📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

ථෙරගාථා-අට්ඨකථා

(පඨමො භාගො)

ගන්ථාරම්භකථා

මහාකාරුණිකං නාථං, ඤෙය්යසාගරපාරගුං;

වන්දෙ නිපුණගම්භීර-විචිත්රනයදෙසනං.

විජ්ජාචරණසම්පන්නා, යෙන නිය්යන්ති ලොකතො;

වන්දෙ තමුත්තමං ධම්මං, සම්මාසම්බුද්ධපූජිතං.

සීලාදිගුණසම්පන්නො, ඨිතො මග්ගඵලෙසු යො;

වන්දෙ අරියසඞ්ඝං තං, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තරං.

වන්දනාජනිතං පුඤ්ඤං, ඉති යං රතනත්තයෙ;

හතන්තරායො සබ්බත්ථ, හුත්වාහං තස්ස තෙජසා.

යා තා සුභූතිආදීහි, කතකිච්චෙහි තාදිහි;

ථෙරෙහි භාසිතා ගාථා, ථෙරීහි ච නිරාමිසා.

උදානනාදවිධිනා, ගම්භීරා නිපුණා සුභා;

සුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තා, අරියධම්මප්පකාසිකා.

ථෙරගාථාති නාමෙන, ථෙරීගාථාති තාදිනො;

යා ඛුද්දකනිකායම්හි, සඞ්ගායිංසු මහෙසයො.

තාසං ගම්භීරඤාණෙහි, ඔගාහෙතබ්බභාවතො;

කිඤ්චාපි දුක්කරා කාතුං, අත්ථසංවණ්ණනා මයා.

සහසංවණ්ණනං යස්මා, ධරතෙ සත්ථු සාසනං;

පුබ්බාචරියසීහානං, තිට්ඨතෙව විනිච්ඡයො.

තස්මා තං අවලම්බිත්වා, ඔගාහෙත්වාන පඤ්චපි;

නිකායෙ උපනිස්සාය, පොරාණට්ඨකථානයං.

සුවිසුද්ධං අසංකිණ්ණං, නිපුණත්ථවිනිච්ඡයං;

මහාවිහාරවාසීනං, සමයං අවිලොමයං.

යාසං අත්ථො දුවිඤ්ඤෙය්යො, අනුපුබ්බිකථං විනා;

තාසං තඤ්ච විභාවෙන්තො, දීපයන්තො විනිච්ඡයං.

යථාබලං කරිස්සාමි, අත්ථසංවණ්ණනං සුභං;

සක්කච්චං ථෙරගාථානං, ථෙරීගාථානමෙව ච.

ඉති ආකඞ්ඛමානස්ස, සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතිං;

තදත්ථං විභජන්තස්ස, නිසාමයථ සාධවොති.

කා පනෙතා ථෙරගාථා ථෙරීගාථා ච, කථඤ්ච පවත්තාති, කාමඤ්චායමත්ථො ගාථාසු වුත්තොයෙව පාකටකරණත්ථං පන පුනපි වුච්චතෙ – තත්ථ ථෙරගාථා තාව සුභූතිත්ථෙරාදීහි භාසිතා. යා හි තෙ අත්තනා යථාධිගතං මග්ගඵලසුඛං පච්චවෙක්ඛිත්වා කාචි උදානවසෙන, කාචි අත්තනො සමාපත්තිවිහාරපච්චවෙක්ඛණවසෙන, කාචි පුච්ඡාවසෙන, කාචි පරිනිබ්බානසමයෙ සාසනස්ස නිය්යානිකභාවවිභාවනවසෙන අභාසිංසු, තා සබ්බා සඞ්ගීතිකාලෙ එකජ්ඣං කත්වා ‘‘ථෙරගාථා’’ඉච්චෙව ධම්මසඞ්ගාහකෙහි සඞ්ගීතා. ථෙරීගාථා පන ථෙරියො උද්දිස්ස දෙසිතා.

තා පන විනයපිටකං, සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකන්ති තීසු පිටකෙසු සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නා. දීඝනිකායො, මජ්ඣිමනිකායො, සංයුත්තනිකායො, අඞ්ගුත්තරනිකායො, ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චසු නිකායෙසු ඛුද්දකනිකායපරියාපන්නා, සුත්තං, ගෙය්යං, වෙය්යාකරණං, ගාථා, උදානං, ඉතිවුත්තකං , ජාතකං, අබ්භුතධම්මං, වෙදල්ලන්ති නවසු සාසනඞ්ගෙසු ගාථඞ්ගසඞ්ගහං ගතා.

‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙසහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීතිසහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති.

එවං ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන පටිඤ්ඤාතෙසු චතුරාසීතියා ධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු කතිපයධම්මක්ඛන්ධසඞ්ගහං ගතා.

තත්ථ ථෙරගාථා තාව නිපාතතො එකනිපාතො එකුත්තරවසෙන යාව චුද්දසනිපාතාති චුද්දසනිපාතො සොළසනිපාතො වීසතිනිපාතො තිංසනිපාතො චත්තාලීසනිපාතො පඤ්ඤාසනිපාතො සට්ඨිනිපාතො සත්තතිනිපාතොති එකවීසතිනිපාතසඞ්ගහා. නිපාතනං නික්ඛිපනන්ති නිපාතො. එකො එකෙකො ගාථානං නිපාතො නික්ඛෙපො එත්ථාති එකනිපාතො. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ එකනිපාතෙ ද්වාදස වග්ගා. එකෙකස්මිං වග්ගෙ දස දස කත්වා වීසුත්තරසතං ථෙරා, තත්තිකා එව ගාථා. වුත්තඤ්හි –

‘‘වීසුත්තරසතං ථෙරා, කතකිච්චා අනාසවා;

එකකම්හි නිපාතම්හි, සුසඞ්ගීතා මහෙසිභී’’ති.

දුකනිපාතෙ එකූනපඤ්ඤාස ථෙරා, අට්ඨනවුති ගාථා; තිකනිපාතෙ සොළස ථෙරා, අට්ඨචත්තාලීස ගාථා; චතුක්කනිපාතෙ තෙරස ථෙරා, ද්වෙපඤ්ඤාස ගාථා; පඤ්චකනිපාතෙ ද්වාදස ථෙරා, සට්ඨි ගාථා; ඡක්කනිපාතෙ චුද්දස ථෙරා, චතුරාසීති ගාථා; සත්තකනිපාතෙ පඤ්ච ථෙරා, පඤ්චතිංස ගාථා; අට්ඨකනිපාතෙ තයො ථෙරා, චතුවීසති ගාථා; නවකනිපාතෙ එකො ථෙරො, නව ගාථා; දසනිපාතෙ සත්ත ථෙරා, සත්තති ගාථා; එකාදසනිපාතෙ එකො ථෙරො, එකාදස ගාථා; ද්වාදසනිපාතෙ ද්වෙ ථෙරා, චතුවීසති ගාථා; තෙරසනිපාතෙ එකො ථෙරො, තෙරස ගාථා; චුද්දසනිපාතෙ ද්වෙ ථෙරා, අට්ඨවීසති ගාථා; පන්නරසනිපාතො නත්ථි, සොළසනිපාතෙ ද්වෙ ථෙරා, ද්වත්තිංස ගාථා; වීසතිනිපාතෙ දස ථෙරා, පඤ්චචත්තාලීසාධිකානි ද්වෙ ගාථාසතානි; තිංසනිපාතෙ තයො ථෙරා, සතං පඤ්ච ච ගාථා; චත්තාලීසනිපාතෙ එකො ථෙරො, ද්වෙචත්තාලීස ගාථා; පඤ්ඤාසනිපාතෙ එකො ථෙරො, පඤ්චපඤ්ඤාස ගාථා; සට්ඨිනිපාතෙ එකො ථෙරො, අට්ඨසට්ඨි ගාථා; සත්තතිනිපාතෙ එකො ථෙරො, එකසත්තති ගාථා. සම්පිණ්ඩෙත්වා පන ද්වෙසතානි චතුසට්ඨි ච ථෙරා, සහස්සං තීණි සතානි සට්ඨි ච ගාථාති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සහස්සං හොන්ති තා ගාථා, තීණි සට්ඨි සතානි ච;

ථෙරා ච ද්වෙ සතා සට්ඨි, චත්තාරො ච පකාසිතා’’ති.

ථෙරීගාථා පන එකනිපාතො එකුත්තරවසෙන යාව නවනිපාතාති නවනිපාතො එකාදසනිපාතො, ද්වාදසනිපාතො, සොළසනිපාතො, වීසතිනිපාතො, තිංසනිපාතො, චත්තාලීසනිපාතො, මහානිපාතොති සොළසනිපාතසඞ්ගහා. තත්ථ එකනිපාතෙ අට්ඨාරස ථෙරියො, අට්ඨාරසෙව ගාථා; දුකනිපාතෙ දස ථෙරියො, වීසති ගාථා; තිකනිපාතෙ අට්ඨ ථෙරියො, චතුවීසති ගාථා; චතුක්කනිපාතෙ එකා ථෙරී, චතස්සො ගාථා; පඤ්චකනිපාතෙ ද්වාදස ථෙරියො සට්ඨි ගාථා; ඡක්කනිපාතෙ අට්ඨ ථෙරියො අට්ඨචත්තාලීස ගාථා; සත්තනිපාතෙ තිස්සො ථෙරියො, එකවීසති ගාථා; අට්ඨ නිපාතතො පට්ඨාය යාව සොළසනිපාතා එකෙකා ථෙරියො තංතංනිපාතපරිමාණා ගාථා; වීසතිනිපාතෙ පඤ්ච ථෙරියො, අට්ඨාරසසතගාථා; තිංසනිපාතෙ එකා ථෙරී, චතුත්තිංස ගාථා; චත්තාලීසනිපාතෙ එකා ථෙරී, අට්ඨචත්තාලීස ගාථා; මහානිපාතෙපි එකා ථෙරී, පඤ්චසත්තති ගාථා. එවමෙත්ථ නිපාතානං ගාථාවග්ගානං ගාථානඤ්ච පරිමාණං වෙදිතබ්බං.

නිදානගාථාවණ්ණනා

එවං පරිච්ඡින්නපරිමාණාසු පනෙතාසු ථෙරගාථා ආදි. තත්ථාපි –

‘‘සීහානංව නදන්තානං, දාඨීනං ගිරිගබ්භරෙ;

සුණාථ භාවිතත්තානං, ගාථා අත්ථූපනායිකා’’ති.

අයං පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ ආයස්මතා ආනන්දෙන තෙසං ථෙරානං ථොමනත්ථං භාසිතා ගාථා ආදි. තත්ථ සීහානන්ති සීහසද්දො ‘‘සීහො, භික්ඛවෙ, මිගරාජා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.33) මිගරාජෙ ආගතො. ‘‘අථ ඛො සීහො සෙනාපති යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමී’’තිආදීසු (අ. නි. 5.34) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘සීහොති ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං අධිවචනං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.99; 10.21) තථාගතෙ. තත්ථ යථා තථාගතෙ සදිසකප්පනාය ආගතො, එවං ඉධාපි සදිසකප්පනාවසෙනෙව වෙදිතබ්බො, තස්මා සීහානංවාති සීහානං ඉව. සන්ධිවසෙන සරලොපො ‘‘එවංස තෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 1.22) විය. තත්ථ ඉවාති නිපාතපදං. සුණාථාති ආඛ්යාතපදං. ඉතරානි නාමපදානි. සීහානංවාති ච සම්බන්ධෙ සාමිවචනං. කාමඤ්චෙත්ථ සම්බන්ධී සරූපතො න වුත්තො, අත්ථතො පන වුත්තොව හොති. යථා හි ‘‘ඔට්ඨස්සෙව මුඛං එතස්සා’’ති වුත්තෙ ඔට්ඨස්ස මුඛං විය මුඛං එතස්සාති අයමත්ථො වුත්තො එව හොති, එවමිධාපි ‘‘සීහානංවා’’ති වුත්තෙ සීහානං නාදො වියාති අයමත්ථො වුත්තො එව හොති. තත්ථ මුඛසද්දසන්නිධානං හොතීති චෙ, ඉධාපි ‘‘නදන්තාන’’න්ති පදසන්නිධානතො, තස්මා සීහානංවාති නිදස්සනවචනං. නදන්තානන්ති තස්ස නිදස්සිතබ්බෙන සම්බන්ධදස්සනං. දාඨීනන්ති තබ්බිසෙසනං. ගිරිගබ්භරෙති තස්ස පවත්තිට්ඨානදස්සනං. සුණාථාති සවනෙ නියොජනං. භාවිතත්තානන්ති සොතබ්බස්ස පභවදස්සනං. ගාථාති සොතබ්බවත්ථුදස්සනං. අත්ථුපනායිකාති තබ්බිසෙසනං. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘සීහානං නදන්තානං දාඨීන’’න්ති පුල්ලිඞ්ගවසෙන ආගතං, ලිඞ්ගං පන පරිවත්තෙත්වා ‘‘සීහීන’’න්තිආදිනා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙනාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. එකසෙසවසෙන වා සීහා ච සීහියො ච සීහා, තෙසං සීහානන්තිආදිනා සාධාරණා හෙතා තිස්සො නිදානගාථා ථෙරගාථානං ථෙරීගාථානඤ්චාති.

තත්ථ සහනතො හනනතො ච සීහො. යථා හි සීහස්ස මිගරඤ්ඤො බලවිසෙසයොගතො සරභමිගමත්තවරවාරණාදිතොපි පරිස්සයො නාම නත්ථි, වාතාතපාදිපරිස්සයම්පි සො සහතියෙව, ගොචරාය පක්කමන්තොපි තෙජුස්සදතාය මත්තගන්ධහත්ථිවනමහිංසාදිකෙ සමාගන්ත්වා අභීරූ අඡම්භී අභිභවති, අභිභවන්තො ච තෙ අඤ්ඤදත්ථු හන්ත්වා තත්ථ මුදුමංසානි භක්ඛයිත්වා සුඛෙනෙව විහරති, එවමෙතෙපි මහාථෙරා අරියබලවිසෙසයොගෙන සබ්බෙසම්පි පරිස්සයානං සහනතො, රාගාදිසංකිලෙසබලස්ස අභිභවිත්වා හනනතො පජහනතො තෙජුස්සදභාවෙන කුතොචිපි අභීරූ අඡම්භී ඣානාදිසුඛෙන විහරන්තීති සහනතො හනනතො ච සීහා වියාති සීහා. සද්දත්ථතො පන යථා කන්තනත්ථෙන ආදිඅන්තවිපල්ලාසතො තක්කං වුච්චති, එවං හිංසනට්ඨෙන සීහො වෙදිතබ්බො. තථා සහනට්ඨෙන. පිසොදරාදිපක්ඛෙපෙන නිරුත්තිනයෙන පන වුච්චමානෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

අථ වා යථා මිගරාජා කෙසරසීහො අත්තනො තෙජුස්සදතාය එකචාරී විහරති, න කඤ්චි සහායං පච්චාසීසති, එවමෙතෙපි තෙජුස්සදතාය විවෙකාභිරතියා ච එකචාරිනොති එකචරියට්ඨෙනපි සීහා වියාති සීහා, තෙනාහ – භගවා ‘‘සීහංවෙකචරං නාග’’න්ති (සං. නි. 1.30; සු. නි. 168).

අථ වා අසන්තාසනජවපරක්කමාදිවිසෙසයොගතො සීහා වියාති සීහා, එතෙ මහාථෙරා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අසනියා ඵලන්තියා න සන්තසන්ති, කතමෙව ද්වෙ? භික්ඛු ච ඛීණාසවො සීහො ච මිගරාජා’’ති (අ. නි. 2.60).

ජවොපි සීහස්ස අඤ්ඤෙහි අසාධාරණො, තථා පරක්කමො. තථා හි සො උසභසතම්පි ලඞ්ඝිත්වා වනමහිංසාදීසු නිපතති, පොතකොපි සමානො පභින්නමදානම්පි මත්තවරවාරණානං පටිමානං භින්දිත්වා දන්තකළීරංව ඛාදති. එතෙසං පන අරියමග්ගජවො ඉද්ධිජවො ච අඤ්ඤෙහි අසාධාරණො, සම්මප්පධානපරක්කමො ච නිරතිසයො. තස්මා සීහානංවාති සීහසදිසානං විය. සීහස්ස චෙත්ථ හීනූපමතා දට්ඨබ්බා, අච්චන්තවිසිට්ඨස්ස සහනාදිඅත්ථස්ස ථෙරෙස්වෙව ලබ්භනතො.

නදන්තානන්ති ගජ්ජන්තානං. ගොචරපරක්කමතුට්ඨිවෙලාදීසු හි යථා සීහා අත්තනො ආසයතො නික්ඛමිත්වා විජම්භිත්වා සීහනාදං අභීතනාදං නදන්ති, එවං එතෙපි විසයජ්ඣත්තපච්චවෙක්ඛණඋදානාදිකාලෙසු ඉමං අභීතනාදං නදිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘සීහානංව නදන්තාන’’න්ති. දාඨීනන්ති දාඨාවන්තානං. පසට්ඨදාඨීනං, අතිසයදාඨානන්ති වා අත්ථො. යථා හි සීහා අතිවිය දළ්හානං තික්ඛානඤ්ච චතුන්නං දාඨානං බලෙන පටිපක්ඛං අභිභවිත්වා අත්තනො මනොරථං මත්ථකං පූරෙන්ති, එවමෙතෙපි චතුන්නං අරියමග්ගදාඨානං බලෙන අනාදිමති සංසාරෙ අනභිභූතපුබ්බපටිපක්ඛං අභිභවිත්වා අත්තනො මනොරථං මත්ථකං පාපෙසුං. ඉධාපි දාඨා වියාති දාඨාති සදිසකප්පනාවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ගිරිගබ්භරෙති පබ්බතගුහායං, සමීපත්ථෙ භුම්මවචනං. ‘‘ගිරිගව්හරෙ’’ති කෙචි පඨන්ති. පබ්බතෙසු වනගහනෙ වනසණ්ඩෙති අත්ථො. ඉදං පන නෙසං විරොචනට්ඨානදස්සනඤ්චෙව සීහනාදස්ස යොග්යභූමිදස්සනඤ්ච. නදන්තානං ගිරිගබ්භරෙති යොජනා. යථා හි සීහා යෙභුය්යෙන ගිරිගබ්භරෙ අඤ්ඤෙහි දුරාසදතාය ජනවිවිත්තෙ වසන්තා අත්තනො දස්සනෙන උප්පජ්ජනකස්ස ඛුද්දකමිගසන්තාසස්ස පරිහරණත්ථං ගොචරගමනෙ සීහනාදං නදන්ති, එවමෙතෙපි අඤ්ඤෙහි දුරාසදගිරිගබ්භරසදිසෙව සුඤ්ඤාගාරෙවසන්තා ගුණෙහි ඛුද්දකානං පුථුජ්ජනානං තණ්හාදිට්ඨිපරිත්තාසපරිවජ්ජනත්ථං වක්ඛමානගාථාසඞ්ඛාතං අභීතනාදං නදිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘සීහානංව නදන්තානං, දාඨීනං ගිරිගබ්භරෙ’’ති.

සුණාථාති සවනාණත්තිකවචනං, තෙන වක්ඛමානානං ගාථානං සන්නිපතිතාය පරිසාය සොතුකාමතං උප්පාදෙන්තො සවනෙ ආදරං ජනෙති, උස්සාහං සමුට්ඨාපෙන්තො ගාරවං බහුමානඤ්ච උපට්ඨපෙති. අථ වා ‘‘සීහාන’’න්තිආදීනං පදානං සදිසකප්පනාය විනා මුඛ්යවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. තස්මා දළ්හතික්ඛභාවෙන පසට්ඨාතිසයදාඨතාය දාඨීනං ගිරිගබ්භරෙ නදන්තානං සීහගජ්ජිතං ගජ්ජන්තානං සීහානං මිගරාජූනං විය තෙසං අභීතනාදසදිසා ගාථා සුණාථාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යථා සීහනාදං නදන්තානං සීහානං මිගරාජූනං කුතොචිපි භයාභාවතො සො අභීතනාදො තදඤ්ඤමිගසන්තාසකරො, එවං භාවිතත්තානං අප්පමත්තානං ථෙරානං සීහනාදසදිසියො සබ්බසො භයහෙතූනං සුප්පහීනත්තා අභීතනාදභූතා, පමත්තජනසන්තාසකරා ගාථා සුණාථා’’ති.

භාවිතත්තානන්ති භාවිතචිත්තානං. චිත්තඤ්හි ‘‘අත්තා හි කිර දුද්දමො (ධ. ප. 159) යො වෙ ඨිතත්තො තසරංව උජ්ජූ’’ති (සු. නි. 217) ච ‘‘අත්තසම්මාපණිධී’’ති (ඛු. පා. 5.4; සු. නි. 263) ච එවමාදීසු අත්තාති වුච්චති, තස්මා අධිචිත්තානුයොගෙන සමථවිපස්සනාභිවඩ්ඪිතචිත්තානං සමථවිපස්සනාභාවනාමත්ථකං පාපෙත්වා ඨිතානන්ති අත්ථො. අථ වා භාවිතත්තානන්ති භාවිතසභාවානං, සභාවභූතසීලාදිභාවිතානන්ති අත්ථො. ගීයතීති ගාථා, අනුට්ඨුභාදිවසෙන ඉසීහි පවත්තිතං චතුප්පදං ඡප්පදං වා වචනං. අඤ්ඤෙසම්පි තංසදිසතාය තථා වුච්චන්ති. අත්තත්ථාදිභෙදෙ අත්ථෙ උපනෙන්ති තෙසු වා උපනිය්යන්තීති අත්ථූපනායිකා.

අථ වා භාවිතත්තානන්ති භාවිතත්තාභාවානං, අත්තභාවො හි ආහිතො අහං මානො එත්ථාති ‘‘අත්තා’’ති වුච්චති, සො ච තෙහි අප්පමාදභාවනාය අනවජ්ජභාවනාය භාවිතො සම්මදෙව ගුණගන්ධං ගාහාපිතො. තෙන තෙසං කායභාවනා සීලභාවනා චිත්තභාවනා පඤ්ඤාභාවනාති චතුන්නම්පි භාවනානං පරිපුණ්ණභාවං දස්සෙති. ‘‘භාවනා’’ති ච සම්බොධිපටිපදා ඉධාධිප්පෙතා. යායං සච්චසම්බොධි අත්ථි, සා දුවිධා අභිසමයතො තදත්ථතො ච. සම්බොධි පන තිවිධා සම්මාසම්බොධි පච්චෙකසම්බොධි සාවකසම්බොධීති. තත්ථ සම්මා සාමං සබ්බධම්මානං බුජ්ඣනතො බොධනතො ච සම්මාසම්බොධි. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං මග්ගඤාණං මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ‘‘සම්මාසම්බොධී’’ති වුච්චති. තෙනාහ –

‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.161).

බොධනෙය්යබොධනත්ථො හි බලෙසු වසීභාවො. පච්චෙකං සයමෙව බොධීති පච්චෙකසම්බොධි, අනනුබුද්ධො සයම්භූඤාණෙන සච්චාභිසමයොති අත්ථො. සම්මාසම්බුද්ධානඤ්හි සයම්භූඤාණතාය සයමෙව පවත්තමානොපි සච්චාභිසමයො සානුබුද්ධො අපරිමාණානං සත්තානං සච්චාභිසමයස්ස හෙතුභාවතො. ඉමෙසං පන සො එකස්සාපි සත්තස්ස සච්චාභිසමයහෙතු න හොති. සත්ථු ධම්මදෙසනාය සවනන්තෙ ජාතාති සාවකා. සාවකානං සච්චාභිසමයො සාවකසම්බොධි. තිවිධාපෙසා තිණ්ණං බොධිසත්තානං යථාසකං ආගමනීයපටිපදාය මත්ථකප්පත්තියා සතිපට්ඨානාදීනං සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මානං භාවනාපාරිපූරීති වෙදිතබ්බා ඉතරාභිසමයානං තදවිනාභාවතො. න හි සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන විනා භාවනාභිසමයො සම්භවති, සති ච භාවනාභිසමයෙ පහානාභිසමයො පරිඤ්ඤාභිසමයො ච සිද්ධොයෙව හොතීති.

යදා හි මහාබොධිසත්තො පරිපූරිතබොධිසම්භාරො චරිමභවෙ කතපුබ්බකිච්චො බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ – ‘‘න තාවිමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි, යාව න මෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතී’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො අසම්පත්තාය එව සඤ්ඣාවෙලාය මාරබලං විධමිත්වා පුරිමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන අනෙකාකාරවොකාරෙ පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධෙ අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුවිසොධනෙන චුතූපපාතඤාණඅනාගතංසඤාණානි අධිගන්ත්වා පච්ඡිමයාමෙ ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො ජායති ච ජීයති ච මීයති ච චවති ච උපපජ්ජති ච, අථ ච පනිමස්ස දුක්ඛස්ස නිස්සරණං නප්පජානාති ජරාමරණස්සා’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57) ජරාමරණතො පට්ඨාය පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන විපස්සනං අභිනිවිසිත්වා මහාගහනං ඡින්දිතුං නිසදසිලායං ඵරසුං නිසෙන්තො විය කිලෙසගහනං ඡින්දිතුං ලොකනාථො ඤාණඵරසුං තෙජෙන්තො බුද්ධභාවාය හෙතුසම්පත්තියා පරිපාකං ගතත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමාය විපස්සනං ගබ්භං ගණ්හාපෙන්තො අන්තරන්තරා නානාසමාපත්තියො සමාපජ්ජිත්වා යථාවවත්ථාපිතෙ නාමරූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙන අනෙකාකාරවොකාරසඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො ඡත්තිංසකොටිසතසහස්සමුඛෙන සම්මසනවාරං විත්ථාරෙත්වා තත්ථ මහාවජිරඤාණසඞ්ඛාතෙ විපස්සනාඤාණෙ තික්ඛෙ සූරෙ පසන්නෙ වුට්ඨානගාමිනිභාවෙන පවත්තමානෙ යදා තං මග්ගෙන ඝටෙති, තදා මග්ගපටිපාටියා දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං ඛෙපෙන්තො අග්ගමග්ගක්ඛණෙ සම්මාසම්බොධිං අධිගච්ඡති නාම, අග්ගඵලක්ඛණතො පට්ඨාය අධිගතො නාම. සම්මාසම්බුද්ධභාවතො දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදයොපි තස්ස තදා හත්ථගතායෙව හොන්තීති අයං තාව අභිසමයතො සම්මාසම්බොධිපටිපදා. තදත්ථතො පන මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය යාව තුසිතභවනෙ නිබ්බත්ති, එත්ථන්තරෙ පවත්තං බොධිසම්භාරසම්භරණං. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං සබ්බාකාරසම්පන්නං චරියාපිටකවණ්ණනායං විත්ථාරතො වුත්තමෙවාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං.

පච්චෙකබොධිසත්තාපි පච්චෙකබොධියා කතාභිනීහාරා අනුපුබ්බෙන සම්භතපච්චෙකසම්බොධිසම්භාරා තාදිසෙ කාලෙ චරිමත්තභාවෙ ඨිතා ඤාණස්ස පරිපාකගතභාවෙන උපට්ඨිතං සංවෙගනිමිත්තං ගහෙත්වා සවිසෙසං භවාදීසු ආදීනවං දිස්වා සයම්භූඤාණෙන පවත්ති පවත්තිහෙතුං නිවත්ති නිවත්තිහෙතුඤ්ච පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘සො ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යොනිසො මනසි කරොතී’’තිආදිනා ආගතනයෙන චතුසච්චකම්මට්ඨානං පරිබ්රූහෙන්තා අත්තනො අභිනීහාරානුරූපං සඞ්ඛාරෙ පරිමද්දන්තා අනුක්කමෙන විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අග්ගමග්ගං අධිගච්ඡන්තා පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣන්ති නාම, අග්ගඵලක්ඛණතො පට්ඨාය පච්චෙකසම්බුද්ධා නාම හුත්වා සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යා හොන්ති.

සාවකා පන සත්ථු සබ්රහ්මචාරිනො වා චතුසච්චකම්මට්ඨානකථං සුත්වා තස්මිංයෙව ඛණෙ කාලන්තරෙ වා තජ්ජං පටිපත්තිං අනුතිට්ඨන්තා ඝටෙන්තා වායමන්තා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා, යදි වා පටිපදාය වඩ්ඪන්තියා, සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තා අත්තනො අභිනීහාරානුරූපසිද්ධිඅග්ගසාවකභූමියා වා කෙවලං වා අග්ගමග්ගක්ඛණෙ සාවකසම්බොධිං අධිගච්ඡන්ති නාම. තතො පරං සාවකබුද්ධා නාම හොන්ති සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යා. එවං තාව අභිසමයතො පච්චෙකසම්බොධි සාවකසම්බොධි ච වෙදිතබ්බා.

තදත්ථතො පන යථා මහාබොධිසත්තානං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං සතසහස්සඤ්ච බොධිසම්භාරසම්භරණං ඉච්ඡිතබ්බං මජ්ඣිමපරිච්ඡෙදෙන අට්ඨ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං සතසහස්සඤ්ච, උපරිමපරිච්ඡෙදෙන සොළස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං සතසහස්සඤ්ච එතෙ ච භෙදා පඤ්ඤාධිකසද්ධාධිකවීරියාධිකවසෙන වෙදිතබ්බා. පඤ්ඤාධිකානඤ්හි සද්ධා මන්දා හොති පඤ්ඤා තික්ඛා, තතො ච උපායකොසල්ලස්ස විසදනිපුණභාවෙන නචිරස්සෙව පාරමියො පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. සද්ධාධිකානං පඤ්ඤා මජ්ඣිමා හොතීති තෙසං නාතිසීඝං නාතිසණිකං පාරමියො පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. වීරියාධිකානං පන පඤ්ඤා මන්දා හොතීති තෙසං චිරෙනෙව පාරමියො පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. න එවං පච්චෙකබොධිසත්තානං. තෙසඤ්හි සතිපි පඤ්ඤාධිකභාවෙ ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං සතසහස්සඤ්ච බොධිසම්භාරසම්භරණං ඉච්ඡිතබ්බං, න තතො ඔරං. සද්ධාධිකවීරියාධිකාපි වුත්තපරිච්ඡෙදතො පරං කතිපයෙ එව කප්පෙ අතික්කමිත්වා පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣන්ති, න තතියං අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති. සාවකබොධිසත්තානං පන යෙසං අග්ගසාවකභාවාය අභිනීහාරො, තෙසං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං කප්පානං සතසහස්සඤ්ච සම්භාරසම්භරණං ඉච්ඡිතබ්බං. යෙසං මහාසාවකභාවාය, තෙසං කප්පානං සතසහස්සමෙව, තථා බුද්ධස්ස මාතාපිතූනං උපට්ඨාකස්ස පුත්තස්ස ච. තත්ථ යථා –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොහානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59) –

එවං වුත්තෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා කතපණිධානානං මහාබොධිසත්තානං මහාභිනීහාරතො පභුති සවිසෙසං දානාදීසු යුත්තප්පයුත්තානං දිවසෙ දිවසෙ වෙස්සන්තරදානසදිසං මහාදානං දෙන්තානං තදනුරූපසීලාදිකෙ සබ්බපාරමිධම්මෙ ආචිනන්තානම්පි යථාවුත්තකාලපරිච්ඡෙදං අසම්පත්වා අන්තරා එව බුද්ධභාවප්පත්ති නාම නත්ථි. කස්මා? ඤාණස්ස අපරිපච්චනතො. පරිච්ඡින්නකාලෙ නිප්ඵාදිතං විය හි සස්සං බුද්ධඤාණං යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙනෙව වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්තං ගබ්භං ගණ්හන්තං පරිපාකං ගච්ඡතීති එවං –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, විගතාසවදස්සනං;

අධිකාරො ඡන්දතා එතෙ, අභිනීහාරකාරණා’’ති. (සු. නි. අට්ඨ. 1.ඛග්ගවිසාණසුත්තවණ්ණනා) –

ඉමෙ පඤ්ච ධම්මෙ සමොධානෙත්වා කතාභිනීහාරානං පච්චෙකබොධිසත්තානං ‘‘අධිකාරො ඡන්දතා’’ති ද්වඞ්ගසමන්නාගතාය පත්ථනාය වසෙන කතපණිධානානං සාවකබොධිසත්තානඤ්ච තත්ථ තත්ථ වුත්තකාලපරිච්ඡෙදං අසම්පත්වා අන්තරා එව පච්චෙකසම්බොධියා යථාවුත්තසාවකසම්බොධියා ච අධිගමො නත්ථි. කස්මා? ඤාණස්ස අපරිපච්චනතො. ඉමෙසම්පි හි යථා මහාබොධිසත්තානං දානාදිපාරමීහි පරිබ්රූහිතා පඤ්ඤාපාරමී අනුක්කමෙන ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී බුද්ධඤාණං පරිපූරෙති, එවං දානාදීහි පරිබ්රූහිතා අනුපුබ්බෙන යථාරහං ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී පච්චෙකබොධිඤාණං සාවකබොධිඤාණඤ්ච පරිපූරෙති. දානපරිචයෙන හෙතෙ තත්ථ තත්ථ භවෙ අලොභජ්ඣාසයතාය සබ්බත්ථ අසඞ්ගමානසා අනපෙක්ඛචිත්තා හුත්වා, සීලපරිචයෙන සුසංවුතකායවාචතාය සුපරිසුද්ධකායවචීකම්මන්තා පරිසුද්ධාජීවා ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනො හුත්වා ජාගරියානුයොගෙන චිත්තං සමාදහන්ති, ස්වායං තෙසං ජාගරියානුයොගො ගතපච්චාගතිකවත්තවසෙන වෙදිතබ්බො.

එවං පන පටිපජ්ජන්තානං අධිකාරසම්පත්තියා අප්පකසිරෙනෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්චාභිඤ්ඤා ඡළභිඤ්ඤා අධිට්ඨානභූතා පුබ්බභාගවිපස්සනා ච හත්ථගතායෙව හොන්ති. වීරියාදයො පන තදන්තොගධා එව. යඤ්හි පච්චෙකබොධියා සාවකබොධියා වා අත්ථාය දානාදිපුඤ්ඤසම්භරණෙ අබ්භුස්සහනං, ඉදං වීරියං. යං තදනුපරොධස්ස සහනං, අයං ඛන්ති. යං දානසීලාදිසමාදානාවිසංවාදනං, ඉදං සච්චං. සබ්බත්ථමෙව අචලසමාධානාධිට්ඨානං, ඉදං අධිට්ඨානං . යා දානසීලාදීනං පවත්තිට්ඨානභූතෙසු සත්තෙසු හිතෙසිතා, අයං මෙත්තා. යං සත්තානං කතවිප්පකාරෙසු අජ්ඣුපෙක්ඛනං, අයං උපෙක්ඛාති. එවං දානසීලභාවනාසු සීලසමාධිපඤ්ඤාසු ච සිජ්ඣමානාසු වීරියාදයො සිද්ධා එව හොන්ති. සායෙව පච්චෙකබොධිඅත්ථාය සාවකබොධිඅත්ථාය ච දානාදිපටිපදා තෙසං බොධිසත්තානං සන්තානස්ස භාවනතො පරිභාවනතො භාවනා නාම. විසෙසතො දානසීලාදීහි ස්වාභිසඞ්ඛතෙ සන්තානෙ පවත්තා සමථවිපස්සනාපටිපදා, යතො තෙ බොධිසත්තා පුබ්බයොගාවචරසමුදාගමසම්පන්නා හොන්ති. තෙනාහ භගවා –

‘‘පඤ්චිමෙ, ආනන්ද, ආනිසංසා පුබ්බයොගාවචරෙ. කතමෙ පඤ්ච? ඉධානන්ද, පුබ්බයොගාවචරො දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්ච අඤ්ඤං ආරාධෙති, නො චෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්ච අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ මරණකාලෙ අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ දෙවපුත්තො සමානො අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති, අථ පච්ඡිමෙ කාලෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො හොතී’’ති (සු. නි. අට්ඨ. 1.ඛග්ගවිසාණසුත්තවණ්ණනා).

ඉති පුබ්බභාගපටිපදාභූතාය පාරමිතාපරිභාවිතාය සමථවිපස්සනාභාවනාය නිරොධගාමිනිපටිපදාභූතාය අභිසමයසඞ්ඛාතාය මග්ගභාවනාය ච භාවිතත්තභාවා බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකා භාවිතත්තා නාම. තෙසු ඉධ බුද්ධසාවකා අධිප්පෙතා.

එත්ථ ච ‘‘සීහානංවා’’ති ඉමිනා ථෙරානං සීහසමානවුත්තිතාදස්සනෙන අත්තනො පටිපක්ඛෙහි අනභිභවනීයතං, තෙ ච අභිභුය්ය පවත්තිං දස්සෙති. ‘‘සීහානංව නදන්තානං…පෙ… ගාථා’’ති ඉමිනා ථෙරගාථානං සීහනාදසදිසතාදස්සනෙන තාසං පරවාදෙහි අනභිභවනීයතං, තෙ ච අභිභවිත්වා පවත්තිං දස්සෙති. ‘‘භාවිතත්තාන’’න්ති ඉමිනා තදුභයස්ස කාරණං විභාවෙති. භාවිතත්තභාවෙන ථෙරා ඉධ සීහසදිසා වුත්තා, තෙසඤ්ච ගාථා සීහනාදසදිසියො. ‘‘අත්ථූපනායිකා’’ති ඉමිනා අභිභවනෙ පයොජනං දස්සෙති. තත්ථ ථෙරානං පටිපක්ඛො නාම සංකිලෙසධම්මො, තදභිභවො තදඞ්ගිවික්ඛම්භනප්පහානෙහි සද්ධිං සමුච්ඡෙදප්පහානං. තස්මිං සති පටිපස්සද්ධීප්පහානං නිස්සරණප්පහානඤ්ච සිද්ධමෙව හොති, යතො තෙ භාවිතත්තාති වුච්චන්ති. මග්ගක්ඛණෙ හි අරියා අප්පමාදභාවනං භාවෙන්ති නාම, අග්ගඵලක්ඛණතො පට්ඨාය භාවිතත්තා නාමාති වුත්තොවායමත්ථො.

තෙසු තදඞ්ගප්පහානෙන නෙසං සීලසම්පදා දස්සිතා, වික්ඛම්භනප්පහානෙන සමාධිසම්පදා, සමුච්ඡෙදප්පහානෙන පඤ්ඤාසම්පදා, ඉතරෙන තාසං ඵලං දස්සිතං. සීලෙන ච තෙසං පටිපත්තියා ආදිකල්යාණතා දස්සිතා, ‘‘කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං’’ (සං. නි. 5.369), ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය’’ (සං. නි. 1.23; විසුද්ධි. 1.1), ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්ති (ධ. ප. 183; දී. නි. 2.90) ච වචනතො සීලං පටිපත්තියා ආදිකල්යාණංව අවිප්පටිසාරාදිගුණාවහත්තා. සමාධිනා මජ්ඣෙකල්යාණතා දස්සිතා, ‘‘චිත්තං භාවයං’’, ‘‘කුසලස්ස උපසම්පදා’’ති ච වචනතො සමාධිපටිපත්තියා මජ්ඣෙකල්යාණොව, ඉද්ධිවිධාදිගුණාවහත්තා. පඤ්ඤාය පරියොසානකල්යාණතා දස්සිතා, ‘‘සචිත්තපරියොදපනං’’ (ධ. ප. 183; දී. නි. 2.90), ‘‘පඤ්ඤං භාවය’’න්ති (සං. නි. 1.23; විසුද්ධි. 1.1) ච වචනතො පඤ්ඤා පටිපත්තියා පරියොසානංව, පඤ්ඤුත්තරතො කුසලානං ධම්මානං සාව කල්යාණා ඉට්ඨානිට්ඨෙසු තාදිභාවාවහත්තා.

‘‘සෙලො යථා එකඝනො, වාතෙන න සමීරති; (මහාව. 244);

එවං නින්දාපසංසාසු, න සමිඤ්ජන්ති පණ්ඩිතා’’ති. (ධ. ප. 81) –

හි වුත්තං.

තථා සීලසම්පදාය තෙවිජ්ජභාවො දස්සිතො. සීලසම්පත්තිඤ්හි නිස්සාය තිස්සො විජ්ජා පාපුණන්ති. සමාධිසම්පදාය ඡළභිඤ්ඤාභාවො. සමාධිසම්පත්තිඤ්හි නිස්සාය ඡළභිඤ්ඤා පාපුණන්ති. පඤ්ඤාසම්පදාය පභින්නපටිසම්භිදාභාවො. පඤ්ඤාසම්පදඤ්හි නිස්සාය චතස්සො පටිසම්භිදා පාපුණන්ති. ඉමිනා තෙසං ථෙරානං කෙචි තෙවිජ්ජා, කෙචි ඡළභිඤ්ඤා, කෙචි පටිසම්භිදාපත්තාති අයමත්ථො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

තථා සීලසම්පදාය තෙසං කාමසුඛානුයොගසඞ්ඛාතස්ස අන්තස්ස පරිවජ්ජනං දස්සෙති. සමාධිසම්පදාය අත්තකිලමථානුයොගසඞ්ඛාතස්ස, පඤ්ඤාසම්පදාය මජ්ඣිමාය පටිපදාය සෙවනං දස්සෙති. තථා සීලසම්පදාය තෙසං වීතික්කමප්පහානං කිලෙසානං දස්සෙති. සමාධිසම්පදාය පරියුට්ඨානප්පහානං , පඤ්ඤාසම්පදාය අනුසයප්පහානං දස්සෙති. සීලසම්පදාය වා දුච්චරිතසංකිලෙසවිසොධනං, සමාධිසම්පදාය තණ්හාසංකිලෙසවිසොධනං, පඤ්ඤාසම්පදාය දිට්ඨිසංකිලෙසවිසොධනං දස්සෙති. තදඞ්ගප්පහානෙන වා නෙසං අපායසමතික්කමො දස්සිතො. වික්ඛම්භනප්පහානෙන කාමධාතුසමතික්කමො, සමුච්ඡෙදප්පහානෙන සබ්බභවසමතික්කමො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

‘‘භාවිතත්තාන’’න්ති වා එත්ථ සීලභාවනා, චිත්තභාවනා පඤ්ඤාභාවනාති තිස්සො භාවනා වෙදිතබ්බා කායභාවනාය තදන්තොගධත්තා. සීලභාවනා ච පටිපත්තියා ආදීති සබ්බං පුරිමසදිසං . යථා පන සීහනාදං පරෙ මිගගණා න සහන්ති, කුතො අභිභවෙ, අඤ්ඤදත්ථු සීහනාදොව තෙ අභිභවති එවමෙව අඤ්ඤතිත්ථියවාදා ථෙරානං වාදෙ න සහන්ති, කුතො අභිභවෙ, අඤ්ඤදත්ථු ථෙරවාදාව තෙ අභිභවන්ති. තං කිස්ස හෙතු? ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති (ධ. ප. 277-279) ‘‘නිබ්බානධාතූ’’ති ච පවත්තනතො. න හි ධම්මතො සක්කා කෙනචි අඤ්ඤථා කාතුං අප්පටිවත්තනීයතො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො ආවිභවිස්සති. එවමෙත්ථ සඞ්ඛෙපෙනෙව පඨමගාථාය අත්ථවිභාවනා වෙදිතබ්බා.

දුතියගාථායං පන අයං සම්බන්ධදස්සනමුඛෙන අත්ථවිභාවනා. තත්ථ යෙසං ථෙරානං ගාථා සාවෙතුකාමො, තෙ සාධාරණවසෙන නාමතො ගොත්තතො ගුණතො ච කිත්තෙතුං ‘‘යථානාමා’’තිආදි වුත්තං. අසාධාරණතො පන තත්ථ තත්ථ ගාථාස්වෙව ආවිභවිස්සති. තත්ථ යථානාමාති යංයංනාමා, සුභූති මහාකොට්ඨිකොතිආදිනා නයෙන නාමධෙය්යෙන පඤ්ඤාතාති අත්ථො. යථාගොත්තාති යංයංගොත්තා, ගොතමො කස්සපොතිආදිනා නයෙන කුලපදෙසෙන යාය යාය ජාතියා පඤ්ඤාතාති අත්ථො. යථාධම්මවිහාරිනොති යාදිසධම්මවිහාරිනො, පරියත්තිපරමතායං අට්ඨත්වා යථානුරූපං සමාපත්තිවිහාරිනො හුත්වා විහරිංසූති අත්ථො. අථ වා යථාධම්මවිහාරිනොති යථාධම්මා විහාරිනො ච, යාදිසසීලාදිධම්මා දිබ්බවිහාරාදීසු අභිණ්හසො විහරමානා යාදිසවිහාරා චාති අත්ථො. යථාධිමුත්තාති යාදිසඅධිමුත්තිකා සද්ධාධිමුත්තිපඤ්ඤාධිමුත්තීසු යංයංඅධිමුත්තිකා සුඤ්ඤතමුඛාදීසු වා යථා යථා නිබ්බානං අධිමුත්තාති යථාධිමුත්තා. ‘‘නිබ්බානං අධිමුත්තානං, අත්ථං ගච්ඡන්ති ආසවා’’ති (ධ. ප. 226) හි වුත්තං. උභයඤ්චෙතං පුබ්බභාගවසෙන වෙදිතබ්බං. අරහත්තප්පත්තිතො පුබ්බෙයෙව හි යථාවුත්තමධිමුච්චනං, න පරතො. තෙනාහ භගවා –

‘‘අස්සද්ධො අකතඤ්ඤූ ච, සන්ධිච්ඡෙදො ච යො නරො’’තිආදි. (ධ. ප. 97).

‘‘යථාවිමුත්තා’’ති වා පාඨො, පඤ්ඤාවිමුත්තිඋභතොභාගවිමුත්තීසු යංයංවිමුත්තිකාති අත්ථො. සප්පඤ්ඤාති තිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤාය පාරිහාරිකපඤ්ඤාය භාවනාපඤ්ඤාය චාති තිවිධායපි පඤ්ඤාය පඤ්ඤවන්තො. විහරිංසූති තාය එව සප්පඤ්ඤතාය යථාලද්ධෙන ඵාසුවිහාරෙනෙව වසිංසු. අතන්දිතාති අනලසා, අත්තහිතපටිපත්තියං යථාබලං පරහිතපටිපත්තියඤ්ච උට්ඨානවන්තොති අත්ථො.

එත්ථ ච පන නාමගොත්තග්ගහණෙන තෙසං ථෙරානං පකාසපඤ්ඤාතභාවං දස්සෙති. ධම්මවිහාරග්ගහණෙන සීලසම්පදං සමාධිසම්පදඤ්ච දස්සෙති. ‘‘යථාධිමුත්තා සප්පඤ්ඤා’’ති ඉමිනා පඤ්ඤාසම්පදං . ‘‘අතන්දිතා’’ති ඉමිනා සීලසම්පදාදීනං කාරණභූතං වීරියසම්පදං දස්සෙති. ‘‘යථානාමා’’ති ඉමිනා තෙසං පකාසනනාමතං දස්සෙති. ‘‘යථාගොත්තා’’ති ඉමිනා සද්ධානුසාරීධම්මානුසාරීගොත්තසම්පත්තිසමුදාගමං, ‘‘යථාධම්මවිහාරිනො’’තිආදිනා සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනං සම්පත්තිසමුදාගමං, ‘‘අතන්දිතා’’ති ඉමිනා එවං අත්තහිතසම්පත්තියං ඨිතානං පරහිතපටිපත්තිං දස්සෙති.

අථ වා ‘‘යථානාමා’’ති ඉදං තෙසං ථෙරානං ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යදස්සනං සමඤ්ඤාමත්තකිත්තනතො. ‘‘යථාගොත්තා’’ති ඉදං කුලපුත්තභාවදස්සනං කුලාපදෙස කිත්තනතො. තෙන නෙසං සද්ධාපබ්බජිතභාවං දස්සෙති . ‘‘යථාධම්මවිහාරිනො’’ති ඉදං චරණසම්පත්තිදස්සනං සීලසංවරාදීහි සමඞ්ගීභාවදීපනතො . ‘‘යථාධිමුත්තා සප්පඤ්ඤා’’ති ඉදං නෙසං විජ්ජාසම්පත්තිදස්සනං ආසවක්ඛයපරියොසානාය ඤාණසම්පත්තියා අධිගමපරිදීපනතො. ‘‘අතන්දිතා’’ති ඉදං විජ්ජාචරණසම්පත්තීනං අධිගමූපායදස්සනං. ‘‘යථානාමා’’ති වා ඉමිනා තෙසං පකාසනනාමතංයෙව දස්සෙති. ‘‘යථාගොත්තා’’ති පන ඉමිනා පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තිං දස්සෙති. න හි සම්මාඅප්පණිහිතත්තනො පුබ්බෙ ච අකතපුඤ්ඤස්ස සද්ධානුසාරීධම්මානුසාරිනො ගොත්තසම්පත්තිසමුදාගමො සම්භවති. ‘‘යථාධම්මවිහාරිනො’’ති ඉමිනා තෙසං පුරිමචක්කද්වයසම්පත්තිං දස්සෙති. න හි අප්පතිරූපෙ දෙසෙ වසතො සප්පුරිසූපනිස්සයරහිතස්ස ච තාදිසා ගුණවිසෙසා සම්භවන්ති. ‘‘යථාධිමුත්තා’’ති ඉමිනා සද්ධම්මසවනසම්පදාසමායොගං දස්සෙති. න හි පරතොඝොසෙන විනා සාවකානං සච්චසම්පටිවෙධො සම්භවති. ‘‘සප්පඤ්ඤා අතන්දිතා’’ති ඉමිනා යථාවුත්තස්ස ගුණවිසෙසස්ස අබ්යභිචාරිහෙතුං දස්සෙති ඤායාරම්භදස්සනතො.

අපරො නයො – ‘‘යථාගොත්තා’’ති එත්ථ ගොත්තකිත්තනෙන තෙසං ථෙරානං යොනිසොමනසිකාරසම්පදං දස්සෙති යථාවුත්තගොත්තසම්පන්නස්ස යොනිසොමනසිකාරසම්භවතො. ‘‘යථාධම්මවිහාරිනො’’ති එත්ථ ධම්මවිහාරග්ගහණෙන සද්ධම්මසවනසම්පදං දස්සෙති සද්ධම්මසවනෙන විනා තදභාවතො. ‘‘යථාධිමුත්තා’’ති ඉමිනා මත්ථකප්පත්තං ධම්මානුධම්මපටිපදං දස්සෙති. ‘‘සප්පඤ්ඤා’’ති ඉමිනා සබ්බත්ථ සම්පජානකාරිතං. ‘‘අතන්දිතා’’ති ඉමිනා වුත්තනයෙන අත්තහිතසම්පත්තිං පරිපූරෙත්වා ඨිතානං පරෙසං හිතසුඛාවහාය පටිපත්තියං අකිලාසුභාවං දස්සෙති. තථා ‘‘යථාගොත්තා’’ති ඉමිනා නෙසං සරණගමනසම්පදා දස්සිතා සද්ධානුසාරීගොත්තකිත්තනතො. ‘‘යථාධම්මවිහාරිනො’’ති ඉමිනා සීලක්ඛන්ධපුබ්බඞ්ගමො සමාධික්ඛන්ධො දස්සිතො. ‘‘යථාධිමුත්තා සප්පඤ්ඤා’’ති ඉමිනා පඤ්ඤක්ඛන්ධාදයො. සරණගමනඤ්ච සාවකගුණානං ආදි, සමාධි මජ්ඣෙ, පඤ්ඤා පරියොසානන්ති ආදිමජ්ඣපරියොසානදස්සනෙන සබ්බෙපි සාවකගුණා දස්සිතා හොන්ති.

ඊදිසී පන ගුණවිභූති යාය සම්මාපටිපත්තියා තෙහි අධිගතා, තං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ තත්ථ විපස්සිත්වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු තෙසු අරඤ්ඤරුක්ඛමූලපබ්බතාදීසු විවිත්තසෙනාසනෙසු. තත්ථ තත්ථාති වා තස්මිං තස්මිං උදානාදිකාලෙ. විපස්සිත්වාති සම්පස්සිත්වා. නාමරූපවවත්ථාපනපච්චයපරිග්ගහෙහි දිට්ඨිවිසුද්ධිකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියො සම්පාදෙත්වා කලාපසම්මසනාදික්කමෙන පඤ්චමං විසුද්ධිං අධිගන්ත්වා පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධියා මත්ථකං පාපනවසෙන විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඵුසිත්වාති පත්වා සච්ඡිකත්වා. අච්චුතං පදන්ති නිබ්බානං. තඤ්හි සයං අචවනධම්මත්තා අධිගතානං අච්චුතිහෙතුභාවතො ච නත්ථි එත්ථ චුතීති ‘‘අච්චුතං’’. සඞ්ඛතධම්මෙහි අසම්මිස්සභාවතාය තදත්ථිකෙහි පටිපජ්ජිතබ්බතාය ච ‘‘පද’’න්ති ච වුච්චති. කතන්තන්ති කතස්ස අන්තං. යො හි තෙහි අධිගතො අරියමග්ගො, සො අත්තනො පච්චයෙහි උප්පාදිතත්තා කතො නාම. තස්ස පන පරියොසානභූතං ඵලං කතන්තොති අධිප්පෙතං. තං කතන්තං අග්ගඵලං. අථ වා පච්චයෙහි කතත්තා නිප්ඵාදිතත්තා කතා නාම සඞ්ඛතධම්මා, තන්නිස්සරණභාවතො කතන්තො නිබ්බානං. තං කතන්තං. පච්චවෙක්ඛන්තාති ‘‘අධිගතං වත මයා අරියමග්ගාධිගමෙන ඉදං අරියඵලං, අධිගතා අසඞ්ඛතා ධාතූ’’ති අරියඵලනිබ්බානානි විමුත්තිඤාණදස්සනෙන පටිපත්තිං අවෙක්ඛමානා. අථ වා සච්චසම්පටිවෙධවසෙන යං අරියෙන කරණීයං පරිඤ්ඤාදිසොළසවිධං කිච්චං අග්ගඵලෙ ඨිතෙන නිප්ඵාදිතත්තා පරියොසාපිතත්තා කතං නාම, එවං කතං තං පච්චවෙක්ඛන්තා. එතෙන පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං දස්සිතං. පුරිමනයෙන පන ඉතරපච්චවෙක්ඛණානීති එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණානි දස්සිතානි හොන්ති.

ඉමමත්ථන්ති එත්ථ ඉමන්ති සකලො ථෙරථෙරීගාථානං අත්ථො අත්තනො ඉතරෙසඤ්ච තත්ථ සන්නිපතිතානං ධම්මසඞ්ගාහකමහාථෙරානං බුද්ධියං විපරිවත්තමානතාය ආසන්නො පච්චක්ඛොති ච කත්වා වුත්තං. අත්ථන්ති ‘‘ඡන්නා මෙ කුටිකා’’තිආදීහි ගාථාහි වුච්චමානං අත්තූපනායිකං පරූපනායිකං ලොකියලොකුත්තරපටිසංයුත්තං අත්ථං. අභාසිසුන්ති ගාථාබන්ධවසෙන කථෙසුං, තංදීපනියො ඉදානි මයා වුච්චමානා තෙසං භාවිතත්තානං ගාථා අත්තූපනායිකා සුණාථාති යොජනා. තෙ ච මහාථෙරා එවං කථෙන්තා අත්තනො සම්මාපටිපත්තිපකාසනීහි ගාථාහි සාසනස්ස එකන්තනිය්යානිකවිභාවනෙන පරෙපි තත්ථ සම්මාපටිපත්තියං නියොජෙන්තීති එතමත්ථං දීපෙති ආයස්මා ධම්මභණ්ඩාගාරිකො, තථා දීපෙන්තො ච ඉමාහි ගාථාහි තෙසං ථොමනං තාසඤ්ච තෙසං වචනස්ස නිදානභාවෙන ඨපනං ඨානගතමෙවාති දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං.

නිදානගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.