අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > ථෙරගාථා-අට්ඨකථා-1

දුකනිපාතෙ ¶ ¶ ¶ නත්ථි කොචි භවො නිච්චොතිආදිකා ආයස්මතො උත්තරත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ විජ්ජාධරො හුත්වා ආකාසෙන විචරති. තෙන ච සමයෙන සත්ථා තස්ස අනුග්ගණ්හනත්ථං වනන්තරෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි ඡබ්බණ්ණබුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙන්තො. සො අන්තලික්ඛෙන ගච්ඡන්තො භගවන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො ආකාසතො ඔරුය්හ සුවිසුද්ධෙහි විපුලෙහි කණිකාරපුප්ඵෙහි භගවන්තං පූජෙසි, පුප්ඵානි බුද්ධානුභාවෙන සත්ථු උපරි ඡත්තාකාරෙන අට්ඨංසු, සො තෙන භිය්යොසොමත්තාය පසන්නචිත්තො හුත්වා අපරභාගෙ කාලං කත්වා තාවතිංසෙ නිබ්බත්තිත්වා උළාරං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්තො යාවතායුකං තත්ථ ඨත්වා තතො චුතො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණමහාසාලපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, උත්තරොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො බ්රාහ්මණවිජ්ජාසු නිප්ඵත්තිං ගන්ත්වා ජාතියා රූපෙන විජ්ජාය වයෙන සීලාචාරෙන ච ලොකස්ස සම්භාවනීයො ජාතො. තස්ස තං සම්පත්තිං දිස්වා වස්සකාරො මගධමහාමත්තො අත්තනො ධීතරං දාතුකාමො හුත්වා අත්තනො අධිප්පායං පවෙදෙසි. සො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය තං පටික්ඛිපිත්වා කාලෙන කාලං ධම්මසෙනාපතිං පයිරුපාසන්තො තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා වත්තසම්පන්නො හුත්වා ථෙරං උපට්ඨහති.

තෙන ච සමයෙන ථෙරස්ස අඤ්ඤතරො ආබාධො උප්පන්නො, තස්ස භෙසජ්ජත්ථාය උත්තරො සාමණෙරො පාතොව පත්තචීවරමාදාය විහාරතො නික්ඛන්තො අන්තරාමග්ගෙ තළාකස්ස තීරෙ පත්තං ඨපෙත්වා උදකසමීපං ගන්ත්වා මුඛං ධොවති. අථ අඤ්ඤතරො උමඞ්ගචොරො ආරක්ඛපුරිසෙහි ¶ අනුබද්ධො අග්ගද්වාරෙනෙව නගරතො නික්ඛමිත්වා පලායන්තො අත්තනා ගහිතං රතනභණ්ඩිකං සාමණෙරස්ස පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා පලායි. සාමණෙරො පත්තසමීපං ¶ උපගතො. චොරං අනුබන්ධන්තා රාජපුරිසා ¶ සාමණෙරස්ස පත්තෙ භණ්ඩිකං දිස්වා, ‘‘අයං චොරො, ඉමිනා චොරියං කත’’න්ති සාමණෙරං පච්ඡාබාහං බන්ධිත්වා වස්සකාරස්ස බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙසුං. වස්සකාරො ච තදා රඤ්ඤො විනිච්ඡයෙ නියුත්තො හුත්වා ඡෙජ්ජභෙජ්ජං අනුසාසති. සො ‘‘පුබ්බෙ මම වචනං නාදියි, සුද්ධපාසණ්ඩියෙසු පබ්බජී’’ති ච බද්ධාඝාතත්තා කම්මං අසොධෙත්වාව ජීවන්තමෙව තං සූලෙ උත්තාසෙසි.

අථස්ස භගවා ඤාණපරිපාකං ඔලොකෙත්වා තං ඨානං ගන්ත්වා විප්ඵුරන්තහත්ථනඛමණිමයූඛසම්භින්නසිතාභතාය පග්ඝරන්තජාතිහිඞ්ගුලකසුවණ්ණරසධාරං විය ජාලාගුණ්ඨිතමුදුතලුනදීඝඞ්ගුලිහත්ථං උත්තරස්ස සීසෙ ඨපෙත්වා, ‘‘උත්තර, ඉදං තෙ පුරිමකම්මස්ස ඵලං උප්පන්නං, තත්ථ තයා පච්චවෙක්ඛණබලෙන අධිවාසනා කාතබ්බා’’ති වත්වා අජ්ඣාසයානුරූපං ධම්මං දෙසෙසි. උත්තරො අමතාභිසෙකසදිසෙන සත්ථු හත්ථසම්ඵස්සෙන සඤ්ජාතප්පසාදසොමනස්සතාය උළාරං පීතිපාමොජ්ජං පටිලභිත්වා යථාපරිචිතං විපස්සනාමග්ගං සමාරූළ්හො ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා සත්ථු ච දෙසනාවිලාසෙන තාවදෙව මග්ගපටිපාටියා සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.56.55-92) –

‘‘සුමෙධො නාම සම්බුද්ධො, බාත්තිංසවරලක්ඛණො;

විවෙකකාමො භගවා, හිමවන්තමුපාගමි.

‘‘අජ්ඣොගාහෙත්වා හිමවන්තං, අග්ගො කාරුණිකො මුනි;

පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාන, නිසීදි පරිසුත්තමො.

‘‘විජ්ජාධරො තදා ආසිං, අන්තලික්ඛචරො අහං;

තිසූලං සුගතං ගය්හ, ගච්ඡාමි අම්බරෙ තදා.

‘‘පබ්බතග්ගෙ යථා අග්ගි, පුණ්ණමායෙව චන්දිමා;

වනං ඔභාසතෙ බුද්ධො, සාලරාජාව ඵුල්ලිතො.

‘‘වනග්ගා ¶ නික්ඛමිත්වාන, බුද්ධරංසීභිධාවරෙ;

නළග්ගිවණ්ණසඞ්කාසා, දිස්වා චිත්තං පසාදයිං.

‘‘විචිනං අද්දසං පුප්ඵං, කණිකාරං දෙවගන්ධිකං;

තීණි පුප්ඵානි ආදාය, බුද්ධසෙට්ඨමපූජයිං.

‘‘බුද්ධස්ස ආනුභාවෙන, තීණි පුප්ඵානි මෙ තදා;

උද්ධංවණ්ටා අධොපත්තා, ඡායං කුබ්බන්ති සත්ථුනො.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘තත්ථ ¶ මෙ සුකතං බ්යම්හං, කණිකාරීති ඤායති;

සට්ඨියොජනමුබ්බෙධං, තිංසයොජනවිත්ථතං.

‘‘සහස්සකණ්ඩං සතභෙණ්ඩු, ධජාලු හරිතාමයං;

සතසහස්සනිය්යූහා, බ්යම්හෙ පාතුභවිංසු මෙ.

‘‘සොණ්ණමයා මණිමයා, ලොහිතඞ්කමයාපි ච;

ඵලිකාපි ච පල්ලඞ්කා, යෙනිච්ඡකා යදිච්ඡකා.

‘‘මහාරහඤ්ච සයනං, තූලිකා විකතීයුතං;

උද්ධලොමිඤ්ච එකන්තං, බිම්බොහනසමායුතං.

‘‘භවනා නික්ඛමිත්වාන, චරන්තො දෙවචාරිකං;

යථා ඉච්ඡාමි ගමනං, දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතො.

‘‘පුප්ඵස්ස හෙට්ඨා තිට්ඨාමි, උපරිච්ඡදනං මම;

සමන්තා යොජනසතං, කණිකාරෙහි ඡාදිතං.

‘‘සට්ඨිතූරියසහස්සානි, සායං පාතං උපට්ඨහුං;

පරිවාරෙන්ති මං නිච්චං, රත්තින්දිවමතන්දිතා.

‘‘තත්ථ නච්චෙහි ගීතෙහි, තාළෙහි වාදිතෙහි ච;

රමාමි ඛිඩ්ඩා රතියා, මොදාමි කාමකාමහං.

‘‘තත්ථ භුත්වා පිවිත්වා ච, මොදාමි තිදසෙ තදා;

නාරීගණෙහි සහිතො, මොදාමි බ්යම්හමුත්තමෙ.

‘‘සතානං ¶ පඤ්චක්ඛත්තුඤ්ච, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

සතානං තීණික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘භවෙ භවෙ සංසරන්තො, මහාභොගං ලභාමහං;

භොගෙ මෙ ඌනතා නත්ථි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘දුවෙ භවෙ සංසරාමි, දෙවත්තෙ අථ මානුසෙ;

අඤ්ඤං ගතිං න ජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘දුවෙ කුලෙ පජායාමි, ඛත්තියෙ චාපි බ්රාහ්මණෙ;

නීචෙ කුලෙ න ජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘හත්ථියානං අස්සයානං, සිවිකං සන්දමානිකං;

ලභාමි සබ්බමෙවෙතං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘දාසීගණං දාසගණං, නාරියො සමලඞ්කතා;

ලභාමි සබ්බමෙවෙතං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කොසෙය්යකම්බලියානි ¶ , ඛොමකප්පාසිකානි ච;

ලභාමි සබ්බමෙවෙතං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘නවවත්ථං නවඵලං, නවග්ගරසභොජනං;

ලභාමි සබ්බමෙවෙතං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘ඉමං ඛාද ඉමං භුඤ්ජ, ඉමම්හි සයනෙ සය;

ලභාමි සබ්බමෙවෙතං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘සබ්බත්ථ පූජිතො හොමි, යසො අච්චුග්ගතො මම;

මහාපක්ඛො සදා හොමි, අභෙජ්ජපරිසො සදා;

ඤාතීනං උත්තමො හොමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘සීතං උණ්හං න ජානාමි, පරිළාහො න විජ්ජති;

අථො චෙතසිකං දුක්ඛං, හදයෙ මෙ න විජ්ජති.

‘‘සුවණ්ණවණ්ණො හුත්වාන, සංසරාමි භවාභවෙ;

වෙවණ්ණියං න ජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘දෙවලොකා ¶ චවිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

සාවත්ථියං පුරෙ ජාතො, මහාසාලෙ සුඅඩ්ඪකෙ.

‘‘පඤ්ච කාමගුණෙ හිත්වා, පබ්බජිං අනගාරියං;

ජාතියා සත්තවස්සොහං, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘උපසම්පාදයී බුද්ධො, ගුණමඤ්ඤාය චක්ඛුමා;

තරුණො පූජනීයොහං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘දිබ්බචක්ඛු විසුද්ධං මෙ, සමාධිකුසලො අහං;

අභිඤ්ඤාපාරමිප්පත්තො, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘පටිසම්භිදා අනුප්පත්තො, ඉද්ධිපාදෙසු කොවිදො;

ධම්මෙසු පාරමිප්පත්තො, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘තිංසකප්පසහස්සම්හි, යං බුද්ධමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පුන හුත්වා සූලතො උට්ඨහිත්වා පරානුද්දයාය ආකාසෙ ඨත්වා පාටිහාරියං දස්සෙසි. මහාජනො අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො අහොසි. තාවදෙවස්ස වණො සංරූළ්හි, සො භික්ඛූහි, ‘‘ආවුසො, තාදිසං දුක්ඛං අනුභවන්තො කථං ත්වං විපස්සනං අනුයුඤ්ජිතුං අසක්ඛී’’ති පුට්ඨො, ‘‘පගෙව මෙ, ආවුසො, සංසාරෙ ආදීනවො, සඞ්ඛාරානඤ්ච සභාවො සුදිට්ඨො, එවාහං ¶ තාදිසං දුක්ඛං අනුභවන්තොපි අසක්ඛිං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා විසෙසං අධිගන්තු’’න්ති දස්සෙන්තො –

‘‘නත්ථි කොචි භවො නිච්චො, සඞ්ඛාරා වාපි සස්සතා;

උප්පජ්ජන්ති ච තෙ ඛන්ධා, චවන්ති අපරාපරං.

‘‘එතමාදීනවං ඤත්වා, භවෙනම්හි අනත්ථිකො;

නිස්සටො සබ්බකාමෙහි, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො’’ති. –

තත්ථ ¶ ¶ නත්ථි කොචි භවො නිච්චොති කම්මභවො උපපත්තිභවො කාමභවො රූපභවො අරූපභවො සඤ්ඤීභවො අසඤ්ඤීභවො නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීභවො එකවොකාරභවො චතුවොකාරභවො පඤ්චවොකාරභවොති එවංභෙදො, තත්ථාපි හීනො මජ්ඣිමො උක්කට්ඨො දීඝායුකො සුඛබහුලො වොමිස්සසුඛදුක්ඛොති එවංවිභාගො යොකොචි නිච්චො ධුවො ථිරො අපලොකියධම්මො නත්ථි තං තං කාරණං පටිච්ච සමුප්පන්නත්තා. යස්මා ච එතදෙවං, තස්මා සඞ්ඛාරා වාපි සස්සතා නත්ථීති යොජනා. පච්චයෙහි සඞ්ඛතත්තා ‘‘සඞ්ඛාරා’’ති ලද්ධනාමෙ හි පඤ්චක්ඛන්ධෙ උපාදාය භවසමඤ්ඤාය සඞ්ඛාරාව හුත්වා සම්භූතා ජරාමරණෙන ච විපරිණමන්තීති අසස්සතා විපරිණාමධම්මා. තථා හි තෙ ‘‘සඞ්ඛාරා’’ති වුච්චන්ති. තෙනාහ උප්පජ්ජන්ති ච තෙ ඛන්ධා, චවන්ති අපරාපරන්ති. තෙ භවපරියායෙන සඞ්ඛාරපරියායෙන ච වුත්තා පඤ්චක්ඛන්ධා යථාපච්චයං අපරාපරං උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච ජරාය පරිපීළිතා හුත්වා චවන්ති පරිභිජ්ජන්තීති අත්ථො. එතෙන ‘‘භවො, සඞ්ඛාරා’’ති ච ලද්ධවොහාරා පඤ්චක්ඛන්ධා උදයබ්බයසභාවාති දස්සෙති. යස්මා තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස තයොපි භවා ආදිත්තං විය සඞ්ඛතෙ ආදීනවං දොසං පගෙව විපස්සනාපඤ්ඤාය ජානිත්වා අනිච්චලක්ඛණෙහි දිට්ඨා සඞ්ඛාරා දුක්ඛානත්තා විභූතතරා උපට්ඨහන්ති, තෙනාහ භගවා – ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15).

යස්මා තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස තයොපි භවා ආදිත්තං විය අගාරං සප්පටිභයා උපට්ඨහන්ති, තස්මා ආහ ‘‘භවෙනම්හි අනත්ථිකො’’ති. එවං පන සබ්බසො භවෙහි විනිවත්තියමානස්ස කාමෙසු අපෙක්ඛාය ලෙසොපි න සම්භවතියෙව, තෙනාහ ‘‘නිස්සටො සබ්බකාමෙහී’’ති, අම්හීති යොජනා. මානුසෙහි විය දිබ්බෙහිපි කාමෙහි නිවත්තිතචිත්තොස්මීති අත්ථො. පත්තො මෙ ආසවක්ඛයොති යස්මා එවං සුපරිමජ්ජිතසඞ්ඛාරො භවෙසු සුපරිදිට්ඨාදීනවො කාමෙසු ¶ ච අනාසත්තමානසො තස්මා සූලමත්ථකෙ නිසින්නෙනාපි මෙ මයා පත්තො අධිගතො ¶ ආසවක්ඛයො නිබ්බානං අරහත්තඤ්චාති. අඤ්ඤෙහි ච සබ්රහ්මචාරීහි අප්පත්තමානසෙහි තදධිගමාය උස්සාහො කරණීයොති භික්ඛූනං ඔවාදමදාසි.

උත්තරත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. පිණ්ඩොලභාරද්වාජත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

නයිදං ¶ අනයෙනාතිආදිකා ආයස්මතො පිණ්ඩොලභාරද්වාජත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ සීහයොනියං නිබ්බත්තිත්වා පබ්බතගුහායං විහරති. භගවා තස්ස අනුග්ගහං කාතුං ගොචරාය පක්කන්තකාලෙ සයනගුහං පවිසිත්වා නිරොධං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. සීහො ගොචරං ගහෙත්වා නිවත්තො ගුහාද්වාරෙ භගවන්තං දිස්වා හට්ඨතුට්ඨො ජලජථලජපුප්ඵෙහි පූජං කත්වා චිත්තං පසාදෙන්තො භගවතො ආරක්ඛත්ථාය අරඤ්ඤෙ වාළමිගෙ අපනෙතුං තීසු වෙලාසු සීහනාදං නදන්තො බුද්ධගතාය සතියා අට්ඨාසි. යථා පඨමදිවසං, එවං සත්තාහං පූජෙසි. භගවා සත්තාහච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨහිත්වා ‘‘වත්තිස්සති ඉමස්ස එත්තකො උපනිස්සයො’’ති තස්ස පස්සන්තස්සෙව ආකාසං පක්ඛන්දිත්වා විහාරමෙව ගතො. සීහො පාලිලෙය්යකහත්ථී විය බුද්ධවියොගදුක්ඛං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො කාලං කත්වා හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො නගරවාසීහි සද්ධිං විහාරං ගතො ධම්මදෙසනං සුත්වා සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො කාලෙ කොසම්බියං රඤ්ඤො උතෙනස්ස පුරොහිතපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති භාරද්වාජො නාම නාමෙන. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා පඤ්ච මාණවකසතානි මන්තෙ වාචෙන්තො මහග්ඝසභාවෙන අනනුරූපාචාරත්තා තෙහි පරිච්චජ්ජන්තො රාජගහං ගන්ත්වා භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච ලාභසක්කාරං දිස්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වා භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූ හුත්වා විචරන්තො සත්ථාරා උපායෙන ¶ මත්තඤ්ඤුතාය පතිට්ඨාපිතො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.104-109) –

‘‘මිගලුද්දො පුරෙ ආසිං, විපිනෙ විචරං තදා;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, සබ්බධම්මාන පාරගුං.

‘‘පියාලඵලමාදාය, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං;

පුඤ්ඤක්ඛෙත්තස්ස වීරස්ස, පසන්නො සෙහි පාණිභි.

‘‘එකතිංසෙ ¶ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා ‘‘භගවතො සම්මුඛා යං සාවකෙහි පත්තබ්බං, තං මයා පත්ත’’න්ති, භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච ‘‘යස්ස මග්ගෙ වා ඵලෙ වා කඞ්ඛා අත්ථි, සො මං පුච්ඡතූ’’ති සීහනාදං නදි. තෙන තං භගවා, ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං සීහනාදිකානං යදිදං පිණ්ඩොලභාරද්වාජො’’ති (අ. නි. 1.188, 195) එතදග්ගෙ ඨපෙසි. සො ¶ එකදිවසං අත්තනො සන්තිකං උපගතං ගිහිකාලෙ සහායභූතං මච්ඡරිං මිච්ඡාදිට්ඨිබ්රාහ්මණං අනුකම්පමානො තස්ස දානකථං කථෙත්වා තෙන ච ‘‘අයං මම ධනං විනාසෙතුකාමො’’ති භකුටිං කත්වාපි ‘‘තුය්හං එකභත්තං දෙමී’’ති වුත්තෙ, ‘‘තං සඞ්ඝස්ස දෙහි මා මය්හ’’න්ති සඞ්ඝස්ස පරිණාමෙසි. පුන බ්රාහ්මණෙන ‘‘අයං මං බහූනං දාපෙතුකාමො’’ති අප්පච්චයෙ පකාසිතෙ දුතියදිවසං ධම්මසෙනාපතිනා සඞ්ඝගතාය දක්ඛිණාය මහප්ඵලභාවප්පකාසනෙන තං පසාදෙත්වා, ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ‘ආහාරගෙධෙන මං දානෙ නීයොජෙසී’ති මඤ්ඤති, ආහාරස්ස පන මයා සබ්බසො පරිඤ්ඤාතභාවං න ජානාති, හන්ද නං ජානාපෙමී’’ති –

‘‘නයිදං අනයෙන ජීවිතං, නාහාරො හදයස්ස සන්තිකො;

ආහාරට්ඨිතිකො සමුස්සයො, ඉති දිස්වාන චරාමි එසනං.

‘‘පඞ්කොති ¶ හි නං අවෙදයුං, යායං වන්දනපූජනා කුලෙසු;

සුඛුමං සල්ලං දුරුබ්බහං, සක්කාරො කාපුරිසෙන දුජ්ජහො’’ති. –

තත්ථ නයිදං අනයෙන ජීවිතන්ති ඉදං මම ජීවිතං අනයෙන අඤායෙන වෙළුදානපුප්ඵදානාදිඅනෙසනාය න හොති ජීවිතනිකන්තියා අභාවතො. නාහාරො හදයස්ස සන්තිකොති ආහාරො ච ආහරියමානො මග්ගඵලඤාණං විය හදයස්ස චිත්තස්ස සන්තිකරො න හොති, කෙවලං පන සජ්ජුකං ඛුදාපටිඝාතමත්තං කරොතීති අධිප්පායො. අථ වා නාහාරො හදයස්ස සන්තිකොති ආහාරො රසතණ්හාවත්ථු මෙ හදයස්ස සන්තිකො ආසත්තො න හොති රසතණ්හාය එව අභාවතො. ‘‘සන්තිකෙ’’තිපි පඨන්ති. යො හි ආහාරගිද්ධො ලාභසක්කාරප්පසුතො විචරති, තස්ස ආහාරො හදයස්ස සන්තිකෙ නාම අභිණ්හං මනසිකාතබ්බතො. යො පන පරිඤ්ඤාතාහාරො, සො තත්ථ පහීනච්ඡන්දරාගො, න තස්සාහාරො හදයස්ස ¶ සන්තිකෙ නාම – ‘‘කථං නු ඛො ලභෙය්ය’’න්තිආදිමනසිකරණස්සෙව අභාවතො. යදි හි ජීවිතනිකන්ති ආහාරරසතණ්හා ච නත්ථි, අථ කස්මා පිණ්ඩාය චරසීති අනුයොගං මනසි කත්වා ආහ ‘‘ආහාරට්ඨිතිකො සමුස්සයො, ඉති දිස්වාන චරාමි එසන’’න්ති. ආහාරො භොජනං ඨිති ඨානං පච්චයො එතස්සාති ආහාරට්ඨිතිකො. ‘‘ආහාරපටිබද්ධවුත්තිකො සමුස්සයො කායො’’ඉති දිස්වාන එවං ඤත්වා ඉමමත්ථං බුද්ධියං ¶ ඨපෙත්වා චරාමි එසනං, භික්ඛාපරියෙසනං කරොමීති අත්ථො.

පච්චයනිමිත්තං කුලානි උපසඞ්කමන්තො තත්ථ වන්දනපූජනාහි ලාභසක්කාරෙහි ච බජ්ඣතීති එවං මාදිසෙසු න චින්තෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පඞ්කො’’තිගාථං අභාසි. තස්සත්ථො – යා අයං පච්චයනිමිත්තං උපගතානං පබ්බජිතානං කුලෙසු ගෙහවාසීසු පවත්තිස්සති ගුණසම්භාවනා පූජනා ච, යස්මා තං අභාවිතත්තානං ඔසීදාපනට්ඨෙන මලීනභාවකරණෙන ච පඞ්කො කද්දමොති බුද්ධාදයො අවෙදයුං අබ්භඤ්ඤාසුං පවෙදෙසුං වා, තස්මා සා සප්පුරිසානං ¶ බන්ධාය න හොති සක්කාරාසාය පගෙව පහීනත්තා. අසප්පුරිසස්ස පන සක්කාරාසා දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවතාය පීළාජනනතො අන්තො තුදනතො උද්ධරිතුං අසක්කුණෙය්යතො ච සුඛුමං සල්ලං දුරුබ්බහං. තතො එව තෙන සක්කාරො කාපුරිසෙන දුජ්ජහො දුරුබ්බහෙය්යො තස්ස පහානපටිපත්තියා අප්පටිපජ්ජනතො, සක්කාරාසාපහානෙන පහීනො හොතීති. තං සුත්වා බ්රාහ්මණො ථෙරෙ අභිප්පසන්නො අහොසි.

පිණ්ඩොලභාරද්වාජත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මක්කටො පඤ්චද්වාරායන්තිආදිකා ආයස්මතො වල්ලියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං කෙනචිදෙව කරණීයෙන අරඤ්ඤං ගතො තත්ථ නාරදං නාම පච්චෙකසම්බුද්ධං රුක්ඛමූලෙ වසන්තං දිස්වා පසන්නමානසො නළෙහි සාලං කත්වා තිණෙහි ඡාදෙත්වා අදාසි. චඞ්කමනට්ඨානඤ්චස්ස සොධෙත්වා වාලුකා ඔකිරිත්වා අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, වල්ලියොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො යොබ්බනමනුප්පත්තො ඉන්ද්රියවසිකො හුත්වා විචරන්තො කල්යාණමිත්තසංසග්ගෙන භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ¶ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.93-103) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, හාරිතො නාම පබ්බතො;

සයම්භූ නාරදො නාම, රුක්ඛමූලෙ වසී තදා.

‘‘නළාගාරං කරිත්වාන, තිණෙන ඡාදයිං අහං;

චඞ්කමං සොධයිත්වාන, සයම්භුස්ස අදාසහං.

‘‘තෙන ¶ කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘තත්ථ මෙ සුකතං බ්යම්හං, නළකුටිකනිම්මිතං;

සට්ඨියොජනමුබ්බෙධං, තිංසයොජනවිත්ථතං.

‘‘චතුද්දසෙසු කප්පෙසු, දෙවලොකෙ රමිං අහං;

එකසත්තතික්ඛත්තුඤ්ච, දෙවරජ්ජමකාරයිං.

‘‘චතුත්තිංසතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘ධම්මපාසාදමාරුය්හ, සබ්බාකාරවරූපමං;

යදිච්ඡකාහං විහරෙ, සක්යපුත්තස්ස සාසනෙ.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, නළකුටියිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා පුථුජ්ජනකාලෙ අත්තනො චිත්තස්ස රූපාදිආරම්මණෙසු යථාකාමප්පවත්තියා, ඉදානි අරියමග්ගෙන නිග්ගහිතභාවස්ස ච විභාවනෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘මක්කටො පඤ්චද්වාරායං, කුටිකායං පසක්කිය;

ද්වාරෙන අනුපරියෙති, ඝට්ටයන්තො මුහුං මුහුං.

‘‘තිට්ඨ මක්කට මා ධාවි, න හි තෙ තං යථා පුරෙ;

නිග්ගහීතොසි පඤ්ඤාය, නෙව දූරං ගමිස්සසී’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ¶ ඝට්ටයන්තොති අත්තනො ලොලභාවෙන රුක්ඛස්ස අඤ්ඤං සාඛං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤස්ස ගහණෙන අනෙකවාරං තත්ථ රුක්ඛං චාලෙන්තො ඵලූපභොගමක්කටො විය තෙන තෙන චක්ඛාදිද්වාරෙන රූපාදිආරම්මණෙසු අඤ්ඤං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං ගණ්හන්තො චිත්තසන්තානස්ස සමාදානවසෙන නිච්චලං ඨාතුං ¶ අප්පදානෙන අභික්ඛණං ඝට්ටයන්තො චාලෙන්තො තස්මිංයෙව රූපාදිආරම්මණෙ අනුපරිවත්තති යථාකාමං විචරති. වත්තමානසමීපතාය චෙත්ථ වත්තමානවචනං. එවං අනුපරියන්තො ච තිට්ඨ, මක්කට, මා ධාවි ත්වං, චිත්තමක්කට, ඉදානි තිට්ඨ මා ධාවි, ඉතො පට්ඨාය තෙ ධාවිතුං න සක්කා, තස්මා න හි තෙ තං යථා පූරෙ යස්මා තං අත්තභාවගෙහං පුබ්බෙ විය න තෙ සෙවිතං පිහිතද්වාරභාවතො, කිඤ්ච නිග්ගහීතොසි පඤ්ඤාය සයඤ්ච ඉදානි මග්ගපඤ්ඤාය කිලෙසාභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතානං පාදානං ඡෙදනෙන අච්චන්තිකං නිග්ගහං පත්තොසි, තස්මා නෙව දූරං ගමිස්සසි ඉතො අත්තභාවතො දූරං දුතියාදිඅත්තභාවං නෙව ගමිස්සසි යාවචරිමකචිත්තං එව තෙ ගමනන්ති දස්සෙති. ‘‘නෙතො දූර’’න්තිපි පාඨො, සො එවත්ථො.

වල්ලියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තිණ්ණං මෙ තාලපත්තානන්තිආදිකා ආයස්මතො ගඞ්ගාතීරියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සාසනෙ අභිප්පසන්නො හුත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පානීයමදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස ගහපතිස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ‘‘දත්තො’’තිස්ස නාමං අහොසි. සො ¶ වයප්පත්තො ඝරාවාසං වසන්තො අගමනීයට්ඨානභාවං අජානිත්වා වීතික්කමං කත්වා පුන අගමනීයට්ඨානභාවං ඤත්වා සංවෙගජාතො පබ්බජිත්වා තං කම්මං ජිගුච්ඡිත්වා ලූඛපටිපත්තිං අනුතිට්ඨන්තො පංසුකූලචීවරං ඡවසිත්තසදිසං මත්තිකාපත්තඤ්ච ගහෙත්වා ගඞ්ගාතීරෙ තීහි තාලපත්තෙහි කුටිකං කත්වා විහාසි, තෙනෙවස්ස ගඞ්ගාතීරියොති සමඤ්ඤා අහොසි. සො ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා න කෙනචි සල්ලපිස්සාමී’’ති චිත්තං අධිට්ඨාය පඨමං සංවච්ඡරං තුණ්හීභූතො වචීභෙදං අකරොන්තොව විහාසි. දුතියෙ සංවච්ඡරෙ ගොචරගාමෙ අඤ්ඤතරාය ඉත්ථියා ‘‘මූගො නු ඛො නො’’ති වීමංසිතුකාමාය පත්තෙ ඛීරං ආසිඤ්චන්තියා ¶ හත්ථවිහාරෙ කතෙපි ඔකිරිතෙ, ‘‘අලං, භගිනී’’ති වාචං නිච්ඡරි. තතියෙ පන සංවච්ඡරෙ අන්තරවස්සෙව ඝටයන්තො වායමන්තො අරහත්තං පාපුණි, තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.51-56) –

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස ¶ , භික්ඛුසඞ්ඝෙ අනුත්තරෙ;

පසන්නචිත්තො සුමනො, පානීඝටමපූරයිං.

‘‘පබ්බතග්ගෙ දුමග්ගෙ වා, ආකාසෙ වාථ භූමියං;

යදා පානීයමිච්ඡාමි, ඛිප්පං නිබ්බත්තතෙ මම.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, දකදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහා පන හුත්වා අත්තනො පුබ්බභාගපටිපත්තියා විභාවනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘තිණ්ණං මෙ තාලපත්තානං, ගඞ්ගාතීරෙ කුටී කතා;

ඡවසිත්තොව මෙ පත්තො, පංසුකූලඤ්ච චීවරං.

‘‘ද්වින්නං අන්තරවස්සානං, එකා වාචා මෙ භාසිතා;

තතියෙ අන්තරවස්සම්හි, තමොඛන්ධො පදාලිතො’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ තිණ්ණං මෙ තාලපත්තානං, ගඞ්ගාතීරෙ කුටී කතාති තාලරුක්ඛතො පහිතෙහි තීහි තාලපණ්ණෙහි මය්හං වස්සනපරිහරණත්ථං ගඞ්ගාය නදියා තීරෙ කුටිකා කතා. තෙන අත්තනො සෙනාසනසන්තොසං දස්සෙති. වුත්තඤ්හි ධම්මසෙනාපතිනා –

‘‘පල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස, ජණ්ණුකෙ නාභිවස්සති;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 985; මි. ප. 6.1.1);

‘‘තාලපත්තීන’’න්තිපි පාඨො, සො එවත්ථො. ඡවසිත්තොව මෙ පත්තොති මය්හං පත්තො ඡවසිත්තසදිසො, මතානං ඛීරසෙචනකුණ්ඩසදිසොති අත්ථො ¶ . පංසුකූලඤ්ච චීවරන්ති චීවරඤ්ච මෙ අන්තරමග්ගසුසානාදීසු ඡඩ්ඩිතනන්තකෙහි කතං පංසුකූලං. පදද්වයෙන පරික්ඛාරසන්තොසං දස්සෙති.

ද්වින්නං ¶ අන්තරවස්සානන්ති ද්වීසු අන්තරවස්සෙසු පබ්බජිතතො අරහත්තමප්පත්තසංවච්ඡරෙසු. එකා වාචා මෙ භාසිතාති එකා, ‘‘අලං, භගිනී’’ති ඛීරපටික්ඛෙපවාචා එව මයා වුත්තා, අඤ්ඤො තත්ථ වචීභෙදො නාහොසි. තෙන උක්කංසගතං කායවචීසංයමං දස්සෙති. තතියෙ අන්තරවස්සම්හීති ¶ තතියස්ස සංවච්ඡරස්ස අබ්භන්තරෙ, තස්මිං අපරිපුණ්ණෙයෙව. තමොඛන්ධො පදාලිතොති අග්ගමග්ගෙන තමොඛන්ධො භින්නො, අවිජ්ජානුසයො සමුච්ඡින්නොති අත්ථො. තෙන තදෙකට්ඨතාය සබ්බකිලෙසානං අනවසෙසප්පහානං වදති.

ගඞ්ගාතීරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අපි චෙ හොති තෙවිජ්ජොතිආදිකා ආයස්මතො අජිනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො කෙනචිදෙව කරණීයෙන අරඤ්ඤං ගතො තත්ථ සුචින්තිතං නාම පච්චෙකසම්බුද්ධං ආබාධෙන පීළිතං නිසින්නං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා භෙසජ්ජත්ථාය පසන්නමානසො ඝතමණ්ඩං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස දලිද්දබ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තං විජායනකාලෙ අජිනචම්මෙන සම්පටිච්ඡිංසු. තෙනස්ස අජිනොත්වෙව නාමං අකංසු. සො භොගසංවත්තනියස්ස කම්මස්ස අකතත්තා දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තො වයප්පත්තොපි අප්පන්නපානභොජනො හුත්වා විචරන්තො ජෙතවනපටිග්ගහණෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.43.78-87) –

‘‘සුචින්තිතං ¶ භගවන්තං, ලොකජෙට්ඨං නරාසභං;

උපවිට්ඨං මහාරඤ්ඤං, වාතාබාධෙන පීළිතං.

‘‘දිස්වා චිත්තං පසාදෙත්වා, ඝතමණ්ඩමුපානයිං;

කතත්තා ආචිතත්තා ච, ගඞ්ගා භාගීරථී අයං.

‘‘මහාසමුද්දා චත්තාරො, ඝතං සම්පජ්ජරෙ මම;

අයඤ්ච පථවී ඝොරා, අප්පමාණා අසඞ්ඛියා.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, භවතෙ මධුසක්කරා;

චාතුද්දීපා ඉමෙ රුක්ඛා, පාදපා ධරණීරුහා.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, කප්පරුක්ඛා භවන්ති තෙ;

පඤ්ඤාසක්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං.

‘‘එකපඤ්ඤාසක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘චතුන්නවුතිතො ¶ කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඝතමණ්ඩස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වාපි පුරිමකම්මනිස්සන්දෙන අප්පලාභී අප්පඤ්ඤාතොව අහොසි. උද්දෙසභත්තසලාකභත්තානිපි ලාමකානෙව පාපුණන්ති. කම්මඵලෙනෙව ච නං පුථුජ්ජනා භික්ඛූ සාමණෙරා ච ‘‘අප්පඤ්ඤාතො’’ති අවමඤ්ඤන්ති. ථෙරො තෙ භික්ඛූ සංවෙජෙන්තො –

‘‘අපි චෙ හොති තෙවිජ්ජො, මච්චුහායී අනාසවො;

අප්පඤ්ඤාතොති නං බාලා, අවජානන්ති අජානතා.

‘‘යො ¶ ¶ ච ඛො අන්නපානස්ස, ලාභී හොතීධ පුග්ගලො;

පාපධම්මොපි චෙ හොති, සො නෙසං හොති සක්කතො’’ති. –

තත්ථ අපීති සම්භාවනෙ නිපාතො. චෙති පරිකප්පනෙ. හොතීති භවති. තිස්සො විජ්ජා එතස්සාති තෙවිජ්ජො. මච්චුං පජහතීති මච්චුහායී. කාමාසවාදීනං අභාවෙන අනාසවො. ඉදං වුත්තං හොති – දිබ්බචක්ඛුඤාණං පුබ්බෙනිවාසඤාණං ආසවක්ඛයඤාණන්ති ඉමාසං තිස්සන්නං විජ්ජානං අධිගතත්තා තෙවිජ්ජො තතො එව සබ්බසො කාමාසවාදීනං පරික්ඛීණත්තා අනාසවො ආයතිං පුනබ්භවස්ස අග්ගහණතො මරණාභාවෙන මච්චුහායී යදිපි හොති, එවං සන්තෙපි අප්පඤ්ඤාතොති නං බාලා අවජානන්ති යස්සත්ථාය කුලපුත්තා සම්මදෙව අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජන්ති, තං සදත්ථං අනුපාපුණිත්වා ඨිතම්පි නං උත්තමං පුරිසං ‘‘ධුතවාදො බහුස්සුතො ධම්මකථිකො’’ති උප්පන්නලාභස්ස අභාවතො ‘‘න පඤ්ඤාතො න පාකටො’’ති බාලා දුම්මෙධපුග්ගලා අවජානන්ති, කස්මා? අජානතා අජානනකාරණා ගුණානං අජානනමෙව තත්ථ කාරණන්ති දස්සෙති.

යථා ච ගුණානං අජානනතො බාලා ලාභගරුතාය සම්භාවනීයම්පි අවජානන්ති, එවං ගුණානං අජානනතො ලාභගරුතාය එවං අවජානිතබ්බම්පි සම්භාවෙන්තීති දස්සෙන්තො දුතියං ගාථං ආහ. තත්ථ යොති අනියමවචනං. ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ, තෙන යථාවුත්තපුග්ගලතො ඉමස්ස පුග්ගලස්ස වුච්චමානංයෙව විසෙසං ජනෙති. ඛොති අවධාරණෙ. අන්නපානස්සාති නිදස්සනමත්තං. ලාභීති ලාභවා. ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. ජරාමරණෙහි තස්ස තස්ස සත්තාවාසස්ස පූරණතො ගලනතො ¶ ච පුග්ගලො. පාපධම්මොති ලාමකධම්මො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යො පන පුග්ගලො චීවරාදිපච්චයමත්තස්සෙව ලාභී හොති, න ඣානාදීනං, සො පාපිච්ඡතාය දුස්සීලභාවෙන හීනධම්මොපි සමානො ඉධ ඉමස්මිං ලොකෙ බාලානං ලාභගරුතාය සක්කතො ගරුකතො හොතීති.

අජිනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යදාහං ¶ ධම්මමස්සොසින්තිආදිකා ආයස්මතො මෙළජිනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං ¶ පත්තො එකදිවසං භගවන්තං පිණ්ඩාය ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො මධුරං ආමොදඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බාරාණසියං ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මෙළජිනොති ලද්ධනාමො විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො පණ්ඩිතො බ්යත්තො දිසාසු පාකටො අහොසි. සො භගවති බාරාණසියං ඉසිපතනෙ විහරන්තෙ විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා තදහෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.57-62) –

‘‘සහස්සරංසී භගවා, සයම්භූ අපරාජිතො;

විවෙකා වුට්ඨහිත්වාන, ගොචරායාභිනික්ඛමි.

‘‘ඵලහත්ථො අහං දිස්වා, උපගච්ඡිං නරාසභං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, අවටං අදදිං ඵලං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අපරභාගෙ භික්ඛූහි, ‘‘ආවුසො, කිං තයා උත්තරිමනුස්සධම්මො අධිගතො’’ති පුට්ඨො සීහනාදං නදන්තො –

‘‘යදාහං ¶ ධම්මමස්සොසිං, භාසමානස්ස සත්ථුනො;

න කඞ්ඛමභිජානාමි, සබ්බඤ්ඤූ අපරාජිතෙ.

‘‘සත්ථවාහෙ මහාවීරෙ, සාරථීනං වරුත්තමෙ;

මග්ගෙ පටිපදායං වා, කඞ්ඛා මය්හං න විජ්ජතී’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ¶ යදාති යස්මිං කාලෙ. අහන්ති අත්තානං නිද්දිසති. ධම්මන්ති චතුසච්චධම්මං. අස්සොසින්ති සුණිං. සත්ථුනොති දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථෙහි වෙනෙය්යානං සාසනට්ඨෙන සත්ථුනො. කඞ්ඛන්ති සංසයං. සඞ්ඛතමසඞ්ඛතඤ්ච අනවසෙසතො ජානනට්ඨෙන සබ්බඤ්ඤූ. කුතොචිපි පරාජිතා භාවෙන අපරාජිතෙ. වෙනෙය්යසත්තානං සංසාරකන්තාරතො නිබ්බානං පටිවාහනට්ඨෙන සත්ථවාහෙ. ඉදං වුත්තං හොති – යතො පභුති අහං සත්ථුනො ධම්මං දෙසෙන්තස්ස චතුසච්චධම්මං අස්සොසිං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරෙසිං උපලභිං, තතො පට්ඨාය අනවසෙසසඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මානං සයම්භූඤාණෙන ජානනතො සබ්බඤ්ඤූ අනාවරණදස්සාවිම්හි, පඤ්චන්නම්පි මාරානං අභිභවනතො තෙහි අපරාජිතත්තා සදෙවකෙ ලොකෙ අප්පටිහතධම්මචක්කත්තා ච අපරාජිතෙ, වෙනෙය්යසත්තානං ලොභකන්තාරාදිතො වාහනට්ඨෙන සත්ථවාහෙ, මහාවික්කන්තතාය මහාවීරෙ, අඤ්ඤෙහි දුද්දමානං පුරිසදම්මානං සරණතො අච්චන්තිකෙන දමථෙන දමනතො සාරථීනං පවරභූතෙ උත්තමෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ ¶ , ‘‘බුද්ධො නු ඛො නො නු ඛො’’ති කඞ්ඛං නාභිජානාමි අපරප්පච්චයභාවතො. තථාරූපෙ දෙසිතෙ අරියමග්ගෙ තදුපාදායභූතාය ච සීලාදිපටිපදාය ‘‘නිය්යානිකො නු ඛො න නු ඛො’’ති කඞ්ඛා විචිකිච්ඡා න විජ්ජති නත්ථීති. එත්ථ ච අරියධම්මෙ සංසයාභාවකථනෙන අරියසඞ්ඝෙපි සංසයාභාවො කථිතොයෙවාති දට්ඨබ්බං තත්ථ පතිට්ඨිතස්ස අනඤ්ඤථාභාවතොති.

මෙළජිනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යථා අගාරං දුච්ඡන්නන්තිආදිකා ආයස්මතො රාධත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො සත්ථාරා එකං භික්ඛුං පටිභානෙය්යකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපියමානං දිස්වා සයං තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා මහාදානං ¶ පවත්තෙසි. සත්ථු උළාරඤ්ච පූජං අකාසි. සො එවං කතපණිධානො තතො චුතො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං පිණ්ඩාය ගච්ඡන්තං ¶ දිස්වා පසන්නමානසො මධුරානි අම්බඵලානී අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො කාලෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා රාධොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො හුත්වා ඝරාවාසං වසන්තො මහල්ලකකාලෙ පුත්තදාරෙහි අපසාදිතො, ‘‘කිං මෙ ඝරාවාසෙන, පබ්බජිස්සාමී’’ති විහාරං ගන්ත්වා ථෙරෙ භික්ඛූ උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා තෙහි ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ජිණ්ණො න සක්කොති වත්තපටිවත්තං පූරෙතු’’න්ති පටික්ඛිත්තො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා අත්තනො අජ්ඣාසයං පවෙදෙත්වා සත්ථාරා උපනිස්සයසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ආණත්තෙන ධම්මසෙනාපතිනා පබ්බාජිතො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.63-67) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ආහුතීනං පටිග්ගහං;

රථියං පටිපජ්ජන්තං, පාදඵලං අදාසහං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සත්ථු සන්තිකාවචරො හුත්වා විචරන්තො සත්ථු ධම්මදෙසනාපටිභානස්ස පච්චයභූතානං පටිභානජානනකානං අග්ගො ජාතො. ථෙරස්ස හි දිට්ඨිසමුදාචාරඤ්ච ආගම්ම දසබලස්ස ¶ නවනවා ධම්මදෙසනා පටිභාති. තෙනාහ භගවා – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං පටිභානෙය්යකානං යදිදං රාධො’’ති (අ. නි. 1.219, 233). සො එකදිවසං ‘‘ඉමෙ සත්තා අභාවනාය රාගෙන අභිභුය්යන්ති, භාවනාය සති තං නත්ථී’’ති භාවනං ථොමෙන්තො ‘‘යථා අගාර’’න්තිආදිනා ගාථාද්වයමාහ.

133-4. තත්ථ අගාරන්ති යංකිඤ්චි ගෙහං. දුච්ඡන්නන්ති විරළච්ඡන්නං ඡිද්දාවඡිද්දං. සමතිවිජ්ඣතීති වස්සවුට්ඨි විනිවිජ්ඣති. අභාවිතන්ති තං අගාරං වුට්ඨි විය භාවනාය ¶ රහිතත්තා අභාවිතං චිත්තං. රාගො සමතිවිජ්ඣතීති න කෙවලං රාගොව දොසමොහමානාදයොපි සබ්බකිලෙසා තථාරූපං චිත්තං අතිවිජ්ඣන්තියෙව. සුභාවිතන්ති සමථවිපස්සනාභාවනාහි සුට්ඨු භාවිතං, එවරූපං චිත්තං සුච්ඡන්නං ගෙහං වුට්ඨි විය රාගාදයො කිලෙසා අතිවිජ්ඣිතුං න සක්කොන්තීති.

රාධත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඛීණා ¶ හි මය්හං ජාතීතිආදිකා ආයස්මතො සුරාධත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො මාතුලුඞ්ගඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අනන්තරං වුත්තස්ස රාධත්ථෙරස්ස කනිට්ඨො හුත්වා නිබ්බත්ති, සුරාධොතිස්ස නාමං අහොසි. සො ජෙට්ඨභාතරි රාධෙ පබ්බජිතෙ සයම්පි පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.68-72) –

‘‘කණිකාරංව ජලිතං, පුණ්ණමායෙව චන්දිමං;

ජලන්තං දීපරුක්ඛංව, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘මාතුලුඞ්ගඵලං ගය්හ, අදාසිං සත්ථුනො අහං;

දක්ඛිණෙය්යස්ස වීරස්ස, පසන්නො සෙහි පාණිභි.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සාසනස්ස නිය්යානිකභාවදස්සනත්ථං අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘ඛීණා හී මය්හ’’න්තිආදිනා ගාථාද්වයමාහ.

135-6. තත්ථ ¶ ඛීණාති ඛයං ¶ පරියොසානං ගතා. ජාතීති භවො භවනිබ්බත්ති වා. වුසිතං ජිනසාසනන්ති ජිනස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනං මග්ගබ්රහ්මචරියං වුට්ඨං පරිවුට්ඨං. පහීනො ජාලසඞ්ඛාතොති සත්තසන්තානස්ස ඔත්ථරණතො නිස්සරිතුං අප්පදානතො ච ‘‘ජාලසඞ්ඛාතො’’ති ච ලද්ධනාමා දිට්ඨි අවිජ්ජා ච පහීනා මග්ගෙන සමුච්ඡින්නා. භවනෙත්ති සමූහතාති කාමභවාදිකස්ස භවස්ස නයනතො පවත්තනතො භවනෙත්තිසඤ්ඤිතා තණ්හා සමුග්ඝාටිතා. යස්සත්ථාය පබ්බජිතොති යස්ස අත්ථාය යදත්ථං අහං අගාරස්මා ගෙහතො අනගාරියං පබ්බජ්ජං පබ්බජිතො උපගතො. සො සබ්බෙසං ඔරම්භාගියුද්ධම්භාගියප්පභෙදානං සංයොජනානං බන්ධනානං ඛයභූතො අත්ථො නිබ්බානසඞ්ඛාතො පරමත්ථො අරහත්තසඞ්ඛාතො සදත්ථො ච මයා අනුප්පත්තො අධිගතොති අත්ථො.

සුරාධත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුඛං ¶ සුපන්තීති ආයස්මතො ගොතමත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො ආමොදඵලමදාසි. තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ගොතමොති ලද්ධනාමො සත්තවස්සිකකාලෙ උපනයනං කත්වා රතනභික්ඛං චරිත්වා සහස්සං ලභිත්වා තං තාදිසෙ ඨානෙ ඨපෙත්වා වතං චරන්තො සොළසසත්තරසවස්සුද්දෙසිකකාලෙ අකල්යාණමිත්තෙහි කාමෙසු පරිනීයමානො එකිස්සා රූපූපජීවිනියා තං සහස්සභණ්ඩිකං දත්වා බ්රහ්මචරියවිනාසං පත්වා තාය චස්ස බ්රහ්මචාරිරූපං දිස්වා විරත්තාකාරෙ දස්සිතෙ එකරත්තිවාසෙනෙව නිබ්බින්නරූපො අත්තනො බ්රහ්මචරියනිවාසං ධනජානිඤ්ච සරිත්වා ‘‘අයුත්තං මයා කත’’න්ති විප්පටිසාරී අහොසි. සත්ථා තස්ස හෙතුසම්පත්තිං චිත්තාචාරඤ්ච ඤත්වා ¶ තස්ස ආසන්නට්ඨානෙ ¶ අත්තානං දස්සෙසි. සො සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො උපසඞ්කමි, තස්ස භගවා ධම්මං දෙසෙසි. සො ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජන්තො ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.80-84) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ආහුතීනං පටිග්ගහං;

රථියං පටිපජ්ජන්තං, ආමොදමදදිං ඵලං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තං එකො ගිහිසහායො උපගන්ත්වා, ‘‘ආවුසො, තයා රතනභික්ඛාය ලද්ධං පබ්බජන්තො කිං අකාසී’’ති පුච්ඡි. තං සුත්වා ථෙරො ‘‘ඉදං නාම කත’’න්ති අනාචික්ඛිත්වා මාතුගාමෙ දොසං පකාසෙත්වා අත්තනො වීතරාගභාවෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘සුඛං සුපන්තී’’තිආදිනා ගාථාද්වයමාහ.

137. තත්ථ සුඛං සුපන්ති මුනයො, යෙ ඉත්ථීසු න බජ්ඣරෙති යෙ ඉත්ථීසු විසයභූතාසු නිමිත්තභූතාසු වා රාගබන්ධනෙන න බජ්ඣන්ති, තෙ මුනයො තපස්සිනො සංයතින්ද්රියා සුඛං සුපන්ති සුඛං විහරන්ති, නත්ථි තෙසං දුක්ඛන්ති අධිප්පායො. ‘‘සුපන්තී’’ති හි නිදස්සනමත්තමෙතං. සදා වෙ ¶ රක්ඛිතබ්බාසූති එකංසෙන සබ්බකාලං රක්ඛිතබ්බාසු. ඉත්ථියො හි සත්තභූමිකෙ නිප්පුරිසෙ පාසාදෙ උපරිභූමියං වසාපෙත්වාපි, කුච්ඡියං පක්ඛිපිත්වාපි න සක්කා රක්ඛිතුං, තස්මා තා කිට්ඨාදිගාවියො විය සබ්බකාලං රක්ඛණීයා හොන්ති. බහුචිත්තතාය වා සාමිකෙන වත්ථාලඞ්කාරානුප්පදානාදිනා චිත්තඤ්ඤථත්තතො සබ්බකාලං රක්ඛිතබ්බා. සරීරසභාවං වා මාලාගන්ධාදීහි පටිච්ඡාදනවසෙන රක්ඛිතබ්බචිත්තතාය රක්ඛිතබ්බාති. යාසු සච්චං සුදුල්ලභන්ති යාසු සච්චවචනං ලද්ධුං න සක්කා, ඉත්ථියො හි අග්ගිම්පි පවිසන්ති, විසම්පි ඛාදන්ති, සත්ථම්පි ආහරන්ති, උබ්බන්ධිත්වාපි කාලං කරොන්ති, න පන සච්චෙ ඨාතුං සක්කොන්ති. තස්මා එවරූපා ඉත්ථියො වජ්ජෙත්වා ඨිතා මුනයො සුඛිතා වතාති දස්සෙති.

138. ඉදානි ¶ යස්ස අප්පහීනත්තා එවරූපාසු ඉත්ථීසුපි බජ්ඣන්ති, තස්ස කාමස්ස අත්තනො සුප්පහීනතං අච්චන්තනිට්ඨිතතඤ්ච දස්සෙන්තො දුතියං ගාථමාහ. වධං චරිම්හ තෙ කාමාති අම්භො කාම, ¶ තව වධං අච්චන්තසමුච්ඡෙදං අරියමග්ගෙන චරිම්හ, ‘‘වධං චරිම්හසෙ’’තිපි පාඨො, වධාය පහානාය මග්ගබ්රහ්මචරියං අචරිම්හාති අත්ථො. අනණා දානි තෙ මයන්ති ඉදානි අග්ගමග්ගපත්තිතො පට්ඨාය ඉණභාවකරාය පහීනත්තා කාම තෙ අනණා මයං, න තුය්හං ඉණං ධාරෙම. අවීතරාගො හි රාගස්ස වසෙ වත්තනතො තස්ස ඉණං ධාරෙන්තො විය හොති, වීතරාගො පන තං අතික්කමිත්වා පරමෙන චිත්තිස්සරියෙන සමන්නාගතො. අනණත්තා එව ගච්ඡාම දානි නිබ්බානං, යත්ථ ගන්ත්වා න සොචති යස්මිං නිබ්බානෙ ගමනහෙතු සබ්බසො සොකහෙතූනං අභාවතො න සොචති, තං අනුපාදිසෙසනිබ්බානමෙව ඉදානි ගච්ඡාම අනුපාපුණාමාති අත්ථො.

ගොතමත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුබ්බෙ හනති අත්තානන්ති ආයස්මතො වසභත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගන්ත්වා නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා චුද්දසසහස්සතාපසපරිවාරො හිමවන්තස්ස අවිදූරෙ සමග්ගෙ නාම පබ්බතෙ අස්සමං කාරෙත්වා වසන්තො ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා තාපසානං ඔවාදානුසාසනියො දෙන්තො එකදිවසං එවං චින්තෙසි – ‘‘අහං ඛො දානි ඉමෙහි තාපසෙහි සක්කතො ගරුකතො පූජිතො විහරාමි, මයා පන පූජෙතබ්බො න උපලබ්භති, දුක්ඛො ඛො පනායං ¶ ලොකෙ යදිදං අගරුවාසො’’ති. එවං පන චින්තෙත්වා පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරතාය පුරිමබුද්ධානං චෙතියෙ අත්තනා කතං පූජාසක්කාරං අනුස්සරිත්වා ‘‘යංනූනාහං පුරිමබුද්ධෙ උද්දිස්ස පුලිනචෙතියං කත්වා පූජං කරෙය්ය’’න්ති හට්ඨතුට්ඨො ¶ ඉද්ධියා පුලිනථූපං සුවණ්ණමයං මාපෙත්වා සුවණ්ණමයාදීහි තිසහස්සමත්තෙහි පුප්ඵෙහි දෙවසිකං පූජං කරොන්තො යාවතායුකං පුඤ්ඤානි කත්වා අපරිහීනජ්ඣානො කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො. තත්ථපි යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො තාවතිංසෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වෙසාලියං ලිච්ඡවිරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වසභොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො භගවතො වෙසාලිගමනෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා ¶ නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.57-92) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, සමග්ගො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා.

‘‘නාරදො නාම නාමෙන, ජටිලො උග්ගතාපනො;

චතුද්දසසහස්සානි, සිස්සා පරිචරන්ති මං.

‘‘පටිසල්ලීනකො සන්තො, එවං චින්තෙසහං තදා;

සබ්බො ජනො මං පූජෙති, නාහං පූජෙමි කිඤ්චනං.

‘‘න මෙ ඔවාදකො අත්ථි, වත්තා කොචි න විජ්ජති;

අනාචරියුපජ්ඣායො, වනෙ වාසං උපෙමහං.

‘‘උපාසමානො යමහං, ගරුචිත්තං උපට්ඨහෙ;

සො මෙ ආචරියො නත්ථි, වනවාසො නිරත්ථකො.

‘‘ආයාගං මෙ ගවෙසිස්සං, ගරුං භාවනියං තථා;

සාවස්සයො වසිස්සාමි, න කොචි ගරහිස්සති.

‘‘උත්තානකූලා නදිකා, සුපතිත්ථා මනොරමා;

සංසුද්ධපුලිනාකිණ්ණා, අවිදූරෙ මමස්සමං.

‘‘නදිං අමරිකං නාම, උපගන්ත්වානහං තදා;

සංවඩ්ඪයිත්වා පුලිනං, අකං පුලිනචෙතියං.

‘‘යෙ තෙ අහෙසුං සම්බුද්ධා, භවන්තකරණා මුනී;

තෙසං එතාදිසො ථූපො, තං නිමිත්තං කරොමහං.

‘‘කරිත්වා ¶ පුලිනං ථූපං, සොවණ්ණං මාපයිං අහං;

සොණ්ණකිඞ්කණිපුප්ඵානි, සහස්සෙ තීණි පූජයිං.

‘‘සායපාතං ¶ නමස්සාමි, වෙදජාතො කතඤ්ජලී;

සම්මුඛා විය සම්බුද්ධං, වන්දිං පුලිනචෙතියං.

‘‘යදා කිලෙසා ජායන්ති, විතක්කා ගෙහනිස්සිතා;

සරාමි සුකතං ථූපං, පච්චවෙක්ඛාමි තාවදෙ.

‘‘උපනිස්සාය විහරං, සත්ථවාහං විනායකං;

කිලෙසෙ සංවසෙය්යාසි, න යුත්තං තව මාරිස.

‘‘සහ ආවජ්ජිතෙ ථූපෙ, ගාරවං හොති මෙ තදා;

කුවිතක්කෙ විනොදෙසිං, නාගො තුත්තට්ටිතො යථා.

‘‘එවං විහරමානං මං, මච්චුරාජාභිමද්දථ;

තත්ථ කාලඞ්කතො සන්තො, බ්රහ්මලොකමගච්ඡහං.

‘‘යාවතායුං වසිත්වාන, තිදිවෙ උපපජ්ජහං;

අසීතික්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං.

‘‘සතානං තීණික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘සොණ්ණකිඞ්කණිපුප්ඵානං, විපාකං අනුභොමහං;

ධාතීසතසහස්සානි, පරිවාරෙන්ති මං භවෙ.

‘‘ථූපස්ස පරිචිණ්ණත්තා, රජොජල්ලං න ලිම්පති;

ගත්තෙ සෙදා න මුච්චන්ති, සුප්පභාසො භවාමහං.

‘‘අහො මෙ සුකතො ථූපො, සුදිට්ඨාමරිකා නදී;

ථූපං කත්වාන පුලිනං, පත්තොම්හි අචලං පදං.

‘‘කුසලං කත්තුකාමෙන, ජන්තුනා සාරගාහිනා;

නත්ථි ඛෙත්තං අඛෙත්තං වා, පටිපත්තීව සාධකා.

‘‘යථාපි බලවා පොසො, අණ්ණවංතරිතුස්සහෙ;

පරිත්තං කට්ඨමාදාය, පක්ඛන්දෙය්ය මහාසරං.

‘‘ඉමාහං ¶ කට්ඨං නිස්සාය, තරිස්සාමි මහොදධිං;

උස්සාහෙන වීරියෙන, තරෙය්ය උදධිං නරො.

‘‘තථෙව මෙ කතං කම්මං, පරිත්තං ථොකකඤ්ච යං;

තං කම්මං උපනිස්සාය, සංසාරං සමතික්කමිං.

‘‘පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

සාවත්ථියං පුරෙ ජාතො, මහාසාලෙ සුඅඩ්ඪකෙ.

‘‘සද්ධා මාතා පිතා මය්හං, බුද්ධස්ස සරණං ගතා;

උභො දිට්ඨපදා එතෙ, අනුවත්තන්ති සාසනං.

‘‘බොධිපපටිකං ¶ ගය්හ, සොණ්ණථූපමකාරයුං;

සායපාතං නමස්සන්ති, සක්යපුත්තස්ස සම්මුඛා.

‘‘උපොසථම්හි දිවසෙ, සොණ්ණථූපං විනීහරුං;

බුද්ධස්ස වණ්ණං කිත්තෙන්තා, තියාමං වීතිනාමයුං.

‘‘සහ දිස්වානහං ථූපං, සරිං පුලිනචෙතියං;

එකාසනෙ නිසීදිත්වා, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘ගවෙසමානො තං වීරං, ධම්මසෙනාපතිද්දසං;

අගාරා නික්ඛමිත්වාන, පබ්බජිං තස්ස සන්තිකෙ.

‘‘ජාතියා සත්තවස්සෙන, අරහත්තමපාපුණිං;

උපසම්පාදයී බුද්ධො, ගුණමඤ්ඤාය චක්ඛුමා.

‘‘දාරකෙනෙව සන්තෙන, කිරියං නිට්ඨිතං මයා;

කතං මෙ කරණීයජ්ජ, සක්යපුත්තස්ස සාසනෙ.

‘‘සබ්බවෙරභයාතීතො, සබ්බසඞ්ගාතිගො ඉසි;

සාවකො තෙ මහාවීර, සොණ්ණථූපස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා දායකානුග්ගහං කරොන්තො තෙහි උපනීතෙ පච්චයෙ න පටික්ඛිපති, යථාලද්ධෙයෙව පරිභුඤ්ජති. තං පුථුජ්ජනා ‘‘අයං කායදළ්හිබහුලො අරක්ඛිතචිත්තො’’ති මඤ්ඤමානා අවමඤ්ඤන්ති. ථෙරො තං ¶ අගණෙන්තොව විහරති. තස්ස පන අවිදූරෙ අඤ්ඤතරො කුහකභික්ඛු පාපිච්ඡො සමානො අප්පිච්ඡො විය සන්තුට්ඨො විය අත්තානං දස්සෙන්තො ලොකං වඤ්චෙන්තො විහරති. මහාජනො තං අරහන්තං විය සම්භාවෙති. අථස්ස සක්කො දෙවානමින්දො තං පවත්තිං ඤත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කිං නාම කුහකො කරොතී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො පාපිච්ඡං ගරහන්තො –

‘‘පුබ්බෙ හනති අත්තානං, පච්ඡා හනති සො පරෙ;

සුහතං හන්ති අත්තානං, වීතංසෙනෙව පක්ඛිමා.

‘‘න බ්රාහ්මණො බහිවණ්ණො, අන්තොවණ්ණො හි බ්රාහ්මණො;

යස්මිං පාපානි කම්මානි, ස වෙ කණ්හො සුජම්පතී’’ති. – ගාථාද්වයමාහ;

තත්ථ පුබ්බෙ හනති අත්තානන්ති කුහකපුග්ගලො අත්තනො කුහකවුත්තියා ලොකං වඤ්චෙන්තො පාපිච්ඡතාදීහි පාපධම්මෙහි පඨමමෙව අත්තානං හනති, අත්තනො කුසලකොට්ඨාසං විනාසෙති. පච්ඡා හනති සො පරෙති සො කුහකො පඨමං තාව වුත්තනයෙන අත්තානං හන්ත්වා පච්ඡා පරෙ යෙහි ‘‘අයං ¶ භික්ඛු පෙසලො අරියො’’ති වා සම්භාවෙන්තෙහි කාරා කතා, තෙ හනති තෙසං කාරානි අත්තනි කතානි අමහප්ඵලානි කත්වා පච්චයවිනාසනෙන විනාසෙති. සතිපි කුහකස්ස උභයහනනෙ අත්තහනනෙ පන අයං විසෙසොති දස්සෙන්තො ආහ සුහතං හන්ති අත්තානන්ති. සො කුහකො අත්තානං හනන්තො සුහතං කත්වා හන්ති විනාසෙති, යථා කිං? වීතංසෙනෙව පක්ඛිමාති, වීතංසොති දීපකසකුණො, තෙන. පක්ඛිමාති සාකුණිකො. යථා තෙන වීතංසසකුණෙන අඤ්ඤෙ සකුණෙ වඤ්චෙත්වා හනන්තො අත්තානං ඉධ ලොකෙපි හනති විඤ්ඤුගරහසාවජ්ජසභාවාදිනා, සම්පරායං පන දුග්ගතිපරික්කිලෙසෙන හනතියෙව, න පන තෙ සකුණෙ පච්ඡා හන්තුං සක්කොති, එවං කුහකොපි කොහඤ්ඤෙන ලොකං වඤ්චෙත්වා ඉධ ලොකෙපි ¶ අත්තානං හනති විප්පටිසාරවිඤ්ඤුගරහාදීහි, පරලොකෙපි දුග්ගතිපරික්කිලෙසෙහි, න පන තෙ පච්චයදායකෙ අපායදුක්ඛං පාපෙති. අපිච කුහකො දක්ඛිණාය අමහප්ඵලභාවකරණෙනෙව ¶ දායකං හනතීති වුත්තො, න නිප්ඵලභාවකරණෙන. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘දුස්සීලස්ස මනුස්සභූතස්ස දානං දත්වා සහස්සගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා’’ති (ම. නි. 3.379). තෙනාහ ‘‘සුහතං හන්ති අත්තාන’’න්ති.

එවං බාහිරපරිමජ්ජනමත්තෙ ඨිතා පුග්ගලා සුද්ධා නාම න හොන්ති, අබ්භන්තරසුද්ධියා එව පන සුද්ධා හොන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘න බ්රාහ්මණො’’ති දුතියං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – ඉරියාපථසණ්ඨපනාදිබහිසම්පත්තිමත්තෙන බ්රාහ්මණො න හොති. සම්පත්තිඅත්ථො හි ඉධ වණ්ණ-සද්දො. අබ්භන්තරෙ පන සීලාදිසම්පත්තියා බ්රාහ්මණො හොති, ‘‘බාහිතපාපො බ්රාහ්මණො’’ති කත්වා. තස්මා ‘‘යස්මිං පාපානි ලාමකානි කම්මානි සංවිජ්ජන්ති, එකංසෙන සො කණ්හො නිහීනපුග්ගලො’’ති සුජම්පති, දෙවානමින්ද, ජානාහි. තං සුත්වා සක්කො කුහකභික්ඛුං තජ්ජෙත්වා ‘‘ධම්මෙ වත්තාහී’’ති ඔවදිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.

වසභත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකනිපාතෙ පඨමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුස්සූසාති ¶ ආයස්මතො මහාචුන්දත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුම්භකාරකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො කුම්භකාරකම්මෙන ජීවන්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො එකං මත්තිකාපත්තං ස්වාභිසඞ්ඛතං කත්වා භගවතො අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ නාලකගාමෙ රූපසාරියා බ්රාහ්මණියා පුත්තො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස කනිට්ඨභාතා හුත්වා නිබ්බත්ති, චුන්දොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො ධම්මසෙනාපතිං අනුපබ්බජිත්වා තං නිස්සාය විපස්සනං ¶ පට්ඨපෙත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.39-50) –

‘‘නගරෙ හංසවතියා, කුම්භකාරො අහොසහං;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, ඔඝතිණ්ණමනාසවං.

‘‘සුකතං මත්තිකාපත්තං, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං;

පත්තං දත්වා භගවතො, උජුභූතස්ස තාදිනො.

‘‘භවෙ නිබ්බත්තමානොහං, සොණ්ණථාලෙ ලභාමහං;

රූපිමයෙ ච සොවණ්ණෙ, තට්ටිකෙ ච මණීමයෙ.

‘‘පාතියො පරිභුඤ්ජාමි, පුඤ්ඤකම්මස්සිදං ඵලං;

යසානඤ්ච ධනානඤ්ච, අග්ගභූතො ච හොමහං.

‘‘යථාපි භද්දකෙ ඛෙත්තෙ, බීජං අප්පම්පි රොපිතං;

සම්මාධාරං පවෙච්ඡන්තෙ, ඵලං තොසෙති කස්සකං.

‘‘තථෙවිදං පත්තදානං, බුද්ධඛෙත්තම්හි රොපිතං;

පීතිධාරෙ පවස්සන්තෙ, ඵලං මං තොසයිස්සති.

‘‘යාවතා ඛෙත්තා විජ්ජන්ති, සඞ්ඝාපි ච ගණාපි ච;

බුද්ධඛෙත්තසමො නත්ථි, සුඛදො සබ්බපාණිනං.

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

එකපත්තං දදිත්වාන, පත්තොම්හි අචලං පදං.

‘‘එකනවුතිතො ¶ කප්පෙ, යං පත්තමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පත්තදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො ¶ පන හුත්වා අත්තනා පටිලද්ධසම්පත්තියා කාරණභූතං ගරූපනිස්සයං විවෙකවාසඤ්ච කිත්තෙන්තො –

‘‘සුස්සූසා සුතවද්ධනී, සුතං පඤ්ඤාය වද්ධනං;

පඤ්ඤාය අත්ථං ජානාති, ඤාතො අත්ථො සුඛාවහො.

‘‘සෙවෙථ ¶ පන්තානි සෙනාසනානි, චරෙය්ය සංයොජනවිප්පමොක්ඛං;

සචෙ රතිං නාධිගච්ඡෙය්ය තත්ථ, සඞ්ඝෙ වසෙ රක්ඛිතත්තො සතීමා’’ති. –

තත්ථ සුස්සූසාති සොතබ්බයුත්තස්ස සබ්බසුතස්ස සොතුමිච්ඡා, ගරුසන්නිවාසොපි. දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදඤ්හි අත්ථං සොතුමිච්ඡන්තෙන කල්යාණමිත්තෙ උපසඞ්කමිත්වා වත්තකරණෙන පයිරුපාසිත්වා යදා තෙ පයිරුපාසනාය ආරාධිතචිත්තා කඤ්චි උපනිසීදිතුකාමා හොන්ති, අථ නෙ උපනිසීදිත්වා අධිගතාය සොතුමිච්ඡාය ඔහිතසොතෙන සොතබ්බං හොතීති ගරුසන්නිවාසොපි සුස්සූසාහෙතුතාය ‘‘සුස්සූසා’’ති වුච්චති. සා පනායං සුස්සූසා සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිපටිසංයුත්තං සුතං තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස වඩ්ඪෙති බ්රූහෙතීති සුතවද්ධනී, බාහුසච්චකාරීති අත්ථො. සුතං පඤ්ඤාය වද්ධනන්ති යං තං ‘‘සුතධරො සුතසන්නිචයො’’ති (ම. නි. 1.339; අ. නි. 4.22) ‘‘ඉධෙකච්චස්ස බහුකං සුතං හොති සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණ’’න්ති (අ. නි. 4.6) ච එවමාදිනා නයෙන වුත්තං බාහුසච්චං, තං අකුසලප්පහානකුසලාධිගමනහෙතුභූතං පඤ්ඤං වද්ධෙතීති සුතං පඤ්ඤාය වද්ධනං, වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සුතාවුධො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධං අත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 7.67).

පඤ්ඤාය අත්ථං ජානාතීති බහුස්සුතො සුතමයඤාණෙ ඨිතො තං පටිපත්තිං පටිපජ්ජන්තො සුතානුසාරෙන අත්ථූපපරික්ඛාය ධම්මනිජ්ඣානෙන භාවනාය ච ලොකියලොකුත්තරභෙදං දිට්ඨධම්මාදිවිභාගං ¶ දුක්ඛාදිවිභාගඤ්ච අත්ථං යථාභූතං පජානාති ච පටිවිජ්ඣති ච, තෙනාහ භගවා –

‘‘සුතස්ස යථාපරියත්තස්ස අත්ථමඤ්ඤාය ධම්මමඤ්ඤාය ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො හොතී’’ති (අ. නි. 4.6).

‘‘ධතානං ¶ ධම්මානං අත්ථං උපපරික්ඛති, අත්ථං උපපරික්ඛතො ධම්මා නිජ්ඣානං ඛමන්ති, ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තියා සති ඡන්දො ජායති, ඡන්දජාතො උස්සහති, උස්සහිත්වා තුලෙති, තුලයිත්වා පදහති, පහිතත්තො සමානො ¶ කායෙන චෙව පරමසච්චං සච්ඡිකරොති, පඤ්ඤාය ච නං අතිවිජ්ඣ පස්සතී’’ති (ම. නි. 2.432) ච.

ඤාතො අත්ථො සුඛාවහොති යථාවුත්තො දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථො චෙව දුක්ඛාදිඅත්ථො ච යාථාවතො ඤාතො අධිගතො ලොකියලොකුත්තරභෙදං සුඛං ආවහති නිප්ඵාදෙතීති අත්ථො.

ඨිතාය භාවනාපඤ්ඤාය සුතමත්තෙනෙව න සිජ්ඣතීති තස්සා පටිපජ්ජනවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘සෙවෙථ…පෙ…විප්පමොක්ඛ’’න්ති ආහ. තත්ථ සෙවෙථ පන්තානි සෙනාසනානීති කායවිවෙකමාහ. තෙන සංයොජනප්පහානස්ස ච වක්ඛමානත්තා විවෙකාරහස්සෙව විවෙකවාසොති සීලසංවරාදයො ඉධ අවුත්තසිද්ධා වෙදිතබ්බා. චරෙය්ය සංයොජනවිප්පමොක්ඛන්ති යථා සංයොජනෙහි චිත්තං විප්පමුච්චති, තථා විපස්සනාභාවනං මග්ගභාවනඤ්ච චරෙය්ය පටිපජ්ජෙය්යාති අත්ථො. සචෙ රතිං නාධිගච්ඡෙය්ය තත්ථාති තෙසු පන්තසෙනාසනෙසු යථාලද්ධෙසු අධිකුසලධම්මෙසු ච රතිං පුබ්බෙනාපරං විසෙසස්ස අලාභතො අභිරතිං න ලභෙය්ය, සඞ්ඝෙ භික්ඛුසමූහෙ රක්ඛිතත්තො කම්මට්ඨානපරිගණ්හනතො රක්ඛිතචිත්තො ඡසු ද්වාරෙසු සතිආරක්ඛාය උපට්ඨපනෙන සතිමා වසෙය්ය විහරෙය්ය, එවං විහරන්තස්ස ච අපි නාම සංයොජනවිප්පමොක්ඛො භවෙය්යාති අධිප්පායො.

මහාචුන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යෙ ඛො තෙති ආයස්මතො ජොතිදාසත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා ¶ විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං පිණ්ඩාය ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො කාසුමාරිකඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං ¶ බුද්ධුප්පාදෙ පාදියත්ථජනපදෙ විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ජොතිදාසොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්වා ඝරමාවසන්තො එකදිවසං මහාකස්සපත්ථෙරං අත්තනො ගාමෙ පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො භොජෙත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා අත්තනො ගාමසමීපෙ පබ්බතෙ මහන්තං විහාරං කාරෙත්වා ථෙරං තත්ථ වාසෙත්වා චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහන්තො ථෙරස්ස ධම්මදෙසනාය පටිලද්ධසංවෙගො පබ්බජිත්වා ¶ විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.51-56) –

‘‘කණිකාරංව ජොතන්තං, නිසින්නං පබ්බතන්තරෙ;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, ලොකජෙට්ඨං නරාසභං.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, සිරෙ කත්වාන අඤ්ජලිං;

කාසුමාරිකමාදාය, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා විසෙසතො විනයපිටකෙ සුකුසලභාවං පත්වා දසවස්සිකො පරිසුපට්ඨාකො ච හුත්වා බහූහි භික්ඛූහි සද්ධිං භගවන්තං වන්දිතුං සාවත්ථිං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අද්ධානපරිස්සමවිනොදනත්ථං තිත්ථියානං ආරාමං පවිසිත්වා එකමන්තං නිසින්නො එකං පඤ්චතපං තපන්තං බ්රාහ්මණං දිස්වා, ‘‘කිං, බ්රාහ්මණ, අඤ්ඤස්මිං තපනීයෙ අඤ්ඤං තපතී’’ති ආහ. තං සුත්වා බ්රාහ්මණො කුපිතො, ‘‘භො, මුණ්ඩක, කිං අඤ්ඤං තපනීය’’න්ති ආහ. ථෙරො තස්ස –

‘‘කොපො ච ඉස්සා පරහෙඨනා ච, මානො ච සාරම්භමදො පමාදො;

තණ්හා අවිජ්ජා භවසඞ්ගතී ච, තෙ තප්පනීයා න හි රූපඛන්ධො’’ති. –

ගාථාය ධම්මං දෙසෙසි. තං සුත්වා සො බ්රාහ්මණො තස්මිං තිත්ථියාරාමෙ සබ්බෙ අඤ්ඤතිත්ථියා ච ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. ථෙරො තෙහි ¶ සද්ධිං සාවත්ථිං ගන්ත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා කතිපාහං තත්ථ වසිත්වා අත්තනො ජාතිභූමිංයෙව ගතො දස්සනත්ථං උපගතෙසු ඤාතකෙසු නානාලද්ධිකෙ යඤ්ඤසුද්ධිකෙ ඔවදන්තො –

‘‘යෙ ¶ ඛො තෙ වෙඨමිස්සෙන, නානත්තෙන ච කම්මුනා;

මනුස්සෙ උපරුන්ධන්ති, ඵරුසූපක්කමා ජනා;

තෙපි තත්ථෙව කීරන්ති, න හි කම්මං පනස්සති.

‘‘යං කරොති නරො කම්මං, කල්යාණං යදි පාපකං;

තස්ස තස්සෙව දායාදො, යං යං කම්මං පකුබ්බතී’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ යෙති අනියමුද්දෙසො. තෙති අනියමතො එව පටිනිද්දෙසො. පදද්වයස්සාපි ‘‘ජනා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ඛොති නිපාතමත්තං. වෙඨමිස්සෙනාති වරත්තඛණ්ඩාදිනා සීසාදීසු වෙඨදානෙන. ‘‘වෙධමිස්සෙනා’’තිපි පාළි, සො එවත්ථො. නානත්තෙන ච කම්මුනාති හනනඝාතනහත්ථපාදාදිච්ඡෙදනෙන ඛුද්දකසෙළදානාදිනා ¶ ච නානාවිධෙන පරූපඝාතකම්මෙන. මනුස්සෙති නිදස්සනමත්තං, තස්මා යෙ කෙචි සත්තෙති අධිප්පායො. උපරුන්ධන්තීති විබාධෙන්ති. ඵරුසූපක්කමාති දාරුණපයොගා, කුරූරකම්මන්තාති අත්ථො. ජනාති සත්තා. තෙපි තත්ථෙව කීරන්තීති තෙ වුත්තප්පකාරා පුග්ගලා යාහි කම්මකාරණාහි අඤ්ඤෙ බාධිංසු. තත්ථෙව තාසුයෙව කාරණාසු සයම්පි කීරන්ති පක්ඛිපීයන්ති, තථාරූපංයෙව දුක්ඛං අනුභවන්තීති අත්ථො. ‘‘තථෙව කීරන්තී’’ති ච පාඨො, යථා සයං අඤ්ඤෙසං දුක්ඛං අකංසු, තථෙව අඤ්ඤෙහි කරීයන්ති, දුක්ඛං පාපීයන්තීති අත්ථො, කස්මා? න හි කම්මං පනස්සති කම්මඤ්හි එකන්තං උපචිතං විපාකං අදත්වා න විගච්ඡති, අවසෙසපච්චයසමවායෙ විපච්චතෙවාති අධිප්පායො.

ඉදානි ‘‘න හි කම්මං පනස්සතී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විභජිත්වා සත්තානං කම්මස්සකතං විභාවෙතුං ‘‘යං කරොතී’’ති ගාථං අභාසි. තස්සත්ථො යං කම්මං කල්යාණං කුසලං, යදි වා පාපකං අකුසලං සත්තො ¶ කරොති, කරොන්තො ච තත්ථ යං කම්මං යථා ඵලදානසමත්ථං හොති, තථා පකුබ්බති උපචිනොති. තස්ස තස්සෙව දායාදොති තස්ස තස්සෙව කම්මඵලස්ස ගණ්හනතො තෙන තෙන කම්මෙන දාතබ්බවිපාකස්ස භාගී හොතීති අත්ථො. තෙනාහ භගවා – ‘‘කම්මස්සකා, මාණව, සත්තා කම්මදායාදා’’තිආදි (ම. නි. 3.289). ඉමා ගාථා සුත්වා ථෙරස්ස ඤාතකා කම්මස්සකතායං පතිට්ඨහිංසූති.

ජොතිදාසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අච්චයන්ති ¶ අහොරත්තාති ආයස්මතො හෙරඤ්ඤකානිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො පරෙසං භතකො හුත්වා ජීවන්තො එකදිවසං සුජාතස්ස නාම සත්ථුසාවකස්ස පංසුකූලං පරියෙසන්තස්ස උපඩ්ඪදුස්සං පරිච්චජි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන තාවතිංසෙසු නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරඤ්ඤො ගාමභොජකස්ස චොරවොසාසකස්ස පුත්තො හුත්වා ¶ නිබ්බත්ති, හෙරඤ්ඤකානීතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො පිතු අච්චයෙන රඤ්ඤා තස්මිංයෙව ගාමභොජකට්ඨානෙ ඨපිතො ජෙතවනපටිග්ගහණෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො අත්තනො කනිට්ඨස්ස තං ඨානන්තරං දාපෙත්වා රාජානං ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.31-40) –

‘‘පදුමුත්තරභගවතො, සුජාතො නාම සාවකො;

පංසුකූලං ගවෙසන්තො, සඞ්කාරෙ චරතෙ තදා.

‘‘නගරෙ හංසවතියා, පරෙසං භතකො අහං;

උපඩ්ඪදුස්සං දත්වාන, සිරසා අභිවාදයිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘තෙත්තිංසක්ඛත්තුං ¶ දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

සත්තසත්තතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං.

‘‘පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

උපඩ්ඪදුස්සදානෙන, මොදාමි අකුතොභයො.

‘‘ඉච්ඡමානො චහං අජ්ජ, සකානනං සපබ්බතං;

ඛොමදුස්සෙහි ඡාදෙය්යං, අඩ්ඪදුස්සස්සිදං ඵලං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, අඩ්ඪදුස්සස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො කනිට්ඨභාතරං තතො කම්මතො නිවත්තෙතුකාමො තස්මිංයෙව කම්මෙ අභිරතං දිස්වා තං චොදෙන්තො –

‘‘අච්චයන්ති ¶ අහොරත්තා, ජීවිතං උපරුජ්ඣති;

ආයු ඛීයති මච්චානං, කුන්නදීනංව ඔදකං.

‘‘අථ පාපානි කම්මානි, කරං බාලො න බුජ්ඣති;

පච්ඡාස්ස කටුකං හොති, විපාකො හිස්ස පාපකො’’ති. –

තත්ථ අච්චයන්තීති අතික්කමන්ති, ලහුං ලහුං අපගච්ඡන්තීති අත්ථො. අහොරත්තාති රත්තින්දිවා. ජීවිතං උපරුජ්ඣතීති ජීවිතින්ද්රියඤ්ච ඛණිකනිරොධවසෙන නිරුජ්ඣති. වුත්තඤ්හි ‘‘ඛණෙ ඛණෙ, ත්වං භික්ඛු, ජායසි ච ජිය්යසි ච මිය්යසි ච චවසි ච උපපජ්ජසි චා’’ති. ආයු ඛීයති මච්චානන්ති මරිතබ්බසභාවත්තා මච්චාති ලද්ධනාමානං ඉමෙසං සත්තානං ආයු ‘‘යො චිරං ජීවති, සො වස්සසතං අප්පං වා භිය්යො’’ති (දී. නි. 2.91; සං. නි. 2.143; අ. නි. 7.74) එවං පරිච්ඡින්නකාලපරමායු ඛීයති ඛයඤ්ච සම්භෙදඤ්ච ගච්ඡති, යථා කිං? කුන්නදීනංව ඔදකං යථා නාම කුන්නදීනං පබ්බතෙය්යානං ඛුද්දකනදීනං උදකං චිරං න තිට්ඨති, ලහුතරං ඛීයති, ආගතමත්තංයෙව විගච්ඡති, එවං සත්තානං ආයු ලහුතරං ඛීයති ඛයං ගච්ඡති. එත්ථ ච උදකමෙව ‘‘ඔදක’’න්ති වුත්තං, යථා මනොයෙව මානසන්ති.

අථ ¶ පාපානි කම්මානි, කරං බාලො න බුජ්ඣතීති එවං සංසාරෙ අනිච්චෙපි සමානෙ බාලො ලොභවසෙන වා කොධවසෙන වා පාපානි කම්මානි කරොති, කරොන්තොපි න බුජ්ඣති, පාපං කරොන්තො ච ‘‘පාපං කරොමී’’ති අබුජ්ඣනකො නාම නත්ථි, ‘‘ඉමස්ස කම්මස්ස එවරූපො දුක්ඛො විපාකො’’ති පන අජානනතො ‘‘න බුජ්ඣතී’’ති වුත්තං. පච්ඡාස්ස කටුකං හොතීති යදිපි පාපස්ස කම්මස්ස ආයූහනක්ඛණෙ ‘‘ඉමස්ස කම්මස්ස එවරූපො විපාකො’’ති න බුජ්ඣති, තතො පච්ඡා පන නිරයාදීසු නිබ්බත්තස්ස ¶ අස්ස බාලස්ස කටුකං අනිට්ඨං දුක්ඛමෙව හොති. විපාකො හිස්ස පාපකො යස්මා අස්ස පාපකම්මස්ස නාම විපාකො පාපකො නිහීනො අනිට්ඨො එවාති. ඉමං පන ඔවාදං සුත්වා ථෙරස්ස කනිට්ඨභාතා රාජානං ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව සදත්ථං නිප්ඵාදෙසි.

හෙරඤ්ඤකානිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පරිත්තං ¶ දාරුන්ති ආයස්මතො සොමමිත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො බුද්ධගුණෙ සුත්වා පසන්නමානසො එකදිවසං කිංසුකරුක්ඛං පුප්ඵිතං දිස්වා පුප්ඵානි ගහෙත්වා සත්ථාරං උද්දිස්ස ආකාසෙ ඛිපිත්වා පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බාරාණසියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සොමමිත්තොති ලද්ධනාමො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ හුත්වා විමලෙන නාම ථෙරෙන කතපරිචයත්තා අභිණ්හං තස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්තො ධම්මං සුත්වා සාසනෙ ලද්ධප්පසාදො පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො වත්තපටිවත්තං පූරෙන්තො විචරති. විමලත්ථෙරො පන කුසීතො මිද්ධබහුලො රත්තින්දිවං වීතිනාමෙති. සොමමිත්තො ‘‘කුසීතං නාම නිස්සාය කො ගුණො’’ති තං පහාය මහාකස්සපත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.25-30) –

‘‘කිංසුකං ¶ පුප්ඵිතං දිස්වා, පග්ගහෙත්වාන අඤ්ජලිං;

බුද්ධසෙට්ඨං සරිත්වාන, ආකාසෙ අභිපූජයිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

නාගොව බන්ධනං ඡෙත්වා, විහරාමි අනාසවො.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, මම බුද්ධස්ස සන්තිකෙ;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමලත්ථෙරං ඔවාදෙන තජ්ජෙන්තො –

‘‘පරිත්තං දාරුමාරුය්හ, යථා සීදෙ මහණ්ණවෙ;

එවං කුසීතමාගම්ම, සාධුජීවීපි සීදති;

තස්මා තං පරිවජ්ජෙය්ය, කුසීතං හීනවීරියං.

‘‘පවිවිත්තෙහි අරියෙහි, පහිතත්තෙහි ඣායිභි;

නිච්චං ආරද්ධවීරියෙහි, පණ්ඩිතෙහි සහාවසෙ’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ¶ පරිත්තං දාරුමාරුය්හ, යථා සීදෙ මහණ්ණවෙති පෙසලොපි කුලපුත්තො කුසීතං අලසපුග්ගලං නිස්සාය සීදති සංසාරෙ පතති, න තස්ස පාරං නිබ්බානං ගච්ඡති. යස්මා ¶ එතදෙවං, තස්මා තං අධිකුසලධම්මවසෙන සීසං අනුක්ඛිපිත්වා කුච්ඡිතං සීදනතො කුසීතං වීරියාරම්භාභාවතො හීනවීරියං පුග්ගලං සබ්බථා වජ්ජෙය්ය, න තස්ස දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජෙය්යාති අත්ථො.

එවං පුග්ගලාධිට්ඨානාය ගාථාය කොසජ්ජෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා ඉදානි වීරියාරම්භෙ ආනිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘පවිවිත්තෙහී’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො ¶ – යෙ පන කායවිවෙකසම්භවෙන පවිවිත්තා, තතො එව කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියා, නිබ්බානං පතිපෙසිතත්තතාය පහිතත්තා ආරම්මණූපනිජ්ඣානවසෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානවසෙන ච ඣායිනො, සබ්බකාලං පග්ගහිතවීරියතාය ආරද්ධවීරියා, ලොකියලොකුත්තරභෙදාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා පණ්ඩිතා, තෙහියෙව සහ ආවසෙය්ය සදත්ථං නිප්ඵාදෙතුකාමො සංවසෙය්යාති. තං සුත්වා විමලත්ථෙරො සංවිග්ගමානසො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සදත්ථං ආරාධෙසි. ස්වායමත්ථො පරතො ආගමිස්සති.

සොමමිත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ජනො ජනම්හි සම්බද්ධොති ආයස්මතො සබ්බමිත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො ද්වානවුතෙ කප්පෙ තිස්සස්ස භගවතො කාලෙ නෙසාදකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වනචාරිකො හුත්වා වනෙ මිගෙ වධිත්වා මංසං ඛාදන්තො ජීවති. අථස්ස භගවා අනුග්ගණ්හනත්ථං වසනට්ඨානසමීපෙ තීණි පදචෙතියානි දස්සෙත්වා පක්කාමි. සො අතීතකාලෙ සම්මාසම්බුද්ධෙසු කතපරිචයත්තා චක්කඞ්කිතානි දිස්වා පසන්නමානසො කොරණ්ඩපුප්ඵෙහි පූජං කත්වා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථිනගරෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, සබ්බමිත්තොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො ජෙතවනපටිග්ගහණෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො වස්සං උපගන්ත්වා වුට්ඨවස්සො භගවන්තං වන්දිතුං සාවත්ථිං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ මාගවිකෙහි ඔඩ්ඩිතෙ පාසෙ මිගපොතකං බද්ධං අද්දස. මාතා පනස්ස මිගී පාසං අප්පවිට්ඨාපි පුත්තසිනෙහෙන දූරං න ගච්ඡති, මරණභයෙන පාසසමීපම්පි න උපගච්ඡති මිගපොතකො ච භීතො ඉතො චිතො ච පරිවත්තෙන්තො කරුණං විලපති, තං දිස්වා ථෙරො ¶ , ‘‘අහො සත්තානං ස්නෙහහෙතුකං දුක්ඛ’’න්ති ගච්ඡන්තො තතො පරං සම්බහුලෙ චොරෙ එකං ¶ පුරිසං ජීවගාහං ගහෙත්වා ¶ පලාලවෙණියා සරීරං වෙඨෙත්වා ඣාපෙන්තෙ, තඤ්ච මහාවිරවං විරවන්තං දිස්වා තදුභයං නිස්සාය සඤ්ජාතසංවෙගො තෙසං චොරානං සුණන්තානංයෙව –

‘‘ජනො ජනම්හි සම්බද්ධො, ජනමෙවස්සිතො ජනො;

ජනො ජනෙන හෙඨීයති, හෙඨෙති ච ජනො ජනං.

‘‘කො හි තස්ස ජනෙනත්ථො, ජනෙන ජනිතෙන වා;

ජනං ඔහාය ගච්ඡං තං, හෙඨයිත්වා බහුං ජන’’න්ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ජනොති අන්ධබාලජනො. ජනම්හීති අඤ්ඤෙ ජනෙ. සම්බද්ධොති තණ්හාබන්ධනෙන බද්ධො. ‘‘අයං මෙ පුත්තො, මාතා’’තිආදිනා පටිබද්ධො. අයමෙව වා පාඨො, ‘‘ඉමෙ මං පොසෙන්ති, අහං ඉමෙ නිස්සාය ජීවාමී’’ති පටිබද්ධචිත්තොති අත්ථො. ජනමෙවස්සිතො ජනොති ‘‘අයං මෙ පුත්තො, ධීතා’’තිආදිනා අඤ්ඤමෙව ජනං අඤ්ඤො ජනො අස්සිතො තණ්හාය අල්ලීනො පරිග්ගය්හ ඨිතො. ජනො ජනෙන හෙඨීයති, හෙඨෙති ච ජනො ජනන්ති කම්මස්සකතාය යථාභූතාවබොධස්ස ච අභාවතො අජ්ඣුපෙක්ඛනං අකත්වා ලොභවසෙන යථා ජනො ජනං අස්සිතො, එවං දොසවසෙන ජනො ජනෙන හෙඨීයති විබාධීයති. ‘‘තයිදං මය්හංව උපරි හෙඨනඵලවසෙන පරිපතිස්සතී’’ති අජානන්තො හෙඨෙති ච ජනො ජනං.

කො හි තස්ස ජනෙනත්ථොති තස්ස අඤ්ඤජනස්ස අඤ්ඤෙන ජනෙන තණ්හාවසෙන අස්සිතෙන දොසවසෙන හෙඨිතෙන වා කො අත්ථො. ජනෙන ජනිතෙන වාති මාතාපිතා හුත්වා තෙන අඤ්ඤෙන ජනෙන ජනිතෙන වා කො අත්ථො. ජනං ඔහාය ගච්ඡං තං, හෙඨයිත්වා බහුං ජනන්ති යස්මා සංසාරෙ චරතො ජනස්ස අයමෙවානුරූපා පටිපත්ති, තස්මා තං ජනං, තස්ස ච බාධිකා යා සා තණ්හා ච, යො ච සො දොසො එව බහුං ජනං බාධයිත්වා ඨිතො, තඤ්ච ඔහාය සබ්බසො පහාය පරිච්චජිත්වා ¶ ගච්ඡං, තෙහි අනුපද්දුතං ඨානං ගච්ඡෙය්යං පාපුණෙය්යන්ති අත්ථො. එවං ¶ පන වත්වා ථෙරො තාවදෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තමපාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.15-24) –

‘‘වනකම්මිකො පුරෙ ආසිං, පිතුමාතුමතෙනහං;

පසුමාරෙන ජීවාමි, කුසලං මෙ න විජ්ජති.

‘‘මම ¶ ආසයසාමන්තා, තිස්සො ලොකග්ගනායකො;

පදානි තීණි දස්සෙසි, අනුකම්පාය චක්ඛුමා.

‘‘අක්කන්තෙ ච පදෙ දිස්වා, තිස්සනාමස්ස සත්ථුනො;

හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන, පදෙ චිත්තං පසාදයිං.

‘‘කොරණ්ඩං පුප්ඵිතං දිස්වා, පාදපං ධරණීරුහං;

සකොසකං ගහෙත්වාන, පදසෙට්ඨමපූජයිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථ මානුසං;

කොරණ්ඩකඡවි හොමි, සුප්පභාසො භවාමහං.

‘‘ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පදපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

තෙ පන චොරා ථෙරස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සංවෙගජාතා පබ්බජිත්වා ධම්මානුධම්මං පටිපජ්ජිංසූති.

සබ්බමිත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කාළී ¶ ඉත්ථීති ආයස්මතො මහාකාළත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො කෙනචිදෙව කරණීයෙන අරඤ්ඤං ගතො තත්ථ අඤ්ඤතරස්ස රුක්ඛස්ස සාඛාය ඔලම්බමානං පංසුකූලචීවරං දිස්වා ‘‘අරියද්ධජො ඔලම්බතී’’ති පසන්නචිත්තො කිඞ්කණිපුප්ඵානි ගහෙත්වා පංසුකූලං පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සෙතබ්යනගරෙ සත්ථවාහකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මහාකාළොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පත්වා ඝරාවාසං වසන්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ගහෙත්වා වාණිජ්ජවසෙන සාවත්ථිං ගතො එකමන්තං සකටසත්ථං නිවෙසෙත්වා අද්ධානපරිස්සමං විනොදෙත්වා අත්තනො පරිසාය සද්ධිං නිසින්නො සායන්හසමයං ගන්ධමාලාදිහත්ථෙ උපාසකෙ ජෙතවනං ගච්ඡන්තෙ දිස්වා සයම්පි තෙහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සොසානිකඞ්ගං අධිට්ඨාය සුසානෙ වසති. අථෙකදිවසං කාළී නාම එකා ඉත්ථී ඡවඩාහිකා ථෙරස්ස කම්මට්ඨානත්ථාය අචිරමතසරීරං උභො සත්ථී ¶ භින්දිත්වා උභො ච බාහූ භින්දිත්වා සීසඤ්ච දධිථාලකං විය භින්දිත්වා සබ්බං අඞ්ගපච්චඞ්ගං සම්බන්ධමෙව කත්වා ථෙරස්ස ඔලොකෙතුං යොග්යට්ඨානෙ ඨපෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. ථෙරො තං දිස්වා අත්තානං ඔවදන්තො –

‘‘කාළී ඉත්ථී බ්රහතී ධඞ්කරූපා, සත්ථිඤ්ච භෙත්වා අපරඤ්ච සත්ථිං;

බාහඤ්ච භෙත්වා අපරඤ්ච බාහං, සීසඤ්ච භෙත්වා දධිථාලකංව;

‘‘යො ¶ ¶ වෙ අවිද්වා උපධිං කරොති, පුනප්පුනං දුක්ඛමුපෙති මන්දො;

තස්මා පජානං උපධිං න කයිරා, මාහං පුන භින්නසිරො සයිස්ස’’න්ති. –

තත්ථ කාළීති තස්සා නාමං, කාළවණ්ණත්තා වා එවං වුත්තං. බ්රහතීති මහාසරීරා ආරොහපරිණාහවතී. ධඞ්කරූපාති කාළවණ්ණත්තා එව කාකසදිසරූපා. සත්ථිඤ්ච භෙත්වාති මතසරීරස්ස සත්ථිං ජණ්ණුභෙදනෙන භඤ්ජිත්වා. අපරඤ්ච සත්ථින්ති ඉතරඤ්ච සත්ථිං භඤ්ජිත්වා. බාහඤ්ච භෙත්වාති බාහට්ඨිඤ්ච අග්ගබාහට්ඨානෙයෙව භඤ්ජිත්වා. සීසඤ්ච භෙත්වා දධිථාලකංවාති මතසරීරස්ස සීසං භින්දිත්වා භින්නත්තා එව ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පග්ඝරන්තං දධිථාලකං විය, පග්ඝරන්තං මත්ථලුඞ්ගං කත්වාති අත්ථො. එසා නිසින්නා අභිසන්දහිත්වාති ඡින්නභින්නාවයවං මතසරීරං තෙ අවයවෙ යථාඨානෙයෙව ඨපනෙන සන්දහිත්වා සහිතං කත්වා මංසාපණං පසාරෙන්තී විය එසා නිසින්නා.

යො වෙ අවිද්වා උපධිං කරොතීති යො ඉමාය උපට්ඨාපිතං කම්මට්ඨානං දිස්වාපි අවිද්වා අකුසලො කම්මට්ඨානං ඡඩ්ඩෙත්වා අයොනිසොමනසිකාරෙන කිලෙසූපධිං උප්පාදෙති, සො මන්දො මන්දපඤ්ඤො සංසාරස්ස අනතිවත්තනතො පුනප්පුනං අපරාපරං නිරයාදීසු දුක්ඛං උපෙති. තස්මා පජානං උපධිං න කයිරාති තස්මාති යස්මා චෙතදෙවං, තස්මා. පජානං උපධින්ති ‘‘ඉධ යං දුක්ඛං සම්භොතී’’ති පජානන්තො යොනිසො මනසිකරොන්තො කිලෙසූපධිං න කයිරා න උප්පාදෙය්ය. කස්මා? මාහං පුන භින්නසිරො සයිස්සන්ති යථයිදං මතසරීරං භින්නසරීරං සයති, එවං කිලෙසූපධීහි සංසාරෙ පුනප්පුනං උප්පත්තියා කටසිවඩ්ඪකො හුත්වා භින්නසිරො අහං මා සයිස්සන්ති. එවං වදන්තො එව ථෙරො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.8-14) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ ¶ ¶ , උදඞ්ගණො නාම පබ්බතො;

තත්ථද්දසං පංසුකූලං, දුමග්ගම්හි විලම්බිතං.

‘‘තීණි කිඞ්කණිපුප්ඵානි, ඔචිනිත්වානහං තදා;

හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන, පංසුකූලමපූජයිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පූජිත්වා අරහද්ධජං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

මහාකාළත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බහූ ¶ සපත්තෙ ලභතීති ආයස්මතො තිස්සත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො පියදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගන්ත්වා කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤායතනෙ සාලවනෙ අස්සමං කාරෙත්වා වසති. භගවා තස්ස අනුග්ගණ්හනත්ථං අස්සමස්ස අවිදූරෙ සාලවනෙ නිරොධං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. සො අස්සමතො නික්ඛමිත්වා ඵලාඵලත්ථාය ගච්ඡන්තො භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො චත්තාරො දණ්ඩෙ ඨපෙත්වා භගවතො උපරි පුප්ඵිතාහි සාලසාඛාහි සාඛාමණ්ඩපං කත්වා සත්තාහං නවනවෙහි සාලපුප්ඵෙහි භගවන්තං පූජෙන්තො අට්ඨාසි බුද්ධාරම්මණං පීතිං අවිජහන්තො. සත්ථා සත්තාහස්ස අච්චයෙන නිරොධතො වුට්ඨහිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං චින්තෙසි. තාවදෙව සතසහස්සමත්තා ඛීණාසවා සත්ථාරං පරිවාරෙසුං. භගවා තස්ස භාවිනිං සම්පත්තිං විභාවෙන්තො අනුමොදනං වත්වා පක්කාමි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ ¶ රාජගහෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා තිස්සොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ හුත්වා පඤ්චමත්තානි මාණවකසතානි මන්තෙ වාචෙන්තො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො හුත්වා සත්ථු රාජගහගමනෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49.190-220) –

‘‘අජ්ඣොගාහෙත්වා ¶ සාලවනං, සුකතො අස්සමො මම;

සාලපුප්ඵෙහි සඤ්ඡන්නො, වසාමි විපිනෙ තදා.

‘‘පියදස්සී ච භගවා, සයම්භූ අග්ගපුග්ගලො;

විවෙකකාමො සම්බුද්ධො, සාලවනමුපාගමි.

‘‘අස්සමා අභිනික්ඛම්ම, පවනං අගමාසහං;

මූලඵලං ගවෙසන්තො, ආහිණ්ඩාමි වනෙ තදා.

‘‘තත්ථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, පියදස්සිං මහායසං;

සුනිසින්නං සමාපන්නං, විරොචන්තං මහාවනෙ.

‘‘චතුදණ්ඩෙ ඨපෙත්වාන, බුද්ධස්ස උපරී අහං;

මණ්ඩපං සුකතං කත්වා, සාලපුප්ඵෙහි ඡාදයිං.

‘‘සත්තාහං ධාරයිත්වාන, මණ්ඩපං සාලඡාදිතං;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, බුද්ධසෙට්ඨමවන්දහං.

‘‘භගවා තම්හි සමයෙ, වුට්ඨහිත්වා සමාධිතො;

යුගමත්තං පෙක්ඛමානො, නිසීදි පුරිසුත්තමො.

‘‘සාවකො වරුණො නාම, පියදස්සිස්ස සත්ථුනො;

වසීසතසහස්සෙහි, උපගච්ඡි විනායකං.

‘‘පියදස්සී ච භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වාන, සිතං පාතුකරී ජිනො.

‘‘අනුරුද්ධො උපට්ඨාකො, පියදස්සිස්ස සත්ථුනො;

එකංසං චීවරං කත්වා, අපුච්ඡිත්ථ මහාමුනිං.

‘‘කො නු ඛො භගවා හෙතු, සිතකම්මස්ස සත්ථුනො;

කාරණෙ විජ්ජමානම්හි, සත්ථා පාතුකරෙ සිතං.

‘‘සත්තාහං ¶ සාලච්ඡදනං, යො මෙ ධාරෙසි මාණවො;

තස්ස කම්මං සරිත්වාන, සිතං පාතුකරිං අහං.

‘‘අනොකාසං න පස්සාමි, යත්ථ පුඤ්ඤං විපච්චති;

දෙවලොකෙ මනුස්සෙ වා, ඔකාසොව න සම්මති.

‘‘දෙවලොකෙ වසන්තස්ස, පුඤ්ඤකම්මසමඞ්ගිනො;

යාවතා පරිසා තස්ස, සාලච්ඡන්නා භවිස්සති.

‘‘තත්ථ දිබ්බෙහි නච්චෙහි, ගීතෙහි වාදිතෙහි ච;

රමිස්සති සදා සන්තො, පුඤ්ඤකම්මසමාහිතො.

‘‘යාවතා පරිසා තස්ස, ගන්ධගන්ධී භවිස්සති;

සාලස්ස පුප්ඵවස්සො ච, පවස්සිස්සති තාවදෙ.

‘‘තතො ¶ චුතොයං මනුජො, මානුසං ආගමිස්සති;

ඉධාපි සාලච්ඡදනං, සබ්බකාලං ධරිස්සති.

‘‘ඉධ නච්චඤ්ච ගීතඤ්ච, සම්මතාළසමාහිතං;

පරිවාරෙස්සන්ති මං නිච්චං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘උග්ගච්ඡන්තෙ ච සූරියෙ, සාලවස්සං පවස්සති;

පුඤ්ඤකම්මෙන සංයුත්තං, වස්සතෙ සබ්බකාලිකං.

‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘ධම්මං අභිසමෙන්තස්ස, සාලච්ඡන්නං භවිස්සති;

චිතකෙ ඣායමානස්ස, ඡදනං තත්ථ හෙස්සති.

‘‘විපාකං කිත්තයිත්වාන, පියදස්සී මහාමුනි;

පරිසාය ධම්මං දෙසෙසි, තප්පෙන්තො ධම්මවුට්ඨියා.

‘‘තිංසකප්පානි දෙවෙසු, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

සට්ඨි ච සත්තක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං.

‘‘දෙවලොකා ¶ ඉධාගන්ත්වා, ලභාමි විපුලං සුඛං;

ඉධාපි සාලච්ඡදනං, මණ්ඩපස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘අයං පච්ඡිමකො මය්හං, චරිමො වත්තතෙ භවො;

ඉධාපි සාලච්ඡදනං, හෙස්සති සබ්බකාලිකං.

‘‘මහාමුනිං තොසයිත්වා, ගොතමං සක්යපුඞ්ගවං;

පත්තොම්හි අචලං ඨානං, හිත්වා ජයපරාජයං.

‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, යං බුද්ධමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

සො අරහත්තං පන පත්වා විසෙසතො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි. තත්ථ කෙචි පුථුජ්ජනභික්ඛූ ථෙරස්ස ලාභසක්කාරං දිස්වා බාලභාවෙන අසහනාකාරං පවෙදෙසුං. ථෙරො තං ඤත්වා ලාභසක්කාරෙ ආදීනවං තත්ථ අත්තනො අලග්ගභාවඤ්ච පකාසෙන්තො –

‘‘බහූ සපත්තෙ ලභති, මුණ්ඩො සඞ්ඝාටිපාරුතො;

ලාභී අන්නස්ස පානස්ස, වත්ථස්ස සයනස්ස ච.

‘‘එතමාදීනවං ¶ ඤත්වා, සක්කාරෙසු මහබ්භයං;

අප්පලාභො අනවස්සුතො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති. –

තස්සත්ථො ¶ – සිඛම්පි අසෙසෙත්වා මුණ්ඩිතකෙසතාය මුණ්ඩො, ඡින්දිත්වා සඞ්ඝාටිතකාසාවධාරිතාය සඞ්ඝාටිපාරුතො, එවං වෙවණ්ණියං අජ්ඣුපගතො පරායත්තවුත්තිකො පබ්බජිතො සචෙ අන්නපානාදීනං ලාභී හොති, සොපි බහූ සපත්තෙ ලභති, තස්ස උසූයන්තා බහූ සම්භවන්ති. තස්මා එතං එවරූපං ලාභසක්කාරෙසුමහබ්භයං විපුලභයං ආදීනවං දොසං විදිත්වා අප්පිච්ඡතං සන්තොසඤ්ච හදයෙ ඨපෙත්වා අනවජ්ජුප්පාදස්සාපි උප්පන්නස්ස ලාභස්ස පරිවජ්ජනෙන අප්පලාභො, තතො එව තත්ථ තණ්හාවස්සුතාභාවෙන අනවස්සුතො, සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛනතො භින්නකිලෙසතාය වා භික්ඛු සන්තුට්ඨිට්ඨානීයස්ස සතිසම්පජඤ්ඤස්ස ¶ වසෙන සතො හුත්වා පරිබ්බජෙ චරෙය්ය විහරෙය්යාති. තං සුත්වා තෙ භික්ඛූ තාවදෙව ථෙරං ඛමාපෙසුං.

තිස්සත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාචීනවංසදායම්හීතිආදිකා ආයස්මතො කිමිලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? තස්ස පුබ්බයොගො සංවෙගුප්පත්ති පබ්බජ්ජා ච එකකනිපාතෙ ‘‘අභිසත්තො’’ති ගාථාය සංවණ්ණනායං වුත්තායෙව. තාය ච ගාථාය ථෙරෙන අත්තනො විසෙසාධිගමස්ස කාරණං දස්සිතං. ඉධ පන අධිගතවිසෙසස්ස අත්තනො ආයස්මතා ච අනුරුද්ධෙන ආයස්මතා ච නන්දියෙන සහ සමග්ගවාසො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං. සමග්ගවාසං පන වසන්තා තෙ යථා ච වසිංසු, තං දස්සෙන්තො –

‘‘පාචීනවංසදායම්හි, සක්යපුත්තා සහායකා;

පහායානප්පකෙ භොගෙ, උඤ්ඡෙ පත්තාගතෙ රතා.

‘‘ආරද්ධවීරියා පහිතත්තා, නිච්චං දළ්හපරක්කමා;

රමන්ති ධම්මරතියා, හිත්වාන ලොකියං රති’’න්ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ පාචීනවංසදායම්හීති පාචීනවංසනාමකෙ රක්ඛිතගොපිතෙ සහපරිච්ඡෙදෙ වනෙ. තඤ්හි වනං ¶ ගාමස්ස පාචීනදිසායං ඨිතත්තා වංසගුම්බපරික්ඛිත්තත්තා ච ‘‘පාචීනවංසදායො’’ති වුත්තො, වංසවනභාවෙන වාති. සක්යපුත්තාති ¶ අනුරුද්ධත්ථෙරාදයො සක්යරාජකුමාරා. සහායකාති සංවෙගුප්පත්තිපබ්බජ්ජාසමණධම්මකරණසංවාසෙහි සහ අයනතො පවත්තනතො සහායකා. පහායානප්පකෙ භොගෙති උළාරෙන පුඤ්ඤානුභාවෙන අධිගතෙ කුලපරම්පරාගතෙ ච මහන්තෙ භොගක්ඛන්ධෙ ඡඩ්ඩෙත්වා. ‘‘සහායානප්පකෙ’’තිපි පාළි. උඤ්ඡෙ පත්තාගතෙ රතාති උඤ්ඡාචරියාය ආභතත්තා ¶ උඤ්ඡෙ පත්තෙ ආගතත්තා පත්තාගතෙ පත්තපරියාපන්නෙ රතා අභිරතා, සඞ්ඝභත්තාදිඅතිරෙකලාභං පටික්ඛිපිත්වා ජඞ්ඝබලං නිස්සාය භික්ඛාචරියාය ලද්ධෙන මිස්සකභත්තෙනෙව සන්තුට්ඨාති අත්ථො.

ආරද්ධවීරියාති උත්තමත්ථස්ස අධිගමාය ආදිතොව පගෙව සම්පාදිතවීරියා. පහිතත්තාති නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන කාලෙන කාලං සමාපජ්ජනෙන ච නිබ්බානං පතිපෙසිතචිත්තා. නිච්චං දළ්හපරක්කමාති වත්තපටිපත්තීසු දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානුයොගෙන සබ්බකාලං අසිථිලපරක්කමා. රමන්ති ධම්මරතියා, හිත්වාන ලොකියං රතින්ති ලොකෙ විදිතතාය ලොකපරියාපන්නතාය ච ලොකියං රූපාරම්මණාදිරතිං පහාය මග්ගපඤ්ඤාය පජහිත්වා ලොකුත්තරධම්මරතියා අග්ගඵලනිබ්බානාභිරතියා ච රමන්ති අභිරමන්තීති.

කිමිලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අයොනිසො මනසිකාරාති ආයස්මතො නන්දත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච පූජාසක්කාරබහුලං මහාදානං පවත්තෙත්වා, ‘‘අහම්පි අනාගතෙ තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස එවරූපො සාවකො භවෙය්ය’’න්ති පණිධානං කත්වා තතො පට්ඨාය දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ විනතාය නාම නදියා මහන්තො කච්ඡපො හුත්වා නිබ්බත්තො එකදිවසං සත්ථාරං නදියා පාරං ගන්තුං තීරෙ ඨිතං දිස්වා සයං භගවන්තං තාරෙතුකාමො සත්ථු පාදමූලෙ නිපජ්ජි ¶ . සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා පිට්ඨිං අභිරුහි. සො හට්ඨතුට්ඨො වෙගෙන සොතං ඡින්දන්තො සීඝතරං පරතීරමෙව පාපෙසි. භගවා තස්ස අනුමොදනං වදන්තො භාවිනිං සම්පත්තිං කථෙත්වා පක්කාමි.

සො ¶ ¶ තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තො හුත්වා මහාපජාපතියා ගොතමියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ඤාතිසඞ්ඝං නන්දෙන්තො ජාතොති නන්දොත්වෙව නාමං අකංසු. තස්ස වයප්පත්තකාලෙ සත්ථා පවත්තවරධම්මචක්කො ලොකානුග්ගහං කරොන්තො කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා ඤාතිසමාගමෙ පොක්ඛරවස්සං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා වෙස්සන්තරජාතකං (ජා. 2.22.1655 ආදයො) කථෙත්වා දුතියදිවසෙ පිණ්ඩාය පවිට්ඨො ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’ති (ධ. ප. 168) ගාථාය පිතරං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා නිවෙසනං ගන්ත්වා ‘‘ධම්මං චරෙ සුචරිත’’න්ති (ධ. ප. 169) ගාථාය මහාපජාපතිං සොතාපත්තිඵලෙ රාජානං සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තතියෙ දිවසෙ නන්දකුමාරස්ස අභිසෙකනිවෙසනප්පවෙසනවිවාහමඞ්ගලෙසු වත්තමානෙසු පිණ්ඩාය පවිසිත්වා නන්දකුමාරස්ස හත්ථෙ පත්තං දත්වා මඞ්ගලං වත්වා තස්ස හත්ථතො පත්තං අගහෙත්වාව විහාරං ගතො තං පත්තහත්ථං විහාරං ආගතං අනිච්ඡමානංයෙව පබ්බාජෙත්වා තථා පබ්බජිතත්තායෙව අනභිරතියා පීළිතං ඤත්වා උපායෙන තස්ස තං අනභිරතිං විනොදෙසි. සො යොනිසො පටිසඞ්ඛාය විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49.148-163) –

‘‘අත්ථදස්සී තු භගවා, සයම්භූ ලොකනායකො;

විනතානදියා තීරං, උපාගච්ඡි තථාගතො.

‘‘උදකා අභිනික්ඛම්ම, කච්ඡපො වාරිගොචරො;

බුද්ධං තාරෙතුකාමොහං, උපෙසිං ලොකනායකං.

‘‘අභිරූහතු මං බුද්ධො, අත්ථදස්සී මහාමුනි;

අහං තං තාරයිස්සාමි, දුක්ඛස්සන්තකරො තුවං.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, අත්ථදස්සී මහායසො;

අභිරූහිත්වා මෙ පිට්ඨිං, අට්ඨාසි ලොකනායකො.

‘‘යතො සරාමි අත්තානං, යතො පත්තොස්මි විඤ්ඤුතං;

සුඛං මෙ තාදිසං නත්ථි, ඵුට්ඨෙ පාදතලෙ යථා.

‘‘උත්තරිත්වාන සම්බුද්ධො, අත්ථදස්සී මහායසො;

නදිතීරම්හි ඨත්වාන, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යාවතා ¶ වත්තතෙ චිත්තං, ගඞ්ගාසොතං තරාමහං;

අයඤ්ච කච්ඡපො රාජා, තාරෙසි මම පඤ්ඤවා.

‘‘ඉමිනා බුද්ධතරණෙන, මෙත්තචිත්තවතාය ච;

අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, දෙවලොකෙ රමිස්සති.

‘‘දෙවලොකා ¶ ඉධාගන්ත්වා, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

එකාසනෙ නිසීදිත්වා, කඞ්ඛාසොතං තරිස්සති.

‘‘යථාපි භද්දකෙ ඛෙත්තෙ, බීජං අප්පම්පි රොපිතං;

සම්මාධාරං පවෙච්ඡන්තෙ, ඵලං තොසෙති කස්සකං.

‘‘තථෙවිදං බුද්ධඛෙත්තං, සම්මාසම්බුද්ධදෙසිතං;

සම්මාධාරං පවෙච්ඡන්තෙ, ඵලං මං තොසයිස්සති.

‘‘පධානපහිතත්තොම්හි, උපසන්තො නිරූපධි;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, තරණාය ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛං අනුභවන්තො ‘‘අහො සත්ථු උපායකොසල්ලං, යෙනාහං භවපඞ්කතො උද්ධරිත්වා නිබ්බානථලෙ පතිට්ඨාපිතො’’ති අත්තනො පහීනසංකිලෙසං පටිලද්ධඤ්ච සුඛං පච්චවෙක්ඛිත්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො උදානවසෙන –

‘‘අයොනිසො මනසිකාරා, මණ්ඩනං අනුයුඤ්ජිසං;

උද්ධතො චපලො චාසිං, කාමරාගෙන අට්ටිතො.

‘‘උපායකුසලෙනාහං, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා, භවෙ චිත්තං උදබ්බහි’’න්ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ¶ අයොනිසො මනසිකාරාති අනුපායමනසිකාරතො අසුභං කායං සුභතො මනසි කරිත්වා සුභතො මනසිකාරහෙතු, අසුභං ¶ කායං සුභසඤ්ඤායාති අත්ථො. මණ්ඩනන්ති හත්ථූපගාදිආභරණෙහි චෙව මාලාගන්ධාදීහි ච අත්තභාවස්ස අලඞ්කරණං. අනුයුඤ්ජිසන්ති අනුයුඤ්ජිං, සරීරස්ස විභූසනප්පසුතො අහොසින්ති අත්ථො. උද්ධතොති ජාතිගොත්තරූපයොබ්බනමදාදීහි උද්ධතො අවූපසන්තචිත්තො. චපලොති වනමක්කටො විය අනවට්ඨිතචිත්තතාය ලොලො, කායමණ්ඩනවත්ථමණ්ඩනාදිචාපල්යෙ යුත්තතාය වා චපලො ච. ආසින්ති අහොසිං. කාමරාගෙනාති වත්ථුකාමෙසු ඡන්දරාගෙන අට්ටිතො පීළිතො විබාධිතො ආසින්ති යොජනා.

උපායකුසලෙනාති ¶ විනෙය්යානං දමනූපායච්ඡෙකෙන කොවිදෙන බුද්ධෙන භගවතා හෙතුභූතෙන. හෙතුඅත්ථෙ හි එතං කරණවචනං. පලුට්ඨමක්කටීදෙවච්ඡරාදස්සනෙන හි උපක්කිතවාදචොදනාය අත්තනො කාමරාගාපනයනං සන්ධාය වදති. භගවා හි ආයස්මන්තං නන්දත්ථෙරං පඨමං ජනපදකල්යාණිං උපාදාය ‘‘යථායං මක්කටී, එවං කකුටපාදිනියො උපාදාය ජනපදකල්යාණී’’ති මහතියා ආණියා ඛුද්දකං ආණිං නීහරන්තො ඡඩ්ඩකො විය, සිනෙහපානෙන සරීරං කිලෙදෙත්වා වමනවිරෙචනෙහි දොසං නීහරන්තො භිසක්කො විය ච කකුටපාදිනිදස්සනෙන ජනපදකල්යාණියං විරත්තචිත්තං කාරෙත්වා පුන උපක්කිතවාදෙන කකුටපාදිනීසුපි චිත්තං විරාජෙත්වා සම්මදෙව සමථවිපස්සනානුයොගෙන අරියමග්ගෙ පතිට්ඨාපෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා, භවෙ චිත්තං උදබ්බහි’’න්ති. උපායෙන ඤායෙන සම්මදෙව සමථවිපස්සනාය විසුද්ධිපටිපදං පටිපජ්ජිත්වා භවෙ සංසාරපඞ්කෙ නිමුග්ගඤ්ච මෙ චිත්තං අරියමග්ගෙන හත්ථෙන උත්තාරිං, නිබ්බානථලෙ පතිට්ඨාපෙසින්ති අත්ථො.

ඉමං උදානං උදානෙත්වා ථෙරො පුනදිවසෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘‘යං මෙ, භන්තෙ, භගවා පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදානං, මුඤ්චාමහං, භන්තෙ, භගවන්තං එතස්මා පටිස්සවා’’ති (උදා. 22). භගවාපි, ‘‘යදෙව ඛො තෙ, නන්ද, අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුත්තං, අථාහං මුත්තො එතස්මා පටිස්සවා’’ති (උදා. 22) ආහ. අථස්ස ¶ භගවා සවිසෙසං ¶ ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතං ඤත්වා තං ගුණං විභාවෙන්තො, ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං යදිදං නන්දො’’ති (අ. නි. 1.219, 230) ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරභාවෙන අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. ථෙරො හි ‘‘යමෙවාහං ඉන්ද්රියානං අසංවරං නිස්සාය ඉමං විප්පකාරං පත්තො, තමෙවාහං සුට්ඨු නිග්ගහෙස්සාමී’’ති උස්සාහජාතො බලවහිරොත්තප්පො තත්ථ ච කතාධිකාරත්තා ඉන්ද්රියසංවරෙ උක්කංසපාරමිං අගමාසීති.

නන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පරෙ ච නං පසංසන්තීති ආයස්මතො සිරිමත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො පාරමියො පූරෙත්වා තුසිතභවනෙ ඨිතකාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො තිණ්ණං වෙදානං ¶ පාරගූ සනිඝණ්ඩුකෙටුභානං සක්ඛරප්පභෙදානං ඉතිහාසපඤ්චමානං පදකො වෙය්යාකරණො ලොකායතමහාපුරිසලක්ඛණෙසු අනවයො නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයතාය කාමෙ පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා චතුරාසීතිසහස්සපරිමාණෙන තාපසගණෙන පරිවුතො හිමවන්තප්පදෙසෙ දෙවතාභිනිම්මිතෙ අස්සමෙ ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා වසන්තො පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරතාය ලක්ඛණමන්තෙසු ආගතනියාමෙන ච බුද්ධගුණෙ අනුස්සරිත්වා අතීතෙ බුද්ධෙ උද්දිස්ස අඤ්ඤතරස්මිං නදීනිවත්තනෙ පුලිනචෙතියං කත්වා පූජාසක්කාරාභිරතො අහොසි. තං දිස්වා තාපසා, ‘‘කං උද්දිස්ස අයං පූජාසක්කාරො කරීයතී’’ති පුච්ඡිංසු. සො තෙසං ලක්ඛණමන්තෙ ආහරිත්වා තත්ථ ආගතානි මහාපුරිසලක්ඛණානි විභජිත්වා තදනුසාරෙන අත්තනො බලෙ ඨත්වා බුද්ධගුණෙ කිත්තෙසි. තං සුත්වා තෙපි තාපසා පසන්නමානසා තතො පට්ඨාය සම්මාසම්බුද්ධං උද්දිස්ස ථූපපූජං කරොන්තා විහරන්ති.

තෙන ච සමයෙන පදුමුත්තරබොධිසත්තො තුසිතකායා චවිත්වා මාතුකුච්ඡිං ඔක්කන්තො හොති. චරිමභවෙ ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං ¶ , සබ්බෙ ච අච්ඡරියබ්භූතධම්මා. තාපසො තානි අන්තෙවාසිකානං දස්සෙත්වා භිය්යොසොමත්තාය සම්මාසම්බුද්ධෙසු තෙසං පසාදං වඩ්ඪෙත්වා කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා තෙහි අත්තනො සරීරස්ස පූජාය කරීයමානාය දිස්සමානරූපො ආගන්ත්වා, ‘‘අහං තුම්හාකං ආචරියො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො, තුම්හෙ අප්පමත්තා පුලිනචෙතියපූජමනුයුඤ්ජථ, භාවනාය ¶ ච යුත්තප්පයුත්තා හොථා’’ති වත්වා බ්රහ්මලොකමෙව ගතො.

එවං සො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්ති, තස්ස ජාතදිවසතො පට්ඨාය තස්මිං කුලෙ සිරිසම්පත්තියා වඩ්ඪමානත්තා සිරිමාත්වෙව නාමං අකංසු. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ කනිට්ඨභාතා නිබ්බත්ති, තස්ස ‘‘අයං සිරිං වඩ්ඪෙන්තො ජාතො’’ති සිරිවඩ්ඪොති නාමං අකංසු. තෙ උභොපි ජෙතවනප්පටිග්ගහණෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධා පබ්බජිංසු. තෙසු සිරිවඩ්ඪො න තාව උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස ලාභී අහොසි, චතුන්නං පච්චයානං ලාභී, ගහට්ඨපබ්බජිතානං සක්කතො ගරුකතො, සිරිමත්ථෙරො පන පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය තාදිසෙන කම්මච්ඡිද්දෙන අප්පලාභී අහොසි බහුජනාසම්භාවිතො, සමථවිපස්සනාසු කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49.111-147) –

‘‘පබ්බතෙ හිමවන්තම්හි, දෙවලො නාම තාපසො;

තත්ථ මෙ චඞ්කමො ආසි, අමනුස්සෙහි මාපිතො.

‘‘ජටාභාරෙන ¶ භරිතො, කමණ්ඩලුධරො සදා;

උත්තමත්ථං ගවෙසන්තො, විපිනා නික්ඛමිං තදා.

‘‘චුල්ලාසීතිසහස්සානි, සිස්සා මය්හං උපට්ඨහුං;

සකකම්මාභිපසුතා, වසන්ති විපිනෙ තදා.

‘‘අස්සමා අභිනික්ඛම්ම, අකං පුලිනචෙතියං;

නානාපුප්ඵං සමානෙත්වා, තං චෙතියමපූජයිං.

‘‘තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, අස්සමං පවිසාමහං;

සබ්බෙ සිස්සා සමාගන්ත්වා, එතමත්ථං පුච්ඡිංසු මං.

‘‘පුලිනෙන ¶ කතො ථූපො, යං ත්වං දෙව නමස්සසි;

මයම්පි ඤාතුමිච්ඡාම, පුට්ඨො ආචික්ඛ නො තුවං.

‘‘නිද්දිට්ඨා නු මන්තපදෙ, චක්ඛුමන්තො මහායසා;

තෙ ඛො අහං නමස්සාමි, බුද්ධසෙට්ඨෙ මහායසෙ.

‘‘කීදිසා තෙ මහාවීරා, සබ්බඤ්ඤූ ලොකනායකා;

කථංවණ්ණා කථංසීලා, කීදිසා තෙ මහායසා.

‘‘බාත්තිංසලක්ඛණා බුද්ධා, චත්තාලීසදිජාපි ච;

නෙත්තා ගොපඛුමා තෙසං, ජිඤ්ජුකා ඵලසන්නිභා.

‘‘ගච්ඡමානා ච තෙ බුද්ධා, යුගමත්තඤ්ච පෙක්ඛරෙ;

න තෙසං ජාණු නදති, සන්ධිසද්දො න සුය්යති.

‘‘ගච්ඡමානා ච සුගතා, උද්ධරන්තාව ගච්ඡරෙ;

පඨමං දක්ඛිණං පාදං, බුද්ධානං එස ධම්මතා.

‘‘අසම්භීතා ච තෙ බුද්ධා, මිගරාජාව කෙසරී;

නෙවුක්කංසෙන්ති අත්තානං, නො ච වම්භෙන්ති පාණිනං.

‘‘මානාවමානතො මුත්තා, සමා සබ්බෙසු පාණිසු;

අනත්තුක්කංසකා බුද්ධා, බුද්ධානං එස ධම්මතා.

‘‘උප්පජ්ජන්තා ච සම්බුද්ධා, ආලොකං දස්සයන්ති තෙ;

ඡප්පකාරං පකම්පෙන්ති, කෙවලං වසුධං ඉමං.

‘‘පස්සන්ති නිරයඤ්චෙතෙ, නිබ්බාති නිරයො තදා;

පවස්සති මහාමෙඝො, බුද්ධානං එස ධම්මතා.

‘‘ඊදිසා තෙ මහානාගා, අතුලා ච මහායසා;

වණ්ණතො අනතික්කන්තා, අප්පමෙය්යා තථාගතා.

‘‘අනුමොදිංසු මෙ වාක්යං, සබ්බෙ සිස්සා සගාරවා;

තථා ච පටිපජ්ජිංසු, යථාසත්ති යථාබලං.

‘‘පටිපූජෙන්ති ¶ පුලිනං, සකකම්මාභිලාසිනො;

සද්දහන්තා මම වාක්යං, බුද්ධසක්කතමානසා.

‘‘තදා ¶ චවිත්වා තුසිතා, දෙවපුත්තො මහායසො;

උප්පජ්ජි මාතුකුච්ඡිම්හි, දසසහස්සි කම්පථ.

‘‘අස්සමස්සාවිදූරම්හි, චඞ්කමම්හි ඨිතො අහං;

සබ්බෙ සිස්සා සමාගන්ත්වා, ආගච්ඡුං මම සන්තිකෙ.

‘‘උසභොව මහී නදති, මිගරාජාව කූජති;

සුසුමාරොව සළති, කිං විපාකො භවිස්සති.

‘‘යං පකිත්තෙමි සම්බුද්ධං, සිකතාථූපසන්තිකෙ;

සො දානි භගවා සත්ථා, මාතුකුච්ඡිමුපාගමි.

‘‘තෙසං ධම්මකථං වත්වා, කිත්තයිත්වා මහාමුනිං;

උය්යොජෙත්වා සකෙ සිස්සෙ, පල්ලඞ්කමාභුජිං අහං.

‘‘බලඤ්ච වත මෙ ඛීණං, බ්යාධිනා පරමෙන තං;

බුද්ධසෙට්ඨං සරිත්වාන, තත්ථ කාලඞ්කතො අහං.

‘‘සබ්බෙ සිස්සා සමාගන්ත්වා, අකංසු චිතකං තදා;

කළෙවරඤ්ච මෙ ගය්හ, චිතකං අභිරොපයුං.

‘‘චිතකං පරිවාරෙත්වා, සීසෙ කත්වාන අඤ්ජලිං;

සොකසල්ලපරෙතා තෙ, වික්කන්දිංසු සමාගතා.

‘‘තෙසං ලාලප්පමානානං, අගමං චිතකං තදා;

අහං ආචරියො තුම්හං, මා සොචිත්ථ සුමෙධසා.

‘‘සදත්ථෙ වායමෙය්යාථ, රත්තින්දිවමතන්දිතා;

මා වො පමත්තා අහුත්ථ, ඛණො වො පටිපාදිතො.

‘‘සකෙ සිස්සෙනුසාසිත්වා, දෙවලොකං පුනාගමිං;

අට්ඨාරස ච කප්පානි, දෙවලොකෙ රමාමහං.

‘‘සතානං පඤ්චක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං;

අනෙකසතක්ඛත්තුඤ්ච, දෙවරජ්ජමකාරයිං.

‘‘අවසෙසෙසු කප්පෙසු, වොකිණ්ණො සංසරිං අහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, උප්පාදස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘යථා ¶ කොමුදිකෙ මාසෙ, බහූ පුප්ඵන්ති පාදපා;

තථෙවාහම්පි සමයෙ, පුප්ඵිතොම්හි මහෙසිනා.

‘‘වීරියං මෙ ධුරධොරය්හං, යොගක්ඛෙමාධිවාහනං;

නාගොව බන්ධනං ඡෙත්වා, විහරාමි අනාසවො.

‘‘සතසහස්සිතො ¶ කප්පෙ, යං බුද්ධමභිකිත්තයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, කිත්තනාය ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤඤ්හි සමානං ආයස්මන්තං සිරිමත්ථෙරං ‘‘අරියො’’ති අජානන්තා පුථුජ්ජනා භික්ඛූ සාමණෙරා ච අප්පලාභිතාය ලොකස්ස අනභිගතභාවෙන අසම්භාවෙන්තා යංකිඤ්චි කථෙත්වා ගරහන්ති. සිරිවඩ්ඪත්ථෙරං පන පච්චයානං ලාභිභාවෙන ලොකස්ස සක්කතගරුකතභාවතො සම්භාවෙන්තා පසංසන්ති. ථෙරො ‘‘අවණ්ණාරහස්ස නාම වණ්ණභණනං, වණ්ණාරහස්ස ච අවණ්ණභණනං අස්ස පුථුජ්ජනභාවස්ස දොසො’’ති පුථුජ්ජනභාවඤ්ච ගරහන්තො –

‘‘පරෙ ච නං පසංසන්ති, අත්තා චෙ අසමාහිතො;

මොඝං පරෙ පසංසන්ති, අත්තා හි අසමාහිතො.

‘‘පරෙ ච නං ගරහන්ති, අත්තා චෙ සුසමාහිතො;

මොඝං පරෙ ගරහන්ති, අත්තා හි සුසමාහිතො’’ති.

තත්ථ පරෙති අත්තතො අඤ්ඤෙ පරෙ නාම, ඉධ පන පණ්ඩිතෙහි අඤ්ඤෙ බාලා පරෙති අධිප්පෙතා. තෙසඤ්හි අජානිත්වා අපරියොගාහෙත්වා භාසනතො ගරහා විය පසංසාපි අප්පමාණභූතා. නන්ති නං පුග්ගලං. පසංසන්තීති අවිද්දසුභාවෙන තණ්හාවිපන්නතාය වා, අථ වා අභූතංයෙව ¶ පුග්ගලං ‘‘අසුකො භික්ඛු ඣානලාභී, අරියො’’ති වා අභූතගුණරොපනෙන කිත්තෙන්ති අභිත්ථවන්ති. යො පනෙත්ථ ච-සද්දො, සො ¶ අත්තූපනයත්ථො. තෙන පරෙ නං පුග්ගලං පසංසන්ති ච, තඤ්ච ඛො තෙසං පසංසනමත්තං, න පන තස්මිං පසංසාය වත්ථු අත්ථීති ඉමමත්ථං දස්සෙති. අත්තා චෙ අසමාහිතොති යං පුග්ගලං පරෙ පසංසන්ති, සො චෙ සයං අසමාහිතො මග්ගසමාධිනා ඵලසමාධිනා උපචාරප්පනාසමාධිමත්තෙනෙව වා න සමාහිතො, සමාධානස්ස පටිපක්ඛභූතානං කිලෙසානං අප්පහීනත්තා වික්ඛිත්තො විබ්භන්තචිත්තො හොති චෙති අත්ථො. ‘‘අසමාහිතො’’ති ච එතෙන සමාධිනිමිත්තානං ගුණානං අභාවං දස්සෙති. මොඝන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු විය. පරෙ පසංසන්තීති යෙ තං අසමාහිතං පුග්ගලං පසංසන්ති, තෙ මොඝං මුධා අමූලකං පසංසන්ති. කස්මා? අත්තා හි අසමාහිතො යස්මා තස්ස පුග්ගලස්ස චිත්තං අසමාහිතං, තස්මාති අත්ථො.

දුතියගාථායං ගරහන්තීති අත්තනො අවිද්දසුභාවෙන දොසන්තරාය වා අරියං ඣානලාභිඤ්ච සමානං ¶ ‘‘අසුකො භික්ඛු ජාගරියං නානුයුඤ්ජති අන්තමසො ගොදුහනමත්තම්පි කාලං කෙවලං කායදළ්හිබහුලො නිද්දාරාමො භස්සාරාමො සඞ්ගණිකාරාමො විහරතී’’තිආදිනා අප්පටිපජ්ජමානතාවිභාවනෙන වා ගුණපරිධංසනෙන වා ගරහන්ති නින්දන්ති, උපක්කොසන්ති වාති අත්ථො. සෙසං පඨමගාථාය වුත්තපරියායෙන වෙදිතබ්බං. එවං ථෙරෙන ඉමාහි ගාථාහි අත්තනො නික්කිලෙසභාවෙ සිරිවඩ්ඪස්ස ච සකිලෙසභාවෙ පකාසිතෙ තං සුත්වා සිරිවඩ්ඪො සංවෙගජාතො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව සදත්ථං පරිපූරෙසි, ගරහකපුග්ගලා ච ථෙරං ඛමාපෙසුං.

සිරිමත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඛන්ධා ¶ ¶ මයා පරිඤ්ඤාතාති ආයස්මතො උත්තරත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ සිද්ධත්ථස්ස භගවතො ¶ කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සාසනෙ ලද්ධප්පසාදො හුත්වා උපාසකත්තං පටිවෙදෙසි. සො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ අත්තනො ඤාතකෙ සන්නිපාතෙත්වා බහුං පූජාසක්කාරං සම්භරිත්වා ධාතුපූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාකෙතෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උත්තරොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො කෙනචිදෙව කරණීයෙන සාවත්ථිං ගතො කණ්ඩම්බමූලෙ කතං යමකපාටිහාරියං දිස්වා පසීදිත්වා පුන කාළකාරාමසුත්තදෙසනාය (අ. නි. 4.24) අභිවඩ්ඪමානසද්ධො පබ්බජිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං රාජගහං ගන්ත්වා උපසම්පජ්ජිත්වා තත්ථෙව වසන්තො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49.106-110) –

‘‘නිබ්බුතෙ ලොකනාථම්හි, සිද්ධත්ථෙ ලොකනායකෙ;

මම ඤාතී සමානෙත්වා, ධාතුපූජං අකාසහං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං ධාතුමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ධාතුපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා සත්ථරි සාවත්ථියං විහරන්තෙ බුද්ධුපට්ඨානත්ථං රාජගහතො සාවත්ථිං උපගතො භික්ඛූහි ‘‘කිං, ආවුසො, පබ්බජ්ජාකිච්චං තයා මත්ථකං පාපිත’’න්ති පුට්ඨො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘ඛන්ධා මයා පරිඤ්ඤාතා, තණ්හා මෙ සුසමූහතා;

භාවිතා මම බොජ්ඣඞ්ගා, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො.

‘‘සොහං ¶ ¶ ඛන්ධෙ පරිඤ්ඤාය, අබ්බහිත්වාන ජාලිනිං;

භාවයිත්වාන බොජ්ඣඞ්ගෙ, නිබ්බායිස්සං අනාසවො’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ඛන්ධාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. පරිඤ්ඤාතාති ‘‘ඉදං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති පරිච්ඡිජ්ජ ඤාතා භාවිතා. තෙන දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස පරිඤ්ඤාභිසමයමාහ. තණ්හාති තසති පරිතසතීති තණ්හා. සුසමූහතාති සමුග්ඝාටිතා. එතෙන සමුදයසච්චස්ස පහානාභිසමයං වදති. භාවිතා මම බොජ්ඣඞ්ගාති බොධිසඞ්ඛාතාය සතිආදිධම්මසාමග්ගියා, තංසමඞ්ගිනො වා බොධිසඞ්ඛාතස්ස අරියපුග්ගලස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතා මග්ගපරියාපන්නා ධම්මා මයා භාවිතා උප්පාදිතා වඩ්ඪිතා. බොජ්ඣඞ්ගග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ තංසහචරිතතාය සබ්බෙ මග්ගධම්මා, සබ්බෙ ච බොධිපක්ඛියධම්මා ගහිතාති දට්ඨබ්බා. එතෙනෙව මග්ගසච්චස්ස භාවනාභිසමයං දස්සෙති. පත්තො මෙ ආසවක්ඛයොති කාමාසවාදයො ආසවා ඛීයන්ති එත්ථාති ආසවක්ඛයොති ලද්ධනාමො අසඞ්ඛතධම්මො මයා ¶ පත්තො අධිගතො. එතෙන නිරොධසච්චස්ස සච්ඡිකිරියාභිසමයං කථෙති. එත්තාවතා අත්තනො සඋපාදිසෙසනිබ්බානසම්පත්තිං දස්සෙති.

ඉදානි පන අනුපාදිසෙසනිබ්බානසම්පත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘සොහ’’න්තිආදිනා දුතියං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – සොහං එවං වුත්තනයෙන ඛන්ධෙ පරිඤ්ඤාය පරිජානිත්වා, තථා පරිජානන්තො එව සකඅත්තභාවපරඅත්තභාවෙසු අජ්ඣත්තිකබාහිරායතනෙසු අතීතාදිභෙදභින්නෙසු සංසිබ්බනාකාරං පුනප්පුනං පවත්තිසඞ්ඛාතං ජාලං එතස්ස අත්ථීති ජාලිනීති ලද්ධනාමං තණ්හං අබ්බහිත්වාන මම චිත්තසන්තානතො උද්ධරිත්වා, තථා නං උද්ධරන්තොයෙව වුත්තප්පභෙදෙ බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවයිත්වාන තෙ භාවනාපාරිපූරිං පාපෙත්වා තතො එව අනාසවො හුත්වා ඨිතො ඉදානි චරිමකචිත්තනිරොධෙන අනුපාදානො විය ජාතවෙදො නිබ්බායිස්සං පරිනිබ්බායිස්සාමීති.

උත්තරත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පනාදො ¶ නාම සො රාජාති ආයස්මතො භද්දජිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු පාරං ගන්ත්වා කාමෙ පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤායතනෙ අස්සමං කාරෙත්වා වසන්තො එකදිවසං ¶ සත්ථාරං ආකාසෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං ඤත්වා ආකාසතො ඔතරි. ඔතිණ්ණස්ස පන භගවතො මධුඤ්ච භිසමුළාලඤ්ච සප්පිඤ්ච ඛීරඤ්ච උපනාමෙසි, තස්ස තං භගවා අනුකම්පං උපාදාය පටිග්ගහෙත්වා අනුමොදනං වත්වා පක්කාමි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන තුසිතෙ නිබ්බත්තො තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ මහද්ධනො සෙට්ඨි හුත්වා අට්ඨසට්ඨිභික්ඛුසහස්සං භොජෙත්වා තිචීවරෙන අච්ඡාදෙසි.

එවං බහුං කුසලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චවිත්වා මනුස්සෙසු උප්පන්නො බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ පඤ්ච පච්චෙකබුද්ධසතානි චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිත්වා තතො චුතො රාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා රජ්ජං අනුසාසන්තො පුත්තං පච්චෙකබොධිං අධිගන්ත්වා ඨිතං උපට්ඨහිත්වා තස්ස පරිනිබ්බුතස්ස ධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියං කත්වා පූජෙසි. එවං තත්ථ තත්ථ තානි පුඤ්ඤානි කත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ භද්දියනගරෙ අසීතිකොටිවිභවස්ස භද්දියසෙට්ඨිස්ස එකපුත්තකො හුත්වා නිබ්බත්ති, භද්දජීතිස්ස නාමං අහොසි. තස්ස කිර ඉස්සරියභොගපරිවාරාදිසම්පත්ති චරිමභවෙ ¶ බොධිසත්තස්ස විය අහොසි.

තදා සත්ථා සාවත්ථියං වස්සං වසිත්වා භද්දජිකුමාරං සඞ්ගණ්හිතුං මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං භද්දියනගරං ගන්ත්වා ජාතියාවනෙ වසි තස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමයමානො. සොපි උපරි පාසාදෙ නිසින්නො සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ඔලොකෙන්තො භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සොතුං ගච්ඡන්තං මහාජනං දිස්වා ‘‘කත්ථායං මහාජනො ගච්ඡතී’’ති පුච්ඡිත්වා තං කාරණං සුත්වා සයම්පි මහතා පරිවාරෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්තො ¶ සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතොව සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.56.98-116) –

‘‘ඔග්ගය්හ යං පොක්ඛරණිං, නානාකුඤ්ජරසෙවිතං;

උද්ධරාමි භිසං තත්ථ, ඝාසහෙතු අහං තදා.

‘‘භගවා තම්හි සමයෙ, පදුමුත්තරසව්හයො;

රත්තම්බරධරො බුද්ධො, ගච්ඡතෙ අනිලඤ්ජසෙ.

‘‘ධුනන්තො පංසුකූලානි, සද්දං අස්සොසහං තදා;

උද්ධං නිජ්ඣායමානොහං, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘තත්ථෙව ඨිතකො සන්තො, ආයාචිං ලොකනායකං;

මධුං භිසෙහි සහිතං, ඛීරං සප්පිං මුළාලිකං.

‘‘පටිග්ගණ්හාතු ¶ මෙ බුද්ධො, අනුකම්පාය චක්ඛුමා;

තතො කාරුණිකො සත්ථා, ඔරොහිත්වා මහායසො.

‘‘පටිග්ගණ්හි මමං භික්ඛං, අනුකම්පාය චක්ඛුමා;

පටිග්ගහෙත්වා සම්බුද්ධො, අකා මෙ අනුමොදනං.

‘‘සුඛී හොතු මහාපුඤ්ඤ, ගති තුය්හං සමිජ්ඣතු;

ඉමිනා භිසදානෙන, ලභස්සු විපුලං සුඛං.

‘‘ඉදං වත්වාන සම්බුද්ධො, ජලජුත්තමනාමකො;

භික්ඛමාදාය සම්බුද්ධො, ආකාසෙනාගමා ජිනො.

‘‘තතො භිසං ගහෙත්වාන, ආගච්ඡිං මම අස්සමං;

භිසං රුක්ඛෙ ලග්ගෙත්වාන, මම දානං අනුස්සරිං.

‘‘මහාවාතො උට්ඨහිත්වා, සඤ්චාලෙසි වනං තදා;

ආකාසො අභිනාදිත්ථ, අසනී ච ඵලී තදා.

‘‘තතො මෙ අසනීපාතො, මත්ථකෙ නිපතී තදා;

සොහං නිසින්නකො සන්තො, තත්ථ කාලඞ්කතො අහං.

‘‘පුඤ්ඤකම්මෙන සඤ්ඤුත්තො, තුසිතං උපපජ්ජහං;

කළෙවරං මෙ පතිතං, දෙවලොකෙ රමාමහං.

‘‘ඡළසීතිසහස්සානි ¶ , නාරියො සමලඞ්කතා;

සායං පාතං උපට්ඨන්ති, භිසදානස්සිදං ඵලං.

‘‘මනුස්සයොනිමාගන්ත්වා, සුඛිතො හොමහං තදා;

භොගෙ මෙ ඌනතා නත්ථි, භිසදානස්සිදං ඵලං.

‘‘අනුකම්පිතකො තෙන, දෙවදෙවෙන තාදිනා;

සබ්බාසවා පරික්ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං භිසං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, භිසදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තෙ පන තෙන අධිගතෙ සත්ථා භද්දියසෙට්ඨිං ආමන්තෙසි – ‘‘තව පුත්තො අලඞ්කතපටියත්තො ධම්මං සුණන්තො අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි, තෙනස්ස ඉදානෙව පබ්බජිතුං යුත්තං, නො චෙ පබ්බජති, පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති. සෙට්ඨි ‘‘න මය්හං පුත්තස්ස දහරස්සෙව සතො පරිනිබ්බානෙන කිච්චං අත්ථි, පබ්බාජෙථ න’’න්ති ආහ. තං සත්ථා පබ්බාජෙත්වා උපසම්පාදෙත්වා තත්ථ සත්තාහං වසිත්වා කොටිගාමං පාපුණි, සො ච ගාමො ගඞ්ගාතීරෙ. කොටිගාමවාසිනො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං පවත්තෙසුං. භද්දජිත්ථෙරො සත්ථාරා අනුමොදනාය ආරද්ධමත්තාය බහිගාමං ගන්ත්වා ¶ ‘‘ගඞ්ගාතීරෙ මග්ගසමීපෙ සත්ථු ආගතකාලෙ වුට්ඨහිස්සාමී’’ති සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. මහාථෙරෙසු ආගච්ඡන්තෙසුපි අවුට්ඨහිත්වා සත්ථු ආගතකාලෙයෙව වුට්ඨහි. පුථුජ්ජනභික්ඛූ, ‘‘අයං අධුනා පබ්බජිතො මහාථෙරෙසු ආගච්ඡන්තෙසු මානත්ථද්ධො හුත්වා න වුට්ඨාසී’’ති උජ්ඣායිංසු. කොටිගාමවාසිනො සත්ථු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච බහූ නාවාසඞ්ඝාටෙ බන්ධිංසු, සත්ථා ‘‘හන්දස්ස ආනුභාවං පකාසෙමී’’ති නාවාසඞ්ඝාටෙ ඨත්වා, ‘‘කහං, භද්දජී’’ති පුච්ඡි. භද්දජිත්ථෙරො ‘‘එසොහං, භන්තෙ’’ති සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අඤ්ජලිං කත්වා අට්ඨාසි. සත්ථා, ‘‘එහි, භද්දජි, අම්හෙහි සද්ධිං එකනාවං අභිරුහා’’ති. සො උප්පතිත්වා සත්ථු ඨිතනාවායං අට්ඨාසි. සත්ථා ගඞ්ගාමජ්ඣං ගතකාලෙ, ‘‘භද්දජි, තයා මහාපනාදරාජකාලෙ අජ්ඣාවුට්ඨරතනපාසාදො කහ’’න්ති ආහ. ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ නිමුග්ගො’’ති. ‘‘තෙන හි, භද්දජි, සබ්රහ්මචාරීනං කඞ්ඛං ඡින්දා’’ති. තස්මිං ඛණෙ ථෙරො ¶ සත්ථාරං වන්දිත්වා ඉද්ධිබලෙන ගන්ත්වා පාසාදථූපිකං පාදඞ්ගුලන්තරෙන සන්නිරුම්භිත්වා පඤ්චවීසතියොජනං පාසාදං ¶ ගහෙත්වා ආකාසෙ උප්පති, උප්පතන්තො ච පඤ්ඤාස යොජනානි පාසාදං උදකතො උක්ඛිපි. අථස්ස පුරිමභවෙ ඤාතකා පාසාදගතෙන ලොභෙන මච්ඡකච්ඡපමණ්ඩූකා හුත්වා තස්මිං පාසාදෙ උට්ඨහන්තෙ පරිවත්තිත්වා උදකෙ පතිංසු. සත්ථා තෙ පතන්තෙ දිස්වා ‘‘ඤාතකා තෙ, භද්දජි, කිලමන්තී’’ති ආහ. ථෙරො සත්ථු වචනෙන පාසාදං විස්සජ්ජෙසි. පාසාදො යථාඨානෙ එව පතිට්ඨහි. සත්ථා පාරඞ්ගතො භික්ඛූහි ‘‘කදා, භන්තෙ, භද්දජිත්ථෙරෙන අයං පාසාදො අජ්ඣාවුට්ඨො’’ති පුට්ඨො මහාපනාදජාතකං (ජා. 1.3.40-41) කථෙත්වා මහාජනං ධම්මාමතං පායෙසි. ථෙරො පන අත්තනො අජ්ඣාවුට්ඨපුබ්බං සුවණ්ණපාසාදං දස්සෙත්වා –

‘‘පනාදො නාම සො රාජා, යස්ස යූපො සුවණ්ණයො;

තිරියං සොළසුබ්බෙධො, උබ්භමාහු සහස්සධා.

‘‘සහස්සකණ්ඩො සතගෙණ්ඩු, ධජාලු හරිතාමයො;

අනච්චුං තත්ථ ගන්ධබ්බා, ඡ සහස්සානි සත්තධා’’ති. –

ද්වීහි ගාථාහි වණ්ණෙන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ පනාදො නාම සො රාජාති අතීතෙ පනාදො නාම සො රාජා අහොසීති අත්තභාවඅන්තරහිතතාය අත්තානං පරං විය නිද්දිසති. සො එව හි රජ්ජෙ ඨිතකාලතො පට්ඨාය සදා උස්සාහසම්පත්තිආදිනා මහතා රාජානුභාවෙන මහතා ච කිත්තිසද්දෙන සමන්නාගතත්තා ‘‘රාජා මහාපනාදො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. යස්ස යූපො සුවණ්ණයොති යස්ස රඤ්ඤො අයං යූපො පාසාදො සුවණ්ණමයො. තිරියං සොළසුබ්බෙධොති විත්ථාරතො සොළසකණ්ඩපාතප්පමාණො. සො පන අඩ්ඪයොජනමත්තො ¶ හොති. උබ්භාමාහු සහස්සධාති උබ්භං උච්චං එවමස්ස පාසාදස්ස සහස්සධා සහස්සකණ්ඩප්පමාණමාහු. සො පන ¶ යොජනතො පඤ්චවීසතියොජනප්පමාණො හොති. කෙචි පනෙත්ථ ගාථාසුඛත්ථං ‘‘ආහූ’’ති දීඝං කතං. ආහු අහොසීති අත්ථං වදන්ති.

සහස්සකණ්ඩොති සහස්සභූමිකො. සතගෙණ්ඩූති අනෙකසතනිය්යූහකො. ධජාලූති තත්ථ තත්ථ නිය්යූහසිඛරාදීසු පතිට්ඨාපිතෙහි යට්ඨිධජපටාකධජාදිධජෙහි සම්පන්නො. හරිතාමයොති චාමීකරසුවණ්ණමයො. කෙචි පන ‘‘හරිතජාතිමණිසරික්ඛකො’’ති වදන්ති ¶ . ගන්ධබ්බාති නටා. ඡ සහස්සානි සත්තධාති ඡමත්තානි ගන්ධබ්බසහස්සානි සත්තධා තස්ස පාසාදස්ස සත්තසු ඨානෙසු රඤ්ඤො අභිරමාපනත්ථං නච්චිංසූති අත්ථො. තෙ එවං නච්චන්තාපි රාජානං හාසෙතුං නාසක්ඛිංසු. අථ සක්කො දෙවරාජා දෙවනටෙ පෙසෙත්වා සමජ්ජං කාරෙසි, තදා රාජා හසීති.

භද්දජිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සතිමා පඤ්ඤවාති ආයස්මතො සොභිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං පුබ්බෙනිවාසඤාණලාභීනං භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං උද්දිස්ස පත්ථනං කත්වා පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගන්ත්වා නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තස්ස සමීපෙ අරඤ්ඤායතනෙ අස්සමං කාරෙත්වා වනමූලඵලාඵලෙන යාපෙන්තො බුද්ධුප්පාදං සුත්වා සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙනෙව භද්දවතීනගරෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පසන්නමානසො ‘‘තුවං සත්ථා ච කෙතු චා’’තිආදීහි ඡහි ගාථාහි අභිත්ථවි ¶ , සත්ථා චස්ස භාවිනිං සම්පත්තිං පකාසෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. සොභිතොතිස්ස නාමං අකංසු. සො අපරෙන සමයෙන සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. පුබ්බෙනිවාසඤාණෙ චිණ්ණවසී ච අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49.46-74) –

‘‘දක්ඛිණෙ ¶ හිමවන්තස්ස, සුකතො අස්සමො මම;

උත්තමත්ථං ගවෙසන්තො, වසාමි විපිනෙ තදා.

‘‘ලාභාලාභෙන සන්තුට්ඨො, මූලෙන ච ඵලෙන ච;

අන්වෙසන්තො ආචරියං, වසාමි එකකො අහං.

‘‘සුමෙධො නාම සම්බුද්ධො, ලොකෙ උප්පජ්ජි තාවදෙ;

චතුසච්චං පකාසෙති, උද්ධරන්තො මහාජනං.

‘‘නාහං සුණොමි සම්බුද්ධං, නපි මෙ කොචි සංසති;

අට්ඨවස්සෙ අතික්කන්තෙ, අස්සොසිං ලොකනායකං.

‘‘අග්ගිදාරුං නීහරිත්වා, සම්මජ්ජිත්වාන අස්සමං;

ඛාරිභාරං ගහෙත්වාන, නික්ඛමිං විපිනා අහං.

‘‘එකරත්තිං වසන්තොහං, ගාමෙසු නිගමෙසු ච;

අනුපුබ්බෙන චන්දවතිං, තදාහං උපසඞ්කමිං.

‘‘භගවා තම්හි සමයෙ, සුමෙධො ලොකනායකො;

උද්ධරන්තො බහූ සත්තෙ, දෙසෙති අමතං පදං.

‘‘ජනකායමතික්කම්ම, වන්දිත්වා ජිනසාගරං;

එකංසං අජිනං කත්වා, සන්ථවිං ලොකනායකං.

‘‘තුවං සත්ථා ච කෙතු ච, ධජො යූපො ච පාණිනං;

පරායනො පතිට්ඨා ච, දීපො ච ද්විපදුත්තමො.

‘‘නෙපුඤ්ඤො දස්සනෙ වීරො, තාරෙසි ජනතං තුවං;

නත්ථඤ්ඤො තාරකො ලොකෙ, තවුත්තරිතරො මුනෙ.

‘‘සක්කා ¶ ථෙවෙ කුසග්ගෙන, පමෙතුං සාගරුත්තමෙ;

න ත්වෙව තව සබ්බඤ්ඤු, ඤාණං සක්කා පමෙතවෙ.

‘‘තුලදණ්ඩෙ ඨපෙත්වාන, මහිං සක්කා ධරෙතවෙ;

නත්වෙව තව පඤ්ඤාය, පමාණමත්ථි චක්ඛුම.

‘‘ආකාසො මිනිතුං සක්කා, රජ්ජුයා අඞ්ගුලෙන වා;

නත්වෙව තව සබ්බඤ්ඤු, සීලං සක්කා පමෙතවෙ.

‘‘මහාසමුද්දෙ උදකං, ආකාසො ච වසුන්ධරා;

පරිමෙය්යානි එතානි, අප්පමෙය්යොසි චක්ඛුම.

‘‘ඡහි ගාථාහි සබ්බඤ්ඤුං, කිත්තයිත්වා මහායසං;

අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, තුණ්හී අට්ඨාසහං තදා.

‘‘යං වදන්ති සුමෙධොති, භූරිපඤ්ඤං සුමෙධසං;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යො ¶ මෙ ඤාණං පකිත්තෙසි, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘සත්තසත්තති කප්පානි, දෙවලොකෙ රමිස්සති;

සහස්සක්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති.

‘‘අනෙකසතක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘දෙවභූතො මනුස්සො වා, පුඤ්ඤකම්මසමාහිතො;

අනූනමනසඞ්කප්පො, තික්ඛපඤ්ඤො භවිස්සති.

‘‘තිංසකප්පසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘අගාරා අභිනික්ඛම්ම, පබ්බජිස්සතිකිඤ්චනො;

ජාතියා සත්තවස්සෙන, අරහත්තං ඵුසිස්සති.

‘‘යතො සරාමි අත්තානං, යතො පත්තොස්මි සාසනං;

එත්ථන්තරෙ න ජානාමි, චෙතනං අමනොරමං.

‘‘සංසරිත්වා ¶ භවෙ සබ්බෙ, සම්පත්තානුභවිං අහං;

භොගෙ මෙ ඌනතා නත්ථි, ඵලං ඤාණස්ස ථොමනෙ.

‘‘තියග්ගී නිබ්බුතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

සබ්බාසවා පරික්ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

‘‘තිංසකප්පසහස්සම්හි, යං ඤාණමථවිං අහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලං ඤාණස්ස ථොමනෙ.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

සො අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පුබ්බෙනිවාසං අනුපටිපාටියා අනුස්සරන්තො යාව අසඤ්ඤභවෙ අචිත්තකපටිසන්ධි, තාව අද්දස. තතො පඤ්ච කප්පසතානි චිත්තප්පවත්තිං අදිස්වා අවසානෙව දිස්වා ‘‘කිමෙත’’න්ති ¶ ආවජ්ජෙන්තො නයවසෙන ‘‘අසඤ්ඤභවො භවිස්සතී’’ති නිට්ඨං අගමාසි. තෙනාහ භගවා – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අසඤ්ඤසත්තා නාම දීඝායුකා දෙවා, තතො චුතො සොභිතො ඉධූපපන්නො, සො එතං භවං ජානාති, සොභිතො අනුස්සරතී’’ති (පාරා. 232 අත්ථතො සමානං). එවං නයවසෙන අනුස්සරන්තස්ස අනුස්සරණකොසල්ලං දිස්වා සත්ථා ථෙරං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. තතො එව චායං ආයස්මා සවිසෙසං අත්තනො පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං ¶ තස්ස ච පච්චයභූතං පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා සොමනස්සජාතො තදත්ථදීපනං උදානං උදානෙන්තො –

‘‘සතිමා පඤ්ඤවා භික්ඛු, ආරද්ධබලවීරියො;

පඤ්ච කප්පසතානාහං, එකරත්තිං අනුස්සරිං.

‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ, සත්ත අට්ඨ ච භාවයං;

පඤ්ච කප්පසතානාහං, එකරත්තිං අනුස්සරි’’න්ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ සතිමාති සයං සමුදාගමනසම්පන්නාය සතිපට්ඨානභාවනාපාරිපූරියා සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා ච සතිමා. පඤ්ඤවාති ඡළභිඤ්ඤාපාරිපූරියා පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා ච පඤ්ඤවා. භින්නකිලෙසතාය භික්ඛු. සද්ධාදිබලානඤ්චෙව ¶ චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියස්ස ච සංසිද්ධිපාරිපූරියා ආරද්ධබලවීරියො. සද්ධාදීනඤ්හෙත්ථ බලග්ගහණෙන ගහණං සතිපි සතිආදීනං බලභාවෙ, යථා ‘‘ගොබලිබද්ධා පුඤ්ඤඤාණසම්භාරා’’ති. පඤ්ච කප්පසතානාහං, එකරත්තිං අනුස්සරින්ති එකරත්තිං විය අනුස්සරිං. විය-සද්දො හි ඉධ ලුත්තනිද්දිට්ඨො, එතෙන පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙ අත්තනො ඤාණවසීභාවං දීපෙති.

ඉදානි යාය පටිපත්තියා අත්තනො සතිමන්තාදිභාවො සාතිසයං පුබ්බෙනිවාසඤාණඤ්ච සිද්ධං, තං දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරො’’තිආදිනා දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ චත්තාරො සතිපට්ඨානෙති කායානුපස්සනාදිකෙ අත්තනො විසයභෙදෙන චතුබ්බිධෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකෙ සතිසඞ්ඛාතෙ සතිපට්ඨානෙ. සත්තාති සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ. අට්ඨාති අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි. සතිපට්ඨානෙසු හි සුප්පතිට්ඨිතචිත්තස්ස සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා භාවනාපාරිපූරිං ගතා එව හොන්ති, තථා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. තෙනාහ ධම්මසෙනාපති – ‘‘චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සුප්පතිට්ඨිතචිත්තා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ යථාභූතං භාවෙත්වා’’තිආදීහි (දී. නි. 3.143) සත්තකොට්ඨාසිකෙසු සත්තතිංසාය ¶ බොධිපක්ඛියධම්මෙසු එකස්මිං කොට්ඨාසෙ භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තෙ ඉතරෙ අගච්ඡන්තා නාම නත්ථීති. භාවයන්ති භාවනාහෙතු. සෙසං වුත්තනයමෙව.

සොභිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යං ¶ කිච්චං දළ්හවීරියෙනාතිආදිකා ආයස්මතො වල්ලියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො අසීතිකොටිවිභවං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පබ්බතපාදෙ අරඤ්ඤායතනෙ එකිස්සා නදියා තීරෙ අස්සමං කාරෙත්වා විහරන්තො අත්තනො අනුග්ගණ්හනත්ථං උපගතං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො අජිනචම්මං පත්ථරිත්වා අදාසි ¶ . තත්ථ නිසින්නං භගවන්තං පුප්ඵෙහි ච චන්දනෙන ච පූජෙත්වා අම්බඵලානි දත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දි. තස්ස භගවා නිසින්නාසනසම්පත්තිං පකාසෙන්තො අනුමොදනං වත්වා පක්කාමි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වෙසාලියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ‘‘කණ්හමිත්තො’’ති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සත්ථු වෙසාලිගමනෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො මහාකච්චානත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජි. සො මන්දපඤ්ඤො දන්ධපරක්කමො ච හුත්වා චිරං කාලං විඤ්ඤුං සබ්රහ්මචාරිං නිස්සායෙව වසති. භික්ඛූ ‘‘යථා නාම වල්ලි රුක්ඛාදීසු කිඤ්චි අනිස්සාය වඩ්ඪිතුං න සක්කොති, එවමයම්පි කඤ්චි පණ්ඩිතං අනිස්සාය වඩ්ඪිතුං න සක්කොතී’’ති වල්ලියොත්වෙව සමුදාචරිංසු. අපරභාගෙ පන වෙණුදත්තත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සතො සම්පජානො හුත්වා විහරන්තො ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා පටිපත්තික්කමං ථෙරං පුච්ඡන්තො –

‘‘යං කිච්චං දළ්හවීරියෙන, යං කිච්චං බොද්ධුමිච්ඡතා;

කරිස්සං නාවරජ්ඣිස්සං, පස්ස වීරියං පරක්කමං.

‘‘ත්වඤ්ච මෙ මග්ගමක්ඛාහි, අඤ්ජසං අමතොගධං;

අහං මොනෙන මොනිස්සං, ගඞ්ගාසොතොව සාගර’’න්ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ¶ යං කිච්චං දළ්හවීරියෙනාති දළ්හෙන වීරියෙන ථිරෙන පරක්කමෙන, දළ්හවීරියෙන වා පුරිසධොරය්හෙන යං කිච්චං කාතබ්බං පටිපජ්ජිතබ්බං. යං කිච්චං බොද්ධුමිච්ඡතාති චත්තාරි අරියසච්චානි නිබ්බානමෙව වා බොද්ධුං බුජ්ඣිතුං ඉච්ඡන්තෙන පටිවිජ්ඣිතුකාමෙන යං කිච්චං කරණීයං. කරිස්සං නාවරජ්ඣිස්සන්ති තමහං දානි කරිස්සං න විරාධෙස්සං, යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිස්සාමි. පස්ස වීරියං පරක්කමන්ති යථා පටිපජ්ජමානෙ ධම්මෙ විධිනා ඊරණතො ‘‘වීරියං’’, පරං පරං ඨානං අක්කමනතො ‘‘පරක්කමො’’ති ච ලද්ධනාමං සම්මාවායාමං පස්ස න සද්ධමෙවාති අත්තනො කත්තුකාමතං දස්සෙති.

ත්වඤ්චාති ¶ ¶ කම්මට්ඨානදායකං කල්යාණමිත්තං ආලපති. මෙති මය්හං. මග්ගමක්ඛාහීති අරියමග්ගං කථෙහි, ලොකුත්තරමග්ගසම්පාපකං චතුසච්චකම්මට්ඨානං කථෙහීති අත්ථො. අඤ්ජසන්ති උජුකං මජ්ඣිමපටිපදාභාවෙන අන්තද්වයස්ස අනුපගමනතො. අමතෙ නිබ්බානෙ සම්පාපකභාවෙන පතිට්ඨිතත්තා අමතොගධං. මොනෙනාති ඤාණෙන මග්ගපඤ්ඤාය. මොනිස්සන්ති ජානිස්සං නිබ්බානං පටිවිජ්ඣිස්සං පාපුණිස්සං. ගඞ්ගාසොතොව සාගරන්ති යථා ගඞ්ගාය සොතො සාගරං සමුද්දං අවිරජ්ඣන්තො එකංසතො ඔගාහති, එවං ‘‘අහං කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො මග්ගඤාණෙන නිබ්බානං අධිගමිස්සාමි, තස්මා තං කම්මට්ඨානං මෙ ආචික්ඛථා’’ති ථෙරං කම්මට්ඨානං යාචි.

තං සුත්වා වෙණුදත්තත්ථෙරො තස්ස කම්මට්ඨානං අදාසි. සොපි කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො නචිරස්සෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49.75-105) –

‘‘පඤ්ච කාමගුණෙ හිත්වා, පියරූපෙ මනොරමෙ;

අසීති කොටියො හිත්වා, පබ්බජිං අනගාරියං.

‘‘පබ්බජිත්වාන කායෙන, පාපකම්මං විවජ්ජයිං;

වචීදුච්චරිතං හිත්වා, නදීකූලෙ වසාමහං.

‘‘එකකං මං විහරන්තං, බුද්ධසෙට්ඨො උපාගමි;

නාහං ජානාමි බුද්ධොති, අකාසිං පටිසන්ථාරං.

‘‘කරිත්වා පටිසන්ථාරං, නාමගොත්තමපුච්ඡහං;

දෙවතානුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො.

‘‘කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, මහාබ්රහ්මා ඉධාගතො;

විරොචෙසි දිසා සබ්බා, උදයං සූරියො යථා.

‘‘සහස්සාරානි චක්කානි, පාදෙ දිස්සන්ති මාරිස;

කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මයං.

‘‘නාමගොත්තං පවෙදෙහි, සංසයං අපනෙහි මෙ;

නම්හි දෙවා න ගන්ධබ්බො, නම්හි සක්කො පුරින්දදො.

‘‘බ්රහ්මභාවො ච මෙ නත්ථි, එතෙසං උත්තමො අහං;

අතීතො විසයං තෙසං, දාලයිං කාමබන්ධනං.

‘‘සබ්බෙ ¶ කිලෙසෙ ඣාපෙත්වා, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං;

තස්ස වාචං සුණිත්වාහං, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘යදි බුද්ධොසි සබ්බඤ්ඤූ, නිසීද ත්වං මහාමුනෙ;

තමහං පූජයිස්සාමි, දුක්ඛස්සන්තකරො තුවං.

‘‘පත්ථරිත්වාජිනචම්මං ¶ , අදාසි සත්ථුනො අහං;

නිසීදි තත්ථ භගවා, සීහොව ගිරිගබ්භරෙ.

‘‘ඛිප්පං පබ්බතමාරුය්හ, අම්බස්ස ඵලමග්ගහිං;

සාලකල්යාණිකං පුප්ඵං, චන්දනඤ්ච මහාරහං.

‘‘ඛිප්පං පග්ගය්හ තං සබ්බං, උපෙත්වා ලොකනායකං;

ඵලං බුද්ධස්ස දත්වාන, සාලපුප්ඵමපූජයිං.

‘‘චන්දනං අනුලිම්පිත්වා, අවන්දිං සත්ථුනො අහං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, විපුලාය ච පීතියා.

‘‘අජිනම්හි නිසීදිත්වා, සුමෙධො ලොකනායකො;

මම කම්මං පකිත්තෙසි, හාසයන්තො මමං තදා.

‘‘ඉමිනා ඵලදානෙන, ගන්ධමාලෙහි චූභයං;

පඤ්චවීසෙ කප්පසතෙ, දෙවලොකෙ රමිස්සති.

‘‘අනූනමනසඞ්කප්පො, වසවත්තී භවිස්සති;

ඡබ්බීසතිකප්පසතෙ, මනුස්සත්තං ගමිස්සති.

‘‘භවිස්සති චක්කවත්තී, චාතුරන්තො මහිද්ධිකො;

වෙභාරං නාම නගරං, විස්සකම්මෙන මාපිතං.

‘‘හෙස්සති සබ්බසොවණ්ණං, නානාරතනභූසිතං;

එතෙනෙව උපායෙන, සංසරිස්සති සො භවෙ.

‘‘සබ්බත්ථ පූජිතො හුත්වා, දෙවත්තෙ අථ මානුසෙ;

පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, බ්රහ්මබන්ධු භවිස්සති.

‘‘අගාරා අභිනික්ඛම්ම, අනගාරී භවිස්සති;

අභිඤ්ඤාපාරගූ හුත්වා, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘ඉදං ¶ වත්වාන සම්බුද්ධො, සුමෙධො ලොකනායකො;

මම නිජ්ඣායමානස්ස, පක්කාමි අනිලඤ්ජසෙ.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘තුසිතතො චවිත්වාන, නිබ්බත්තිං මාතුකුච්ඡියං;

භොගෙ මෙ ඌනතා නත්ථි, යම්හි ගබ්භෙ වසාමහං.

‘‘මාතුකුච්ඡිගතෙ මයි, අන්නපානඤ්ච භොජනං;

මාතුයා මම ඡන්දෙන, නිබ්බත්තති යදිච්ඡකං.

‘‘ජාතියා පඤ්චවස්සෙන, පබ්බජිං අනගාරියං;

ඔරොපිතම්හි කෙසම්හි, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘පුබ්බකම්මං ¶ ගවෙසන්තො, ඔරෙන නාද්දසං අහං;

තිංසකප්පසහස්සම්හි, මම කම්මමනුස්සරිං.

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

තව සාසනමාගම්ම, පත්තොම්හි අචලං පදං.

‘‘තිංසකප්පසහස්සම්හි, යං බුද්ධමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ථෙරො ඉමායෙව ගාථා අභාසීති.

වල්ලියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කෙසෙ මෙ ඔලිඛිස්සන්තීතිආදිකා ආයස්මතො වීතසොකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා බ්රාහ්මණානං ¶ විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො කාමෙ පහාය ¶ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මහතා ඉසිගණෙන පරිවුතො අරඤ්ඤෙ වසන්තො බුද්ධුප්පාදං සුත්වා හට්ඨතුට්ඨො ‘‘උදුම්බරපුප්ඵසදිසා දුල්ලභදස්සනා බුද්ධා භගවන්තො, ඉදානෙව උපගන්තබ්බා’’ති මහතියා පරිසාය සද්ධිං සත්ථාරං දට්ඨුං ගච්ඡන්තො දියඩ්ඪයොජනෙ සෙසෙ බ්යාධිකො හුත්වා බුද්ධගතාය සඤ්ඤාය කාලඞ්කතො දෙවෙසු උප්පජ්ජිත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අට්ඨාරසවස්සාධිකානං ද්වින්නං වස්සසතානං මත්ථකෙ ධම්මාසොකරඤ්ඤො කනිට්ඨභාතා හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස වීතසොකොති නාම අහොසි. සො වයප්පත්තො ඛත්තියකුමාරෙහි සික්ඛිතබ්බවිජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො ගිරිදත්තත්ථෙරං නිස්සාය ගිහිභූතො සුත්තන්තපිටකෙ අභිධම්මපිටකෙ ච විසාරදො හුත්වා එකදිවසං මස්සුකම්මසමයෙ කප්පකස්ස හත්ථතො ආදාසං ගහෙත්වා කායං ඔලොකෙන්තො වලිතපලිතාදීනි දිස්වා සඤ්ජාතසංවෙගො විපස්සනාය චිත්තං ඔතාරෙත්වා භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා තස්මිංයෙව ආසනෙ සොතාපන්නො හුත්වා ගිරිදත්තත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49.9-26) –

‘‘අජ්ඣායකො ¶ මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සනිඝණ්ඩුසකෙටුභෙ.

‘‘නදීසොතපටිභාගා, සිස්සා ආයන්ති මෙ තදා;

තෙසාහං මන්තෙ වාචෙමි, රත්තින්දිවමතන්දිතො.

‘‘සිද්ධත්ථො නාම සම්බුද්ධො, ලොකෙ උප්පජ්ජි තාවදෙ;

තමන්ධකාරං නාසෙත්වා, ඤාණාලොකං පවත්තයි.

‘‘මම අඤ්ඤතරො සිස්සො, සිස්සානං සො කථෙසි මෙ;

සුත්වාන තෙ එතමත්ථං, ආරොචෙසුං මමං තදා.

‘‘බුද්ධො ලොකෙ සමුප්පන්නො, සබ්බඤ්ඤූ ලොකනායකො;

තස්සානුවත්තති ජනො, ලාභො අම්හං න විජ්ජති.

‘‘අධිච්චුප්පත්තිකා බුද්ධා, චක්ඛුමන්තො මහායසා;

යංනූනාහං බුද්ධසෙට්ඨං, පස්සෙය්යං ලොකනායකං.

‘‘අජිනං ¶ මෙ ගහෙත්වාන, වාකචීරං කමණ්ඩලුං;

අස්සමා අභිනික්ඛම්ම, සිස්සෙ ආමන්තයිං අහං.

‘‘ඔදුම්බරිකපුප්ඵංව, චන්දම්හි සසකං යථා;

වායසානං යථා ඛීරං, දුල්ලභො ලොකනායකො.

‘‘බුද්ධො ලොකම්හි උප්පන්නො, මනුස්සත්තම්පි දුල්ලභං;

උභොසු විජ්ජමානෙසු, සවනඤ්ච සුදුල්ලභං.

‘‘බුද්ධො ලොකෙ සමුප්පන්නො, චක්ඛුං ලච්ඡාම නො භවං;

එථ සබ්බෙ ගමිස්සාම, සම්මාසම්බුද්ධසන්තිකං.

‘‘කමණ්ඩලුධරා සබ්බෙ, ඛරාජිනනිවාසිනො;

තෙ ජටාභාරභරිතා, නික්ඛමුං විපිනා තදා.

‘‘යුගමත්තං පෙක්ඛමානා, උත්තමත්ථං ගවෙසිනො;

ආසත්තිදොසරහිතා, අසම්භීතාව කෙසරී.

‘‘අප්පකිච්චා අලොලුප්පා, නිපකා සන්තවුත්තිනො;

උඤ්ඡාය චරමානා තෙ, බුද්ධසෙට්ඨමුපාගමුං.

‘‘දියඩ්ඪයොජනෙ සෙසෙ, බ්යාධි මෙ උපපජ්ජථ;

බුද්ධසෙට්ඨං සරිත්වාන, තත්ථ කාලඞ්කතො අහං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤමලභිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධසඤ්ඤායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘කෙසෙ මෙ ඔලිඛිස්සන්ති, කප්පකො උපසඞ්කමි;

තතො ආදාසමාදාය, සරීරං පච්චවෙක්ඛිසං.

‘‘තුච්ඡො කායො අදිස්සිත්ථ, අන්ධකාරෙ තමො බ්යගා;

සබ්බෙ චොළා සමුච්ඡින්නා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ¶ කෙසෙ මෙ ඔලිඛිස්සන්ති, කප්පකො උපසඞ්කමීති ගිහිකාලෙ මස්සුකම්මසමයෙ ‘‘මම කෙසෙ ඔලිඛිස්සං කප්පෙමී’’ති කෙසාදීනං ඡෙදනාදිවසෙන කප්පනතො කප්පකො න්හාපිතො මං උපගච්ඡි. තතොති කප්පකතො. සරීරං පච්චවෙක්ඛිසන්ති සබ්බකායිකෙ ආදාසෙ පලිතවලිතමුඛනිමිත්තාදිදස්සනමුඛෙන ‘‘අභිභූතො වත ජරාය මෙ කායො’’ති ජරාභිභූතං අත්තනො සරීරං පච්චවෙක්ඛිං. එවං පච්චවෙක්ඛතො ච තුච්ඡො කායො අදිස්සිත්ථ නිච්චධුවසුඛසභාවාදීහි රිත්තො හුත්වා මෙ කායො අදිස්සථ පඤ්ඤායි. කස්මා? අන්ධකාරෙ තමො බ්යගා යෙන අයොනිසොමනසිකාරසඞ්ඛාතෙන ¶ තමසා අත්තනො කායෙ අන්ධගතා විජ්ජමානම්පි අසුභාදිසභාවං අපස්සන්තා අවිජ්ජමානං සුභාදිආකාරං ගණ්හන්ති, තස්මිං අන්ධකාරෙ අන්ධකරණට්ඨානෙ කායෙ යොනිසොමනසිකාරසඞ්ඛාතෙන ඤාණාලොකෙන අවිජ්ජාතමො විගතො, තතො එව සබ්බෙ චොළා සමුච්ඡින්නා චොරා විය කුසලභණ්ඩච්ඡෙදනතො, සාධූහි අලාතබ්බතො අසඞ්ගහෙතබ්බතො සඞ්කාරකූටාදීසු ඡඩ්ඩිතපිලොතිකඛණ්ඩං විය ඉස්සරජනෙන අරියජනෙන ජිගුච්ඡිතබ්බතාය චොළා වියාති වා ‘‘චොළා’’ති ලද්ධනාමා කිලෙසා සමුච්ඡින්නා. අග්ගමග්ගෙන සමුග්ඝාටිතත්තා එව ච නෙසං නත්ථි දානි පුනබ්භවො ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති නත්ථීති.

වීතසොකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්ච නීවරණෙ හිත්වාතිආදිකා ආයස්මතො පුණ්ණමාසත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො තිස්සස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථරි අරඤ්ඤෙ විහරන්තෙ පංසුකූලචීවරං දුමසාඛාය ලග්ගෙත්වා ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ ධනුහත්ථො ගහනං පවිට්ඨො සත්ථු පංසුකූලං දිස්වා පසන්නමානසො ¶ ධනුං නික්ඛිපිත්වා බුද්ධගුණෙ අනුස්සරිත්වා ¶ පංසුකූලං වන්දි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කුටුම්බියකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස කිර ජාතදිවසෙ තස්මිං ගෙහෙ සබ්බභාජනානි සුවණ්ණරතනමයෙහි මාසෙහි පරිපුණ්ණානෙව අහෙසුං. තෙනස්ස පුණ්ණමාසොත්වෙව නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො දාරපරිග්ගහං කත්වා එකස්මිං පුත්තෙ උප්පන්නෙ ඝරාවාසං පහාය පබ්බජිත්වා ගාමකාවාසෙ වසන්තො ඝටෙන්තො වායමන්තො ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49.1-8) –

‘‘තිස්සො නාමාසි භගවා, සයම්භූ අග්ගපුග්ගලො;

පංසුකූලං ඨපෙත්වාන, විහාරං පාවිසී ජිනො.

‘‘විනතං ධනුමාදාය, භක්ඛත්ථාය චරිං අහං;

මණ්ඩලග්ගං ගහෙත්වාන, කානනං පාවිසිං අහං.

‘‘තත්ථද්දසං පංසුකූලං, දුමග්ගෙ ලග්ගිතං තදා;

චාපං තත්ථෙව නික්ඛිප්ප, සිරෙ කත්වාන අඤ්ජලිං.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, විපුලාය ච පීතියා;

බුද්ධසෙට්ඨං සරිත්වාන, පංසුකූලං අවන්දහං.

‘‘ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, පංසුකූලමවන්දහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, වන්දනාය ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා සාවත්ථිං උපගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සුසානෙ වසති, තස්ස ච අචිරාගතස්සෙව සතො පුත්තො කාලමකාසි. දාරකමාතා ථෙරස්ස ආගතභාවං සුත්වා, ‘‘මා ඉදං අපුත්තකං සාපතෙය්යං රාජානො හරෙය්යු’’න්ති තං උප්පබ්බාජෙතුකාමා මහතා පරිවාරෙන ¶ ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා පලොභෙතුං ආරභි. ථෙරො අත්තනො වීතරාගභාවජානාපනත්ථං ආකාසෙ ඨත්වා අත්තනො පටිපත්තිකිත්තනමුඛෙන තස්සා ධම්මං දෙසෙන්තො –

‘‘පඤ්ච නීවරණෙ හිත්වා, යොගක්ඛෙමස්ස පත්තියා;

ධම්මාදාසං ගහෙත්වාන, ඤාණදස්සනමත්තනො.

‘‘පච්චවෙක්ඛිං ¶ ඉමං කායං, සබ්බං සන්තරබාහිරං;

අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච, තුච්ඡො කායො අදිස්සථා’’ති. –

තත්ථ ¶ පඤ්ච නීවරණෙ හිත්වාති කාමච්ඡන්දාදිකෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහාය ඣානාධිගමෙන විද්ධංසෙත්වා. යොගක්ඛෙමස්ස පත්තියාති කාමයොගාදීහි චතූහි යොගෙහි ඛෙමස්ස අනුපද්දුතස්ස නිබ්බානස්ස අධිගමාය. ධම්මාදාසන්ති ධම්මභූතං ආදාසං. යථා හි ආදාසො ඔලොකෙන්තස්ස රූපකායෙ ගුණාගුණං ආදංසෙති, එවං විපස්සනාසඞ්ඛාතො ධම්මානං සාමඤ්ඤවිසෙසාවබොධනතො ඤාණදස්සනභූතො ධම්මාදාසො විපස්සන්තස්ස වොදානසංකිලෙසධම්මවිභාවනෙන තප්පහානසාධනෙන ච විසෙසතො නාමකායෙ ගුණං ආදංසෙති. තෙනාහ –

‘‘ධම්මාදාසං ගහෙත්වාන, ඤාණදස්සනමත්තනො;

පච්චවෙක්ඛිං ඉමං කායං, සබ්බං සන්තරබාහිර’’න්ති. –

ඉමං කායං ධම්මසමූහං මම අත්තභාවං අජ්ඣත්තිකබාහිරායතනභාවතො සන්තරබාහිරං සබ්බං අනවසෙසං ධම්මාදාසං ගහෙත්වා ‘‘අනිච්ච’’න්තිපි ‘‘දුක්ඛ’’න්තිපි ‘‘අනත්තා’’තිපි පතිඅවෙක්ඛිං ඤාණචක්ඛුනා පස්සිං. එවං පස්සතා ච මයා අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා චාති අත්තනො සන්තානෙ පරසන්තානෙ ච තුච්ඡො කායො අදිස්සථ නිච්චසාරාදිවිරහිතො තුච්ඡො ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතො අත්තභාවකායො ඤාණචක්ඛුනා යාථාවතො අපස්සිත්ථ. සකලම්පි හි ඛන්ධපඤ්චකං ‘‘අවිජ්ජානිවුතස්ස, භික්ඛවෙ, බාලස්ස තණ්හාසංයුත්තස්ස එවමයං කායො සමුදාගතො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.19) ‘‘කායො’’ති වුච්චති. ‘‘අදිස්සථා’’ති ච ඉමිනා යදෙව කායෙ දට්ඨබ්බං, තං දිට්ඨං, න දානිස්ස කිඤ්චි මයා පස්සිතබ්බං අත්ථීති කතකිච්චතං දස්සෙන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි. එවං ථෙරො ඉමාහි ගාථාහි පුරාණදුතියිකාය ධම්මං දෙසෙත්වා තං සරණෙසු ච සීලෙසු ච සම්පතිට්ඨාපෙත්වා උය්යොජෙසි.

පුණ්ණමාසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යථාපි ¶ භද්දො ආජඤ්ඤොති ආයස්මතො නන්දකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ පච්චන්තදෙසෙ උප්පජ්ජිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ¶ වනචාරිකො හුත්වා විචරන්තො එකදිවසං සත්ථු චඞ්කමනට්ඨානං දිස්වා පසන්නචිත්තො වාලුකා ඔකිරි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ චම්පායං ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්ති, තස්ස නන්දකොති නාමං අකංසු. ජෙට්ඨකභාතා පනස්ස භරතො නාම. තස්ස පුබ්බයොගො අනන්තරවත්ථුස්මිං ආවිභවිස්සති. තෙ උභොපි ¶ විඤ්ඤුතං පත්වා ආයස්මන්තං සොණං කොළිවිසං පබ්බජිතං සුත්වා ‘‘සොණොපි නාම තථාසුඛුමාලො පබ්බජි, කිමඞ්ගං පන මය’’න්ති පබ්බජිංසු. තෙසු භරතො නචිරස්සෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. නන්දකො පන කිලෙසානං බලවභාවෙන තාව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙතුං නාසක්ඛි, විපස්සනාය කම්මං කරොති එව. අථස්ස භරතත්ථෙරො ආසයං ඤත්වා අවස්සයො භවිතුකාමො තං පච්ඡාසමණං කත්වා විහාරතො නික්ඛමිත්වා මග්ගසමීපෙ නිසින්නො විපස්සනාකථං කථෙසි.

තෙන ච සමයෙන සකටසත්ථෙ ගච්ඡන්තෙ එකො සකටෙ යුත්තො ගොණො චික්ඛල්ලට්ඨානෙ සකටං උද්ධරිතුං අසක්කොන්තො පරිපති. තතො නං සත්ථවාහො සකටා මොචෙත්වා තිණඤ්ච පානීයඤ්ච දත්වා පරිස්සමං අපනෙත්වා පුන ධුරෙ යොජෙසි. තතො ගොණො වූපසන්තපරිස්සමො ලද්ධබලො තං සකටං චික්ඛල්ලට්ඨානතො උද්ධරිත්වා ථලෙ පතිට්ඨාපෙසි. අථ භරතත්ථෙරො නන්දකස්ස ‘‘පස්සසි නො ත්වං, ආවුසො නන්දක, ඉමස්ස කම්ම’’න්ති තං නිදස්සෙත්වා තෙන ‘‘පස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉමමත්ථං සුට්ඨු උපධාරෙහී’’ති ආහ. ඉතරො ‘‘යථායං ගොණො වූපසන්තපරිස්සමො පඞ්කට්ඨානතො භාරං උබ්බහති, එවං මයාපි සංසාරපඞ්කතො අත්තා උද්ධරිතබ්බො’’ති තමෙවාරම්මණං කත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.48.90-95) –

‘‘මිගලුද්දො ¶ පුරෙ ආසිං, අරඤ්ඤෙ කානනෙ අහං;

වාතමිගං ගවෙසන්තො, චඞ්කමං අද්දසං අහං.

‘‘උච්ඡඞ්ගෙන පුලිනං ගය්හ, චඞ්කමෙ ඔකිරිං අහං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, සුගතස්ස සිරීමතො.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, පුලිනං ඔකිරිං අහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පුලිනස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො ජෙට්ඨභාතිකස්ස භරතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘යථාපි භද්දො ආජඤ්ඤො, ඛලිත්වා පතිතිට්ඨති;

භිය්යො ලද්ධාන සංවෙගං, අදීනො වහතෙ ධුරං.

‘‘එවං දස්සනසම්පන්නං, සම්මාසම්බුද්ධසාවකං;

ආජානීයං මං ධාරෙථ, පුත්තං බුද්ධස්ස ඔරස’’න්ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ¶ ¶ භිය්යො ලද්ධාන සංවෙගං, අදීනො වහතෙ ධුරන්ති ‘‘මය්හං ජාතිබලවීරියානං අනනුච්ඡවිකමෙතං යදිදං ආගතස්ස භාරස්ස අවහන’’න්ති සංවෙගං ලභිත්වා අදීනො අදීනමානසො අලීනචිත්තො. ‘‘අලීනො’’ති වා පාඨො, සො එව අත්ථො. භිය්යො පුනප්පුනං භිය්යොසොමත්තාය අත්තනො ධුරං භාරං වහතෙ උබ්බහති. සෙසං හෙට්ඨා රමණීයවිහාරිත්ථෙරස්ස ගාථාවණ්ණනායං වුත්තනයමෙව.

නන්දකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එහි ¶ , නන්දක, ගච්ඡාමාති ආයස්මතො භරතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර අනොමදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං මනුඤ්ඤදස්සනං මුදුසුඛසම්ඵස්සං උපාහනද්වයං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො සත්ථාරං චඞ්කමන්තං දිස්වා පසන්නමානසො උපාහනා උපනාමෙත්වා, ‘‘අභිරුහතු භගවා උපාහනා, යං මම අස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති ආහ. අභිරුහි භගවා තස්ස අනුග්ගණ්හනත්ථං උපාහනා. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ චම්පානගරෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්ති, භරතොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො සොණත්ථෙරස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා ‘‘සොපි නාම පබ්බජී’’ති සඤ්ජාතසංවෙගො පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.48.71-89) –

‘‘අනොමදස්සී භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

දිවාවිහාරා නික්ඛම්ම, පථමාරුහි චක්ඛුමා.

‘‘පානධිං සුකතං ගය්හ, අද්ධානං පටිපජ්ජහං;

තත්ථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, පත්තිකං චාරුදස්සනං.

‘‘සකං චිත්තං පසාදෙත්වා, නීහරිත්වාන පානධිං;

පාදමූලෙ ඨපෙත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘අභිරූහ මහාවීර, සුගතින්ද විනායක;

ඉතො ඵලං ලභිස්සාමි, සො මෙ අත්ථො සමිජ්ඣතු.

‘‘අනොමදස්සී භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

පානධිං අභිරූහිත්වා, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘යො ¶ පානධිං මෙ අදාසි, පසන්නො සෙහි පාණිභි;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘බුද්ධස්ස ගිරමඤ්ඤාය, සබ්බෙ දෙවා සමාගතා;

උදග්ගචිත්තා සුමනා, වෙදජාතා කතඤ්ජලී.

‘‘පානධීනං ¶ පදානෙන, සුඛිතොයං භවිස්සති;

පඤ්චපඤ්ඤාසක්ඛත්තුඤ්ච, දෙවරජ්ජං කරිස්සති.

‘‘සහස්සක්ඛත්තුං රාජා ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘දෙවලොකෙ මනුස්සෙ වා, නිබ්බත්තිස්සති පුඤ්ඤවා;

දෙවයානපටිභාගං, යානං පටිලභිස්සති.

‘‘පාසාදා සිවිකා වය්හං, හත්ථිනො සමලඞ්කතා;

රථා වාජඤ්ඤසංයුත්තා, සදා පාතුභවන්ති මෙ.

‘‘අගාරා නික්ඛමන්තොපි, රථෙන නික්ඛමිං අහං;

කෙසෙසු ඡිජ්ජමානෙසු, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘ලාභා මය්හං සුලද්ධං මෙ, වාණිජ්ජං සුප්පයොජිතං;

දත්වාන පානධිං එකං, පත්තොම්හි අචලං පදං.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, යං පානධිමදාසහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පානධිස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා අත්තනො කනිට්ඨභාතිකෙන නන්දකත්ථෙරෙන හෙට්ඨා වුත්තනයෙන අඤ්ඤාබ්යාකරණෙ කතෙ ‘‘ඉදානි නන්දකොපි අරහා ජාතො, හන්ද මයං උභොපි සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වුසිතබ්රහ්මචරියතං නිවෙදෙස්සාමාති උප්පන්නං පරිවිතක්කං නන්දකත්ථෙරස්ස කථෙන්තො –

‘‘එහි නන්දක ගච්ඡාම, උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං;

සීහනාදං නදිස්සාම, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සම්මුඛා.

‘‘යාය ¶ නො අනුකම්පාය, අම්හෙ පබ්බාජයී මුනි;

සො නො අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ¶ ¶ නන්දකාති ආලපනං. එහීති තස්ස අත්තනො සන්තිකකරණං. ගච්ඡාමාති තෙන අත්තනා ච එකජ්ඣං කාතබ්බකිරියාවචනං, උපජ්ඣායස්සාති සම්මාසම්බුද්ධස්ස, සම්මාසම්බුද්ධො හි සමන්තචක්ඛුනා බුද්ධචක්ඛුනා ච සත්තානං ආසයානුසයචරිතාදීනං යථාභූතවිලොකනෙන සදෙවකස්ස ලොකස්ස වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායතීති විසෙසතො උපජ්ඣායොති වත්තබ්බතං අරහති. යදත්ථං ගමනං, තං දස්සෙතුං ‘‘සීහනාදං නදිස්සාම, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සම්මුඛා’’ති ආහ. යථාභුච්චගුණාභිබ්යාහාරතාය අභීතනාදභාවතො සීහනාදං බුද්ධස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස තතො එව සබ්බසත්තුත්තමතාය සෙට්ඨස්ස, බුද්ධානං වා සාවකබුද්ධාදීනං සෙට්ඨස්ස සම්මුඛා පුරතො නදිස්සාමාති අත්ථො.

යථා පන සීහනාදං නදිතුකාමො, තං දස්සෙන්තො ‘‘යායා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ යායාති යදත්ථං, යාය යදත්ථානුප්පත්තියාති අත්ථො. නොති අම්හාකං. අනුකම්පායාති අනුග්ගණ්හනෙන අම්හෙ ද්වෙපි පබ්බාජයි පබ්බාජෙසි. මුනීති භගවා. සො නො අත්ථො අනුප්පත්තොති සො අත්ථො සබ්බෙසං සංයොජනානං ඛයභූතං අරහත්තඵලං නො අම්හෙහි අනුප්පත්තො, අධිගතොති අත්ථො.

භරතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නදන්ති එවං සප්පඤ්ඤාති ආයස්මතො භාරද්වාජත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සුමනං නාම පච්චෙකබුද්ධං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො ¶ පරිපක්කං වල්ලිකාරඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ගොත්තනාමෙන භාරද්වාජොත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. සො වයප්පත්තො ඝරාවාසං වසන්තො එකපුත්තං ලභි. තස්ස ‘‘කණ්හදින්නො’’ති නාමං අකාසි. තස්ස විඤ්ඤුතං පත්තකාලෙ ‘‘තාත, අසුකස්ස නාම ආචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං සික්ඛිත්වා එහී’’ති තං තක්කසිලං පෙසෙසි. සො ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ සත්ථු සාවකං අඤ්ඤතරං මහාථෙරං කල්යාණමිත්තං ලභිත්වා තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.48.66-70) –

‘‘සුමනො ¶ නාම සම්බුද්ධො, තක්කරායං වසී තදා;

වල්ලිකාරඵලං ගය්හ, සයම්භුස්ස අදාසහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථස්ස ¶ පිතා භාරද්වාජො වෙළුවනෙ විහරන්තං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං සච්ඡාකාසි. අථ පුත්තො සත්ථාරං වන්දිතුං රාජගහං ආගතො සත්ථු සන්තිකෙ නිසින්නං පිතරං දිස්වා තුට්ඨචිත්තො ‘‘පිතාපි ඛො මෙ පබ්බජිතො, කිං නු ඛො තෙන පබ්බජ්ජාකිච්චං මත්ථකං පාපිත’’න්ති වීමංසන්තො ඛීණාසවභාවං ඤත්වා තං සීහනාදං නදාපෙතුකාමො, ‘‘සාධු, ඛො තුම්හෙහි කතං පබ්බජන්තෙහි, පබ්බජ්ජාකිච්චං පන මත්ථකං පාපිත’’න්ති පුච්ඡි. භාරද්වාජො පුත්තස්ස අධිගමං දීපෙන්තො –

‘‘නදන්ති එවං සප්පඤ්ඤා, සීහාව ගිරිගබ්භරෙ;

වීරා විජිතසඞ්ගාමා, ජෙත්වා මාරං සවාහනං.

‘‘සත්ථා ච පරිචිණ්ණො මෙ, ධම්මො සඞ්ඝො ච පූජිතො;

අහඤ්ච විත්තො සුමනො, පුත්තං දිස්වා අනාසව’’න්ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ ¶ නදන්තීති යථාභුච්චගුණාභිබ්යාහාරවසෙන අභීතනාදං නදන්ති ගජ්ජන්ති. එවන්ති ඉදානි වත්තබ්බාකාරදස්සනං. සප්පඤ්ඤාති අග්ගමග්ගපඤ්ඤාධිගමෙන සබ්බපඤ්ඤාධිගමෙන සබ්බපඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තා. වීරාති චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියසම්පන්නතාය වීරා, තතො එව අනවසෙසසංකිලෙසපක්ඛනිම්මථනෙන සවාහනං කිලෙසමාරං අභිසඞ්ඛාරමාරං දෙවපුත්තමාරඤ්ච ජෙත්වා සබ්බසො විජිතසඞ්ගාමා නදන්ති සප්පඤ්ඤාති සම්බන්ධො.

එවං විජෙතබ්බවිජයෙන සීහනාදං දස්සෙත්වා ඉදානි ආරාධෙතබ්බසමාරාධනෙන ඉච්ඡිතබ්බසිද්ධියා ච තං දස්සෙතුං, ‘‘සත්ථා ච පරිචිණ්ණො මෙ’’ති දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ සත්ථා ච පරිචිණ්ණො මෙති මම සත්ථා සම්මාසම්බුද්ධො යථානුසිට්ඨං ඔවාදානුසාසනීකරණෙන මයා පරිචිණ්ණො උපාසිතො, න ධම්මාධිකරණං විසොසිතොති අධිප්පායො. ධම්මො සඞ්ඝො ච පූජිතොති නවවිධොපි ලොකුත්තරධම්මො, යථාපටිපත්තියාගතමග්ගානුප්පත්තියා සීලදිට්ඨිසාමඤ්ඤගමනෙන අරියසඞ්ඝො ච මයා පූජිතො මානිතො. අහඤ්ච විත්තො සුමනො, පුත්තං දිස්වා අනාසවන්ති මම පුත්තං ¶ අනාසවං සබ්බසො ඛීණාසවං දිස්වා දස්සනහෙතු අහම්පි විත්තො නිරාමිසාය පීතියා තුට්ඨො, තතොයෙව නිරාමිසෙන සොමනස්සෙන සුමනො ජාතොති අත්ථො.

භාරද්වාජත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපාසිතා ¶ සප්පුරිසාති ආයස්මතො කණ්හදින්නත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සොභිතං නාම පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා පසන්නචිත්තො පුන්නාගපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කණ්හදින්නොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො උපනිස්සයසම්පත්තියා චොදියමානො ධම්මසෙනාපතිං උපසඞ්කමිත්වා ¶ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.48.61-65) –

‘‘සොභිතො නාම සම්බුද්ධො, චිත්තකූටෙ වසී තදා;

ගහෙත්වා ගිරිපුන්නාගං, සයම්භුං අභිපූජයිං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං බුද්ධමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘උපාසිතා සප්පුරිසා, සුතා ධම්මා අභිණ්හසො;

සුත්වාන පටිපජ්ජිස්සං, අඤ්ජසං අමතොගධං.

‘‘භවරාගහතස්ස මෙ සතො, භවරාගො පුන මෙ න විජ්ජති;

න චාහු න ච මෙ භවිස්සති, න ච මෙ එතරහි විජ්ජතී’’ති. –

තත්ථ උපාසිතාති පරිචරිතා පටිපත්තිපයිරුපාසනාය පයිරුපාසිතා. සප්පුරිසාති සන්තෙහි ¶ සීලාදිගුණෙහි සමන්නාගතා පුරිසා, අරියපුග්ගලා සාරිපුත්තත්ථෙරාදයො. එතෙන පුරිමචක්කද්වයසම්පත්තිමත්තනො දස්සෙති. න හි පතිරූපදෙසවාසෙන විනා සප්පුරිසූපනිස්සයො සම්භවති. සුතා ධම්මාති සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිපටිසංයුත්තධම්මා සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිතා. එතෙන අත්තනො බාහුසච්චං දස්සෙන්තො පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තිං දස්සෙති. අභිණ්හසොති බහුසො න කාලෙන කාලං. ඉදඤ්ච පදං ‘‘උපාසිතා සප්පුරිසා’’ති එත්ථාපි යොජෙතබ්බං. සුත්වාන පටිපජ්ජිස්සං, අඤ්ජසං අමතොගධන්ති තෙ ධම්මෙ සුත්වා තත්ථ වුත්තරූපාරූපධම්මෙ සලක්ඛණාදිතො පරිග්ගහෙත්වා අනුක්කමෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අමතොගධං නිබ්බානපතිට්ඨං තංසම්පාපකං අඤ්ජසං අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං පටිපජ්ජිං පාපුණිං.

භවරාගහතස්ස ¶ මෙ සතොති භවරාගෙන භවතණ්හාය අනාදිමති ¶ සංසාරෙ හතස්ස උපද්දුතස්ස මම සතො සමානස්ස, අග්ගමග්ගෙන වා හතභවරාගස්ස. භවරාගො පුන මෙ න විජ්ජතීති තතො එව පුන ඉදානි භවරාගො මෙ නත්ථි. න චාහු න මෙ භවිස්සති, න ච මෙ එතරහි විජ්ජතීති යදිපි පුබ්බෙ පුථුජ්ජනකාලෙ සෙක්ඛකාලෙ ච මෙ භවරාගො අහොසි, අග්ගමග්ගප්පත්තිතො පන පට්ඨාය න චාහු න ච අහොසි, ආයතිම්පි න මෙ භවිස්සති, එතරහි අධුනාපි න ච මෙ විජ්ජති න ච උපලබ්භති, පහීනොති අත්ථො. භවරාගවචනෙනෙව චෙත්ථ තදෙකට්ඨතාය මානාදීනම්පි අභාවො වුත්තොති සබ්බසො පරික්ඛීණභවසංයොජනතං දස්සෙති.

කණ්හදින්නත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යතො ¶ අහං පබ්බජිතොති ආයස්මතො මිගසිරත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නචිත්තො කුසට්ඨකං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා මිගසිරනක්ඛත්තෙන ජාතත්තා මිගසිරොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො ඡවසීසමන්තං නාම සික්ඛි, යං පරිජප්පෙත්වා තිවස්සමත්ථකෙ මතානම්පි සීසං නඛෙන ආකොටෙත්වා ‘‘අයං සත්තො අසුකට්ඨානෙ නිබ්බත්තො’’ති ජානාති.

සො ඝරාවාසං අනිච්ඡන්තො පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තං විජ්ජං නිස්සාය ලොකෙන සක්කතො ගරුකතො ලාභී හුත්වා විචරන්තො සාවත්ථිං උපගතො ¶ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා අත්තනො ආනුභාවං පකාසෙන්තො – ‘‘අහං, භො ගොතම, මතානං නිබ්බත්තට්ඨානං ජානාමී’’ති වත්වා, ‘‘කථං පන ත්වං ජානාසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘ඡවසීසානි ආහරාපෙත්වා මන්තං පරිජප්පෙත්වා නඛෙන සීසං ආකොටෙන්තො නිරයාදිකං තෙහි තෙහි නිබ්බත්තට්ඨානං ජානාමී’’ති කථෙසි. අථස්ස භගවා පරිනිබ්බුතස්ස භික්ඛුනො සීසකපාලං ආහරාපෙත්වා, ‘‘කථෙහි තාව තස්ස ගතිං, යස්සිදං සීසකපාල’’න්ති ආහ. සො තං කපාලං මන්තං පරිජප්පෙත්වා නඛෙන ආකොටෙත්වා නෙව අන්තං න කොටිං පස්සති. අථ සත්ථාරා, ‘‘න සක්කොසි පරිබ්බාජකා’’ති වුත්තෙ ¶ , ‘‘උපපරික්ඛිස්සාමි තාවා’’ති වත්වා පුනප්පුනං පරිවත්තෙන්තොපි න පස්සතෙව. බාහිරකමන්තෙන හි ඛීණාසවස්ස ගතිං කථං ජානිස්සති, අථස්ස මත්ථකතො කච්ඡෙහි ච සෙදො මුච්චි. සො ලජ්ජිත්වා තුණ්හීභූතො අට්ඨාසි. සත්ථා ‘‘කිලමසි පරිබ්බාජකා’’ති ආහ. සො ‘‘ආම, කිලමාමි, න ඉමස්ස ගතිං ජානාමි, තුම්හෙ පන ජානාථා’’ති. ‘‘අහං එතං ජානාමි, ඉතො උත්තරිතරම්පි ජානාමී’’ති වත්වා ‘‘නිබ්බානං ගතො සො’’ති ආහ. පරිබ්බාජකො ‘‘ඉමං විජ්ජං මය්හං දෙථා’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි පබ්බජා’’ති වත්වා තං පබ්බාජෙත්වා පඨමං සමථකම්මට්ඨානෙ නියොජෙත්වා ¶ ඣානාභිඤ්ඤාසු පතිට්ඨිතස්ස විපස්සනාය කම්මං උපදිසි. සො විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.48.56-60) –

‘‘කස්සපස්ස භගවතො, බ්රාහ්මණස්ස වුසීමතො;

පසන්නචිත්තො සුමනො, කුසට්ඨකමදාසහං.

‘‘ඉමස්මිංයෙව කප්පස්මිං, කුසට්ඨකමදාසහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, කුසට්ඨකස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘යතො අහං පබ්බජිතො, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ;

විමුච්චමානො උග්ගච්ඡිං, කාමධාතුං උපච්චගං.

‘‘බ්රහ්මුනො ¶ පෙක්ඛමානස්ස, තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ;

අකුප්පා මෙ විමුත්තීති, සබ්බසංයොජනක්ඛයා’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ යතො අහං පබ්බජිතො, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙති යතො පභුති අහං පබ්බජිතො බුද්ධස්ස භගවතො සාසනෙ, පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය. විමුච්චමානො උග්ගච්ඡින්ති සංකිලෙසපක්ඛතො පඨමං තාව සමථවිපස්සනාහි විමුච්චමානො වොදානධම්මසවනෙන උට්ඨහිං. එවං උග්ගච්ඡන්තො කාමධාතුං උපච්චගං අනාගාමිමග්ගෙන අච්චන්තමෙව කාමධාතුං අතික්කමිං.

බ්රහ්මුනො පෙක්ඛමානස්ස, තතො චිත්තං විමුච්චි මෙති සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගභූතත්තා සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මුනො බුද්ධස්ස භගවතො මහාකරුණායොගෙන ‘‘අයං කුලපුත්තො මම සාසනෙ පබ්බජිත්වා කථං නු ඛො පටිපජ්ජතී’’ති පෙක්ඛන්තස්ස තතො අනාගාමිමග්ගාධිගමතො පච්ඡා අග්ගමග්ගාධිගමෙන මම චිත්තං සබ්බසංකිලෙසතො අච්චන්තමෙව මුච්චි. අකුප්පා ¶ මෙ විමුත්තීති, සබ්බසංයොජනක්ඛයාති තථාවිමුත්තචිත්තත්තා එව සබ්බෙසං සංයොජනානං ඛයා පරික්ඛයා ඉති එවං අකුප්පා මෙ විමුත්තීති අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

මිගසිරත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනිච්චානි ¶ ගහකානීති ආයස්මතො සිවකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං භගවන්තං පිණ්ඩාය චරන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො පත්තං ආදාය කුම්මාසස්ස පූරෙත්වා අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, සිවකොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ¶ ගතො නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයතාය කාමෙ පහාය පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා විචරන්තො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.56.117-121) –

‘‘එසනාය චරන්තස්ස, විපස්සිස්ස මහෙසිනො;

රිත්තකං පත්තං දිස්වාන, කුම්මාසං පූරයිං අහං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං භික්ඛමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, කුම්මාසස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘අනිච්චානි ගහකානි, තත්ථ තත්ථ පුනප්පුනං;

ගහකාරං ගවෙසන්තො, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.

‘‘ගහකාරක දිට්ඨොසි, පුන ගෙහං න කාහසි;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, ථූණිකා ච විදාලිතා;

විමරියාදිකතං චිත්තං, ඉධෙව විධමිස්සතී’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ අනිච්චානි ගහකානි, තත්ථ තත්ථ පුනප්පුනන්ති තස්මිං තස්මිං භවෙ පුනප්පුනං නිබ්බත්තමානානි ගහකානි අත්තභාවගෙහානි න නිබ්බානි අනවට්ඨිතානි ඉත්තරානි පරිත්තකාලානි. ගහකාරං ගවෙසන්තොති ඉමස්ස අත්තභාවගෙහස්ස කාරකං තණ්හාවඩ්ඪකිං පරියෙසන්තො එත්තකං කාලං අනුවිචරින්ති අධිප්පායො. දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනන්ති ඉදං ගහකාරකගවෙසනස්ස කාරණවචනං ¶ . යස්මා ¶ ජරාබ්යාධිමරණමිස්සතාය ජාති නාමෙසා පුනප්පුනං උපගන්තුං දුක්ඛා, න ච සා තස්මිං අදිට්ඨෙ නිවත්තති, තස්මා තං ගවෙසන්තො විචරින්ති අත්ථො.

ගහකාරක ¶ දිට්ඨොසීති ඉදානි පන යෙන සො සක්කා දට්ඨුං, තෙන අරියමග්ගඤාණචක්ඛුනා ගහකාරක දිට්ඨො අසි. පුන ගෙහන්ති පුන ඉමස්මිං සංසාරවට්ටෙ අත්තභාවසඞ්ඛාතං මම ගෙහං න කාහසි න කරිස්සසි. සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගාති තව සබ්බා අනවසෙසකිලෙසඵාසුකා මයා භග්ගා. ථූණිකා ච විදාලිතාති ඉදානි තයා කාතබ්බස්ස අත්තභාවගෙහස්ස අවිජ්ජාසඞ්ඛාතා කණ්ණිකා ච භින්නා. විමරියාදිකතං චිත්තන්ති මම චිත්තං විගතන්තං කතං, ආයතිං අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදිතං. තතො එව ඉධෙව විධමිස්සති ඉමස්මිංයෙව භවෙ විද්ධංසිස්සති, චරිමකචිත්තනිරොධෙන නිරුජ්ඣිස්සතීති අත්ථො.

සිවකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අරහං සුගතොති ආයස්මතො උපවාණත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො භගවති පරිනිබ්බුතෙ තස්ස ධාතුං ගහෙත්වා මනුස්සදෙවනාගගරුළකුම්භණ්ඩයක්ඛගන්ධබ්බෙහි සත්තරතනමයෙ සත්තයොජනිකෙ ථූපෙ කතෙ තත්ථ සුධොතං අත්තනො උත්තරාසඞ්ගං වෙළග්ගෙ ආබන්ධිත්වා ධජං කත්වා පූජං අකාසි. තං ගහෙත්වා අභිසම්මතකො නාම යක්ඛසෙනාපති දෙවෙහි චෙතියපූජාරක්ඛණත්ථං ඨපිතො අදිස්සමානකායො ආකාසෙ ධාරෙන්තො චෙතියං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං අකාසි. සො තං දිස්වා භිය්යොසොමත්තාය පසන්නමානසො අහොසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උපවාණොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ජෙතවනපටිග්ගහණෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො අරහත්තං පත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.56.122-178) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;

ජලිත්වා අග්ගික්ඛන්ධොව, සම්බුද්ධො පරිනිබ්බුතො.

‘‘මහාජනා ¶ සමාගම්ම, පූජයිත්වා තථාගතං;

චිත්තං කත්වාන සුගතං, සරීරං අභිරොපයුං.

‘‘සරීරකිච්චං කත්වාන, ධාතුං තත්ථ සමානයුං;

සදෙවමනුස්සා සබ්බෙ, බුද්ධථූපං අකංසු තෙ.

‘‘පඨමා ¶ කඤ්චනමයා, දුතියා ච මණිමයා;

තතියා රූපියමයා, චතුත්ථී ඵලිකාමයා.

‘‘තත්ථ පඤ්චමිකා චෙව, ලොහිතඞ්කමයා අහු;

ඡට්ඨා මසාරගල්ලස්ස, සබ්බං රතනමයූපරි.

‘‘ජඞ්ඝා මණිමයා ආසි, වෙදිකා රතනාමයා;

සබ්බසොණ්ණමයො ථූපො, උද්ධං යොජනමුග්ගතො.

‘‘දෙවා තත්ථ සමාගන්ත්වා, එකතො මන්තයුං තදා;

මයම්පි ථූපං කස්සාම, ලොකනාථස්ස තාදිනො.

‘‘ධාතු ආවෙණිකා නත්ථි, සරීරං එකපිණ්ඩිතං;

ඉමම්හි බුද්ධථූපම්හි, කස්සාම කඤ්චුකං මයං.

‘‘දෙවා සත්තහි රත්නෙහි, අඤ්ඤං වඩ්ඪෙසුං යොජනං;

ථූපො ද්වියොජනුබ්බෙධො, තිමිරං බ්යපහන්ති සො.

‘‘නාගා තත්ථ සමාගන්ත්වා, එකතො මන්තයුං තදා;

මනුස්සා චෙව දෙවා ච, බුද්ධථූපං අකංසු තෙ.

‘‘මා නො පමත්තා අස්සුම්හ, අප්පමත්තා සදෙවකා;

මයම්පි ථූපං කස්සාම, ලොකනාථස්ස තාදිනො.

‘‘ඉන්දනීලං මහානීලං, අථො ජොතිරසං මණිං;

එකතො සන්නිපාතෙත්වා, බුද්ධථූපං අඡාදයුං.

‘‘සබ්බං මණිමයං ආසි, යාවතා බුද්ධචෙතියං;

තියොජනසමුබ්බෙධං, ආලොකකරණං තදා.

‘‘ගරුළා ච සමාගන්ත්වා, එකතො මන්තයුං තදා;

මනුස්සා දෙවනාගා ච, බුද්ධපූජං අකංසු තෙ.

‘‘මා ¶ නො පමත්තා අස්සුම්හ, අප්පමත්තා සදෙවකා;

මයම්පි ථූපං කස්සාම, ලොකනාථස්ස තාදිනො.

‘‘සබ්බං මණිමයං ථූපං, අකරුං තෙ ච කඤ්චුකං;

යොජනං තෙපි වඩ්ඪෙසුං, ආයතං බුද්ධචෙතියං.

‘‘චතුයොජනමුබ්බෙධො, බුද්ධථූපො විරොචති;

ඔභාසෙති දිසා සබ්බා, සතරංසීව උග්ගතො.

‘‘කුම්භණ්ඩා ච සමාගන්ත්වා, එකතො මන්තයුං තදා;

මනුස්සා චෙව දෙවා ච, නාගා ච ගරුළා තථා.

‘‘පච්චෙකං බුද්ධසෙට්ඨස්ස, අකංසු ථූපමුත්තමං;

මා නො පමත්තා අස්සුම්හ, අප්පමත්තා සදෙවකා.

‘‘මයම්පි ¶ ථූපං කස්සාම, ලොකනාථස්ස තාදිනො;

රතනෙහි ඡාදෙස්සාම, ආයතං බුද්ධචෙතියං.

‘‘යොජනං තෙපි වඩ්ඪෙසුං, ආයතං බුද්ධචෙතියං;

පඤ්චයොජනමුබ්බෙධො, ථූපො ඔභාසතෙ තදා.

‘‘යක්ඛා තත්ථ සමාගන්ත්වා, එකතො මන්තයුං තදා;

මනුස්සා දෙවනාගා ච, ගරුළා ච කුම්භණ්ඩකා.

‘‘පච්චෙකං බුද්ධසෙට්ඨස්ස, අකංසු ථූපමුත්තමං;

මා නො පමත්තා අස්සුම්හ, අප්පමත්තා සදෙවකා.

‘‘මයම්පි ථූපං කස්සාම, ලොකනාථස්ස තාදිනො;

ඵලිකා ඡාදයිස්සාම, ආයතං බුද්ධචෙතියං.

‘‘යොජනං තෙපි වඩ්ඪෙසුං, ආයතං බුද්ධචෙතියං;

ඡයොජනිකමුබ්බෙධො, ථූපො ඔභාසතෙ තදා.

‘‘ගන්ධබ්බා ච සමාගන්ත්වා, එකතො මන්තයුං තදා;

මනුජා දෙවතා නාගා, කුම්භණ්ඩා ගරුළා තථා.

‘‘සබ්බෙ අකංසු බුද්ධථූපං, මයමෙත්ථ අකාරකා;

මයම්පි ථූපං කස්සාම, ලොකනාථස්ස තාදිනො.

‘‘වෙදියො ¶ සත්ත කත්වාන, ධජං ඡත්තං අකංසු තෙ;

සබ්බසොණ්ණමයං ථූපං, ගන්ධබ්බා කාරයුං තදා.

‘‘සත්තයොජනමුබ්බෙධො, ථූපො ඔභාසතෙ තදා;

රත්තින්දිවා න ඤායන්ති, ආලොකො හොති සබ්බදා.

‘‘අභිභොන්ති න තස්සාභා, චන්දසූරා සතාරකා;

සමන්තා යොජනසතෙ, පදීපොපි න පජ්ජලි.

‘‘තෙන කාලෙන යෙ කෙචි, ථූපං පූජෙන්ති මානුසා;

න තෙ ථූපං ආරුහන්ති, අම්බරෙ උක්ඛිපන්ති තෙ.

‘‘දෙවෙහි ඨපිතො යක්ඛො, අභිසම්මතනාමකො;

ධජං වා පුප්ඵදාමං වා, අභිරොපෙති උත්තරිං.

‘‘න තෙ පස්සන්ති තං යක්ඛං, දාමං පස්සන්ති ගච්ඡතො;

එවං පස්සිත්වා ගච්ඡන්තා, සබ්බෙ ගච්ඡන්ති සුග්ගතිං.

‘‘විරුද්ධා යෙ පාවචනෙ, පසන්නා යෙ ච සාසනෙ;

පාටිහීරං දට්ඨුකාමා, ථූපං පූජෙන්ති මානුසා.

‘‘නගරෙ හංසවතියා, අහොසිං භතකො තදා;

ආමොදිතං ජනං දිස්වා, එවං චින්තෙසහං තදා.

‘‘උළාරො ¶ භගවා නෙසො, යස්ස ධාතුඝරෙ දිසං;

ඉමා ච ජනතා තුට්ඨා, කාරං කුබ්බං න තප්පරෙ.

‘‘අහම්පි කාරං කස්සාමි, ලොකනාථස්ස තාදිනො;

තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, භවිස්සාමි අනාගතෙ.

‘‘සුධොතං රජකෙනාහං, උත්තරෙය්යං පටං මම;

වෙළග්ගෙ ආලග්ගෙත්වාන, ධජං උක්ඛිපිමම්බරෙ.

‘‘අභිසම්මතකො ගය්හ, අම්බරෙ හාසි මෙ ධජං;

වාතෙරිතං ධජං දිස්වා, භිය්යො හාසං ජනෙසහං.

‘‘තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, සමණං උපසඞ්කමිං;

තං භික්ඛුං අභිවාදෙත්වා, විපාකං පුච්ඡහං ධජෙ.

‘‘සො ¶ මෙ කථෙසි ආනන්දී, පීතිසඤ්ජනනං මම;

තස්ස ධජස්ස විපාකං, අනුභොස්සසි සබ්බදා.

‘‘හත්ථිඅස්සරථාපත්තී, සෙනා ච චතුරඞ්ගිනී;

පරිවාරෙස්සන්ති තං නිච්චං, ධජදානස්සිදං ඵලං.

‘‘සට්ඨිතූරියසහස්සානි, භෙරියො සමලඞ්කතා;

පරිවාරෙස්සන්ති තං නිච්චං, ධජදානස්සිදං ඵලං.

‘‘ඡළසීති සහස්සානි, නාරියො සමලඞ්කතා;

විචිත්තවත්ථාභරණා, ආමුක්කමණිකුණ්ඩලා.

‘‘අළාරපම්හා හසුලා, සුසඤ්ඤා තනුමජ්ඣිමා;

පරිවාරෙස්සන්ති තං නිච්චං, ධජදානස්සිදං ඵලං.

‘‘තිංසකප්පසහස්සානි, දෙවලොකෙ රමිස්සසි;

අසීතික්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සසි.

‘‘සහස්සක්ඛත්තුං රාජා ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘දෙවලොකා චවිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

පුඤ්ඤකම්මෙන සඤ්ඤුත්තො, බ්රහ්මබන්ධු භවිස්සසි.

‘‘අසීතිකොටිං ඡඩ්ඩෙත්වා, දාසෙ කම්මකරෙ බහූ;

ගොතමස්ස භගවතො, සාසනෙ පබ්බජිස්සසි.

‘‘ආරාධයිත්වා සම්බුද්ධං, ගොතමං සක්යපුඞ්ගවං;

උපවාණොති නාමෙන, හෙස්සසි සත්ථු සාවකො.

‘‘සතසහස්සෙ ¶ කතං කම්මං, ඵලං දස්සෙසි මෙ ඉධ;

සුමුත්තො සරවෙගොව, කිලෙසෙ ඣාපයිං මම.

‘‘චක්කවත්තිස්ස සන්තස්ස, චාතුද්දීපිස්සරස්ස මෙ;

තීණි යොජනානි සාමන්තා, උස්සීයන්ති ධජා සදා.

‘‘සතසහස්සිතො ¶ කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ධජදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථායස්මා ¶ උපවාණො භගවතො උපට්ඨාකො අහොසි. තෙන ච සමයෙන භගවතො වාතාබාධො උප්පජ්ජි. ථෙරස්ස ච ගිහිසහායො දෙවහිතො නාම බ්රාහ්මණො සාවත්ථියං පටිවසති. සො ථෙරං චතූහි පච්චයෙහි පවෙදෙසි. අථායස්මා උපවාණො නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය තස්ස බ්රාහ්මණස්ස නිවෙසනං උපගච්ඡි. බ්රාහ්මණො ‘‘කෙනචි අඤ්ඤෙන පයොජනෙන ථෙරො ආගතො’’ති ඤත්වා, ‘‘වදෙය්යාථ, භන්තෙ, කෙනත්ථො’’ති ආහ. ථෙරො තස්ස බ්රාහ්මණස්ස පයොජනං ආචික්ඛන්තො –

‘‘අරහං සුගතො ලොකෙ, වාතෙහාබාධිකො මුනි;

සචෙ උණ්හොදකං අත්ථි, මුනිනො දෙහි බ්රාහ්මණ.

‘‘පූජිතො පූජනෙය්යානං, සක්කරෙය්යාන සක්කතො;

අපචිතොපචෙය්යානං, තස්ස ඉච්ඡාමි හාතවෙ’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තස්සත්ථො – යො ඉමස්මිං ලොකෙ පූජනෙය්යානං පූජෙතබ්බෙහි සක්කාදීහි දෙවෙහි මහාබ්රහ්මාදීහි ච බ්රහ්මෙහි පූජිතො, සක්කරෙය්යානං සක්කාතබ්බෙහි බිම්බිසාරකොසලරාජාදීහි සක්කතො, අපචෙය්යානං අපචායිතබ්බෙහි මහෙසීහි ඛීණාසවෙහි අපචිතො, කිලෙසෙහි ආරකත්තාදිනා අරහං, සොභනගමනාදිනා සුගතො සබ්බඤ්ඤූ මුනි මය්හං සත්ථා දෙවදෙවො සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා, සො දානි වාතෙහි වාතහෙතු වාතක්ඛොභනිමිත්තං ආබාධිකො ජාතො. සචෙ, බ්රාහ්මණ, උණ්හොදකං අත්ථි, තස්ස වාතාබාධවූපසමනත්ථං තං හාතවෙ උපනෙතුං ඉච්ඡාමීති. තං සුත්වා බ්රාහ්මණො උණ්හොදකං තදනුරූපං වාතාරහඤ්ච ¶ භෙසජ්ජං භගවතො උපනාමෙසි. තෙන ච සත්ථු රොගො වූපසමි. තස්ස භගවා අනුමොදනං අකාසීති.

උපවාණත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දිට්ඨා ¶ මයාති ආයස්මතො ඉසිදින්නත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො බීජනිං ගහෙත්වා බොධියා පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සුනාපරන්තජනපදෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ඉසිදින්නොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සත්ථු චන්දනමාළපටිග්ගහණෙ පාටිහාරියං දිස්වා පසන්නමානසො සත්ථාරං ¶ උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා සොතාපන්නො හුත්වා අගාරං අජ්ඣාවසති. තස්ස හිතානුකම්පිනී දෙවතා තං චොදෙන්තී –

‘‘දිට්ඨා මයා ධම්මධරා උපාසකා, කාමා අනිච්චා ඉති භාසමානා;

සාරත්තරත්තා මණිකුණ්ඩලෙසු, පුත්තෙසු දාරෙසු ච තෙ අපෙක්ඛා.

‘‘අද්ධා න ජානන්ති යතොධ ධම්මං, කාමා අනිච්චා ඉති චාපි ආහු;

රාගඤ්ච තෙසං න බලත්ථි ඡෙත්තුං, තස්මා සිතා පුත්තදාරං ධනඤ්චා’’ති. –

තත්ථ දිට්ඨා මයා ධම්මධරා උපාසකා, කාමා අනිච්චා ඉති භාසමානාති ඉධෙකච්චෙ පරියත්තිධම්මධරා උපාසකා මයා දිට්ඨා, පරියත්තිධම්මධරත්තා ¶ එව ‘‘කාමා නාමෙතෙ අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’’ති කාමෙසු ආදීනවපටිසංයුත්තං ධම්මං භාසමානා, සයං පන සාරත්තරත්තා මණිකුණ්ඩලෙසු, පුත්තෙසු දාරෙසු ච තෙ අපෙක්ඛාති සාරත්තා හුත්වා බහලරාගරත්තා මණීසු කුණ්ඩලෙසු ච, මණිචිතෙසු වා කුණ්ඩලෙසු, පුත්තෙසු පුත්තධීතාසු දාරෙසු ච අධිගතස්නෙහා, අඤ්ඤං භණන්තා අඤ්ඤං කරොන්තා දිට්ඨා මයාති අත්ථො.

යතොති යස්මා තෙ උපාසකා සාරත්තරත්තා මණිකුණ්ඩලෙසු පුත්තෙසු දාරෙසු ච අපෙක්ඛවන්තො, තස්මා ඉධ ඉමස්මිං බුද්ධසාසනෙ ධම්මං යාථාවතො අද්ධා එකංසෙන න ජානන්ති. එවං භූතා ච ‘‘කාමා අනිච්චා’’ඉති චාපි ආහු අහොසි, සත්තපකති විචිත්තසභාවාති අධිප්පායො. රාගඤ්ච තෙසං න බලත්ථි ඡෙත්තුන්ති තෙසං උපාසකානං යස්මා රාගං ඡෙත්තුං සමුච්ඡින්දිතුං තාදිසං ඤාණබලං නත්ථි, තස්මා තෙන කාරණෙන සිතා තණ්හාවසෙන නිස්සිතා පුත්තදාරං ධනඤ්ච අල්ලීනා න විස්සජ්ජෙන්තීති සබ්බමෙතං දෙවතා තංයෙව උපාසකං උද්දිස්ස අඤ්ඤාපදෙසෙන කථෙසි. තං සුත්වා උපාසකො සංවෙගජාතො පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.48.46-50) –

‘‘විපස්සිනො ¶ භගවතො, බොධියා පාදපුත්තමෙ;

සුමනො බීජනිං ගය්හ, අබීජිං බොධිමුත්තමං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, අබීජිං බොධිමුත්තමං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බීජනාය ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ඉමා එව ගාථා අභාසීති.

ඉසිදින්නත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සම්බුලකච්චානත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

දෙවො ¶ ¶ චාති ආයස්මතො සම්බුලකච්චානත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො ඉතො චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සතරංසිං නාම පච්චෙකබුද්ධං නිරොධා වුට්ඨහිත්වා පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො තාලඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ‘‘සම්බුලො’’ති ලද්ධනාමො කච්චානගොත්තතාය සම්බුලකච්චානොති පඤ්ඤායිත්ථ.

සො වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා හිමවන්තසමීපෙ භෙරවාය නාම පබ්බතගුහායං විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො විහරති. අථෙකදිවසං මහා අකාලමෙඝො සතපටලසහස්සපටලො ථනෙන්තො ගජ්ජන්තො විජ්ජුල්ලතා නිච්ඡාරෙන්තො ගළගළායන්තො උට්ඨහිත්වා වස්සිතුං ආරභි, අසනියො ඵලිංසු. තං සද්දං සුත්වා අච්ඡතරච්ඡුවනමහිංසහත්ථිආදයො භීතතසිතා භීතරවං විරවිංසු. ථෙරො පන ආරද්ධවිපස්සනත්තා කායෙ ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛො විගතලොමහංසො තං අචින්තෙන්තො විපස්සනායමෙව කම්මං කරොන්තො ඝම්මාපගමෙන උතුසප්පායලාභෙන සමාහිතචිත්තො තාවදෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා සහ අභිඤ්ඤාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.85-90) –

‘‘සතරංසී නාම භගවා, සයම්භූ අපරාජිතො;

විවෙකා වුට්ඨහිත්වාන, ගොචරායාභිනික්ඛමි.

‘‘ඵලහත්ථො ¶ අහං දිස්වා, උපගච්ඡිං නරාසභං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, තාලඵලං අදාසහං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා සොමනස්සජාතො උදානවසෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘දෙවො ච වස්සති, දෙවො ච ගළගළායති,

තස්ස මය්හං එකකස්ස භෙරවෙ බිලෙ විහරතො,

නත්ථි භයං වා ඡම්භිතත්තං වා ලොමහංසො වා.

‘‘ධම්මතා මමෙසා යස්ස මෙ, එකකස්ස භෙරවෙ බිලෙ;

විහරතො නත්ථි භයං වා, ඡම්භිතත්තං වා ලොමහංසො වා’’ති. –

තත්ථ ¶ දෙවො ච වස්සති, දෙවො ච ගළගළායතීති දෙවො මෙඝො වස්සති ච, ‘‘ගළගළා’’ති ච කරොන්තො ගජ්ජතීති අත්ථො. ගජ්ජන්තස්ස හි අනුකරණමෙතං. එකකො චාහං භෙරවෙ බිලෙ විහරාමීති අහඤ්ච එකකො අසහායො සප්පටිභයායං පබ්බතගුහායං වසාමි, තස්ස මය්හං එවංභූතස්ස මෙ සතො නත්ථි භයං වා ඡම්භිතත්තං වා ලොමහංසො වාති චිත්තුත්රාසසඤ්ඤිතං භයං වා තංනිමිත්තකං සරීරස්ස ඡම්භිතත්තං වා ලොමහංසනමත්තං වා නත්ථි.

කස්මාති තත්ථ කාරණමාහ ‘‘ධම්මතා මමෙසා’’ති. අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකස්ස හි තත්ථ අප්පහීනච්ඡන්දරාගතාය භයාදිනා භවිතබ්බං, මයා පන සබ්බසො තත්ථ පරිඤ්ඤාතං, තත්ථ ච ඡන්දරාගො සමුච්ඡින්නො, තස්මා භයාදීනං අභාවො ධම්මතා මමෙසා මම ධම්මසභාවො එසොති අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

සම්බුලකච්චානත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කස්ස ¶ ¶ සෙලූපමං චිත්තන්ති ආයස්මතො නිතකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ බන්ධුමතීනගරෙ ආරාමගොපකො හුත්වා ජීවන්තො එකදිවසං භගවන්තං ආකාසෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො නාළිකෙරඵලං දාතුකාමො අහොසි. සත්ථා තං අනුග්ගණ්හන්තො ආකාසෙයෙව ඨත්වා පටිග්ගණ්හි. සො තං දත්වා උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා නිතකොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො ඝටෙන්තො අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.91-99) –

‘‘නගරෙ බන්ධුමතියා, ආරාමිකො අහං තදා;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, ගච්ඡන්තං අනිලඤ්ජසෙ.

‘‘නාළිකෙරඵලං ගය්හ, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං;

ආකාසෙ ඨිතකො සන්තො, පටිග්ගණ්හි මහායසො.

‘‘විත්තිසඤ්ජනනො මය්හං, දිට්ඨධම්මසුඛාවහො;

ඵලං බුද්ධස්ස දත්වාන, විප්පසන්නෙන චෙතසා.

‘‘අධිගච්ඡිං තදා පීතිං, විපුලඤ්ච සුඛුත්තමං;

උප්පජ්ජතෙව රතනං, නිබ්බත්තස්ස තහිං තහිං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘දිබ්බචක්ඛු විසුද්ධං මෙ, සමාධිකුසලො අහං;

අභිඤ්ඤාපාරමිප්පත්තො, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ථෙරෙ ඵලසුඛෙන නිබ්බානසුඛෙන විහරන්තෙ පධානපරිග්ගාහකො ථෙරො තං ආරඤ්ඤායතනං ගන්ත්වා තත්ථ වසන්තානං භික්ඛූනං පරිග්ගණ්හනත්ථං ‘‘කස්ස සෙලූපම’’න්තිආදිනා පඨමං ගාථමාහ.

191. තත්ථ ¶ ¶ ¶ කස්ස සෙලූපමං චිත්තං, ඨිතං නානුපකම්පතීති ඉමස්මිං අරඤ්ඤායතනෙ වසන්තෙසු කස්ස භික්ඛුනො චිත්තං අග්ගඵලාධිගමෙන එකඝනසිලාමයපබ්බතූපමං සබ්බෙසං ඉඤ්ජනානං අභාවතො වසීභාවප්පත්තියා ච ඨිතං සබ්බෙහිපි ලොකධම්මෙහි නානුකම්පති න වෙධති. ඉදානිස්ස අකම්පනාකාරං සද්ධිං කාරණෙන දස්සෙතුං ‘‘විරත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ විරත්තං රජනීයෙසූති විරාගසඞ්ඛාතෙන අරියමග්ගෙන රජනීයෙසු රාගුප්පත්තිහෙතුභූතෙසු තෙභූමකධම්මෙසු විරත්තං, තත්ථ සබ්බසො සමුච්ඡින්නරාගන්ති අත්ථො. කුප්පනීයෙති පටිඝට්ඨානීයෙ, සබ්බස්මිම්පි ආඝාතවත්ථුස්මිං. න කුප්පතීති න දුස්සති න විකාරං ආපජ්ජති. යස්සෙවං භාවිතං චිත්තන්ති යස්ස අරියපුග්ගලස්ස චිත්තං මනො එවං වුත්තනයෙන තාදිභාවෙන භාවිතං, කුතො තං දුක්ඛමෙස්සතීති තං පුග්ගලං කුතො සත්තතො සඞ්ඛාරතො වා දුක්ඛං උපගමිස්සති, න තාදිසස්ස දුක්ඛං අත්ථීති අත්ථො.

192. එවං අනියමවසෙන පුච්ඡිතමත්ථං නිතකත්ථෙරො අත්තූපනායිකං කත්වා විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘මම සෙලූපමං චිත්ත’’න්තිආදිනා දුතියගාථාය අඤ්ඤං බ්යාකාසි. තං වුත්තත්ථමෙව.

නිතකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සොණපොටිරියපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

න තාව සුපිතුං හොතීති ආයස්මතො සොණස්ස පොටිරියපුත්තස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ වනචරො හුත්වා ජීවන්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නචිත්තො කුරඤ්ජියඵලං ¶ සත්ථුනො අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං පොටිරියස්ස නාම ගාමභොජකස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, සොණොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො භද්දියස්ස සාකියරඤ්ඤො සෙනාපති අහොසි. අථ භද්දියරාජෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පබ්බජිතෙ, සෙනාපති ¶ ‘‘රාජාපි නාම පබ්බජි, කිං මය්හං ඝරාවාසෙනා’’ති පබ්බජි? පබ්බජිත්වා පන නිද්දාරාමො විහරති, න භාවනමනුයුඤ්ජති. තං භගවා අනුපියායං අම්බවනෙ විහරන්තො අත්තනො ඔභාසං ඵරාපෙත්වා තෙනස්ස සතිං ජනෙත්වා ඉමාය ගාථාය තං ඔවදන්තො –

‘‘න තාව සුපිතුං හොති, රත්ති නක්ඛත්තමාලිනී;

පටිජග්ගිතුමෙවෙසා, රත්ති හොති විජානතා.

‘‘හත්ථික්ඛන්ධාවපතිතං ¶ , කුඤ්ජරො චෙ අනුක්කමෙ;

සඞ්ගාමෙ මෙ මතං සෙය්යො, යඤ්චෙ ජීවෙ පරාජිතො’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ න තාව සුපිතුං හොති, රත්ති නක්ඛත්තමාලිනීති අට්ඨහි අක්ඛණෙහි වජ්ජිතං නවමං ඛණං ලභිත්වා ඨිතස්ස විඤ්ඤුජාතිකස්ස යාව න අරහත්තං හත්ථගතං හොති, තාව අයං නක්ඛත්තමාලිනී රත්ති සුපිතුං නිද්දායිතුං න හොති, සුපනස්ස කාලො න හොති. අපිච ඛො පටිජග්ගිතුමෙවෙසා, රත්ති හොති විජානතාති එසා රත්ති නාම මනුස්සානං මිගපක්ඛීනඤ්ච නිද්දූපගමනෙන විසෙසතො නිස්සද්දවෙලාභූතා පටිපත්තිං අත්තනි සඤ්ජග්ගිතුං ජාගරියානුයොගමනුයුඤ්ජිතුමෙව විජානතා විඤ්ඤුනා ඉච්ඡිතා හොතීති.

තං සුත්වා සොණො සංවිග්ගතරමානසො හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨපෙත්වා අබ්භොකාසිකඞ්ගං අධිට්ඨාය විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො ‘‘හත්ථික්ඛන්ධොව පතිත’’න්ති දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ අවපතිතන්ති අවමුඛං පතිතං උද්ධංපාදං අධොමුඛං පතිතං. කුඤ්ජරො චෙ අනුක්කමෙති කුඤ්ජරො අනුක්කමෙය්ය චෙ. ඉදං වුත්තං හොති – යදාහං හත්ථිමාරුහිත්වා සඞ්ගාමං පවිට්ඨො හත්ථික්ඛන්ධතො පතිතො, තදාහං සඞ්ගාමෙ තෙන හත්ථිනා මද්දිතො මතො අහොසිං චෙ, තං මෙ මරණං සෙය්යො, යඤ්චෙ ඉදානි කිලෙසෙහි පරාජිතො ජීවෙය්යං, තං න සෙය්යොති. ඉමං ගාථං වදන්තොයෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.1-6) –

‘‘මිගලුද්දො ¶ ¶ පුරෙ ආසිං, විපිනෙ විචරං අහං;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, සබ්බධම්මාන පාරගුං.

‘‘කුරඤ්ජියඵලං ගය්හ, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං;

පුඤ්ඤක්ඛෙත්තස්ස තාදිනො, පසන්නො සෙහි පාණිභි.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ‘‘සත්ථාරා වුත්තං, අත්තනා වුත්ත’’න්ති උභයඤ්හි ගාථං ‘‘හත්ථික්ඛන්ධාවපතිත’’න්තිආදිනා පච්චුදාහාසි. තෙන ඉදමෙව අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

සොණපොටිරියපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්ච ¶ කාමගුණෙ හිත්වාති ආයස්මතො නිසභත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො කපිත්ථඵලමදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොලියජනපදෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා නිසභොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සාකියකොලියානං සඞ්ගාමෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා තදහෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.7-11) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ආහුතීනං පටිග්ගහං;

රථියං පටිපජ්ජන්තං, කපිත්ථං අදදිං ඵලං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

සො ¶ අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො සහායභික්ඛූ පමාදවිහාරෙන කාලං වීතිනාමෙන්තෙ දිස්වා තෙ ඔවදන්තො –

‘‘පඤ්ච කාමගුණෙ හිත්වා, පියරූපෙ මනොරමෙ;

සද්ධාය ඝරා නික්ඛම්ම, දුක්ඛස්සන්තකරො භවෙ’’ති. –

තස්සත්ථො – බාලපුථුජ්ජනස්ස පියායිතබ්බසභාවතාය පියරූපෙ මනුඤ්ඤසභාවතාය මනොරමෙ රූපාදිකෙ පඤ්ච කාමගුණෙ කාමකොට්ඨාසෙ හිත්වා පහාය පරිච්චජිත්වා කම්මඵලසද්ධාය රතනත්තයසද්ධාය ච වසෙන ඝරා ඝරබන්ධනතො නික්ඛම්ම නික්ඛමිත්වා පබ්බජ්ජං උපගතො විඤ්ඤුජාතිකො පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය ඝටෙන්තො වායමන්තො වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තකරො භවෙ භවෙය්යාති. එවං තෙ භික්ඛූ ඔවදිත්වා ‘‘අයං පරෙ එව සඤ්ඤාපෙන්තො විහරති, ‘‘සයං ¶ පන අකාරකො’ති මා චින්තයිත්ථා’’ති තෙසං අත්තනො පටිපන්නභාවං පකාසෙන්තො –

‘‘නාභිනන්දාමි ¶ මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිතං;

කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, සම්පජානො පතිස්සතො’’ති. –

දුතියගාථාය අඤ්ඤං බ්යාකාසි. තත්ථ නාභිනන්දාමි මරණන්ති මරණං න අභිකඞ්ඛාමි. නාභිනන්දාමි ජීවිතන්ති ඉදං පන තස්ස කාරණවචනං, යස්මා නාභිනන්දාමි ජීවිතං, තස්මා නාභිනන්දාමි මරණන්ති. යො හි ආයතිං ජාතිජරාමරණාය කිලෙසාභිසඞ්ඛාරෙ ආචිනොති උපචිනොති, සො පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිං අභිනන්දන්තො නාන්තරියකතාය අත්තනො මරණම්පි අභිනන්දති නාම කාරණස්ස අප්පහීනත්තා, ඛීණාසවො පන සබ්බසො ආචයගාමිධම්මෙ පහාය අපචයගාමිධම්මෙ පතිට්ඨිතො පරිඤ්ඤාතවත්ථුකො සබ්බසො ජීවිතං අනභිනන්දන්තො මරණම්පි අනභිනන්දති නාම කාරණස්ස එව සුප්පහීනත්තා. තෙනාහ – ‘‘නාභිනන්දාමි මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිත’’න්ති. යදි එවං ඛීණාසවස්ස පරිනිබ්බානාභිකඞ්ඛා, යාව පරිනිබ්බානා අවට්ඨානඤ්ච කථන්ති ආහ ‘‘කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, සම්පජානො පතිස්සතො’’ති, කිලෙසපරිනිබ්බානෙ සිද්ධෙ සතිපඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා සතො සම්පජානො කෙවලං ¶ ඛන්ධපරිනිබ්බානකාලං පටිකඞ්ඛාමි, තං උදික්ඛමානො ආගමයමානො විහරාමි, න පන මෙ මරණෙ ජීවිතෙ වා අභිනන්දනා අත්ථි අරහත්තමග්ගෙනෙව තස්ස සමුග්ඝාටිතත්තාති.

නිසභත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අම්බපල්ලවසඞ්කාසන්ති ආයස්මතො උසභත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො කොසම්බඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං සාකියරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උසභොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සත්ථු ඤාතිසමාගමෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. සො පබ්බජිතකාලතො ¶ පට්ඨාය සමණධම්මං අකත්වා දිවා සඞ්ගණිකාරාමො සකලරත්තිං නිද්දායමානො වීතිනාමෙති. සො එකදිවසං මුට්ඨස්සති අසම්පජානො නිද්දං ඔක්කන්තො සුපිනෙ කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා අම්බපල්ලවවණ්ණං චීවරං පාරුපිත්වා හත්ථිගීවායං නිසීදිත්වා නගරං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං තත්ථෙව මනුස්සෙ සම්පත්තෙ දිස්වා ලජ්ජාය හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරුය්හ අත්තානං දිස්වා පටිබුද්ධො, ‘‘ඊදිසං නාම සුපිනං මුට්ඨස්සතිනා අසම්පජානෙන ¶ නිද්දායමානෙන මයා දිට්ඨ’’න්ති උප්පන්නසංවෙගො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.12-16) –

‘‘කකුධං විලසන්තංව, දෙවදෙවං නරාසභං;

රථියං පටිපජ්ජන්තං, කොසම්බං අදදිං තදා.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථ ¶ ථෙරො යථාදිට්ඨං සුපිනං අඞ්කුසං කත්වා අරහත්තස්ස අධිගතත්තා තස්සෙව සුපිනස්ස කිත්තනවසෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘අම්බපල්ලවසඞ්කාසං, අංසෙ කත්වාන චීවරං;

නිසින්නො හත්ථිගීවායං, ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසිං.

‘‘හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරුය්හ, සංවෙගං අලභිං තදා;

සොහං දිත්තො තදා සන්තො, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො’’ති. – ගාථාද්වයමාහ;

තත්ථ අම්බපල්ලවසඞ්කාසං, අංසෙ කත්වාන චීවරන්ති අම්බපල්ලවාකාරං පවාළවණ්ණං චීවරං ඛන්ධෙ කරිත්වා උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා. ගාමන්ති අත්තනො රාජධානිං හත්ථික්ඛන්ධෙ නිසින්නො පිණ්ඩාය පාවිසිං, පවිට්ඨමත්තොව මහාජනෙන ඔලොකියමානො හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරුය්හ ඨිතො පටිබුජ්ඣිං, පබුද්ධොව සංවෙගං අලභිං තදා ‘‘මුට්ඨස්සති අසම්පජානො හුත්වා නිද්දායොක්කමනෙන එතං ජාත’’න්ති. අපරෙ පන ‘‘රාජාව හුත්වා රත්තිභාගෙ එවරූපං සුපිනං දිස්වා විභාතාය රත්තියා හත්ථික්ඛන්ධං ආරුය්හ නගරවීථියං චරන්තො තං සුපිනං සරිත්වා හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරුය්හ සංවෙගං ලභිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්වා උදානං උදානෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසී’’ති වදන්ති. දිත්තොති තස්මිං රාජකාලෙ ජාතිමදභොගමදාදිපරිදප්පිතො සමානො සංවෙගමලභින්ති යොජනා.

උසභත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අයමිති ¶ ¶ කප්පටොති ආයස්මතො කප්පටකුරත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං භගවන්තං විනතාය නාම නදියා තීරෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නං දිස්වා පසන්නමානසො කෙතකපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ ¶ සාවත්ථියං දුග්ගතකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා යාව වයප්පත්ති, තාව අඤ්ඤං උපායං අජානන්තො කප්පටඛණ්ඩනිවාසනො සරාවහත්ථො තත්ථ තත්ථ කුරං පරියෙසන්තො විචරි, තෙන කප්පටකුරොත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. සො වයප්පත්තො තිණං වික්කිණිත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තො එකදිවසං තිණලාවනත්ථං අරඤ්ඤං ගතො තත්ථ අඤ්ඤතරං ඛීණාසවත්ථෙරං දිස්වා තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා නිසීදි. තස්ස ථෙරො ධම්මං කථෙසි. සො ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො ‘‘කිං මෙ ඉමාය කිච්ඡජීවිකායා’’ති පබ්බජිත්වා අත්තනො නිවත්ථකප්පටචොළං එකස්මිං ඨානෙ නික්ඛිපි. යදා චස්ස අනභිරති උප්පජ්ජති, තදා තං කප්පටං ඔලොකෙන්තස්ස අනභිරති විගච්ඡති, සංවෙගං පටිලභි. එවං කරොන්තො සත්තක්ඛත්තුං උප්පබ්බජි. තස්ස තං කාරණං භික්ඛූ භගවතො ආරොචෙසුං. අථෙකදිවසං කප්පටකුරො භික්ඛු ධම්මසභායං පරිසපරියන්තෙ නිසින්නො නිද්දායති, තං භගවා චොදෙන්තො –

‘‘අයමිති කප්පටො කප්පටකුරො, අච්ඡාය අතිභරිතාය;

අමතඝටිකායං ධම්මකටමත්තො, කතපදං ඣානානි ඔචෙතුං.

‘‘මා ඛො ත්වං කප්පට පචාලෙසි, මා ත්වං උපකණ්ණම්හි තාළෙස්සං;

න හි ත්වං කප්පට මත්තමඤ්ඤාසි, සඞ්ඝමජ්ඣම්හි පචලායමානො’’ති. –

තත්ථ අයමිති කප්පටො කප්පටකුරොති කප්පටකුරො භික්ඛු ‘‘අයං මම කප්පටො, ඉමං පරිදහිත්වා යථා තථා ජීවාමී’’ති එවං උප්පන්නමිච්ඡාවිතක්කො අච්ඡාය අතිභරිතාය අමතඝටිකායං මම අමතඝටෙ තහං තහං වස්සන්තෙ ‘‘අමතමධිගතං අහමනුසාසාමි, අහං ¶ ධම්මං දෙසෙමි’’ (මහාව. 12; ම. නි. 1.286; 2.342). ‘‘අන්ධීභූතස්මිං ලොකස්මිං, ආහඤ්ඡං අමතදුන්දුභි’’න්තිආදිනා (මහාව. 11; ම. නි. 1.285; 2.341) ඝොසෙත්වා ¶ මයා ධම්මාමතෙ පවස්සියමානෙ කතපදං ඣානානි ඔචෙතුං ලොකියලොකුත්තරජ්ඣානානි උපචෙතුං භාවෙතුං කතපදං කටමග්ගවිහිතභාවනාමග්ගං ඉදං මම සාසනං, තථාපි ධම්මකටමත්තො මම සාසනධම්මතො ¶ උක්කණ්ඨචිත්තො අපගතමානසො කප්පටකුරොති තං චොදෙත්වා පුනපිස්ස සහොඩ්ඪං චොරං ගණ්හන්තො විය පමාදවිහාරං දස්සෙන්තො ‘‘මා ඛො ත්වං, කප්පට, පචාලෙසී’’ති ගාථමාහ.

තත්ථ මා ඛො ත්වං, කප්පට, පචාලෙසීති ත්වං, කප්පටකුර, ‘‘මම ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති නිසීදිත්වා මා ඛො පචාලෙසි මා පචලාහි මා නිද්දං උපගච්ඡි. මා ත්වං උපකණ්ණම්හි තාළෙස්සන්ති තං නිද්දායමානං උපකණ්ණම්හි කණ්ණසමීපෙ දෙසනාහත්ථෙන අහං මා පතාළෙස්සං. යථා ඉතො පරං කිලෙසප්පහානාය අහං තං න ඔවදෙය්යං, තථා පටිපජ්ජාහීති අත්ථො. න හි ත්වං, කප්පට, මත්තමඤ්ඤාසීති ත්වං, කප්පට, සඞ්ඝමජ්ඣම්හි පචලායමානො මත්තං පමාණං න වා මඤ්ඤසි, ‘‘අයමතිදුල්ලභො ඛණො පටිලද්ධො, සො මා උපජ්ඣගා’’ති එත්තකම්පි න ජානාසි, පස්ස යාව ච තෙ අපරද්ධන්ති චොදෙසි.

එවං භගවතා ද්වීහි ගාථාහි ගාළ්හං තං නිග්ගය්හ චොදනාය කතාය අට්ඨිවෙධවිද්ධො විය චණ්ඩගජො මග්ගං ඔතරන්තො විය ච සඤ්ජාතසංවෙගො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.17-22) –

‘‘විනතානදියා තීරෙ, විහාසි පුරිසුත්තමො;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, එකග්ගං සුසමාහිතං.

‘‘මධුගන්ධස්ස පුප්ඵෙන, කෙතකස්ස අහං තදා;

පසන්නචිත්තො සුමනො, බුද්ධසෙට්ඨමපූජයිං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා සත්ථාරා වුත්තගාථාද්වයමෙව අත්තනො අරහත්තාධිගමනස්ස අඞ්කුසභූතන්ති පච්චුදාහාසි. තෙනස්ස තදෙව අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

කප්පටකුරත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අහො ¶ ¶ බුද්ධා අහො ධම්මාති ආයස්මතො කුමාරකස්සපත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පාපුණි. ‘‘කුලගෙහෙ’’ති පන අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.217) වුත්තං. සො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං චිත්තකථිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං ආකඞ්ඛන්තො පණිධානං කත්වා තදනුරූපානි පුඤ්ඤානි කරොන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ සමණධම්මං කත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ සෙට්ඨිධීතාය කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. සා කිර කුමාරිකාකාලෙයෙව පබ්බජිතුකාමා හුත්වා මාතාපිතරො යාචිත්වා පබ්බජ්ජං අලභමානා කුලඝරං ගතාපි ගබ්භසණ්ඨිතම්පි අජානන්තී සාමිකං ආරාධෙත්වා තෙන අනුඤ්ඤාතා භික්ඛුනීසු පබ්බජිතා. තස්සා ගබ්භිනිභාවං දිස්වා භික්ඛුනියො දෙවදත්තං පුච්ඡිංසු. සො ‘‘අස්සමණී’’ති ආහ. පුන දසබලං පුච්ඡිංසු. සත්ථා උපාලිත්ථෙරං පටිච්ඡාපෙසි. ථෙරො සාවත්ථිනගරවාසීනි කුලානි විසාඛඤ්ච උපාසිකං පක්කොසාපෙත්වා සරාජිකාය පරිසාය විනිච්ඡිනන්තො ‘‘පුරෙ ලද්ධො ගබ්භො, පබ්බජ්ජා අරොගා’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘සුවිනිච්ඡිතං අධිකරණ’’න්ති ථෙරස්ස සාධුකාරං අදාසි.

සා භික්ඛුනී සුවණ්ණබිම්බසදිසං පුත්තං විජායි. තං රාජා පසෙනදිකොසලො පොසෙසි. ‘‘කස්සපො’’ති චස්ස නාමං අකංසු. අපරභාගෙ ¶ අලඞ්කරිත්වා සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා පබ්බාජෙසි. කුමාරකාලෙ පබ්බජිතත්තා භගවතා ‘‘කස්සපං පක්කොසථ, ඉදං ඵලං වා ඛාදනීයං වා කස්සපස්ස දෙථා’’ති වුත්තෙ ‘‘කතරකස්සපස්සා’’ති. ‘‘කුමාරකස්සපස්සා’’ති. එවං ගහිතනාමත්තා රඤ්ඤො පොසාවනිකපුත්තත්තා ච වුඩ්ඪකාලෙපි කුමාරකස්සපොත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ.

සො පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය විපස්සනාය චෙව කම්මං කරොති, බුද්ධවචනඤ්ච උග්ගණ්හාති. අථ තෙන සද්ධිං පබ්බතමත්ථකෙ සමණධම්මං කත්වා අනාගාමී හුත්වා සුද්ධාවාසෙ නිබ්බත්තො ¶ මහාබ්රහ්මා ‘‘විපස්සනාය මුඛං දස්සෙත්වා මග්ගඵලප්පත්තියා උපායං කරිස්සාමී’’ති පඤ්චදස පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා අන්ධවනෙ වසන්තස්ස ¶ ථෙරස්ස ‘‘ඉමෙ පඤ්හෙ සත්ථාරං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ආචික්ඛිත්වා ගතො. සො තෙ පඤ්හෙ භගවන්තං පුච්ඡි. භගවාපිස්ස බ්යාකාසි. ථෙරො සත්ථාරා කථිතනියාමෙනෙව තෙ උග්ගණ්හිත්වා විපස්සනං ගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54.150-177) –

‘‘ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො;

සබ්බලොකහිතො වීරො, පදුමුත්තරනාමකො.

‘‘තදාහං බ්රාහ්මණො හුත්වා, විස්සුතො වෙදපාරගූ;

දිවාවිහාරං විචරං, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘චතුසච්චං පකාසෙන්තං, බොධයන්තං සදෙවකං;

විචිත්තකථිකානග්ගං, වණ්ණයන්තං මහාජනෙ.

‘‘තදා මුදිතචිත්තොහං, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

නානාරත්තෙහි වත්ථෙහි, අලඞ්කරිත්වාන මණ්ඩපං.

‘‘නානාරතනපජ්ජොතං, සසඞ්ඝං භොජයිං තහිං;

භොජයිත්වාන සත්තාහං, නානග්ගරසභොජනං.

‘‘නානාචිත්තෙහි පුප්ඵෙහි, පූජයිත්වා සසාවකං;

නිපච්ච පාදමූලම්හි, තං ඨාන පත්ථයිං අහං.

‘‘තදා මුනිවරො ආහ, කරුණෙකරසාසයො;

පස්සථෙතං දිජවරං, පදුමානනලොචනං.

‘‘පීතිපාමොජ්ජබහුලං ¶ , සමුග්ගතතනූරුහං;

හාසම්හිතවිසාලක්ඛං, මම සාසනලාලසං.

‘‘පතිතං පාදමූලෙ මෙ, එකාවත්ථසුමානසං;

එස පත්ථෙති තං ඨානං, විචිත්තකථිකත්තනං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

කුමාරකස්සපො නාම, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘විචිත්තපුප්ඵදුස්සානං, රතනානඤ්ච වාහසා;

විචිත්තකථිකානං සො, අග්ගතං පාපුණිස්සති.

‘‘තෙන ¶ කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘පරිබ්භමං භවාභවෙ, රඞ්ගමජ්ඣෙ යථා නටො;

සාඛමිගත්රජො හුත්වා, මිගියා කුච්ඡිමොක්කමිං.

‘‘තදා මයි කුච්ඡිගතෙ, වජ්ඣවාරො උපට්ඨිතො;

සාඛෙන චත්තා මෙ මාතා, නිග්රොධං සරණං ගතා.

‘‘තෙන සා මිගරාජෙන, මරණා පරිමොචිතා;

පරිච්චජිත්වා සපාණං, මමෙවං ඔවදී තදා.

‘‘නිග්රොධමෙව සෙවෙය්ය, න සාඛමුපසංවසෙ;

නිග්රොධස්මිං මතං සෙය්යො, යඤ්චෙ සාඛම්හි ජීවිතං.

‘‘තෙනානුසිට්ඨා මිගයූථපෙන, අහඤ්ච මාතා ච තථෙතරෙ ච;

ආගම්ම රම්මං තුසිතාධිවාසං, ගතා පවාසං සඝරං යථෙව.

‘‘පුනො කස්සපවීරස්ස, අත්ථමෙන්තම්හි සාසනෙ;

ආරුය්හ සෙලසිඛරං, යුඤ්ජිත්වා ජිනසාසනං.

‘‘ඉදානාහං ¶ රාජගහෙ, ජාතො සෙට්ඨිකුලෙ අහුං;

ආපන්නසත්තා මෙ මාතා, පබ්බජි අනගාරියං.

‘‘සගබ්භං තං විදිත්වාන, දෙවදත්තමුපානයුං;

සො අවොච විනාසෙථ, පාපිකං භික්ඛුනිං ඉමං.

‘‘ඉදානිපි මුනින්දෙන, ජිනෙන අනුකම්පිතා;

සුඛිනී අජනී මය්හං, මාතා භික්ඛුනුපස්සයෙ.

‘‘තං විදිත්වා මහීපාලො, කොසලො මං අපොසයි;

කුමාරපරිහානෙන, නාමෙනාහඤ්ච කස්සපො.

‘‘මහාකස්සපමාගම්ම, අහං කුමාරකස්සපො;

වම්මිකසදිසං කායං, සුත්වා බුද්ධෙන දෙසිතං.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, අනුපාදාය සබ්බසො;

පායාසිං දමයිත්වාහං, එතදග්ගමපාපුණිං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා චිත්තකථිකභාවෙන සත්ථාරා එතදග්ගෙ ඨපිතො අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා රතනත්තයගුණවිභාවනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘අහො ¶ බුද්ධා අහො ධම්මා, අහො නො සත්ථු සම්පදා;

යත්ථ එතාදිසං ධම්මං, සාවකො සච්ඡිකාහිති.

‘‘අසඞ්ඛෙය්යෙසු කප්පෙසු, සක්කායාධිගතා අහූ;

තෙසමයං පච්ඡිමකො, චරිමොයං සමුස්සයො;

ජාතිමරණසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. – ගාථාද්වයං අභාසි;

තත්ථ අහොති අච්ඡරියත්ථෙ නිපාතො. බුද්ධාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා, ගාරවවසෙන බහුවචනං, අහො අච්ඡරියා සම්බුද්ධාති අත්ථො. ධම්මාති පරියත්තිධම්මෙන සද්ධිං නව ලොකුත්තරධම්මා. අහො නො සත්ථු සම්පදාති අම්හාකං සත්ථු දසබලස්ස අහො සම්පත්තියො. යත්ථාති යස්මිං සත්ථරි ¶ බ්රහ්මචරියවාසෙන. එතාදිසං ධම්මං, සාවකො සච්ඡිකාහිතීති එතාදිසං එවරූපං සුවිසුද්ධජ්ඣානාභිඤ්ඤාපරිවාරං අනවසෙසකිලෙසක්ඛයාවහං සන්තං පණීතං අනුත්තරං ධම්මං සාවකොපි නාම සච්ඡිකරිස්සති, තස්මා එවංවිධගුණවිසෙසාධිගමහෙතුභූතා අහො අච්ඡරියා බුද්ධා භගවන්තො, අච්ඡරියා ධම්මගුණා, අච්ඡරියා අම්හාකං සත්ථු සම්පත්තියොති රතනත්තයස්ස ගුණාධිමුත්තිං පවෙදෙසීති. ධම්මසම්පත්තිකිත්තනෙනෙව හි සඞ්ඝසුප්පටිපත්ති කිත්තිතා හොතීති.

එවං සාධාරණවසෙන දස්සිතං ධම්මස්ස සච්ඡිකිරියං ඉදානි අත්තුපනායිකං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අසඞ්ඛෙය්යෙසූ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අසඞ්ඛෙය්යෙසූති ගණනපථං වීතිවත්තෙසු මහාකප්පෙසු. සක්කායාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. තෙ හි පරමත්ථතො විජ්ජමානධම්මසමූහතාය ‘‘සක්කායා’’ති වුච්චන්ති. අහූති නිවත්තනූපායස්ස අනධිගතත්තා අනපගතා අහෙසුං. තෙසමයං පච්ඡිමකො චරිමොයං සමුස්සයොති ¶ යස්මා අයං සබ්බපච්ඡිමකො, තතො එව චරිමො, තස්මා ජාතිමරණසහිතො ඛන්ධාදිපටිපාටිසඤ්ඤිතො සංසාරො ඉදානි ආයතිං පුනබ්භවාභාවතො පුනබ්භවො නත්ථි, අයමන්තිමා ජාතීති අත්ථො.

කුමාරකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යො හවෙ දහරො භික්ඛූති ආයස්මතො ධම්මපාලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො කෙනචිදෙව කරණීයෙන වනන්තං උපගතො සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො ¶ පිලක්ඛඵලමදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ අවන්තිරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ධම්මපාලොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා සිප්පං උග්ගහෙත්වා පටිනිවත්තෙන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකස්මිං විහාරෙ අඤ්ඤතරං ථෙරං දිස්වා තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ¶ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.39.21-25) –

‘‘වනන්තරෙ බුද්ධං දිස්වා, අත්ථදස්සිං මහායසං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, පිලක්ඛස්සාදදිං ඵලං.

‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, යං ඵලමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො එකදිවසං තස්මිං විහාරෙ ද්වෙ සාමණෙරෙ රුක්ඛග්ගෙ පුප්ඵානි ඔචිනන්තෙ ආරූළ්හසාඛාය භග්ගාය පතන්තෙ දිස්වා ථෙරො ඉද්ධානුභාවෙන හත්ථෙන ගහෙත්වා අරොගෙයෙව භූමියං ඨපෙත්වා තෙසං සාමණෙරානං ධම්මං දෙසෙන්තො –

‘‘යො හවෙ දහරො භික්ඛු, යුඤ්ජති බුද්ධසාසනෙ;

ජාගරො ස හි සුත්තෙසු, අමොඝං තස්ස ජීවිතං.

‘‘තස්මා සද්ධඤ්ච සීලඤ්ච, පසාදං ධම්මදස්සනං;

අනුයුඤ්ජෙථ මෙධාවී, සරං බුද්ධාන සාසන’’න්ති. – ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි;

තත්ථ යොති අනියමවචනං. හවෙති දළ්හත්ථෙ නිපාතො. දහරොති තරුණො. භික්ඛතීති භික්ඛු. යුඤ්ජතීති ඝටති වායමති. ජාගරොති ¶ ජාගරණධම්මසමන්නාගතො. සුත්තෙසූති සුපන්තෙසු. ඉදං වුත්තං හොති යො භික්ඛු දහරොව සමානො තරුණො ‘‘තථාහං පච්ඡා වුඩ්ඪකාලෙ ජානිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා බුද්ධානං සාසනෙ අප්පමාදපටිපත්තියං යුඤ්ජති සමථවිපස්සනාභාවනාය යොගං කරොති, සො සුත්තෙසු අවිජ්ජානිද්දාය සුත්තෙසු පමත්තෙසු සද්ධාදිජාගරධම්මසමන්නාගමෙන ජාගරො, තතො එව අත්තහිතපරහිතපාරිපූරියා අමොඝං අවඤ්ඣං තස්ස ජීවිතං, යස්මා ච එතදෙවං, තස්මා සද්ධඤ්ච ‘‘අත්ථි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකො’’තිආදිනයප්පවත්තං කම්මඵලසද්ධඤ්ච, සද්ධූපනිබන්ධත්තා සීලස්ස තදුපනිස්සයං චතුපාරිසුද්ධිසීලඤ්ච ¶ , ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා, ස්වාඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’ති එවං පවත්තරතනත්තයප්පසාදඤ්ච ¶ , විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය පරිඤ්ඤාදිවසෙන චතුසච්චධම්මදස්සනඤ්ච මෙධාවී ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො භික්ඛු බුද්ධානං සාසනං ඔවාදං අනුසිට්ඨිං අනුස්සරන්තො ආදිත්තම්පි අත්තනො සීසං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා අනුයුඤ්ජෙථ, තත්ථ අනුයොගං ආතප්පං කරෙය්යාති අත්ථො.

ධම්මපාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කස්සින්ද්රියානි සමථඞ්ගතානීති ආයස්මතො බ්රහ්මාලිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො වන්දිත්වා පාදඵලං අදාසි. සත්ථා අනුමොදනං වත්වා පක්කාමි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා බ්රහ්මාලීති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පත්තො හෙතුසම්පත්තියා චොදියමානො සංසාරෙ සඤ්ජාතසංවෙගො තාදිසෙන කල්යාණමිත්තසන්නිස්සයෙන බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වා පතිරූපකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො ඤාණස්ස පරිපාකගතත්තා නචිරස්සෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.63-67) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ආහුතීනං පටිග්ගහං;

රථියං පටිපජ්ජන්තං, පාදඵලං අදාසහං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො ¶ ¶ පන හුත්වා මග්ගසුඛෙන ඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො එකදිවසං පධානපරිග්ගාහකෙන ථෙරෙන තස්මිං අරඤ්ඤායතනෙ භික්ඛූ උද්දිස්ස වුත්තං පධානානුයොගං පරිග්ගණ්හන්තො –

‘‘කස්සින්ද්රියානි ¶ සමථඞ්ගතානි, අස්සා යථා සාරථිනා සුදන්තා;

පහීනමානස්ස අනාසවස්ස, දෙවාපි කස්ස පිහයන්ති තාදිනො.

‘‘මය්හින්ද්රියානි සමථඞ්ගතානි, අස්සා යථා සාරථිනා සුදන්තා;

පහීනමානස්ස අනාසවස්ස, දෙවාපි මය්හං පිහයන්ති තාදිනො’’ති. –

තස්සත්ථො – ඉමස්මිං අරඤ්ඤායතනෙ වසන්තෙසු භික්ඛූසු කස්ස භික්ඛුනො ථෙරස්ස වා නවස්ස වා මජ්ඣිමස්ස වා ඡෙකෙන සාරථිනා සුදන්තා අස්සා විය මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි සමථං දන්තභාවං නිබ්බිසෙවනභාවං ගතානි. කස්ස නවවිධම්පි මානං පහාය ඨිතත්තා පහීනමානස්ස චතුන්නම්පි ආසවානං අභාවෙන අනාසවස්ස ඉට්ඨාදීසු තාදිලක්ඛණප්පත්තියා තාදිනො දෙවාපි පිහයන්ති මනුස්සාපි සම්මාපටිපත්තිදස්සනාදිනා ච ආදරෙන පත්ථෙන්තීති.

තත්ථ ච ගාථායං පුරිමඩ්ඪෙන අනාගාමිමග්ගාධිගමො පුට්ඨො, අනාගාමිනොපි හි ඉන්ද්රියානි පහීනකාමරාගබ්යාපාදතාය සමථං නිබ්බිසෙවනතං ගතානි හොන්ති. ඉතරෙන අරහත්තමග්ගපටිලාභො, අරහා හි ‘‘පහීනමානො අනාසවො තාදී’’ති ච වුච්චති.

අථායස්මා බ්රහ්මාලි පධානපරිග්ගාහකෙන වුත්තං ‘‘කස්සින්ද්රියානී’’ති ගාථං පච්චනුභාසි. තදත්ථං අත්තූපනායිකවසෙන විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘මය්හින්ද්රියානී’’තිආදිකාය දුතියගාථාය අඤ්ඤං බ්යාකාසි, තත්ථ මය්හින්ද්රියානීති මම චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි. සෙසං වුත්තනයමෙව.

බ්රහ්මාලිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඡවිපාපක ¶ චිත්තභද්දකාති ආයස්මතො මොඝරාජත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථු ¶ සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ලූඛචීවරධරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තං ඨානන්තරං ආකඞ්ඛන්තො පණිධානං කත්වා තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො බ්රාහ්මණමාණවෙ විජ්ජාසිප්පානි සික්ඛාපෙන්තො එකදිවසං අත්ථදස්සිං භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං ගච්ඡන්තං ¶ දිස්වා පසන්නමානසො පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා සිරසි අඤ්ජලිං කත්වා ‘‘යාවතා රූපිනො සත්තා’’තිආදිනා ඡහි ගාථාහි අභිත්ථවිත්වා භාජනං පූරෙත්වා මධුං උපනාමෙසි. සත්ථා මධුං පටිග්ගහෙත්වා අනුමොදනං අකාසි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කට්ඨවාහනස්ස නාම රඤ්ඤො අමච්චො හුත්වා තෙන සත්ථු ආනයනත්ථං පුරිසසහස්සෙන පෙසිතො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා වීසතිවස්සසහස්සානි සමණධම්මං කත්වා තතො චුතො එකං බුද්ධන්තරං සුගතීසුයෙව පරිවත්තෙන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මොඝරාජාති ලද්ධනාමො බාවරීබ්රාහ්මණස්ස සන්තිකෙ උග්ගහිතසිප්පො සංවෙගජාතො තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තාපසසහස්සපරිවාරො අජිතාදීහි සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං පෙසිතො තෙසං පන්නරසමො හුත්වා පඤ්හෙ පුච්ඡිත්වා පඤ්හවිස්සජ්ජනපරියොසානෙ අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.4.64-83) –

‘‘අත්ථදස්සී තු භගවා, සයම්භූ අපරාජිතො;

භික්ඛුසඞ්ඝපරිබ්යූළ්හො, රථියං පටිපජ්ජථ.

‘‘සිස්සෙහි සම්පරිවුතො, ඝරම්හා අභිනික්ඛමිං;

නික්ඛමිත්වානහං තත්ථ, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘අභිවාදිය සම්බුද්ධං, සිරෙ කත්වාන අඤ්ජලිං;

සකං චිත්තං පසාදෙත්වා, සන්ථවිං ලොකනායකං.

‘‘යාවතා ¶ රූපිනො සත්තා, අරූපී වා අසඤ්ඤිනො;

සබ්බෙ තෙ තව ඤාණම්හි, අන්තො හොන්ති සමොගධා.

‘‘සුඛුමච්ඡිකජාලෙන, උදකං යො පරික්ඛිපෙ;

යෙ කෙචි උදකෙ පාණා, අන්තොජාලෙ භවන්ති තෙ.

‘‘යෙසඤ්ච චෙතනා අත්ථි, රූපිනො ච අරූපිනො;

සබ්බෙ තෙ තව ඤාණම්හි, අන්තො හොන්ති සමොගධා.

‘‘සමුද්ධරසිමං ලොකං, අන්ධකාරසමාකුලං;

තව ධම්මං සුණිත්වාන, කඞ්ඛාසොතං තරන්ති තෙ.

‘‘අවිජ්ජානිවුතෙ ලොකෙ, අන්ධකාරෙන ඔත්ථටෙ;

තව ඤාණම්හි ජොතන්තෙ, අන්ධකාරා පධංසිතා.

‘‘තුවං චක්ඛූසි සබ්බෙසං, මහාතමපනූදනො;

තව ධම්මං සුණිත්වාන, නිබ්බායති බහුජ්ජනො.

‘‘පුටකං ¶ පූරයිත්වාන, මධුඛුද්දමනෙළකං;

උභො හත්ථෙහි පග්ගය්හ, උපනෙසිං මහෙසිනො.

‘‘පටිග්ගණ්හි මහාවීරො, සහත්ථෙන මහා ඉසි;

භුඤ්ජිත්වා තඤ්ච සබ්බඤ්ඤූ, වෙහාසං නභමුග්ගමි.

‘‘අන්තලික්ඛෙ ඨිතො සත්ථා, අත්ථදස්සී නරාසභො;

මම චිත්තං පසාදෙන්තො, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යෙනිදං ථවිතං ඤාණං, බුද්ධසෙට්ඨො ච ථොමිතො;

තෙන චිත්තප්පසාදෙන, දුග්ගතිං සො න ගච්ඡති.

‘‘චතුද්දසඤ්ච ඛත්තුං සො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

පථබ්යා රජ්ජං අට්ඨසතං, වසුධං ආවසිස්සති.

‘‘පඤ්චෙව සතක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

පදෙසරජ්ජං අසඞ්ඛෙය්යං, මහියා කාරයිස්සති.

‘‘අජ්ඣායකො මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

ගොතමස්ස භගවතො, සාසනෙ පබ්බජිස්සති.

‘‘ගම්භීරං ¶ නිපුණං අත්ථං, ඤාණෙන විචිනිස්සති;

මොඝරාජාති නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘තීහි විජ්ජාහි සම්පන්නං, කතකිච්චමනාසවං;

ගොතමො සත්ථවාහග්ගො, එතදග්ගෙ ඨපෙස්සති.

‘‘හිත්වා මානුසකං යොගං, ඡෙත්වාන භවබන්ධනං;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සත්ථලූඛං සුත්තලූඛං රජනලූඛන්ති විසෙසෙන තිවිධෙනපි ලූඛෙන සමන්නාගතං පංසුකූලං ධාරෙසි. තෙන නං සත්ථා ලූඛචීවරධරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. අපරභාගෙ පුරිමකම්මප්පච්චයා පරිහාරස්ස අකරණතො ථෙරස්ස සරීරෙ දද්දුපීළකාදීනි උප්පජ්ජිත්වා වඩ්ඪිංසු. සො ‘‘සෙනාසනං දුස්සතී’’ති හෙමන්තෙපි මගධක්ඛෙත්තෙසු පලාලසන්ථාරානි අත්ථරිත්වා සෙති. තං එකදිවසං උපට්ඨානං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නං සත්ථා පටිසන්ථාරවසෙන ‘‘ඡවිපාපකා’’තිආදිනා ¶ පඨමගාථාය පුච්ඡි.

207. තත්ථ ඡවිපාපකාති දද්දුකච්ඡුපීළකාහි භින්නච්ඡවිභාවතො හීනච්ඡවික දුට්ඨච්ඡවික ¶ . චිත්තභද්දකාති අනවසෙසකිලෙසප්පහානෙන බ්රහ්මවිහාරසෙවනාය ච භද්දචිත්ත සුන්දරචිත්ත. මොඝරාජාති තස්ස ආලපනං. සතතං සමාහිතොති අග්ගඵලසමාධිනා නිච්චකාලං අභිණ්හං සමාහිතමානසො. හෙමන්තිකසීතකාලරත්තියොති හෙමන්තසමයෙ සීතකාලරත්තියො. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. ‘‘හෙමන්තිකා සීතකාලරත්තියො’’තිපි පාළි. තත්ථ හෙමන්තිකාති හෙමන්තොගධා හෙමන්තපරියාපන්නාති අත්ථො. භික්ඛු ත්වං සීති භික්ඛු කො ත්වං අසි, එවංභූතො පරෙසු තව සෙනාසනං කත්වා අදෙන්තෙසු සඞ්ඝිකඤ්ච සෙනාසනං අපවිසන්තො. කථං කරිස්සසීති යථාවුත්තෙ සීතකාලෙ කථං අත්තභාවං පවත්තෙසීති සත්ථා පුච්ඡි. එවං පන පුට්ඨො ථෙරො සත්ථු තමත්ථං කථෙන්තො –

‘‘සම්පන්නසස්සා ¶ මගධා, කෙවලා ඉති මෙ සුතං;

පලාලච්ඡන්නකො සෙය්යං, යථඤ්ඤෙ සුඛජීවිනො’’ති. – ගාථමාහ;

තත්ථ සම්පන්නසස්සාති නිප්ඵන්නසස්සා. මගධාති මගධරට්ඨං වදති. මගධා නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හීවසෙන ‘‘මගධා’’ත්වෙව බහුවචනෙන වුච්චති. කෙවලාති අනවසෙසා. ඉති මෙ සුතන්ති එවං මයා සුතං. තත්ථ යො අදිට්ඨො පදෙසො, තස්ස වසෙන සුතන්ති වුත්තං. තෙන එදිසෙ කාලෙ මගධෙසු යත්ථ කත්ථචි මයා වසිතුං සක්කාති දස්සෙති. පලාලච්ඡන්නකො සෙය්යං, යථඤ්ඤෙ සුඛජීවිනොති යථා අඤ්ඤෙ සුඛජීවිනො භික්ඛූ සෙනාසනසප්පායං ලද්ධා සුන්දරෙහි අත්ථරණපාවුරණෙහි සුඛෙන සයන්ති, එවං අහම්පි පලාලසන්ථාරමෙව හෙට්ඨා සන්ථරිත්වා උපරි තිරියඤ්ච පලාලච්ඡදනෙනෙව ඡාදිතසරීරතාය පලාලච්ඡන්නකො සෙය්යං සයිං, සෙය්යං කප්පෙසින්ති අත්තනො යථාලාභසන්තොසං විභාවෙති.

මොඝරාජත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. විසාඛපඤ්චාලපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

න ¶ උක්ඛිපෙ නො ච පරික්ඛිපෙ පරෙති ආයස්මතො විසාඛස්ස පඤ්චාලපුත්තස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො ඉතො චුද්දසෙ කප්පෙ පච්චන්තගාමෙ දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං ඵලපරියෙසනං චරන්තෙහි තස්මිං ගාමෙ මනුස්සෙහි සද්ධිං අරඤ්ඤං ගතො තත්ථ එකං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා පසන්නමානසො වල්ලිඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං ¶ බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ මණ්ඩලිකරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විසාඛොති ලද්ධනාමො පඤ්චාලරාජධීතුයා පුත්තභාවතො පච්ඡා පඤ්චාලපුත්තොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො පිතරි මතෙ රජ්ජං කාරෙන්තො සත්ථරි අත්තනො ගාමසමීපගතෙ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ¶ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං සාවත්ථිං ගතො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.39.31-36) –

‘‘සබ්බෙ ජනා සමාගම්ම, අගමිංසු වනං තදා;

ඵලමන්වෙසමානා තෙ, අලභිංසු ඵලං තදා.

‘‘තත්ථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, සයම්භුං අපරාජිතං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, වල්ලිඵලමදාසහං.

‘‘චතුද්දසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා ථෙරො ඤාතීනං අනුකම්පාය ජාතිභූමිං අගමාසි. තත්ථ මනුස්සා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා කාලෙන කාලං ධම්මං සුණන්තා එකදිවසං ‘‘කතිහි නු ඛො, භන්තෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො ධම්මකථිකො හොතී’’ති ධම්මකථිකලක්ඛණං පුච්ඡිංසු. ථෙරො තෙසං ධම්මකථිකලක්ඛණං කථෙන්තො –

‘‘න උක්ඛිපෙ නො ච පරික්ඛිපෙ පරෙ, න ඔක්ඛිපෙ පාරගතං න එරයෙ;

න චත්තවණ්ණං පරිසාසු බ්යාහරෙ, අනුද්ධතො සම්මිතභාණි සුබ්බතො.

‘‘සුසුඛුමනිපුණත්ථදස්සිනා, මතිකුසලෙන නිවාතවුත්තිනා;

සංසෙවිතබුද්ධසීලිනා, නිබ්බානං න හි තෙන දුල්ලභ’’න්ති. –

තත්ථ න උක්ඛිපෙති අත්තානං න උක්ඛිපෙය්ය, ජාතිආදීහි බාහුසච්චාදීහි ච අත්තුක්කංසනං න කරෙය්ය. නො ච පරික්ඛිපෙ පරෙති පරෙ පරපුග්ගලෙ තෙහෙව ජාතිආදීහි නො පරික්ඛිපෙ පරිච්ඡින්දිත්වා න ¶ ඛිපෙය්ය ගුණපරිධංසනවසෙන ¶ වා න ඛිපෙය්ය. න ඔක්ඛිපෙ පරෙ ඉච්චෙවං සම්බන්ධො. පරෙ ඔජ්ඣාපනවසෙන න ඔක්ඛිපෙ හෙට්ඨතො කත්වා පරෙ න ඔලොකාපෙය්ය, න ඔජ්ඣාපෙය්යාති අත්ථො. ‘‘න උක්ඛිපෙ’’ති කෙචි පඨන්ති, සො එවත්ථො. පාරගතන්ති ¶ සංසාරපාරං විය විජ්ජාය පාරං ගතං ඛීණාසවං තෙවිජ්ජං ඡළභිඤ්ඤං වා න එරයෙ න ඝට්ටයෙ න ආසාදෙය්ය. න චත්තවණ්ණං පරිසාසු බ්යාහරෙති අත්තනො වණ්ණං ගුණං ලාභසක්කාරසිලොකං නිකාමයමානො ඛත්තියපරිසාදීසු න භාසෙය්ය. අනුද්ධතොති උද්ධච්චරහිතො. උද්ධතස්ස හි වචනං නාදියන්ති. සම්මිතභාණීති සම්මදෙව මිතභාණී, කාලෙන සාපදෙසං පරියන්තවතිං අත්ථසඤ්හිතමෙව වාචං භාසනසීලොති අත්ථො. ඉතො අඤ්ඤථා වදන්තස්ස වචනං අගහණීයං හොති. සුබ්බතොති සුන්දරවතො සීලසම්පන්නො. ‘‘සියා’’ති කිරියාපදං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං.

එවං ථෙරො සඞ්ඛෙපෙනෙව ධම්මකථිකලක්ඛණං වත්වා තෙසං ගුණානං අත්තනි ලබ්භමානතං අධිමුච්චිත්වා භිය්යොසොමත්තාය අභිප්පසන්නං මහාජනං ඤත්වා ‘‘එවංවිධස්ස ධම්මකථිකස්ස විමුත්තායතනසන්නිස්සිතස්ස න නිබ්බානං දුල්ලභං, අථ ඛො සුලභමෙවා’’ති දස්සෙන්තො ‘‘සුසුඛුමනිපුණත්ථදස්සිනා’’ති දුතියගාථමාහ. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

විසාඛපඤ්චාලපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නදන්ති මොරා සුසිඛා සුපෙඛුණාති ආයස්මතො චූළකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො ඡත්තපණ්ණිඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා චූළකොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ධනපාලදමනෙ සත්ථරි ¶ ලද්ධප්පසාදො පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො ඉන්දසාලගුහායං වසති, සො එකදිවසං ගුහාද්වාරෙ නිසින්නො මගධක්ඛෙත්තං ඔලොකෙසි. තස්මිං ඛණෙ පාවුසකාලමෙඝො ගම්භීරමධුරනිග්ඝොසො සතපටලසහස්සපටලො අඤ්ජන ¶ සිඛරසන්නිකාසො නභං පූරෙත්වා පවස්සති, මයූරසඞ්ඝා ච මෙඝගජ්ජිතං සුත්වා හට්ඨතුට්ඨා කෙකාසද්දං මුඤ්චිත්වා තත්ථ තත්ථ පදෙසෙ නච්චන්තා විචරන්ති. ථෙරස්සපි ආවාසගබ්භෙ මෙඝවාතඵස්සෙහි අපගතධම්මත්තා පස්සද්ධකරජකායෙ කල්ලතං පත්තෙ උතුසප්පායලාභෙන චිත්තං එකග්ගං අහොසි, කම්මට්ඨානවීථිං ඔතරි, සො තං ඤත්වා කාලසම්පදාදිකිත්තනමුඛෙන අත්තානං භාවනාය උස්සාහෙන්තො –

‘‘නදන්ති ¶ මොරා සුසිඛා සුපෙඛුණා, සුනීලගීවා සුමුඛා සුගජ්ජිනො;

සුසද්දලා චාපි මහාමහී අයං, සුබ්යාපිතම්බු සුවලාහකං නභං.

‘‘සුකල්ලරූපො සුමනස්ස ඣායතං, සුනික්කමො සාධු සුබුද්ධසාසනෙ;

සුසුක්කසුක්කං නිපුණං සුදුද්දසං, ඵුසාහි තං උත්තමමච්චුතං පද’’න්ති. –

තත්ථ නදන්ති මොරා සුසිඛා සුපෙඛුණා, සුනීලගීවා සුමුඛා සුගජ්ජිනොති එතෙ මත්ථකෙ උට්ඨිතාහි සුන්දරාහි සිඛාහි සමන්නාගතත්තා සුසිඛා, නානාවණ්ණෙහි අනෙකෙහි සොභනෙහි භද්දකපිඤ්ඡෙහි සමන්නාගතත්තා සුපෙඛුණා, රාජීවවණ්ණසඞ්කාසාය සුන්දරාය නීලවණ්ණාය ගීවාය සමන්නාගතත්තා සුනීලගීවා, සුන්දරමුඛතාය සුමුඛා, මනුඤ්ඤවාදිතාය සුගජ්ජිනො, මොරා සිඛණ්ඩිනො ඡජ්ජසංවාදී කෙකාසද්දං මුඤ්චන්තා ¶ නදන්ති රවන්ති. සුසද්දලා චාපි මහාමහී අයන්ති අයඤ්ච මහාපථවී සුසද්දලා සුන්දරහරිතතිණා. සුබ්යාපිතම්බූති අභිනවවුට්ඨියා තහං තහං විස්සන්දමානසලිලතාය සුට්ඨු බ්යාපිතජලා විතතජලා. ‘‘සුසුක්කතම්බූ’’තිපි පාඨො, සුවිසුද්ධජලාති අත්ථො. සුවලාහකං නභන්ති ඉදඤ්ච නභං ආකාසං නීලුප්පලදලසන්නිභෙහි සමන්තතො පූරෙත්වා ඨිතෙහි සුන්දරෙහි වලාහකෙහි මෙඝෙහි සුවලාහකං.

සුකල්ලරූපො ¶ සුමනස්ස ඣායතන්ති ඉදානි උතුසප්පායලාභෙන සුට්ඨු කල්ලරූපො කම්මනියසභාවො ත්වං, නීවරණෙහි අනජ්ඣාරූළ්හචිත්තතාය සුන්දරමනස්ස යොගාවචරස්ස යං ආරම්මණූපනිජ්ඣානවසෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානවසෙන ච ඣායතං. සුනික්කමො…පෙ… අච්චුතං පදන්ති එවං ඣායන්තො ච සාධු සුබුද්ධස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ සුන්දරනික්කමො හුත්වා සුපරිසුද්ධසීලතාය සුසුක්කං, විසුද්ධසභාවතාය සබ්බස්සපි සංකිලෙසස්ස ගොචරභාවානුපගමනතො සුක්කං, නිපුණඤාණගොචරතාය නිපුණං, පරමගම්භීරතාය සුදුද්දසං, පණීතභාවෙන සෙට්ඨභාවෙන ච උත්තමං, නිච්චසභාවතාය අච්චුතං පදං තං නිබ්බානං ඵුසාහි අත්තපච්චක්ඛකරණෙන සම්මාපටිපත්තියා සච්ඡිකරොහීති.

එවං ථෙරො අත්තානං ඔවදන්තොව උතුසප්පායලාභෙන සමාහිතචිත්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.39.37-42) –

‘‘කණිකාරංව ජලිතං, පුණ්ණමායෙව චන්දිමං;

ජලන්තං දීපරුක්ඛංව, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘කදලිඵලං ¶ පග්ගය්හ, අදාසිං සත්ථුනො අහං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, වන්දිත්වාන අපක්කමිං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා ථෙරො අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිසොමනස්සජාතො ‘‘නදන්ති මොරා’’තිආදිනා තායෙව ගාථා පච්චුදාහාසි. තෙනස්ස ඉදමෙව අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

චූළකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නන්දමානාගතං චිත්තාති ආයස්මතො අනූපමත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං පදුමං නාම පච්චෙකබුද්ධං පිණ්ඩාය චරන්තං රථියං දිස්වා පසන්නමානසො අඞ්කොලපුප්ඵෙහි පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ ඉබ්භකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා රූපසම්පත්තියා අනූපමොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො උපනිස්සයසම්පන්නතාය කාමෙ පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො අරඤ්ඤෙ විහරති. තස්ස චිත්තං බහිද්ධා රූපාදිආරම්මණෙසු විධාවති. කම්මට්ඨානං පරිවට්ටති. ථෙරො විධාවන්තං චිත්තං නිග්ගණ්හන්තො –

‘‘නන්දමානාගතං ¶ චිත්තං, සූලමාරොපමානකං;

තෙන තෙනෙව වජසි, යෙන සූලං කලිඞ්ගරං.

‘‘තාහං චිත්තකලිං බ්රූමි, තං බ්රූමි චිත්තදුබ්භකං;

සත්ථා තෙ දුල්ලභො ලද්ධො, මානත්ථෙ මං නියොජයී’’ති. –

තත්ථ නන්දමානාගතං චිත්තාති නන්දමාන අභිනන්දමාන චිත්ත අභිනන්දමානං ආගතං උප්පන්නං ¶ . සූලමාරොපමානකන්ති දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානතාය සූලසදිසත්තා සූලං තං තං භවං කම්මකිලෙසෙහි එත්තකං කාලං ආරොපියමානං. තෙන තෙනෙව වජසි, යෙන සූලං කලිඞ්ගරන්ති යත්ථ යත්ථ සූලසඞ්ඛාතා ¶ භවා කලිඞ්ගරසඞ්ඛාතා අධිකුට්ටනකා කාමගුණා ච තෙන තෙනෙව, පාපචිත්ත, වජසි, තං තදෙව ඨානං උපගච්ඡසි, අත්තනො අනත්ථං න සල්ලක්ඛෙසි.

තාහං චිත්තකලිං බ්රූමීති තං තස්මා පමත්තභාවතො චිත්තකලිං චිත්තකාලකණ්ණිං අහං කථයාමි. පුනපි තං බ්රූමි කථෙමි චිත්තදුබ්භකං චිත්තසඞ්ඛාතස්ස අත්තනො බහූපකාරස්ස සන්තානස්ස අනත්ථාවහනතො චිත්තදුබ්භිං. ‘‘චිත්තදුබ්භගා’’තිපි පඨන්ති. චිත්තසඞ්ඛාතඅලක්ඛිකඅප්පපුඤ්ඤාති අත්ථො. කින්ති බ්රූහීති චෙ? ආහ ‘‘සත්ථා තෙ දුල්ලභො ලද්ධො, මානත්ථෙ මං නියොජයී’’ති. කප්පානං අසඞ්ඛ්යෙය්යම්පි නාම බුද්ධසුඤ්ඤො ලොකො හොති, සත්ථරි උප්පන්නෙපි මනුස්සත්තසද්ධාපටිලාභාදයො දුල්ලභා එව, ලද්ධෙසු ච තෙසු සත්ථාපි දුල්ලභොයෙව හොති. එවං දුල්ලභො සත්ථා ඉදානි තයා ලද්ධො, තස්මිං ලද්ධෙ සම්පතිපි අනත්ථෙ අහිතෙ ආයතිඤ්ච අනත්ථාවහෙ දුක්ඛාවහෙ අකුසලෙ මං මා නියොජෙසීති. එවං ථෙරො අත්තනො චිත්තං ඔවදන්තො එව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.37.16-19) –

‘‘පදුමො ¶ නාම සම්බුද්ධො, චිත්තකූටෙ වසී තදා;

දිස්වාන තං අහං බුද්ධං, සයම්භුං අපරාජිතං.

‘‘අඞ්කොලං පුප්ඵිතං දිස්වා, ඔචිනිත්වානහං තදා;

උපගන්ත්වාන සම්බුද්ධං, පූජයිං පදුමං ජිනං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අනූපමත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සංසරං ¶ දීඝමද්ධානන්ති ආයස්මතො වජ්ජිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො පඤ්චසට්ඨිමෙ කප්පෙ එකස්මිං පච්චන්තගාමෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො වනචරකො හුත්වා විචරන්තො එකදිවසං උපසන්තං ¶ නාම පච්චෙකබුද්ධං පබ්බතගුහායං විහරන්තං අද්දස. සො තස්ස උපසමං දිස්වා පසන්නමානසො චම්පකපුප්ඵෙන පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ ඉබ්භකුලෙ නිබ්බත්තො ජාතදිවසතො පට්ඨාය මාතුගාමහත්ථං ගතො රොදති. බ්රහ්මලොකතො කිර චවිත්වා ඉධාගතො යස්මා මාතුගාමසම්ඵස්සං න සහති, තස්මා මාතුගාමසම්ඵස්සවජ්ජනතො වජ්ජිතොත්වෙව නාමං ජාතං. සො වයප්පත්තො සත්ථු යමකපාටිහාරියං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා තදහෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.37.27-30) –

‘‘උපසන්තො ච සම්බුද්ධො, වසතී පබ්බතන්තරෙ;

එකචම්පකමාදාය, උපගච්ඡිං නරුත්තමං.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, පච්චෙකමුනිමුත්තමං;

උභො හත්ථෙහි පග්ගය්හ, පූජයිං අපරාජිතං.

‘‘පඤ්චසට්ඨිම්හිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා අත්තනො පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා ධම්මසංවෙගෙන –

‘‘සංසරං දීඝමද්ධානං, ගතීසු පරිවත්තිසං;

අපස්සං අරියසච්චානි, අන්ධභූතො පුථුජ්ජනො.

‘‘තස්ස මෙ අප්පමත්තස්ස, සංසාරා විනළීකතා;

සබ්බා ගතී සමුච්ඡින්නා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. – ද්වෙ ගාථා අභාසි;

තත්ථ ¶ සංසරන්ති සංසරන්තො, තස්මිං තස්මිං භවෙ ආදානනික්ඛෙපවසෙන අපරාපරං සන්ධාවන්තො. දීඝමද්ධානන්ති චිරකාලං අනාදිමති සංසාරෙ අපරිමාණකාලං. ගතීසූති සුකතදුක්කටානං කම්මානං ¶ වසෙන සුගතිදුග්ගතීසු. පරිවත්තිසන්ති ඝටීයන්තං විය පරිබ්භමන්තො චවනුපපජ්ජනවසෙන අපරාපරං පරිවත්තිං. තස්ස පන පරිවත්තනස්ස කාරණමාහ ‘‘අපස්සං අරියසච්චානි, අන්ධභූතො පුථුජ්ජනො’’ති. දුක්ඛාදීනි චත්තාරි අරියසච්චානි ඤාණචක්ඛුනා අපස්සන්තො අප්පටිවිජ්ඣන්තො, තතො එව අවිජ්ජන්ධතාය අන්ධභූතො පුථූනං ජනනාදීහි කාරණෙහි පුථුජ්ජනො හොන්තො ගතීසු පරිවත්තිසන්ති යොජනා, තෙනෙවාහ භගවා –

‘‘චතුන්නං ¶ , භික්ඛවෙ, අරියසච්චානං අනනුබොධා අප්පටිවෙධා එවමිදං දීඝමද්ධානං සන්ධාවිතං සංසරිතං මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්චා’’ති (මහාව. 287; දී. නි. 2.155; සං. නි. 5.1091; නෙත්ති. 114).

තස්ස මය්හං වුත්තනයෙන පුබ්බෙ පුථුජ්ජනස්සෙව සතො ඉදානි සත්ථාරා දින්නනයෙන අප්පමත්තස්ස අප්පමාදපටිපත්තියා සමථවිපස්සනාභාවනං මත්ථකං පාපෙත්වා ඨිතස්ස. සංසාරා විනළීකතාති සංසරන්ති සත්තා එතෙහීති ‘‘සංසාරා’’ති ලද්ධනාමා කම්මකිලෙසා අග්ගමග්ගෙන සමුච්ඡින්නත්තා විගතනළා නිම්මූලා කතා. සබ්බා ගතී සමුච්ඡින්නාති එවං කම්මකිලෙසවට්ටානං විනළීකතත්තා නිරයාදිකා සබ්බාපි ගතියො සම්මදෙව උච්ඡින්නා විද්ධංසිතා, තතො එව නත්ථි දානි ආයතිං පුනබ්භවොති ඉදමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

වජ්ජිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අස්සත්ථෙ හරිතොභාසෙති ආයස්මතො සන්ධිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ එකො ගොපාලකො අහොසි. සො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ අඤ්ඤතරං ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ¶ තස්ස සන්තිකෙ බුද්ධගුණපටිසංයුත්තං ධම්මං සුත්වා පසන්නමානසො ‘‘කුහිං භගවා’’ති පුච්ඡිත්වා පරිනිබ්බුතභාවං සුත්වා ‘‘එවං මහානුභාවා බුද්ධාපි නාම අනිච්චතාවසං ගච්ඡන්ති, අහො සඞ්ඛාරා අද්ධුවා’’ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභි. තං ථෙරො බොධිපූජාය උස්සාහෙසි. සො කාලෙන කාලං බොධිරුක්ඛසමීපං ගන්ත්වා ¶ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තො බොධිං වන්දති. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ ඉබ්භකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සන්ධිතොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො අනිච්චතාපටිසංයුත්තං ධම්මකථං සුත්වා සංවෙගජාතො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. සො අත්තනො පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ බොධිවන්දනං බුද්ධානුස්සතිං අනිච්චසඤ්ඤාපටිලාභඤ්ච අනුස්සරිත්වා තදුපනිස්සයෙන අත්තනො විසෙසාධිගමං පකාසෙන්තො –

‘‘අස්සත්ථෙ හරිතොභාසෙ, සංවිරූළ්හම්හි පාදපෙ;

එකං බුද්ධගතං සඤ්ඤං, අලභිත්ථං පතිස්සතො.

‘‘එකතිංසෙ ¶ ඉතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤමලභිං තදා;

තස්සා සඤ්ඤාය වාහසා, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො’’ති. –

තත්ථ අස්සත්ථෙති අස්සත්ථට්ඨානීයෙ, ය්වායං එතරහි අම්හාකං භගවතො බොධිරුක්ඛො අස්සත්ථො, එතස්ස ඨානෙ තදා සිඛිස්ස භගවතො බොධිරුක්ඛො පුණ්ඩරීකො ඨිතොති සො අස්සත්ථට්ඨානීයතාය ‘‘අස්සත්ථෙ’’ති වුත්තං. සත්තානං අස්සාසජනනතො වා. අපරෙ පන ‘‘අස්සත්ථරුක්ඛමූලෙ නිසීදිත්වා තදා බුද්ධානුස්සතියා භාවිතත්තා ථෙරො ‘අස්සත්ථෙ’ති අවොචා’’ති වදන්ති. හරිතොභාසෙති හරිතෙහි සාරමණිවණ්ණෙහි ඔභාසමානෙ. සංවිරූළ්හම්හීති සුට්ඨු විරූළ්හෙ සුප්පතිට්ඨිතෙ, සුඝනනිචිතපත්තපලාසපල්ලවෙහි විරූළ්හසඤ්ඡන්නෙති ච වදන්ති. පාදපෙති රුක්ඛෙ. එකං බුද්ධගතං සඤ්ඤං, අලභිත්ථං පතිස්සතොති බුද්ධාරම්මණං ¶ ආරම්මණස්ස එකජාතියත්තා එකං ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනයප්පවත්තං බුද්ධානුස්සතිසහගතං සඤ්ඤං බුද්ධගුණානං පතිපතිසරණතො පතිස්සතො හුත්වා අලභිං.

කදා පන සා සඤ්ඤා ලද්ධා, කීවතාය සිද්ධාති ආහ ‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ’’තිආදි. ඉතො භද්දකප්පතො උද්ධං ආරොහනවසෙන එකතිංසෙ කප්පෙ. යං සඤ්ඤන්ති යං බුද්ධානුස්සතිසහගතං සඤ්ඤං, යං වා බුද්ධානං අනිච්චතං දිස්වා තදනුසාරෙන සබ්බාසඞ්ඛාරෙසු තදා අනිච්චසඤ්ඤං අලභිං. තස්සා සඤ්ඤාය වාහසාති තස්සා යථාවුත්තාය සඤ්ඤාය කාරණභාවෙන තං උපනිස්සයං කත්වා. පත්තො මෙ ආසවක්ඛයොති ඉදානි ¶ මයා ආසවානං ඛයො නිරොධො අධිගතොති ඉමායෙව ච ඉමස්ස ථෙරස්ස අපදානගාථාපි. යථාහ (අප. ථෙර 1.22.27-30) –

‘‘අස්සත්ථෙ හරිතොභාසෙ…පෙ… පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො.

‘‘ඉතො තෙරසකප්පම්හි, ධනිට්ඨො නාම ඛත්තියො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

සන්ධිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.