණ්ඨපෙත්වා සංවඩ්ඪිතො පුත්තො මෙ, සාමී’’ති. ‘‘යදි එවං පිතා තාව පුරිසභාවෙන මා රොදතු, මාතු නාම හදයං මුදුකං, ත්වං කස්මා න රොදසී’’ති? තං සුත්වා සා අරොදනකාරණං කථෙන්තී –

87.

‘‘අනබ්භිතො ¶ තතො ආගා, නානුඤ්ඤාතො ඉතො ගතො;

යථාගතො තථා ගතො, තත්ථ කා පරිදෙවනා.

88.

‘‘ඩය්හමානො න ජානාති, ඤාතීනං පරිදෙවිතං;

තස්මා එතං න රොදාමි, ගතො සො තස්ස යා ගතී’’ති. –

ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ අනබ්භිතොති අනව්හාතො, ‘‘එහි මය්හං පුත්තභාවං උපගච්ඡා’’ති එවං අපක්කොසිතො. තතොති යත්ථ පුබ්බෙ ඨිතො, තතො පරලොකතො. ආගාති ආගඤ්ඡි. නානුඤ්ඤාතොති අනනුමතො, ‘‘ගච්ඡ, තාත, පරලොක’’න්ති එවං අම්හෙහි අවිස්සට්ඨො. ඉතොති ඉධලොකතො. ගතොති අපගතො. යථාගතොති යෙනාකාරෙන ආගතො, අම්හෙහි අනබ්භිතො එව ආගතොති අත්ථො. තථා ගතොති තෙනෙවාකාරෙන ගතො. යථා සකෙනෙව කම්මුනා ආගතො, තථා සකෙනෙව කම්මුනා ගතොති. එතෙන කම්මස්සකතං දස්සෙති. තත්ථ කා පරිදෙවනාති එවං අවසවත්තිකෙ සංසාරපවත්තෙ මරණං පටිච්ච කා නාම පරිදෙවනා, අයුත්තා සා පඤ්ඤවතා අකරණීයාති දස්සෙති.

එවං බ්රාහ්මණියා වචනං සුත්වා තස්ස භගිනිං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, තුය්හං සො කිං හොතී’’ති? ‘‘භාතා මෙ, සාමී’’ති. ‘‘අම්ම, භගිනියො නාම භාතූසු සිනෙහා, ත්වං කස්මා න රොදසී’’ති? සාපි අරොදනකාරණං කථෙන්තී –

89.

‘‘සචෙ ¶ ¶ රොදෙ කිස්ස අස්සං, තත්ථ මෙ කිං ඵලං සියා;

ඤාතිමිත්තසුහජ්ජානං, භිය්යො නො අරතී සියා.

90.

‘‘ඩය්හමානො න ජානාති, ඤාතීනං පරිදෙවිතං;

තස්මා එතං න රොදාමි, ගතො සො තස්ස යා ගතී’’ති. –

ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ සචෙ රොදෙ කිසා අස්සන්ති යදි අහං රොදෙය්යං, කිසා පරිසුක්ඛසරීරා භවෙය්යං. තත්ථ මෙ කිං ඵලං සියාති තස්මිං මය්හං භාතු මරණනිමිත්තෙ රොදනෙ කිං නාම ඵලං, කො ආනිසංසො භවෙය්ය? න තෙන මය්හං භාතිකො ¶ ආගච්ඡෙය්ය, නාපි සො තෙන සුගතිං ගච්ඡෙය්යාති අධිප්පායො. ඤාතිමිත්තසුහජ්ජානං, භිය්යො නො අරතී සියාති අම්හාකං ඤාතීනං මිත්තානං සුහදයානඤ්ච මම සොචනෙන භාතුමරණදුක්ඛතො භිය්යොපි අරති දුක්ඛමෙව සියාති.

එවං භගිනියා වචනං සුත්වා තස්ස භරියං පුච්ඡි – ‘‘තුය්හං සො කිං හොතී’’ති? ‘‘භත්තා මෙ, සාමී’’ති. ‘‘භද්දෙ, ඉත්ථියො නාම භත්තරි සිනෙහා හොන්ති, තස්මිඤ්ච මතෙ විධවා අනාථා හොන්ති, කස්මා ත්වං න රොදසී’’ති? සාපි අත්තනො අරොදනකාරණං කථෙන්තී –

91.

‘‘යථාපි දාරකො චන්දං, ගච්ඡන්තමනුරොදති;

එවංසම්පදමෙවෙතං, යො පෙතමනුසොචති.

92.

‘‘ඩය්හමානො න ජානාති, ඤාතීනං පරිදෙවිතං;

තස්මා එතං න රොදාමි, ගතො සො තස්ස යා ගතී’’ති. – ගාථාද්වයමාහ;

තත්ථ දාරකොති බාලදාරකො. චන්දන්ති චන්දමණ්ඩලං. ගච්ඡන්තන්ති නභං අබ්භුස්සුක්කමානං. අනුරොදතීති ‘‘මය්හං රථචක්කං ගහෙත්වා දෙහී’’ති අනුරොදති. එවංසම්පදමෙවෙතන්ති යො පෙතං මතං අනුසොචති, තස්සෙතං අනුසොචනං එවංසම්පදං එවරූපං, ආකාසෙන ගච්ඡන්තස්ස චන්දස්ස ගහෙතුකාමතාසදිසං අලබ්භනෙය්යවත්ථුස්මිං ඉච්ඡාභාවතොති අධිප්පායො.

එවං තස්ස භරියාය වචනං සුත්වා දාසිං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, තුය්හං සො කිං හොතී’’ති? ‘‘අය්යො මෙ, සාමී’’ති. ‘‘යදි එවං තෙන ත්වං පොථෙත්වා වෙය්යාවච්චං ¶ කාරිතා භවිස්සසි, තස්මා ¶ මඤ්ඤෙ ‘සුමුත්තාහං තෙනා’ති න රොදසී’’ති? ‘‘සාමි, මා මං එවං අවච, න චෙතං අනුච්ඡවිකං ¶ , අතිවිය ඛන්තිමෙත්තානුද්දයාසම්පන්නො යුත්තවාදී මය්හං අය්යපුත්තො උරෙ සංවඩ්ඪපුත්තො විය අහොසී’’ති. අථ ‘‘කස්මා න රොදසී’’ති? සාපි අත්තනො අරොදනකාරණං කථෙන්තී –

93.

‘‘යථාපි බ්රහ්මෙ උදකුම්භො, භින්නො අප්පටිසන්ධියො;

එවංසම්පදමෙවෙතං, යො පෙතමනුසොචති.

94.

‘‘ඩය්හමානො න ජානාති, ඤාතීනං පරිදෙවිතං;

තස්මා එතං න රොදාමි, ගතො සො තස්ස යා ගතී’’ති. –

ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ යථාපි බ්රහ්මෙ උදකුබ්භො, භින්නො අප්පටිසන්ධියොති බ්රාහ්මණ සෙය්යථාපි උදකඝටො මුග්ගරප්පහාරාදිනා භින්නො අප්පටිසන්ධියො පුන පාකතිකො න හොති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙව.

සක්කො තෙසං කථං සුත්වා පසන්නමානසො ‘‘සම්මදෙව තුම්හෙහි මරණස්සති භාවිතා, ඉතො පට්ඨාය න තුම්හෙහි කසිආදිකරණකිච්චං අත්ථී’’ති තෙසං ගෙහං සත්තරතනභරිතං කත්වා ‘‘අප්පමත්තා දානං දෙථ, සීලං රක්ඛථ, උපොසථකම්මං කරොථා’’ති ඔවදිත්වා අත්තානඤ්ච තෙසං නිවෙදෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. තෙපි බ්රාහ්මණාදයො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තා යාවතායුකං ඨත්වා දෙවලොකෙ උප්පජ්ජිංසු.

සත්ථා ඉමං ජාතකං ආහරිත්වා තස්ස උපාසකස්ස සොකසල්ලං සමුද්ධරිත්වා උපරි සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ උපාසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහීති.

උරගපෙතවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති ඛුද්දක-අට්ඨකථාය පෙතවත්ථුස්මිං

ද්වාදසවත්ථුපටිමණ්ඩිතස්ස

පඨමස්ස උරගවග්ගස්ස අත්ථසංවණ්ණනා නිට්ඨිතා.