අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > ථෙරගාථා-අට්ඨකථා-1

තිකනිපාතෙ ¶ ¶ අයොනි සුද්ධිමන්වෙසන්ති ආයස්මතො අඞ්ගණිකභාරද්වාජත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගණ්හි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ හිමවන්තසමීපෙ උක්කට්ඨෙ නාම නගරෙ විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා අඞ්ගණිකභාරද්වාජොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයතාය පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අමරං තපං චරන්තො තත්ථ තත්ථ විචරන්තො සම්මාසම්බුද්ධං ජනපදචාරිකං චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා තං මිච්ඡාතපං පහාය සාසනෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.23.48-51) –

‘‘උසභං පවරං වීරං, වෙස්සභුං විජිතාවිනං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, බුද්ධසෙට්ඨමවන්දහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, වන්දනාය ඉදං ඵලං.

‘‘චතුවීසතිකප්පම්හි, විකතානන්දනාමකො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො ඤාතීනං අනුකම්පාය අත්තනො ජාතිභූමිං ගන්ත්වා බහූ ඤාතකෙ සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙත්වා තතො නිවත්තිත්වා කුරුරට්ඨෙ කුණ්ඩියස්ස ¶ නාම නිගමස්ස අවිදූරෙ ¶ අරඤ්ඤෙ වසන්තො කෙනචිදෙව කරණීයෙන උග්ගාරාමං ගතො උත්තරාපථතො ආගතෙහි සන්දිට්ඨෙහි බ්රාහ්මණෙහි ¶ සමාගතො තෙහි, ‘‘භො භාරද්වාජ, කිං දිස්වා බ්රාහ්මණානං සමයං පහාය ඉමං සමයං ගණ්හී’’ති පුච්ඡිතො තෙසං ඉතො බුද්ධසාසනතො බහිද්ධා සුද්ධි නත්ථීති දස්සෙන්තො –

‘‘අයොනි සුද්ධිමන්වෙසං, අග්ගිං පරිචරිං වනෙ;

සුද්ධිමග්ගං අජානන්තො, අකාසිං අමරං තප’’න්ති. – පඨමං ගාථමාහ;

තත්ථ අයොනීති අයොනිසො අනුපායෙන. සුද්ධින්ති සංසාරසුද්ධිං භවනිස්සරණං. අන්වෙසන්ති ගවෙසන්තො. අග්ගිං පරිචරිං වනෙති ‘‘අයං සුද්ධිමග්ගො’’ති අධිප්පායෙන අරඤ්ඤායතනෙ අග්ගිහුතසාලායං අග්යාගාරං කත්වා ආහුතිං පග්ගණ්හන්තො අග්ගිදෙවං පරිචරිං වෙදෙ වුත්තවිධිනා පූජෙසිං. සුද්ධිමග්ගං අජානන්තො, අකාසිං අමරං තපන්ති සුද්ධියා නිබ්බානස්ස මග්ගං අජානන්තො අග්ගිපරිචරණං විය පඤ්චතපතප්පනාදිඅත්තකිලමථානුයොගං ‘‘සුද්ධිමග්ගො’’ති මඤ්ඤාය අකාසිං අචරිං පටිපජ්ජිං.

එවං ථෙරො අස්සමතො අස්සමං ගච්ඡන්තො විය වෙදෙ වුත්තවිධිනා අග්ගිපරිචරණාදිනා අනුට්ඨාය සුද්ධියා අප්පත්තභාවෙන බහිද්ධා සුද්ධියා අභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ සුද්ධි ච මයා අධිගතාති දස්සෙන්තො –

‘‘තං සුඛෙන සුඛං ලද්ධං, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. – දුතියගාථමාහ;

තත්ථ තන්ති යස්සත්ථාය සුද්ධිං අන්වෙසන්තො තස්ස මග්ගං අජානන්තො අග්ගිං පරිචරිං අමරං තපං අචරිං, තං නිබ්බානසුඛං සුඛෙන සමථවිපස්සනාය සුඛාය පටිපදාය අත්තකිලමථානුයොගං අනුපගම්ම මයා ලද්ධං පත්තං අධිගතං. පස්ස ධම්මසුධම්මතන්ති සත්ථු සාසනධම්මස්ස සුධම්මතං අවිපරීතනිය්යානිකධම්මසභාවං ¶ පස්ස ජානාහීති ධම්මාලපනවසෙන වදති, අත්තානං වා ආලපති. තස්ස ලද්ධභාවං පන දස්සෙන්තො –

‘‘තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ආහ ¶ , තං වුත්තත්ථමෙව. එවං සුද්ධියා අධිගතත්තා ‘‘ඉතො පට්ඨායාහං පරමත්ථතො බ්රාහ්මණො’’ති දස්සෙන්තො –

‘‘බ්රහ්මබන්ධු ¶ පුරෙ ආසිං, ඉදානි ඛොම්හි බ්රාහ්මණො;

තෙවිජ්ජො න්හාතකොචම්හි, සොත්තියො චම්හි වෙදගූ’’ති. – තතියං ගාථමාහ;

තස්සත්ථො – ඉතො පුබ්බෙ ජාතිමත්තෙන බ්රාහ්මණභාවතො බ්රාහ්මණානං සමඤ්ඤාය බ්රහ්මබන්ධු නාම ආසිං. බාහිතපාපත්තා පන ඉදානි ඛො අරහත්තාධිගමෙන පරමත්ථතො බ්රාහ්මණො ච අම්හි. ඉතො පුබ්බෙ භවසඤ්චයකරානං තිස්සන්නං වෙදසඞ්ඛාතානං විජ්ජානං අජ්ඣයනෙන සමඤ්ඤාමත්තෙන තෙවිජ්ජො නාම හුත්වා ඉදානි භවක්ඛයකරාය විජ්ජාය වසෙන තිස්සන්නං විජ්ජානං අධිගතත්තා පරමත්ථතො තෙවිජ්ජො ච අම්හි. තථා ඉතො පුබ්බෙ භවස්සාදගධිතාය න්හාතකවතනිප්ඵත්තියා සමඤ්ඤාමත්තෙන න්හාතකො නාම හුත්වා ඉදානි අට්ඨඞ්ගිකමග්ගජලෙන සුවික්ඛාලිතකිලෙසමලතාය පරමත්ථතො න්හාතකො චම්හි. ඉතො පුබ්බෙ අවිමුත්තභවස්සාදමන්තජ්ඣානෙන වොහාරමත්තතො සොත්තියො නාම හුත්වා ඉදානි සුවිමුත්තභවස්සාදධම්මජ්ඣානෙන පරමත්ථතො සොත්තියො චම්හි. ඉතො පුබ්බෙ අප්පටිනිස්සට්ඨපාපධම්මානං වෙදානං ගතමත්තෙන වෙදගූ නාම හුත්වා ඉදානි වෙදසඞ්ඛාතෙන මග්ගඤාණෙන සංසාරමහොඝස්ස වෙදස්ස චතුසච්චස්ස ච පාරං ගතත්තා අධිගතත්තා ඤාතත්තා පරමත්ථතො වෙදගූ ජාතොති. තං සුත්වා බ්රාහ්මණා සාසනෙ උළාරං පසාදං පවෙදෙසුං.

අඞ්ගණිකභාරද්වාජත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චාහාහං ¶ පබ්බජිතොති ආයස්මතො පච්චයත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං විනතාය නාම නදියා තීරෙ ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො මනුඤ්ඤදස්සනානි මහන්තානි උදුම්බරඵලානි ඔචිනිත්වා උපනාමෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං භද්දකප්පෙ කස්සපෙ භගවති ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තවරධම්මචක්කෙ වෙනෙය්යජනානුග්ගහං කරොන්තෙ තස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා භාවනමනුයුඤ්ජන්තො එකදිවසං සංසාරදුක්ඛං චින්තෙත්වා

අතිවිය ¶ සඤ්ජාතසංවෙගො විහාරෙ නිසින්නො ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා ඉතො න නික්ඛමිස්සාමී’’ති ¶ චිත්තං අධිට්ඨාය වායමන්තො ඤාණස්ස අපරිපක්කත්තා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙතුං නාසක්ඛි. සො කාලඞ්කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රොහිතනගරෙ ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පච්චයොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨිතො එකදිවසං මහාරාජබලිං කාතුං ආරභි. තත්ථ මහාජනො සන්නිපති. තස්මිං සමාගමෙ තස්ස පසාදඤ්ජනනත්ථං සත්ථා මහාජනස්ස පෙක්ඛන්තස්සෙව ආකාසෙ වෙස්සවණෙන නිම්මිතෙ රතනමයකූටාගාරෙ රතනමයසීහාසනෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙසි. මහතො ජනකායස්ස ධම්මාභිසමයො අහොසි. තං ධම්මං සුත්වා පච්චයරාජාපි රජ්ජං පහාය පුරිමහෙතුසඤ්චොදිතො පබ්බජි. සො යථා කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ පටිඤ්ඤං අකාසි, එවං පටිඤ්ඤං කත්වා විහාරං පවිසිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා තාවදෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.39.15-20) –

‘‘විනතානදියා තීරෙ, විහාසි පුරිසුත්තමො;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, එකග්ගං සුසමාහිතං.

‘‘තස්මිං පසන්නමානසො, කිලෙසමලධොවනෙ;

උදුම්බරඵලං ගය්හ, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං.

‘‘එකනවුතිතො ¶ කප්පෙ, යං ඵලමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, සංවිග්ගමානමානසො;

කස්සපස්ස භගවතො, සාසනෙ පබ්බජිං අහං.

‘‘තථා පබ්බජිතො සන්තො, භාවනං අනුයුඤ්ජිසං;

න විහාරා නික්ඛමිස්සං, ඉති කත්වාන මානසං.

‘‘උත්තමත්ථං අසම්පත්තො, න ච පත්තොම්හි තාවදෙ;

ඉදානි පන ඤාණස්ස, පරිපාකෙන නිබ්බුතො;

පත්තොම්හි අචලං ඨානං, ඵුසිත්වා අච්චුතං පදං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘පඤ්චාහාහං ¶ පබ්බජිතො, සෙඛො අප්පත්තමානසො;

විහාරං මෙ පවිට්ඨස්ස, චෙතසො පණිධී අහු.

‘‘නාසිස්සං න පිවිස්සාමි, විහාරතො න නික්ඛමෙ;

නපි පස්සං නිපාතෙස්සං, තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙ.

‘‘තස්ස මෙවං විහරතො, පස්ස වීරියපරක්කමං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

තත්ථ පඤ්චාහාහං පබ්බජිතොති පඤ්චාහො අහං, පබ්බජිතො හුත්වා පඤ්චාහො, පබ්බජිතදිවසතො පඤ්චමො අහො නිට්ඨිතොති අත්ථො. සෙඛො අප්පත්තමානසොති අධිසීලසික්ඛාදීනං සික්ඛනතො සෙඛො. අනවසෙසතො මානං සියති සමුච්ඡින්දතීති මානසො, අග්ගමග්ගො, තංනිබ්බත්තිතො මානසතො ආගතං මානසං, අරහත්තං, තං, සො වා අප්පත්තො ¶ එතෙනාති අප්පත්තමානසො. විහාරං මෙ පවිට්ඨස්ස, චෙතසො පණිධී අහූති එවං සෙඛස්ස මෙ වසනකවිහාරං ඔවරකං පවිට්ඨස්ස සතො එවරූපො ඉදානි වුච්චමානාකාරො චෙතොපණිධි අහොසි, එවං මයා චිත්තං පණිහිතන්ති අත්ථො.

නාසිස්සන්තිආදිනා ¶ චිත්තපණිධිං දස්සෙති. තත්ථ නාසිස්සන්ති යංකිඤ්චි භොජනං න භුඤ්ජිස්සං න භුඤ්ජිස්සාමි තණ්හාසල්ලෙ මම හදයගතෙ අනූහතෙ අනුද්ධතෙති එවං සබ්බපදෙසු යොජෙතබ්බං. න පිවිස්සාමීති යංකිඤ්චි පාතබ්බං න පිවිස්සාමි. විහාරතො න නික්ඛමෙති ඉමස්මා ඉදානි මයා නිසින්නගබ්භතො න නික්ඛමෙය්යං. නපි පස්සං නිපාතෙස්සන්ති මම සරීරස්ස ද්වීසු පස්සෙසු එකම්පි පස්සං කායකිලමථවිනොදනත්ථං න නිපාතෙස්සං, එකපස්සෙනපි න නිපජ්ජිස්සාමීති අත්ථො.

තස්ස මෙවං විහරතොති තස්ස මෙ එවං චිත්තං පණිධාය දළ්හවීරියාධිට්ඨානං කත්වා විපස්සනානුයොගවසෙන විහරතො. පස්ස වීරියපරක්කමන්ති විධිනා ඊරයිතබ්බතො ‘‘වීරියං’’ පරං ඨානං අක්කමනතො ‘‘පරක්කමො’’ති ච ලද්ධනාමං උස්සොළ්හීභූතං වායාමං පස්ස ජානාහි. යස්ස පනානුභාවෙන මයා තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනන්ති වුත්තත්ථමෙව.

පච්චයත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යො ¶ පුබ්බෙ කරණීයානීති ආයස්මතො බාකුලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි කිර අතීතෙ ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස මත්ථකෙ අනොමදස්සිස්ස භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා තත්ථ සාරං අපස්සන්තො ‘‘සම්පරායිකත්ථං ගවෙසිස්සාමී’’ති ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පබ්බතපාදෙ විහරන්තො පඤ්චාභිඤ්ඤාඅට්ඨසමාපත්තිලාභී හුත්වා විහරන්තො බුද්ධුප්පාදං සුත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා සරණෙසු ¶ පතිට්ඨිතො සත්ථු උදරාබාධෙ උප්පන්නෙ අරඤ්ඤතො භෙසජ්ජානි ආහරිත්වා තං වූපසමෙත්වා තත්ථ පුඤ්ඤං ආරොග්යත්ථාය පරිණාමෙත්වා තතො චුතො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං අප්පාබාධානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයං තං ඨානන්තරං ආකඞ්ඛන්තො පණිධානං කත්වා යාවජීවං කුසලං උපචිනිත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො විපස්සිස්ස භගවතො නිබ්බත්තිතො පුරෙතරමෙව බන්ධුමතීනගරෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො පුරිමනයෙනෙව ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤාලාභී හුත්වා පබ්බතපාදෙ වසන්තො බුද්ධුප්පාදං සුත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා සරණෙසු ¶ පතිට්ඨිතො භික්ඛූනං තිණපුප්ඵකරොගෙ උප්පන්නෙ තං වූපසමෙත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා එකනවුතිකප්පෙ දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ බාරාණසියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා ඝරාවාසං වසන්තො එකං ජිණ්ණං විනස්සමානං මහාවිහාරං දිස්වා තත්ථ උපොසථාගාරාදිකං සබ්බං ආවසථං කාරෙත්වා තත්ථ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සබ්බං භෙසජ්ජං පටියාදෙත්වා යාවජීවං කුසලං කත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව කොසම්බියං සෙට්ඨිගෙහෙ නිබ්බත්ති. සො අරොගභාවාය මහායමුනාය න්හාපියමානො ධාතියා හත්ථතො මච්ඡෙන ගිලිතො මච්ඡෙ කෙවට්ටහත්ථගතෙ බාරාණසිසෙට්ඨිභරියාය වික්කිණිත්වා ගහිතෙ ඵාලියමානෙපි පුඤ්ඤබලෙන අරොගොයෙව හුත්වා තාය පුත්තොති ගහෙත්වා පොසියමානො තං පවත්තිං සුත්වා ජනකෙහි මාතාපිතූහි ‘‘අයං අම්හාකං පුත්තො, දෙථ නො පුත්ත’’න්ති අනුයොගෙ කතෙ රඤ්ඤා ‘‘උභයෙසම්පි සාධාරණො හොතූ’’ති ද්වින්නං කුලානං දායාදභාවෙන විනිච්ඡයං කත්වා ඨපිතත්තා බාකුලොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො හුත්වා මහතිං සම්පත්තිං අනුභවන්තො ආසීතිකො හුත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සත්තාහමෙව පුථුජ්ජනො අහොසි, අට්ඨමෙ අරුණෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.40.386-411) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ ¶ ¶ , සොභිතො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, සකසිස්සෙහි මාපිතො.

‘‘මණ්ඩපා ච බහූ තත්ථ, පුප්ඵිතා සින්ධුවාරකා;

කපිත්ථා ච බහූ තත්ථ, පුප්ඵිතා ජීවජීවකා.

‘‘නිග්ගුණ්ඩියො බහූ තත්ථ, බදරාමලකානි ච;

ඵාරුසකා අලාබූ ච, පුණ්ඩරීකා ච පුප්ඵිතා.

‘‘ආළකා බෙලුවා තත්ථ, කදලී මාතුලුඞ්ගකා;

මහානාමා බහූ තත්ථ, අජ්ජුනා ච පියඞ්ගුකා.

‘‘කොසම්බා සළලා නිම්බා, නිග්රොධා ච කපිත්ථනා;

එදිසො අස්සමො මය්හං, සසිස්සොහං තහිං වසිං.

‘‘අනොමදස්සී භගවා, සයම්භූ ලොකනායකො;

ගවෙසං පටිසල්ලානං, මමස්සමමුපාගමි.

‘‘උපෙතම්හි මහාවීරෙ, අනොමදස්සිමහායසෙ;

ඛණෙන ලොකනාථස්ස, වාතාබාධො සමුට්ඨහි.

‘‘විචරන්තො අරඤ්ඤම්හි, අද්දසං ලොකනායකං;

උපගන්ත්වාන සම්බුද්ධං, චක්ඛුමන්තං මහායසං.

‘‘ඉරියඤ්චාපි දිස්වාන, උපලක්ඛෙසහං තදා;

අසංසයඤ්හි බුද්ධස්ස, බ්යාධි නො උදපජ්ජථ.

‘‘ඛිප්පං අස්සමමාගඤ්ඡිං, මම සිස්සාන සන්තිකෙ;

භෙසජ්ජං කත්තුකාමොහං, සිස්සෙ ආමන්තයිං තදා.

‘‘පටිස්සුණිත්වාන මෙ වාක්යං, සිස්සා සබ්බෙ සගාරවා;

එකජ්ඣං සන්නිපතිංසු, සත්ථුගාරවතා මම.

‘‘ඛිප්පං පබ්බතමාරුය්හ, සබ්බොසධමහාසහං;

පානීයයොගං කත්වාන, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං.

‘‘පරිභුත්තෙ මහාවීරෙ, සබ්බඤ්ඤුලොකනායකෙ;

ඛිප්පං වාතො වූපසමි, සුගතස්ස මහෙසිනො.

‘‘පස්සද්ධං ¶ දරථං දිස්වා, අනොමදස්සී මහායසො;

සකාසනෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යො මෙ පාදාසි භෙසජ්ජං, බ්යාධිඤ්ච සමයී මම;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘කප්පසතසහස්සානි, දෙවලොකෙ රමිස්සති;

වාදිතෙ තූරියෙ තත්ථ, මොදිස්සති සදා අයං.

‘‘මනුස්සලොකමාගන්ත්වා ¶ , සුක්කමූලෙන චොදිතො;

සහස්සක්ඛත්තුං රාජා ච, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘පඤ්චපඤ්ඤාසකප්පම්හි, අනොමො නාම ඛත්තියො;

චාතුරන්තො විජිතාවී, ජම්බුමණ්ඩස්ස ඉස්සරො.

‘‘සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො;

තාවතිංසෙපි ඛොභෙත්වා, ඉස්සරං කාරයිස්සති.

‘‘දෙවභූතො මනුස්සො වා, අප්පාබාධො භවිස්සති;

පරිග්ගහං විවජ්ජෙත්වා, බ්යාධිං ලොකෙ තරිස්සති.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘කිලෙසෙ ඣාපයිත්වාන, තණ්හාසොතං තරිස්සති;

බාකුලො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘ඉදං සබ්බං අභිඤ්ඤාය, ගොතමො සක්යපුඞ්ගවො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, එතදග්ගෙ ඨපෙස්සති.

‘‘අනොමදස්සී භගවා, සයම්භූ ලොකනායකො;

විවෙකානුවිලොකෙන්තො, මමස්සමමුපාගමි.

‘‘උපාගතං මහාවීරං, සබ්බඤ්ඤුං ලොකනායකං;

සබ්බොසධෙන තප්පෙසිං, පසන්නො සෙහි පාණිභි.

‘‘තස්ස ¶ මෙ සුකතං කම්මං, සුඛෙත්තෙ බීජසම්පදා;

ඛෙපෙතුං නෙව සක්කොමි, තදා හි සුකතං මම.

‘‘ලාභා මම සුලද්ධං මෙ, යොහං අද්දක්ඛි නායකං;

තෙන කම්මාවසෙසෙන, පත්තොම්හි අචලං පදං.

‘‘සබ්බමෙතං අභිඤ්ඤාය, ගොතමො සක්යපුඞ්ගවො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, භෙසජ්ජස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා එකදිවසං සත්ථාරා අත්තනො සාවකෙ පටිපාටියා ඨානන්තරෙ ඨපෙන්තෙන අප්පාබාධානං ¶ අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතො සො පරිනිබ්බානසමයෙ සඞ්ඝමජ්ඣෙ භික්ඛූනං ඔවාදමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘යො පුබ්බෙ කරණීයානි, පච්ඡා සො කාතුමිච්ඡති;

සුඛා සො ධංසතෙ ඨානා, පච්ඡා ච මනුතප්පති.

‘‘යඤ්හි කයිරා තඤ්හි වදෙ, යං න කයිරා න තං වදෙ;

අකරොන්තං භාසමානං, පරිජානන්ති පණ්ඩිතා.

‘‘සුසුඛං වත නිබ්බානං, සම්මාසම්බුද්ධදෙසිතං;

අසොකං විරජං ඛෙමං, යත්ථ දුක්ඛං නිරුජ්ඣතී’’ති. – ගාථාත්තයමභාසි;

තත්ථ ¶ යො පුබ්බෙ කරණීයානි, පච්ඡා සො කාතුමිච්ඡතීති යො පුග්ගලො පුබ්බෙ පුරෙතරං ජරාරොගාදීහි අනභිභූතකාලෙයෙව කාතබ්බානි අත්තනො හිතසුඛාවහානි කම්මානි පමාදවසෙන අකත්වා පච්ඡා සො කාතබ්බකාලං අතික්කමිත්වා කාතුං ඉච්ඡති. සොති ච නිපාතමත්තං. තදා පන ජරාරොගාදීහි අභිභූතත්තා කාතුං න සක්කොති, අසක්කොන්තො ච සුඛා සො ධංසතෙ ඨානා, පච්ඡා ච මනුතප්පතීති සො පුග්ගලො සුඛා ¶ ඨානා සග්ගතො නිබ්බානතො ච තදුපායස්ස අනුප්පාදිතත්තා පරිහායන්තො ‘‘අකතං මෙ කල්යාණ’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.248; නෙත්ති. 120) පච්ඡා ච අනුතප්පති විප්පටිසාරං ආපජ්ජති. ම-කාරො පදසන්ධිකරො. අහං පන කරණීයං කත්වා එව තුම්හෙ එවං වදාමීති දස්සෙන්තො ‘‘යඤ්හි කයිරා’’ති දුතියං ගාථමාහ.

තත්ථ පරිජානන්තීති ‘‘එත්තකො අය’’න්ති පරිච්ඡිජ්ජ ජානන්ති න බහුං මඤ්ඤන්තීති අත්ථො. සම්මාපටිපත්තිවසෙන හි යථාවාදී තථාකාරී එව සොභති, න තතො අඤ්ඤථා. කරණීයපරියායෙන සාධාරණතො වුත්තමත්ථං ඉදානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘සුසුඛං වතා’’තිආදිනා තතියං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – සම්මා සාමං සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙන භගවතා දෙසිතං සබ්බසො සොකහෙතූනං අභාවතො අසොකං විගතරාගාදිරජත්තා විරජං චතූහි යොගෙහි අනුපද්දුතත්තා ඛෙමං නිබ්බානං සුට්ඨු සුඛං වත, කස්මා? යත්ථ යස්මිං නිබ්බානෙ සකලං වට්ටදුක්ඛං නිරුජ්ඣති අච්චන්තමෙව වූපසමතීති.

බාකුලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුඛඤ්චෙ ¶ ජීවිතුං ඉච්ඡෙති ආයස්මතො ධනියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො නළමාලාය පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ කුම්භකාරකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ධනියොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො කුම්භකාරකම්මෙන ජීවති. තෙන ච සමයෙන සත්ථා ධනියස්ස කුම්භකාරස්ස සාලායං නිසීදිත්වා පුක්කුසාතිස්ස කුලපුත්තස්ස ඡධාතුවිභඞ්ගසුත්තං (ම. නි. 3.342 ආදයො) දෙසෙසි. සො තං සුත්වා කතකිච්චො අහොසි. ධනියො තස්ස පරිනිබ්බුතභාවං සුත්වා ‘‘නිය්යානිකං වත බුද්ධසාසනං, යත්ථ එකරත්තිපරිචයෙනාපි වට්ටදුක්ඛතො මුඤ්චිතුං සක්කා’’ති පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ¶ කුටිමණ්ඩනානුයුත්තො ¶ විහරන්තො කුටිකරණං පටිච්ච භගවතා ගරහිතො සඞ්ඝිකෙ සෙනාසනෙ වසන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.48.1-7) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ආහුතීනං පටිග්ගහං;

විපිනග්ගෙන ගච්ඡන්තං, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘නළමාලං ගහෙත්වාන, නික්ඛමන්තො ච තාවදෙ;

තත්ථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, ඔඝතිණ්ණමනාසවං.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, නළමාලමපූජයිං;

දක්ඛිණෙය්යං මහාවීරං, සබ්බලොකානුකම්පකං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං මාලමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා යෙ භික්ඛූ ධුතඞ්ගසමාධානෙන අත්තානං උක්කංසෙත්වා සඞ්ඝභත්තාදිං සාදියන්තෙ අඤ්ඤෙ භික්ඛූ අවජානන්ති, තෙසං ඔවාදදානමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘සුඛඤ්චෙ ජීවිතුං ඉච්ඡෙ, සාමඤ්ඤස්මිං අපෙක්ඛවා;

සඞ්ඝිකං නාතිමඤ්ඤෙය්ය, චීවරං පානභොජනං.

සුඛඤ්චෙ ¶ ජීවිතුං ඉච්ඡෙ, සාමඤ්ඤස්මිං අපෙක්ඛවා;

අහි මූසිකසොබ්භංව, සෙවෙථ සයනාසනං.

සුඛඤ්චෙ ජීවිතුං ඉච්ඡෙ, සාමඤ්ඤස්මිං අපෙක්ඛවා;

ඉතරීතරෙන තුස්සෙය්ය, එකධම්මඤ්ච භාවයෙ’’ති. – තිස්සො ගාථා අභාසි;

තත්ථ සුඛඤ්චෙ ජීවිතුං ඉච්ඡෙ, සාමඤ්ඤස්මිං අපෙක්ඛවාති සාමඤ්ඤස්මිං සමණභාවෙ අපෙක්ඛවා සික්ඛාය තිබ්බගාරවො හුත්වා සුඛං ජීවිතුං ඉච්ඡෙය්ය චෙ, අනෙසනං පහාය සාමඤ්ඤසුඛෙන සචෙ ජීවිතුකාමොති අත්ථො ¶ . සඞ්ඝිකං නාතිමඤ්ඤෙය්ය, චීවරං පානභොජනන්ති සඞ්ඝතො ආභතං චීවරං ආහාරං න අවමඤ්ඤෙය්ය, සඞ්ඝස්ස උප්පජ්ජනකලාභො නාම පරිසුද්ධුප්පාදො හොතීති තං පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආජීවපාරිසුද්ධිසම්භවෙන සාමඤ්ඤසුඛං හත්ථගතමෙවාති අධිප්පායො. අහි මූසිකසොබ්භංවාති අහි විය මූසිකාය ඛතබිලං සෙවෙථ සෙවෙය්ය සෙනාසනං. යථා නාම සප්පො සයමත්තනො ආසයං අකත්වා මූසිකාය අඤ්ඤෙන වා කතෙ ආසයෙ වසිත්වා යෙන කාමං පක්කමති, එවමෙවං භික්ඛු සයං සෙනාසනකරණා සංකිලෙසං අනාපජ්ජිත්වා යත්ථ කත්ථචි වසිත්වා පක්කමෙය්යාති අත්ථො.

ඉදානි වුත්තෙ අවුත්තෙ ච පච්චයෙ යථාලාභසන්තොසෙනෙව සාමඤ්ඤසුඛං හොති, න අඤ්ඤථාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉතරීතරෙන තුස්සෙය්යා’’ති, යෙන කෙනචි හීනෙන වා පණීතෙන වා යථාලද්ධෙන පච්චයෙන සන්තොසං ආපජ්ජෙය්යාති අත්ථො. එකධම්මන්ති අප්පමාදභාවං, තඤ්හි අනුයුඤ්ජන්තස්ස අනවජ්ජං සබ්බං ලොකියසුඛං ලොකුත්තරසුඛඤ්ච හත්ථගතමෙව හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘අප්පමත්තො හි ඣායන්තො, පප්පොති විපුලං සුඛ’’න්ති (ම. නි. 2.352; ධ. ප. 27).

ධනියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. මාතඞ්ගපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අතිසීතන්ති ¶ ආයස්මතො මාතඞ්ගපුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හිමවන්තසමීපෙ මහතො ජාතස්සරස්ස හෙට්ඨා මහති නාගභවනෙ මහානුභාවො නාගරාජා හුත්වා නිබ්බත්තො එකදිවසං නාගභවනතො නික්ඛමිත්වා විචරන්තො සත්ථාරං ආකාසෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො අත්තනො සීසමණිනා පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ මාතඞ්ගස්ස නාම කුටුම්බිකස්ස පුත්තො ¶ හුත්වා නිබ්බත්තො ¶ මාතඞ්ගපුත්තොත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. සො විඤ්ඤුතං පත්තො අලසජාතිකො හුත්වා කිඤ්චි කම්මං අකරොන්තො ඤාතකෙහි අඤ්ඤෙහි ච ගරහිතො ‘‘සුඛජීවිනො ඉමෙ සමණා සක්යපුත්තියා’’ති සුඛජීවිතං ආකඞ්ඛන්තො භික්ඛූහි කතපරිචයො හුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා අඤ්ඤෙ භික්ඛූ ඉද්ධිමන්තෙ දිස්වා ඉද්ධිබලං පත්ථෙත්වා සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා භාවනං අනුයුඤ්ජන්තො ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.48.8-29) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;

විවෙකකාමො සම්බුද්ධො, ගච්ඡතෙ අනිලඤ්ජසෙ.

‘‘අවිදූරෙ හිමවන්තස්ස, මහාජාතස්සරො අහු;

තත්ථ මෙ භවනං ආසි, පුඤ්ඤකම්මෙන සංයුතං.

‘‘භවනා අභිනික්ඛම්ම, අද්දසං ලොකනායකං;

ඉන්දීවරංව ජලිතං, ආදිත්තංව හුතාසනං.

‘‘විචිනං නද්දසං පුප්ඵං, පූජයිස්සන්ති නායකං;

සකං චිත්තං පසාදෙත්වා, අවන්දිං සත්ථුනො අහං.

‘‘මම සීසෙ මණිං ගය්හ, පූජයිං ලොකනායකං;

ඉමාය මණිපූජාය, විපාකො හොතු භද්දකො.

‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

අන්තලික්ඛෙ ඨිතො සත්ථා, ඉමං ගාථං අභාසථ.

‘‘සො තෙ ඉජ්ඣතු සඞ්කප්පො, ලභස්සු විපුලං සුඛං;

ඉමාය මණිපූජාය, අනුභොහි මහායසං.

‘‘ඉදං වත්වාන භගවා, ජලජුත්තමනාමකො;

අගමාසි බුද්ධසෙට්ඨො, යත්ථ චිත්තං පණීහිතං.

‘‘සට්ඨිකප්පානි දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

අනෙකසතක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං.

‘‘පුබ්බකම්මං සරන්තස්ස, දෙවභූතස්ස මෙ සතො;

මණි නිබ්බත්තතෙ මය්හං, ආලොකකරණො මමං.

‘‘ඡළසීතිසහස්සානි ¶ , නාරියො මෙ පරිග්ගහා;

විචිත්තවත්ථාභරණා, ආමුක්කමණිකුණ්ඩලා.

‘‘අළාරපම්හා හසුලා, සුසඤ්ඤා තනුමජ්ඣිමා;

පරිවාරෙන්ති මං නිච්චං, මණිපූජායිදං ඵලං.

‘‘සොණ්ණමයා ¶ මණිමයා, ලොහිතඞ්කමයා තථා;

භණ්ඩා මෙ සුකතා හොන්ති, යදිච්ඡසි පිළන්ධනා.

‘‘කූටාගාරා ගහා රම්මා, සයනඤ්ච මහාරහං;

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, නිබ්බත්තන්ති යදිච්ඡකං.

‘‘ලාභා තෙසං සුලද්ධඤ්ච, යෙ ලභන්ති උපස්සුතිං;

පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං මනුස්සානං, ඔසධං සබ්බපාණිනං.

‘‘මය්හම්පි සුකතං කම්මං, යොහං අදක්ඛි නායකං;

විනිපාතා පමුත්තොම්හි, පත්තොම්හි අචලං පදං.

‘‘යං යං යොනූපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථ මානුසං;

දිවසඤ්චෙව රත්තිඤ්ච, ආලොකො හොති මෙ සදා.

‘‘තායෙව මණිපූජාය, අනුභොත්වාන සම්පදා;

ඤාණාලොකො මයා දිට්ඨො, පත්තොම්හි අචලං පදං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං මණිං අභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, මණිපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා පුග්ගලාධිට්ඨානවසෙන කොසජ්ජං ගරහන්තො අත්තනො ච වීරියාරම්භං කිත්තෙන්තො –

‘‘අතිසීතං අතිඋණ්හං, අතිසායමිදං අහු;

ඉති විස්සට්ඨකම්මන්තෙ, ඛණා අච්චෙන්ති මාණවෙ.

‘‘යො ච සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච, තිණා භිය්යො න මඤ්ඤති;

කරං පුරිසකිච්චානි, සො සුඛා න විහායති.

‘‘දබ්බං ¶ කුසං පොටකිලං, උසීරං මුඤ්ජපබ්බජං;

උරසා පනුදිස්සාමි, විවෙකමනුබ්රූහය’’න්ති. – ගාථාත්තයමාහ;

තත්ථ අතිසීතන්ති හිමපාතවද්දලාදිනා අතිවිය සීතං, ඉදං අහූති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. අතිඋණ්හන්ති ධම්මපරිතාපාදිනා අතිවිය උණ්හං, උභයෙනපි උතුවසෙන කොසජ්ජවත්ථුමාහ. අතිසායන්ති දිවසස්ස පරිණතියා අතිසායං, සායග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ පාතොපි සඞ්ගය්හති ¶ , තදුභයෙන කාලවසෙන කොසජ්ජවත්ථුමාහ. ඉතීති ඉමිනා පකාරෙන. එතෙන ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා කම්මං කත්තබ්බං හොතී’’තිආදිනා (අ. නි. 8.80; දී. නි. 3.334) වුත්තං කොසජ්ජවත්ථුං ¶ සඞ්ගණ්හාති. විස්සට්ඨකම්මන්තෙති පරිච්චත්තයොගකම්මන්තෙ. ඛණාති බුද්ධුප්පාදාදයො බ්රහ්මචරියවාසස්ස ඔකාසා. අච්චෙන්තීති අතික්කමන්ති. මාණවෙති සත්තෙ. තිණා භිය්යො න මඤ්ඤතීති තිණතො උපරි න මඤ්ඤති, තිණං විය මඤ්ඤති, සීතුණ්හානි අභිභවිත්වා අත්තනා කත්තබ්බං කරොති. කරන්ති කරොන්තො. පුරිසකිච්චානීති වීරපුරිසෙන කත්තබ්බානි අත්තහිතපරහිතානි. සුඛාති සුඛතො, නිබ්බානසුඛතොති අධිප්පායො. තතියගාථාය අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

මාතඞ්ගපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යෙ චිත්තකථී බහුස්සුතාති ආයස්මතො ඛුජ්ජසොභිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං භගවන්තං මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො දසහි ගාථාහි අභිත්ථවි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ පාටලිපුත්තනගරෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘සොභිතො’’තිස්ස නාමං ¶ අහොසි. ථොකං ඛුජ්ජධාතුකතාය පන ඛුජ්ජසොභිතොත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. සො වයප්පත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ ආනන්දත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.47.49-58) –

‘‘කකුධං විලසන්තංව, දෙවදෙවං නරාසභං;

රථියං පටිපජ්ජන්තං, කො දිස්වා න පසීදති.

‘‘තමන්ධකාරං නාසෙත්වා, සන්තාරෙත්වා බහුං ජනං;

ඤාණාලොකෙන ජොතන්තං, කො දිස්වා න පසීදති.

‘‘වසීසතසහස්සෙහි, නීයන්තං ලොකනායකං;

උද්ධරන්තං බහූ සත්තෙ, කො දිස්වා න පසීදති.

‘‘ආහනන්තං ධම්මභෙරිං, මද්දන්තං තිත්ථියෙ ගණෙ;

සීහනාදං විනදන්තං, කො දිස්වා න පසීදති.

‘‘යාවතා බ්රහ්මලොකතො, ආගන්ත්වාන සබ්රහ්මකා;

පුච්ඡන්ති නිපුණෙ පඤ්හෙ, කො දිස්වා න පසීදති.

‘‘යස්සඤ්ජලිං කරිත්වාන, ආයාචන්ති සදෙවකා;

තෙන පුඤ්ඤං අනුභොන්ති, කො දිස්වා න පසීදති.

‘‘සබ්බෙ ¶ ජනා සමාගන්ත්වා, සම්පවාරෙන්ති චක්ඛුමං;

න විකම්පති අජ්ඣිට්ඨො, කො දිස්වා න පසීදති.

‘‘නගරං පවිසතො යස්ස, රවන්ති භෙරියො බහූ;

විනදන්ති ගජා මත්තා, කො දිස්වා න පසීදති.

‘‘වීථියා ගච්ඡතො යස්ස, සබ්බාභා ජොතතෙ සදා;

අබ්භුන්නතා සමා හොන්ති, කො දිස්වා න පසීදති.

‘‘බ්යාහරන්තස්ස බුද්ධස්ස, චක්කවාළම්පි සුය්යති;

සබ්බෙ සත්තෙ විඤ්ඤාපෙති, කො දිස්වා න පසීදති.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං බුද්ධමභිකිත්තයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, කිත්තනාය ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො ¶ පන හුත්වා පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ රාජගහෙ සත්තපණ්ණිගුහායං සන්නිපතිතෙන සඞ්ඝෙන ‘‘ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙහී’’ති ආණත්තො පථවියං නිමුජ්ජිත්වා ථෙරස්ස පුරතො උට්ඨහිත්වා සඞ්ඝස්ස සාසනං ආරොචෙත්වා සයං පුරෙතරං ආකාසෙන ගන්ත්වා සත්තපණ්ණිගුහාද්වාරං සම්පාපුණි. තෙන ච සමයෙන මාරස්ස මාරකායිකානඤ්ච පටිසෙධනත්ථං දෙවසඞ්ඝෙන පෙසිතා අඤ්ඤතරා දෙවතා සත්තපණ්ණිගුහාද්වාරෙ ඨිතා හොති, තස්සා ඛුජ්ජසොභිතො ථෙරො අත්තනො ආගමනං කථෙන්තො –

‘‘යෙ ¶ චිත්තකථී බහුස්සුතා, සමණා පාටලිපුත්තවාසිනො;

තෙසඤ්ඤතරොයමායුවා, ද්වාරෙ තිට්ඨති ඛුජ්ජසොභිතො’’ති. – පඨමං ගාථමාහ;

තත්ථ චිත්තකථීති විචිත්තධම්මකථිකා, සඞ්ඛිපනං, විත්ථාරණං ගම්භීරකරණං උත්තානීකරණං කඞ්ඛාවිනොදනං ධම්මපතිට්ඨාපනන්ති එවමාදීහි නානානයෙහි පරෙසං අජ්ඣාසයානුරූපං ධම්මස්ස කථනසීලාති අත්ථො. බහුස්සුතාති පරියත්තිපටිවෙධබාහුසච්චපාරිපූරියා බහුස්සුතා. සබ්බසො සමිතපාපතාය සමණා. පාටලිපුත්තවාසිනො, තෙසඤ්ඤතරොති පාටලිපුත්තනගරවාසිතාය පාටලිපුත්තවාසිනො, තෙසං අඤ්ඤතරො, අයං ආයුවා දීඝායු ආයස්මා. ද්වාරෙ තිට්ඨතීති සත්තපණ්ණිගුහාය ද්වාරෙ තිට්ඨති, සඞ්ඝස්ස අනුමතියා පවිසිතුන්ති අත්ථො. තං සුත්වා සා දෙවතා ථෙරස්ස ආගමනං සඞ්ඝස්ස නිවෙදෙන්තී –

‘‘යෙ ¶ චිත්තකථී…පෙ… ද්වාරෙ තිට්ඨති මාලුතෙරිතො’’ති. – දුතියං ගාථමාහ;

තත්ථ මාලුතෙරිතොති ඉද්ධිචිත්තජනිතෙන වායුනා එරිතො, ඉද්ධිබලෙන ආගතොති අත්ථො.

එවං ¶ තාය දෙවතාය නිවෙදිතෙන සඞ්ඝෙන කතොකාසො ථෙරො සඞ්ඝස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්තො –

‘‘සුයුද්ධෙන සුයිට්ඨෙන, සඞ්ගාමවිජයෙන ච;

බ්රහ්මචරියානුචිණ්ණෙන, එවායං සුඛමෙධතී’’ති. –

ඉමාය තතියගාථාය අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ සුයුද්ධෙනාති පුබ්බභාගෙ තදඞ්ගවික්ඛම්භනප්පහානවසෙන කිලෙසෙහි සුට්ඨු යුජ්ඣනෙන. සුයිට්ඨෙනාති අන්තරන්තරා කල්යාණමිත්තෙහි දින්නසප්පායධම්මදානෙන. සඞ්ගාමවිජයෙන චාති සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන සබ්බසො කිලෙසාභිසඞ්ඛාරනිම්මථනෙන ලද්ධසඞ්ගාමවිජයෙන ච. බ්රහ්මචරියානුචිණ්ණෙනාති අනුචිණ්ණෙන අග්ගමග්ගබ්රහ්මචරියෙන. එවායං සුඛමෙධතීති එවං වුත්තප්පකාරෙන අයං ඛුජ්ජසොභිතො නිබ්බානසුඛං ඵලසමාපත්තිසුඛඤ්ච එධති, අනුභවතීති අත්ථො.

ඛුජ්ජසොභිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යොධ කොචි මනුස්සෙසූති ආයස්මතො වාරණත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො ඉතො ද්වානවුතෙ කප්පෙ තිස්සස්ස භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව ¶ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු පාරගූ හුත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා චතුපණ්ණාසසහස්සානං අන්තෙවාසිකානං මන්තෙ වාචෙන්තො වසති. තෙන ච සමයෙන තිස්සස්ස භගවතො බොධිසත්තභූතස්ස තුසිතා කායා චවිත්වා චරිමභවෙ මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමනෙන මහාපථවිකම්පො අහොසි. තං දිස්වා මහාජනො භීතො සංවිග්ගො නං ඉසිං උපසඞ්කමිත්වා පථවිකම්පනකාරණං පුච්ඡි. සො ‘‘මහාබොධිසත්තො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමි, තෙනායං පථවිකම්පො, තස්මා මා භායථා’’ති බුද්ධුප්පාදස්ස පුබ්බනිමිත්තභාවං කථෙත්වා සමස්සාසෙසි, බුද්ධාරම්මණඤ්ච පීතිං පටිවෙදෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු ¶ සංසරන්තො ඉමස්මිං ¶ බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වාරණොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො අඤ්ඤතරස්ස ආරඤ්ඤකස්ස ථෙරස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා ලද්ධප්පසාදො පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොති. සො එකදිවසං බුද්ධුපට්ඨානං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අහිනකුලෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං කත්වා කාලඞ්කතෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ සත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධෙන ජීවිතක්ඛයං පත්තා’’ති සංවිග්ගමානසො හුත්වා භගවතො සන්තිකං ගතො, තස්ස භගවා චිත්තාචාරං ඤත්වා තදනුරූපමෙව ඔවාදං දෙන්තො –

‘‘යොධ කොචි මනුස්සෙසු, පරපාණානි හිංසති;

අස්මා ලොකා පරම්හා ච, උභයා ධංසතෙ නරො.

‘‘යො ච මෙත්තෙන චිත්තෙන, සබ්බපාණානුකම්පති;

බහුඤ්හි සො පසවති, පුඤ්ඤං තාදිසකො නරො.

‘‘සුභාසිතස්ස සික්ඛෙථ, සමණූපාසනස්ස ච;

එකාසනස්ස ච රහො, චිත්තවූපසමස්සා චා’’ති. – තිස්සො ගාථා අභාසි;

තත්ථ යොධ කොචි මනුස්සෙසූති ඉධ මනුස්සෙසු යො කොචි ඛත්තියො වා බ්රාහ්මණො වා වෙස්සො වා සුද්දො වා ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා. මනුස්සග්ගහණඤ්චෙත්ථ උක්කට්ඨසත්තනිදස්සනන්ති දට්ඨබ්බං. පරපාණානි හිංසතීති පරසත්තෙ මාරෙති විබාධති ච. අස්මා ලොකාති ඉධ ලොකතො. පරම්හාති පරලොකතො. උභයා ධංසතෙති උභයතො ධංසති, උභයලොකපරියාපන්නහිතසුඛතො පරිහායතීති අත්ථො. නරොති සත්තො.

එවං පරපීළාලක්ඛණං පාපධම්මං දස්සෙත්වා ඉදානි පරපීළානිවත්තිලක්ඛණං කුසලං ධම්මං දස්සෙන්තො ‘‘යො ච මෙත්තෙනා’’තිආදිනා දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ මෙත්තෙන චිත්තෙනාති මෙත්තාසම්පයුත්තෙන චිත්තෙන අප්පනාපත්තෙන ඉතරීතරෙන වා. සබ්බපාණානුකම්පතීති සබ්බෙ පාණෙ අත්තනො ඔරසපුත්තෙ විය මෙත්තායති. බහුඤ්හි සො පසවති, පුඤ්ඤං තාදිසකො නරොති ¶ සො තථාරූපො මෙත්තාවිහාරී පුග්ගලො බහුං මහන්තං අනප්පකං කුසලං පසවති පටිලභති අධිගච්ඡති.

ඉදානි ¶ තං සසම්භාරෙ සමථවිපස්සනාධම්මෙ නියොජෙන්තො ‘‘සුභාසිතස්සා’’තිආදිනා තතියං ගාථමාහ. තත්ථ සුභාසිතස්ස සික්ඛෙථාති අප්පිච්ඡකථාදිභෙදං සුභාසිතං පරියත්තිධම්මං සවනධාරණපරිපුච්ඡාදිවසෙන සික්ඛෙය්ය. සමණූපාසනස්ස චාති සමිතපාපානං සමණානං කල්යාණමිත්තානං උපාසකානං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමිත්වා පයිරුපාසනඤ්චෙව පටිපත්තියා තෙසං සමීපචරියඤ්ච ¶ සික්ඛෙය්ය. එකාසනස්ස ච රහො චිත්තවූපසමස්ස චාති එකස්ස අසහායස්ස කායවිවෙකං අනුබ්රූහන්තස්ස රහො කම්මට්ඨානානුයොගවසෙන ආසනං නිසජ්ජං සික්ඛෙය්ය. එවං කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො භාවනඤ්ච මත්ථකං පාපෙන්තො සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසානං චිත්තස්ස වූපසමඤ්ච සික්ඛෙය්ය. යාහි අධිසීලසික්ඛාදීහි කිලෙසා අච්චන්තමෙව වූපසන්තා පහීනා හොන්ති, තා මග්ගඵලසික්ඛා සික්ඛන්තස්ස අච්චන්තමෙව චිත්තං වූපසන්තං නාම හොතීති. ගාථාපරියොසානෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.47.59-72) –

‘‘අජ්ඣොගාහෙත්වා හිමවං, මන්තෙ වාචෙමහං තදා;

චතුපඤ්ඤාසසහස්සානි, සිස්සා මය්හං උපට්ඨහුං.

‘‘අධිතා වෙදගූ සබ්බෙ, ඡළඞ්ගෙ පාරමිං ගතා;

සකවිජ්ජාහුපත්ථද්ධා, හිමවන්තෙ වසන්ති තෙ.

‘‘චවිත්වා තුසිතා කායා, දෙවපුත්තො මහායසො;

උප්පජ්ජි මාතුකුච්ඡිස්මිං, සම්පජානො පතිස්සතො.

‘‘සම්බුද්ධෙ උපපජ්ජන්තෙ, දසසහස්සි කම්පථ;

අන්ධා චක්ඛුං අලභිංසු, උප්පජ්ජන්තම්හි නායකෙ.

‘‘සබ්බාකාරං පකම්පිත්ථ, කෙවලා වසුධා අයං;

නිග්ඝොසසද්දං සුත්වාන, උබ්බිජ්ජිංසු මහාජනා.

‘‘සබ්බෙ ජනා සමාගම්ම, ආගච්ඡුං මම සන්තිකං;

වසුධායං පකම්පිත්ථ, කිං විපාකො භවිස්සති.

‘‘අවචාසිං ¶ තදා තෙසං, මා භෙථ නත්ථි වො භයං;

විසට්ඨා හොථ සබ්බෙපි, උප්පාදොයං සුවත්ථිකො.

‘‘අට්ඨහෙතූහි සම්ඵුස්ස, වසුධායං පකම්පති;

තථා නිමිත්තා දිස්සන්ති, ඔභාසො විපුලො මහා.

‘‘අසංසයං බුද්ධසෙට්ඨො, උප්පජ්ජිස්සති චක්ඛුමා;

සඤ්ඤාපෙත්වාන ජනතං, පඤ්චසීලෙ කථෙසහං.

‘‘සුත්වාන පඤ්චසීලානි, බුද්ධුප්පාදඤ්ච දුල්ලභං;

උබ්බෙගජාතා සුමනා, තුට්ඨහට්ඨා අහංසු තෙ.

‘‘ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, යං නිමිත්තං වියාකරිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බ්යාකරණස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

වාරණත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකොපි ¶ සද්ධො මෙධාවීති ආයස්මතො වස්සිකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නචිත්තො පිලක්ඛඵලානි අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වස්සිකොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සත්ථු යමකපාටිහාරියං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො ආබාධිකො අහොසි. අථ නං ඤාතකා වෙජ්ජපරිදිට්ඨෙන භෙසජ්ජවිධිනා උපට්ඨහිත්වා අරොගමකංසු. සො තම්හා ආබාධා වුට්ඨිතො සංවෙගජාතො භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.47.40-44) –

‘‘වනන්තරෙ ¶ බුද්ධං දිස්වා, අත්ථදස්සිං මහායසං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, පිලක්ඛස්ස ඵලං අදා.

‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො ¶ පන හුත්වා ආකාසෙන ඤාතකානං සන්තිකෙ ගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතො ධම්මං දෙසෙත්වා තෙ සරණෙසු සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙසි. තෙසු කෙචි කාලඞ්කතා සරණෙසු සීලෙසු ච පතිට්ඨිතත්තා සග්ගෙ නිබ්බත්තිංසු. අථ නං සත්ථා බුද්ධුපට්ඨානං උපගතං ‘‘කිං තෙ, වස්සික, ඤාතීනං ආරොග්ය’’න්ති පුච්ඡි. සො ඤාතීනං අත්තනා කතං උපකාරං සත්ථු කථෙන්තො –

‘‘එකොපි සද්ධො මෙධාවී, අස්සද්ධානීධ ඤාතිනං;

ධම්මට්ඨො සීලසම්පන්නො, හොති අත්ථාය බන්ධුනං.

‘‘නිග්ගය්හ අනුකම්පාය, චොදිතා ඤාතයො මයා;

ඤාතිබන්ධවපෙමෙන, කාරං කත්වාන භික්ඛුසු.

‘‘තෙ අබ්භතීතා කාලඞ්කතා, පත්තා තෙ තිදිවං සුඛං;

භාතරො මය්හං මාතා ච, මොදන්ති කාමකාමිනො’’ති. –

තත්ථායං ¶ පඨමගාථාය අත්ථො – යො කම්මඵලසද්ධාය ච රතනත්තයසද්ධාය ච වසෙන සද්ධො, තතො එව කම්මස්සකතඤාණාදියොගතො මෙධාවී, සත්ථු ඔවාදධම්මෙ නවලොකුත්තරධම්මෙ ච ඨිතත්තා ධම්මට්ඨො, ආචාරසීලස්ස මග්ගසීලස්ස ඵලසීලස්ස ච වසෙන සීලසම්පන්නො, සො එකොපි යථාවුත්තාය සද්ධාය අභාවෙන අස්සද්ධානං ඉධ ඉමස්මිං ලොකෙ ‘‘අම්හාකං ඉමෙ’’ති ඤාතබ්බට්ඨෙන ඤාතීනං, තථා පෙමබන්ධනෙන බන්ධනට්ඨෙන ‘‘බන්ධූ’’ති ච ලද්ධනාමානං බන්ධවානං අත්ථාය හිතාය හොතීති.

එවං ¶ සාධාරණතො වුත්තමත්ථං අත්තූපනායිකං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘නිග්ගය්හා’’තිආදිනා ඉතරගාථා වුත්තා. තත්ථ නිග්ගය්හ අනුකම්පාය, චොදිතා ඤාතයො මයාති ඉදානිපි දුග්ගතා කුසලං අකත්වා ආයතිං පරික්කිලෙසං පුන මානුභවිත්ථාති නිග්ගහෙත්වා ඤාතයො මයා ඔවදිතා. ඤාතිබන්ධවපෙමෙන ‘‘අම්හාකං අයං බන්ධවො’’ති එවං පවත්තෙන පෙමෙන මම ඔවාදං අතික්කමිතුං අසක්කොන්තා කාරං කත්වාන භික්ඛූසු පසන්නචිත්තා හුත්වා චීවරාදිපච්චයදානෙන චෙව උපට්ඨානෙන ච භික්ඛූසු සක්කාරසම්මානං කත්වා තෙ අබ්භතීතා කාලඞ්කතා හුත්වා ඉමං ලොකං අතික්කන්තා. පුන තෙති නිපාතමත්තං. තිදිවං සුඛන්ති දෙවලොකපරියාපන්නසුඛං, සුඛං වා ඉට්ඨං තිදිවං අධිගතා. ‘‘කෙ පන තෙ’’ති ආහ. ‘‘භාතරො මය්හං මාතා ච, මොදන්ති කාමකාමිනො’’ති. අත්තනා යථාකාමිතවත්ථුකාමසමඞ්ගිනො හුත්වා අභිරමන්තීති අත්ථො.

වස්සිකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කාලපබ්බඞ්ගසඞ්කාසොති ¶ ආයස්මතො යසොජත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ ආරාමගොපකකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං විපස්සිං භගවන්තං ආකාසෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො ලබුජඵලං අදාසි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථිනගරද්වාරෙ කෙවට්ටගාමෙ පඤ්චකුලසතජෙට්ඨකස්ස කෙවට්ටස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, යසොජොතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො අත්තනො සහායෙහි කෙවට්ටපුත්තෙහි සද්ධිං මච්ඡගහණත්ථං අචිරවතියං නදියං ජාලං ඛිපි. තත්ථෙකො සුවණ්ණවණ්ණො මහාමච්ඡො අන්තොජාලං පාවිසි. තං තෙ රඤ්ඤො පසෙනදිස්ස දස්සෙසුං ¶ . රාජා ‘‘ඉමස්ස සුවණ්ණවණ්ණස්ස මච්ඡස්ස වණ්ණකාරණං භගවා ජානාතී’’ති මච්ඡං ගාහාපෙත්වා භගවතො ¶ දස්සෙසි. භගවා ‘‘අයං කස්සපස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ ඔසක්කමානෙ පබ්බජිත්වා මිච්ඡා පටිපජ්ජන්තො සාසනං ඔසක්කාපෙත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තො එකං බුද්ධන්තරං නිරයෙ පච්චිත්වා තතො චුතො අචිරවතියං මච්ඡො හුත්වා නිබ්බත්තො’’ති වත්වා තස්ස භගිනීනඤ්ච නිරයෙ නිබ්බත්තභාවං, තස්ස භාතිකත්ථෙරස්ස පරිනිබ්බුතභාවඤ්ච තෙනෙව කථාපෙත්වා ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා කපිලසුත්තං දෙසෙසි.

සත්ථු දෙසනං සුත්වා යසොජො සංවෙගජාතො සද්ධිං අත්තනො සහායෙහි භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා පතිරූපෙ ඨානෙ වසන්තො එකදිවසං සපරිසො භගවන්තං වන්දිතුං ජෙතවනං අගමාසි. තස්ස ආගමනෙ සෙනාසනපඤ්ඤාපනාදිනා විහාරෙ උච්චාසද්දමහාසද්දො අහොසි. තං සුත්වා ‘‘භගවා සපරිසං යසොජං පණාමෙසී’’ති (උදා. 23) සබ්බං උදානෙ ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං. පණාමිතො පන ආයස්මා යසොජො කසාභිහතො භද්දො අස්සාජානීයො විය සංවිග්ගමානසො සද්ධිං පරිසාය වග්ගුමුදාය නදියා තීරෙ වසන්තො ඝටෙන්තො වායමන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අන්තොවස්සෙයෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.47.32-39) –

‘‘නගරෙ බන්ධුමතියා, ආරාමිකො අහං තදා;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, ගච්ඡන්තං අනිලඤ්ජසෙ.

‘‘ලබුජං ඵලමාදාය, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං;

ආකාසෙව ඨිතො සන්තො, පටිග්ගණ්හි මහායසො.

‘‘විත්තිසඤ්ජානනො මය්හං, දිට්ඨධම්මසුඛාවහො;

ඵලං බුද්ධස්ස දත්වාන, විප්පසන්නෙන චෙතසා.

‘‘අධිගඤ්ඡිං තදා පීතිං, විපුලං සුඛමුත්තමං;

උප්පජ්ජතෙව රතනං, නිබ්බත්තස්ස තහිං තහිං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤං ¶ පන සමානං සපරිසං ආයස්මන්තං යසොජං සත්ථා පක්කොසිත්වා ආනෙඤ්ජසමාපත්තිනා පටිසන්ථාරමකාසි. සො සබ්බෙපි ¶ ධුතඞ්ගධම්මෙ සමාදාය වත්තති. තෙනස්ස සරීරං කිසං අහොසි ලූඛං දුබ්බණ්ණං, තං භගවා පරමප්පිච්ඡතාය පසංසන්තො –

‘‘කාලපබ්බඞ්ගසඞ්කාසො ¶ , කිසො ධමනිසන්ථතො;

මත්තඤ්ඤූ අන්නපානම්හි, අදීනමානසො නරො’’ති. – පඨමං ගාථමාහ;

තත්ථ කාලපබ්බඞ්ගසඞ්කාසොති මංසූපචයවිගමෙන කිසදුසණ්ඨිතසරීරාවයවතාය දන්තිලතාපබ්බසදිසඞ්ගො, තෙනාහ ‘‘කිසො ධමනිසන්ථතො’’ති. කිසොති මොනෙය්යපටිපදාපූරණෙන කිසසරීරො. ධමනිසන්ථතොති ධමනීහි සන්ථතගත්තො අප්පමංසලොහිතතාය පාකටීහි කණ්ඩරසිරාහි විතතසරීරො. මත්තඤ්ඤූති පරියෙසනපටිග්ගහණපරිභොගවිස්සජ්ජනෙසු පමාණඤ්ඤූ. අදීනමානසොති කොසජ්ජාදීහි අනභිභූතත්තා අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති. නරොති පුරිසො, පොරිසස්ස ධුරස්ස වහනතො පොරිසලක්ඛණසම්පන්නො පුරිසධොරය්හොති අධිප්පායො.

එවං ථෙරො සත්ථාරා පසට්ඨො පසට්ඨභාවානුරූපං අත්තනො අධිවාසනඛන්තිවීරියාරම්භවිවෙකාභිරතිකිත්තනමුඛෙන භික්ඛූනං ධම්මං කථෙන්තො –

‘‘ඵුට්ඨො ඩංසෙහි මකසෙහි, අරඤ්ඤස්මිං බ්රහාවනෙ;

නාගො සඞ්ගාමසීසෙව, සතො තත්රාධිවාසයෙ.

‘‘යථා බ්රහ්මා තථා එකො, යථා දෙවො තථා දුවෙ;

යථා ගාමො තථා තයො, කොලාහලං තතුත්තරි’’න්ති. –

තත්ථ නාගො සඞ්ගාමසීසෙවාති යථා නාම ආජානෙය්යො හත්ථිනාගො යුද්ධමණ්ඩලෙ අසිසත්තිතොමරාදිප්පහාරෙ අධිවාසෙත්වා පරසෙනං විද්ධංසෙති, එවං භික්ඛු අරඤ්ඤස්මිං බ්රහාවනෙ අරඤ්ඤානියං ඩංසාදිපරිස්සයෙ සතො ¶ සම්පජානො අධිවාසෙය්ය, අධිවාසෙත්වා ච භාවනාබලෙන මාරබලං විධමෙය්ය.

යථා බ්රහ්මාති යථා බ්රහ්මා එකකො චිත්තප්පකොපරහිතො ඣානසුඛෙන නිච්චමෙව සුඛිතො විහරති තථා එකොති භික්ඛුපි එකො අදුතියො විවෙකසුඛමනුබ්රූහෙන්තො සුඛං විහරති. එකස්ස සාමඤ්ඤසුඛං පණීතන්ති හි වුත්තං. එතෙන එකවිහාරී භික්ඛු ‘‘බ්රහ්මසමො’’ති ඔවාදං දෙති. යථා දෙවො තථා දුවෙති යථා දෙවානං අන්තරන්තරා ¶ චිත්තප්පකොපොපි සියා, තථා ද්වින්නං භික්ඛූනං සහවාසෙ ඝට්ටනාපි භවෙය්යාති සදුතියවාසෙන භික්ඛු ‘‘දෙවසමො’’ති වුත්තො. යථා ගාමො තථා තයොති අස්මිමෙව පාඨෙ තිණ්ණං භික්ඛූනං සහවාසො ගාමවාසසදිසො විවෙකවාසො න හොතීති අධිප්පායො ¶ . කොලාහලං තතුත්තරින්ති තතො තයතො උපරි ච බහූනං සංවාසො කොලාහලං උච්චාසද්දමහාසද්දමහාජනසන්නිපාතසදිසො, තස්මා එකවිහාරිනා භවිතබ්බන්ති අධිප්පායොති.

යසොජත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අහු තුය්හං පුරෙ සද්ධාති ආයස්මතො සාටිමත්තියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො තාලවණ්ටං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සාටිමත්තියොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො හෙතුසම්පන්නතාය ආරඤ්ඤකභික්ඛූනං සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.38.43-47) –

‘‘සිද්ධත්ථස්ස ¶ භගවතො, තාලවණ්ටමදාසහං;

සුමනෙහි පටිච්ඡන්නං, ධාරයාමි මහාරහං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, තාලවණ්ටමදාසහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, තාලවණ්ටස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා භික්ඛූ ඔවදති අනුසාසති බහූ ච සත්තෙ ධම්මං කථෙත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙසි. අඤ්ඤතරඤ්ච කුලං අස්සද්ධං අප්පසන්නං සද්ධං පසන්නං අකාසි. තෙන තස්මිං කුලෙ මනුස්සා ථෙරෙ අභිප්පසන්නා අහෙසුං. තත්ථෙකා දාරිකා අභිරූපා දස්සනීයා ථෙරං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං සක්කච්චං භොජනෙන පරිවිසති. අථෙකදිවසං මාරො ‘‘එවං ඉමස්ස අයසො වඩ්ඪිස්සති, අප්පතිට්ඨො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ථෙරස්ස රූපෙන ගන්ත්වා තං දාරිකං හත්ථෙ අග්ගහෙසි. දාරිකා ‘‘නායං මනුස්සසම්ඵස්සො’’ති ච අඤ්ඤාසි, හත්ථඤ්ච මුඤ්චාපෙසි. තං දිස්වා ඝරජනො ථෙරෙ අප්පසාදං ජනෙසි. පුනදිවසෙ ථෙරො තං කාරණං අනාවජ්ජෙන්තො තං ඝරං අගමාසි. තත්ථ මනුස්සා අනාදරං අකංසු. ථෙරො තං කාරණං ආවජ්ජෙන්තො මාරස්ස කිරියං දිස්වා ‘‘තස්ස ගීවායං කුක්කුරකුණපං පටිමුඤ්චතූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා ¶ තස්ස මොචනත්ථං උපගතෙන මාරෙන අතීතදිවසෙ කතකිරියං ¶ කථාපෙත්වා තං තජ්ජෙත්වා විස්සජ්ජෙසි. තං දිස්වා ඝරසාමිකො ‘‘ඛමථ, භන්තෙ, අච්චය’’න්ති ඛමාපෙත්වා ‘‘අජ්ජතග්ගෙ අහමෙව, භන්තෙ, තුම්හෙ උපට්ඨහාමී’’ති ආහ. ථෙරො තස්ස ධම්මං කථෙන්තො –

‘‘අහු තුය්හං පුරෙ සද්ධා, සා තෙ අජ්ජ න විජ්ජති;

යං තුය්හං තුය්හමෙවෙතං, නත්ථි දුච්චරිතං මම.

‘‘අනිච්චා හි චලා සද්ධා, එවං දිට්ඨා හි සා මයා;

රජ්ජන්තිපි විරජ්ජන්ති, තත්ථ කිං ජිය්යතෙ මුනි.

‘‘පච්චති මුනිනො භත්තං, ථොකං ථොකං කුලෙ කුලෙ;

පිණ්ඩිකාය චරිස්සාමි, අත්ථි ජඞ්ඝබලං මමා’’ති. –

තත්ථ ¶ අහු තුය්හං පුරෙ සද්ධා, සා තෙ අජ්ජ න විජ්ජතීති, උපාසක, ඉතො පුබ්බෙ තව මයි ‘‘අය්යො ධම්මචාරී සමචාරී’’තිආදිනා සද්ධා අහොසි, සා සද්ධා තෙ තව අජ්ජ ඉදානි න උපලබ්භති. තස්මා යං තුය්හං තුය්හමෙවෙතන්ති චතුපච්චයදානං, තුය්හමෙව එතං හොතු, න තෙන මය්හං අත්ථො, සම්මා පසන්නචිත්තෙන හි දානං නාම දාතබ්බන්ති අධිප්පායො. අථ වා යං තුය්හං තුය්හමෙවෙතන්ති යං තව මයි අජ්ජ අගාරවං පවත්තං, තං තුය්හමෙව, තස්ස ඵලං තයා එව පච්චනුභවිතබ්බං, න මයාති අත්ථො. නත්ථි දුච්චරිතං මමාති මම පන දුච්චරිතං නාම නත්ථි මග්ගෙනෙව දුච්චරිතහෙතූනං කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා.

අනිච්චා හි චලා සද්ධාති යස්මා පොථුජ්ජනිකා සද්ධා අනිච්චා එකන්තිකා න හොති, තතො එව චලා අස්සපිට්ඨෙ ඨපිතකුම්භණ්ඩං විය, ථුසරාසිම්හි නිඛාතඛාණුකං විය ච අනවට්ඨිතා. එවං දිට්ඨා හි සා මයාති එවං භූතා ච සා සද්ධා මයා තයි දිට්ඨා පච්චක්ඛතො විදිතා. රජ්ජන්තිපි විරජ්ජන්තීති එවං තස්සා අනවට්ඨිතත්තා එව ඉමෙ සත්තා කදාචි කත්ථචි මිත්තසන්ථවවසෙන රජ්ජන්ති සිනෙහම්පි කරොන්ති, කදාචි විරජ්ජන්ති විරත්තචිත්තා හොන්ති. තත්ථ කිං ජිය්යතෙ මුනීති තස්මිං පුථුජ්ජනානං රජ්ජනෙ විරජ්ජනෙ ච මුනි පබ්බජිතො කිං ජිය්යති, කා තස්ස හානීති අත්ථො.

‘‘සචෙ මම පච්චයෙ න ගණ්හථ, කථං තුම්හෙ යාපෙථා’’ති එවං මා චින්තයීති දස්සෙන්තො ‘‘පච්චතී’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො මුනිනො පබ්බජිතස්ස භත්තං නාම කුලෙ කුලෙ අනුඝරං දිවසෙ දිවසෙ ¶ ථොකං ථොකං පච්චතෙ, න ච තුය්හං එව ගෙහෙ. පිණ්ඩිකාය චරිස්සාමි, අත්ථි ජඞ්ඝබලං මමාති අත්ථි මෙ ජඞ්ඝබලං, නාහං ඔභග්ගජඞ්ඝො න ඛඤ්ජො න ච පාදරොගී, තස්මා ¶ පිණ්ඩිකාය මිස්සකභික්ඛාය චරිස්සාමි, ‘‘යථාපි භමරො පුප්ඵ’’න්තිආදිනා (ධ. ප. 49; නෙත්ති. 123) සත්ථාරා වුත්තනයෙන පිණ්ඩාය චරිත්වා යාපෙස්සාමීති දස්සෙති.

සාටිමත්තියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධාය ¶ අභිනික්ඛම්මාති ආයස්මතො උපාලිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලඝරෙ නිබ්බත්තො එකදිවසං සත්ථු ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං විනයධරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි. සො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කප්පකගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, උපාලීතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො අනුරුද්ධාදීනං ඡන්නං ඛත්තියානං පසාදකො හුත්වා තථාගතෙ අනුපියම්බවනෙ විහරන්තෙ පබ්බජනත්ථාය නික්ඛමන්තෙහි ඡහි ඛත්තියෙහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. තස්ස පබ්බජ්ජාවිධානං පාළියං ආගතමෙව (චූළව. 330).

සො පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නො සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, අරඤ්ඤවාසං අනුජානාථා’’ති ආහ. භික්ඛු තව අරඤ්ඤෙ වසන්තස්ස එකමෙව ධුරං වඩ්ඪිස්සති, අම්හාකං පන සන්තිකෙ වසන්තස්ස ගන්ථධුරඤ්ච විපස්සනාධුරඤ්ච පරිපූරෙස්සතීති. ථෙරො සත්ථු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.1.441-595) –

‘‘නගරෙ හංසවතියා, සුජාතො නාම බ්රාහ්මණො;

අසීතිකොටිනිචයො, පහූතධනධඤ්ඤවා.

‘‘අජ්ඣායකො මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සධම්මෙ පාරමිං ගතො.

‘‘පරිබ්බාජා එකසිඛා, ගොතමා බුද්ධසාවකා;

චරකා තාපසා චෙව, චරන්ති මහියා තදා.

‘‘තෙපි ¶ මං පරිවාරෙන්ති, බ්රාහ්මණො විස්සුතො ඉති;

බහුජ්ජනො මං පූජෙති, නාහං පූජෙමි කිඤ්චනං.

‘‘පූජාරහං න පස්සාමි, මානත්ථද්ධො අහං තදා;

බුද්ධොති වචනං නත්ථි, තාව නුප්පජ්ජතෙ ජිනො.

‘‘අච්චයෙන අහොරත්තං, පදුමුත්තරනාමකො;

සබ්බං තමං විනොදෙත්වා, ලොකෙ උප්පජ්ජි චක්ඛුමා.

‘‘විත්ථාරිකෙ ¶ බාහුජඤ්ඤෙ, පුථුභූතෙ ච සාසනෙ;

උපාගමි තදා බුද්ධො, නගරං හංසසව්හයං.

‘‘පිතු අත්ථාය සො බුද්ධො, ධම්මං දෙසෙසි චක්ඛුමා;

තෙන කාලෙන පරිසා, සමන්තා යොජනං තදා.

‘‘සම්මතො මනුජානං සො, සුනන්දො නාම තාපසො;

යාවතා බුද්ධපරිසා, පුප්ඵෙහච්ඡාදයී තදා.

‘‘චතුසච්චං පකාසෙන්තෙ, සෙට්ඨෙ ච පුප්ඵමණ්ඩපෙ;

කොටිසතසහස්සානං, ධම්මාභිසමයො අහු.

‘‘සත්තරත්තින්දිවං බුද්ධො, වස්සෙත්වා ධම්මවුට්ඨියො;

අට්ඨමෙ දිවසෙ පත්තෙ, සුනන්දං කිත්තයී ජිනො.

‘‘දෙවලොකෙ මනුස්සෙ වා, සංසරන්තො අයං භවෙ;

සබ්බෙසං පවරො හුත්වා, භවෙසු සංසරිස්සති.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

මන්තාණිපුත්තො පුණ්ණොති, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘එවං කිත්තයි සම්බුද්ධො, සුනන්දං තාපසං තදා;

හාසයන්තො ජනං සබ්බං, දස්සයන්තො සකං බලං.

‘‘කතඤ්ජලී නමස්සන්ති, සුනන්දං තාපසං ජනා;

බුද්ධෙ කාරං කරිත්වාන, සොධෙසි ගතිමත්තනො.

‘‘තත්ථ මෙ අහු සඞ්කප්පො, සුත්වාන මුනිනො වචං;

අහම්පි කාරං කස්සාමි, යථා පස්සාමි ගොතමං.

‘‘එවාහං චින්තයිත්වාන, කිරියං චින්තයිං මම;

ක්යාහං කම්මං ආචරාමි, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ අනුත්තරෙ.

‘‘අයඤ්ච පාඨිකො භික්ඛු, සබ්බපාඨිස්ස සාසනෙ;

විනයෙ අග්ගනික්ඛිත්තො, තං ඨානං පත්ථයෙ අහං.

‘‘ඉදං ¶ ¶ මෙ අමිතං භොගං, අක්ඛොභං සාගරූපමං;

තෙන භොගෙන බුද්ධස්ස, ආරාමං මාපයෙ අහං.

‘‘සොභනං නාම ආරාමං, නගරස්ස පුරත්ථතො;

කිණිත්වා සතසහස්සෙන, සඞ්ඝාරාමං අමාපයිං.

‘‘කූටාගාරෙ ච පාසාදෙ, මණ්ඩපෙ හම්මියෙ ගුහා;

චඞ්කමෙ සුකතෙ කත්වා, සඞ්ඝාරාමං අමාපයිං.

‘‘ජන්තාඝරං අග්ගිසාලං, අථො උදකමාළකං;

න්හානඝරං මාපයිත්වා, භික්ඛුසඞ්ඝස්සදාසහං.

‘‘ආසන්දියො පීඨකෙ ච, පරිභොගෙ ච භාජනෙ;

ආරාමිකඤ්ච භෙසජ්ජං, සබ්බමෙතං අදාසහං.

‘‘ආරක්ඛං පට්ඨපෙත්වාන, පාකාරං කාරයිං දළ්හං;

මා නං කොචි විහෙඨෙසි, සන්තචිත්තාන තාදිනං.

‘‘සතසහස්සෙනාවාසං, සඞ්ඝාරාමෙ අමාපයිං;

වෙපුල්ලං තං මාපයිත්වා, සම්බුද්ධං උපනාමයිං.

‘‘නිට්ඨාපිතො මයාරාමො, සම්පටිච්ඡ තුවං මුනි;

නිය්යාදෙස්සාමි තං වීර, අධිවාසෙහි චක්ඛුම.

‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, අධිවාසෙසි නායකො.

‘‘අධිවාසනමඤ්ඤාය, සබ්බඤ්ඤුස්ස මහෙසිනො;

භොජනං පටියාදෙත්වා, කාලමාරොචයිං අහං.

‘‘ආරොචිතම්හි කාලම්හි, පදුමුත්තරනායකො;

ඛීණාසවසහස්සෙහි, ආරාමං මෙ උපාගමි.

‘‘නිසින්නං කාලමඤ්ඤාය, අන්නපානෙන තප්පයිං;

භුත්තාවිං කාලමඤ්ඤාය, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘කීතො සතසහස්සෙන, තත්තකෙනෙව කාරිතො;

සොභනො නාම ආරාමො, සම්පටිච්ඡ තුවං මුනි.

‘‘ඉමිනාරාමදානෙන ¶ , චෙතනාපණිධීහි ච;

භවෙ නිබ්බත්තමානොහං, ලභාමි මම පත්ථිතං.

‘‘පටිග්ගහෙත්වා සම්බුද්ධො, සඞ්ඝාරාමං සුමාපිතං;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘යො සො බුද්ධස්ස පාදාසි, සඞ්ඝාරාමං සුමාපිතං;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘හත්ථී ¶ අස්සා රථා පත්තී, සෙනා ච චතුරඞ්ගිනී;

පරිවාරෙස්සන්තිමං නිච්චං, සඞ්ඝාරාමස්සිදං ඵලං.

‘‘සට්ඨි තූරසහස්සානි, භෙරියො සමලඞ්කතා;

පරිවාරෙස්සන්තිමං නිච්චං, සඞ්ඝාරාමස්සිදං ඵලං.

‘‘ඡළසීතිසහස්සානි, නාරියො සමලඞ්කතා;

විචිත්තවත්ථාභරණා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා.

‘‘අළාරපම්හා හසුලා, සුසඤ්ඤා තනුමජ්ඣිමා;

පරිවාරෙස්සන්තිමං නිච්චං, සඞ්ඝාරාමස්සිදං ඵලං.

‘‘තිංසකප්පසහස්සානි, දෙවලොකෙ රමිස්සති;

සහස්සක්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති.

‘‘දෙවරාජෙන පත්තබ්බං, සබ්බං පටිලභිස්සති;

අනූනභොගො හුත්වාන, දෙවරජ්ජං කරිස්සති.

‘‘සහස්සක්ඛත්තුං චක්කවත්තී, රාජා රට්ඨෙ භවිස්සති.

පථබ්යා රජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

උපාලි නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘විනයෙ පාරමිං පත්වා, ඨානාඨානෙ ච කොවිදො;

ජිනසාසනං ධාරෙන්තො, විහරිස්සතිනාසවො.

‘‘සබ්බමෙතං ¶ අභිඤ්ඤාය, ගොතමො සක්යපුඞ්ගවො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, එතදග්ගෙ ඨපෙස්සති.

‘‘අපරිමෙය්යුපාදාය, පත්ථෙමි තව සාසනං;

සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො.

‘‘යථා සූලාවුතො පොසො, රාජදණ්ඩෙන තජ්ජිතො;

සූලෙ සාතං අවින්දන්තො, පරිමුත්තිංව ඉච්ඡති.

‘‘තථෙවාහං මහාවීර, භවදණ්ඩෙන තජ්ජිතො;

කම්මසූලාවුතො සන්තො, පිපාසාවෙදනට්ටිතො.

‘‘භවෙ සාතං න වින්දාමි, ඩය්හන්තො තීහි අග්ගිභි;

පරිමුත්තිං ගවෙසාමි, යථාපි රාජදණ්ඩිතො.

‘‘යථා විසාදො පුරිසො, විසෙන පරිපීළිතො;

අගදං සො ගවෙසෙය්ය, විසඝාතායුපාලනං.

‘‘ගවෙසමානො ¶ පස්සෙය්ය, අගදං විසඝාතකං;

තං පිවිත්වා සුඛී අස්ස, විසම්හා පරිමුත්තියා.

‘‘තථෙවාහං මහාවීර, යථා විසහතො නරො;

සම්පීළිතො අවිජ්ජාය, සද්ධම්මාගදමෙසහං.

‘‘ධම්මාගදං ගවෙසන්තො, අද්දක්ඛිං සක්යසාසනං;

අග්ගං සබ්බොසධානං තං, සබ්බසල්ලවිනොදනං.

‘‘ධම්මොසධං පිවිත්වාන, විසං සබ්බං සමූහනිං;

අජරාමරං සීතිභාවං, නිබ්බානං ඵස්සයිං අහං.

‘‘යථා භූතට්ටිතො පොසො, භූතග්ගාහෙන පීළිතො;

භූතවෙජ්ජං ගවෙසෙය්ය, භූතස්මා පරිමුත්තියා.

‘‘ගවෙසමානො පස්සෙය්ය, භූතවිජ්ජාසු කොවිදං;

තස්ස සො විහනෙ භූතං, සමූලඤ්ච විනාසයෙ.

‘‘තථෙවාහං මහාවීර, තමග්ගාහෙන පීළිතො;

ඤාණාලොකං ගවෙසාමි, තමතො පරිමුත්තියා.

‘‘අථද්දසං ¶ සක්යමුනිං, කිලෙසතමසොධනං;

සො මෙ තමං විනොදෙසි, භූතවෙජ්ජොව භූතකං.

‘‘සංසාරසොතං සඤ්ඡින්දිං, තණ්හාසොතං නිවාරයිං;

භවං උග්ඝාටයිං සබ්බං, භූතවෙජ්ජොව මූලතො.

‘‘ගරුළො යථා ඔපතති, පන්නගං භක්ඛමත්තනො;

සමන්තා යොජනසතං, වික්ඛොභෙති මහාසරං.

‘‘පන්නගං සො ගහෙත්වාන, අධොසීසං විහෙඨයං;

ආදාය සො පක්කමති, යෙනකාමං විහඞ්ගමො.

‘‘තථෙවාහං මහාවීර, යථාපි ගරුළො බලී;

අසඞ්ඛතං ගවෙසන්තො, දොසෙ වික්ඛාලයිං අහං.

‘‘දිට්ඨො අහං ධම්මවරං, සන්තිපදමනුත්තරං;

ආදාය විහරාමෙතං, ගරුළො පන්නගං යථා.

‘‘ආසාවතී නාම ලතා, ජාතා චිත්තලතාවනෙ;

තස්සා වස්සසහස්සෙන, එකං නිබ්බත්තතෙ ඵලං.

‘‘තං දෙවා පයිරුපාසන්ති, තාවදූරඵලෙ සති;

දෙවානං සා පියා එවං, ආසාවතී ලතුත්තමා.

‘‘සතසහස්සුපාදාය, තාහං පරිචරෙ මුනි;

සායං පාතං නමස්සාමි, දෙවා ආසාවතිං යථා.

‘‘අවඤ්ඣා ¶ පාරිචරියා, අමොඝා ච නමස්සනා;

දූරාගතම්පි මං සන්තං, ඛණොයං න විරාධයි.

‘‘පටිසන්ධිං න පස්සාමි, විචිනන්තො භවෙ අහං;

නිරූපධි විප්පමුත්තො, උපසන්තො චරාමහං.

‘‘යථාපි පදුමං නාම, සූරියරංසෙන පුප්ඵති;

තථෙවාහං මහාවීර, බුද්ධරංසෙන පුප්ඵිතො.

‘‘යථා බලාකයොනිම්හි, න විජ්ජති පුමො සදා;

මෙඝෙසු ගජ්ජමානෙසු, ගබ්භං ගණ්හන්ති තා සදා.

‘‘චිරම්පි ¶ ගබ්භං ධාරෙන්ති, යාව මෙඝො න ගජ්ජති;

භාරතො පරිමුච්චන්ති, යදා මෙඝො පවස්සති.

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස, ධම්මමෙඝෙන ගජ්ජතො;

සද්දෙන ධම්මමෙඝස්ස, ධම්මගබ්භං අගණ්හහං.

‘‘සතසහස්සුපාදාය, පුඤ්ඤගබ්භං ධරෙමහං;

නප්පමුච්චාමි භාරතො, ධම්මමෙඝො න ගජ්ජති.

‘‘යදා තුවං සක්යමුනි, රම්මෙ කපිලවත්ථවෙ;

ගජ්ජසි ධම්මමෙඝෙන, භාරතො පරිමුච්චහං.

‘‘සුඤ්ඤතං අනිමිත්තඤ්ච, තථාප්පණිහිතම්පි ච;

චතුරො ච ඵලෙ සබ්බෙ, ධම්මෙවං විජනයිං අහං.

‘‘අපරිමෙය්යුපාදාය, පත්ථෙමි තව සාසනං;

සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සන්තිපදමනුත්තරං.

‘‘විනයෙ පාරමිං පත්තො, යථාපි පාඨිකො ඉසි;

න මෙ සමසමො අත්ථි, ධාරෙමි සාසනං අහං.

‘‘විනයෙ ඛන්ධකෙ චාපි, තිකච්ඡෙදෙ ච පඤ්චකෙ;

එත්ථ මෙ විමති නත්ථි, අක්ඛරෙ බ්යඤ්ජනෙපි වා.

‘‘නිග්ගහෙ පටිකම්මෙ ච, ඨානාඨානෙ ච කොවිදො;

ඔසාරණෙ වුට්ඨාපනෙ, සබ්බත්ථ පාරමිං ගතො.

‘‘විනයෙ ඛන්ධකෙ වාපි, නික්ඛිපිත්වා පදං අහං;

උභතො විනිවෙඨෙත්වා, රසතො ඔසරෙය්යහං.

‘‘නිරුත්තියා සුකුසලො, අත්ථානත්ථෙ ච කොවිදො;

අනඤ්ඤාතං මයා නත්ථි, එකග්ගො සත්ථු සාසනෙ.

‘‘රූපදක්ඛො අහං අජ්ජ, සක්යපුත්තස්ස සාසනෙ;

කඞ්ඛං සබ්බං විනොදෙමි, ඡින්දාමි සබ්බසංසයං.

‘‘පදං ¶ අනුපදඤ්චාපි, අක්ඛරඤ්චාපි බ්යඤ්ජනං;

නිදානෙ පරියොසානෙ, සබ්බත්ථ කොවිදො අහං.

‘‘යථාපි ¶ රාජා බලවා, නිග්ගණ්හිත්වා පරන්තපෙ;

විජිනිත්වාන සඞ්ගාමං, නගරං තත්ථ මාපයෙ.

‘‘පාකාරං පරිඛඤ්චාපි, එසිකං ද්වාරකොට්ඨකං;

අට්ටාලකෙ ච විවිධෙ, කාරයෙ නගරෙ බහූ.

‘‘සිඞ්ඝාටකං චච්චරඤ්ච, සුවිභත්තන්තරාපණං;

කාරයෙය්ය සභං තත්ථ, අත්ථානත්ථවිනිච්ඡයං.

‘‘නිග්ඝාතත්ථං අමිත්තානං, ඡිද්දාඡිද්දඤ්ච ජානිතුං;

බලකායස්ස රක්ඛාය, සෙනාපච්චං ඨපෙති සො.

‘‘ආරක්ඛත්ථාය භණ්ඩස්ස, නිධානකුසලං නරං;

මා මෙ භණ්ඩං විනස්සීති, භණ්ඩරක්ඛං ඨපෙති සො.

‘‘මමත්තො හොති යො රඤ්ඤො, වුද්ධිං යස්ස ච ඉච්ඡති;

තස්සාධිකරණං දෙති, මිත්තස්ස පටිපජ්ජිතුං.

‘‘උප්පාතෙසු නිමිත්තෙසු, ලක්ඛණෙසු ච කොවිදං;

අජ්ඣායකං මන්තධරං, පොරොහිච්චෙ ඨපෙති සො.

‘‘එතෙහඞ්ගෙහි සම්පන්නො, ඛත්තියොති පවුච්චති;

සදා රක්ඛන්ති රාජානං, චක්කවාකොව දුක්ඛිතං.

‘‘තථෙව ත්වං මහාවීර, හතාමිත්තොව ඛත්තියො;

සදෙවකස්ස ලොකස්ස, ධම්මරාජාති වුච්චති.

‘‘තිත්ථියෙ නිහනිත්වාන, මාරඤ්චාපි සසෙනකං;

තමන්ධකාරං විධමිත්වා, ධම්මනගරං අමාපයි.

‘‘සීලං පාකාරකං තත්ථ, ඤාණං තෙ ද්වාරකොට්ඨකං;

සද්ධා තෙ එසිකා වීර, ද්වාරපාලො ච සංවරො.

‘‘සතිපට්ඨානමට්ටාලං, පඤ්ඤා තෙ චච්චරං මුනෙ;

ඉද්ධිපාදඤ්ච සිඞ්ඝාටං, ධම්මවීථි සුමාපිතා.

‘‘සුත්තන්තං අභිධම්මඤ්ච, විනයඤ්චාපි කෙවලං;

නවඞ්ගං බුද්ධවචනං, එසා ධම්මසභා තව.

‘‘සුඤ්ඤතං ¶ අනිමිත්තඤ්ච, විහාරඤ්චප්පණීහිතං;

ආනෙඤ්ජඤ්ච නිරොධො ච, එසා ධම්මකුටී තව.

‘‘පඤ්ඤාය අග්ගො නික්ඛිත්තො, පටිභානෙ ච කොවිදො;

සාරිපුත්තොති නාමෙන, ධම්මසෙනාපතී තව.

‘‘චුතූපපාතකුසලො ¶ , ඉද්ධියා පාරමිං ගතො;

කොලිතො නාම නාමෙන, පොරොහිච්චො තවං මුනෙ.

‘‘පොරාණකවංසධරො, උග්ගතෙජො දුරාසදො;

ධුතවාදීගුණෙනග්ගො, අක්ඛදස්සො තවං මුනෙ.

‘‘බහුස්සුතො ධම්මධරො, සබ්බපාඨී ච සාසනෙ;

ආනන්දො නාම නාමෙන, ධම්මාරක්ඛො තවං මුනෙ.

‘‘එතෙ සබ්බෙ අතික්කම්ම, පමෙසි භගවා මමං;

විනිච්ඡයං මෙ පාදාසි, විනයෙ විඤ්ඤුදෙසිතං.

‘‘යො කොචි විනයෙ පඤ්හං, පුච්ඡති බුද්ධසාවකො;

තත්ථ මෙ චින්තනා නත්ථි, තඤ්ඤෙවත්ථං කථෙමහං.

‘‘යාවතා බුද්ධඛෙත්තම්හි, ඨපෙත්වා තං මහාමුනි;

විනයෙ මාදිසො නත්ථි, කුතො භිය්යො භවිස්සති.

‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, එවං ගජ්ජති ගොතමො;

උපාලිස්ස සමො නත්ථි, විනයෙ ඛන්ධකෙසු ච.

‘‘යාවතා බුද්ධභණිතං, නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං;

විනයොගධං තං සබ්බං, විනයමූලපස්සිනො.

‘‘මම කම්මං සරිත්වාන, ගොතමො සක්යපුඞ්ගවො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.

‘‘සතසහස්සුපාදාය, ඉමං ඨානං අපත්ථයිං;

සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, විනයෙ පාරමිං ගතො.

‘‘සක්යානං නන්දිජනනො, කප්පකො ආසහං පුරෙ;

විජහිත්වාන තං ජාතිං, පුත්තො ජාතො මහෙසිනො.

‘‘ඉතො ¶ දුතියකෙ කප්පෙ, අඤ්ජසො නාම ඛත්තියො;

අනන්තතෙජො අමිතයසො, භූමිපාලො මහද්ධනො.

‘‘තස්ස රඤ්ඤො අහං පුත්තො, චන්දනො නාම ඛත්තියො;

ජාතිමදෙනුපත්ථද්ධො, යසභොගමදෙන ච.

‘‘නාගසතසහස්සානි, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා;

තිධාපභින්නා මාතඞ්ගා, පරිවාරෙන්ති මං සදා.

‘‘සබලෙහි පරෙතොහං, උය්යානං ගන්තුකාමකො;

ආරුය්හ සිරිකං නාගං, නගරා නික්ඛමිං තදා.

‘‘චරණෙන ච සම්පන්නො, ගුත්තද්වාරො සුසංවුතො;

දෙවලො නාම සම්බුද්ධො, ආගච්ඡි පුරතො මම.

‘‘පෙසෙත්වා ¶ සිරිකං නාගං, බුද්ධං ආසාදයිං තදා;

තතො සඤ්ජාතකොපො සො, නාගො නුද්ධරතෙ පදං.

‘‘නාගං රුණ්ණමනං දිස්වා, බුද්ධෙ කොධං අකාසහං;

විහෙසයිත්වා සම්බුද්ධං, උය්යානං අගමාසහං.

‘‘සාතං තත්ථ න වින්දාමි, සිරො පජ්ජලිතො යථා;

පරිළාහෙන ඩය්හාමි, මච්ඡොව බළිසාදකො.

‘‘සසාගරන්තා පථවී, ආදිත්තා විය හොති මෙ;

පිතු සන්තිකුපාගම්ම, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘ආසීවිසංව කුපිතං, අග්ගික්ඛන්ධංව ආගතං;

මත්තංව කුඤ්ජරං දන්තිං, යං සයම්භුමසාදයිං.

‘‘ආසාදිතො මයා බුද්ධො, ඝොරො උග්ගතපො ජිනො;

පුරා සබ්බෙ විනස්සාම, ඛමාපෙස්සාම තං මුනිං.

‘‘නො චෙ තං නිජ්ඣාපෙස්සාම, අත්තදන්තං සමාහිතං;

ඔරෙන සත්තදිවසා, රට්ඨං මෙ විධමිස්සති.

‘‘සුමෙඛලො කොසියො ච, සිග්ගවො චාපි සත්තකො;

ආසාදයිත්වා ඉසයො, දුග්ගතා තෙ සරට්ඨකා.

‘‘යදා ¶ කුප්පන්ති ඉසයො, සඤ්ඤතා බ්රහ්මචාරිනො;

සදෙවකං විනාසෙන්ති, සසාගරං සපබ්බතං.

‘‘තියොජනසහස්සම්හි, පුරිසෙ සන්නිපාතයිං;

අච්චයං දෙසනත්ථාය, සයම්භුං උපසඞ්කමිං.

‘‘අල්ලවත්ථා අල්ලසිරා, සබ්බෙව පඤ්ජලීකතා;

බුද්ධස්ස පාදෙ නිපතිත්වා, ඉදං වචනමබ්රවුං.

‘‘ඛමස්සු ත්වං මහාවීර, අභියාචති තං ජනො;

පරිළාහං විනොදෙහි, මා නො රට්ඨං විනාසය.

‘‘සදෙවමානුසා සබ්බෙ, සදානවා සරක්ඛසා;

අයොමයෙන කූටෙන, සිරං භින්දෙය්යු මෙ සදා.

‘‘දකෙ අග්ගි න සණ්ඨාති, බීජං සෙලෙ න රූහති;

අගදෙ කිමි න සණ්ඨාති, කොපො බුද්ධෙ න ජායති.

‘‘යථා ච භූමි අචලා, අප්පමෙය්යො ච සාගරො;

අනන්තකො ච ආකාසො, එවං බුද්ධා අඛොභියා.

‘‘සදා ඛන්තා මහාවීරා, ඛමිතා ච තපස්සිනො;

ඛන්තානං ඛමිතානඤ්ච, ගමනං තං න විජ්ජති.

‘‘ඉදං ¶ වත්වාන සම්බුද්ධො, පරිළාහං විනොදයං;

මහාජනස්ස පුරතො, නභං අබ්භුග්ගමී තදා.

‘‘තෙන කම්මෙනහං වීර, හීනත්තං අජ්ඣුපාගතො;

සමතික්කම්ම තං ජාතිං, පාවිසිං අභයං පුරං.

‘‘තදාපි මං මහාවීර, ඩය්හමානං සුසණ්ඨිතං;

පරිළාහං විනොදෙසි, සයම්භුඤ්ච ඛමාපයිං.

‘‘අජ්ජාපි මං මහාවීර, ඩය්හමානං තිහග්ගිභි;

නිබ්බාපෙසි තයො අග්ගී, සීතිභාවඤ්ච පාපයිං.

‘‘යෙසං සොතාවධානත්ථි, සුණාථ මම භාසතො;

අත්ථං තුය්හං පවක්ඛාමි, යථා දිට්ඨං පදං මම.

‘‘සයම්භුං ¶ තං විමානෙත්වා, සන්තචිත්තං සමාහිතං;

තෙන කම්මෙනහං අජ්ජ, ජාතොම්හි නීචයොනියං.

‘‘මා වො ඛණං විරාධෙථ, ඛණාතීතා හි සොචරෙ;

සදත්ථෙ වායමෙය්යාථ, ඛණො වො පටිපාදිතො.

‘‘එකච්චානඤ්ච වමනං, එකච්චානං විරෙචනං;

විසං හලාහලං එකෙ, එකච්චානඤ්ච ඔසධං.

‘‘වමනං පටිපන්නානං, ඵලට්ඨානං විරෙචනං;

ඔසධං ඵලලාභීනං, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ගවෙසිනං.

‘‘සාසනෙන විරුද්ධානං, විසං හලාහලං යථා;

ආසීවිසො දිට්ඨවිසො, එවං ඣාපෙති තං නරං.

‘‘සකිං පීතං හලාහලං, උපරුන්ධති ජීවිතං;

සාසනෙන විරුජ්ඣිත්වා, කප්පකොටිම්හි ඩය්හති.

‘‘ඛන්තියා අවිහිංසාය, මෙත්තචිත්තවතාය ච;

සදෙවකං සො තාරෙති, තස්මා තෙ අවිරාධියා.

‘‘ලාභාලාභෙ න සජ්ජන්ති, සම්මානනවිමානනෙ;

පථවීසදිසා බුද්ධා, තස්මා තෙ න විරාධියා.

‘‘දෙවදත්තෙ ච වධකෙ, චොරෙ අඞ්ගුලිමාලකෙ;

රාහුලෙ ධනපාලෙ ච, සබ්බෙසං සමකො මුනි.

‘‘එතෙසං පටිඝො නත්ථි, රාගොමෙසං න විජ්ජති;

සබ්බෙසං සමකො බුද්ධො, වධකස්සොරසස්ස ච.

‘‘පන්ථෙ දිස්වාන කාසාවං, ඡඩ්ඩිතං මීළ්හමක්ඛිතං;

සිරස්මිං අඤ්ජලිං කත්වා, වන්දිතබ්බං ඉසිද්ධජං.

‘‘අබ්භතීතා ¶ ච යෙ බුද්ධා, වත්තමානා අනාගතා;

ධජෙනානෙන සුජ්ඣන්ති, තස්මා එතෙ නමස්සියා.

‘‘සත්ථුකප්පං සුවිනයං, ධාරෙමි හදයෙනහං;

නමස්සමානො විනයං, විහරිස්සාමි සබ්බදා.

‘‘විනයො ¶ ආසයො මය්හං, විනයො ඨානචඞ්කමං;

කප්පෙමි විනයෙ වාසං, විනයො මම ගොචරො.

‘‘විනයෙ පාරමිප්පත්තො, සමථෙ චාපි කොවිදො;

උපාලි තං මහාවීර, පාදෙ වන්දති සත්ථුනො.

‘‘සො අහං විචරිස්සාමි, ගාමා ගාමං පුරා පුරං;

නමස්සමානො සම්බුද්ධං, ධම්මස්ස ච සුධම්මතං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

තත්ථ හි නං සත්ථා සයමෙව සකලං විනයපිටකං උග්ගණ්හාපෙසි. සො අපරභාගෙ භාරුකච්ඡකවත්ථුං (පාරා. 78) අජ්ජුකවත්ථුං (පාරා. 158) කුමාරකස්සපවත්ථුන්ති ඉමානි තීණි වත්ථූනි විනිච්ඡයි. සත්ථා එකෙකස්මිං විනිච්ඡිතෙ සාධුකාරං දත්වා තයොපි විනිච්ඡයෙ අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ථෙරං විනයධරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො අපරභාගෙ එකස්මිං උපොසථදිවසෙ පාතිමොක්ඛුද්දෙසසමයෙ භික්ඛූ ඔවදන්තො –

‘‘සද්ධාය ¶ අභිනික්ඛම්ම, නවපබ්බජිතො නවො;

මිත්තෙ භජෙය්ය කල්යාණෙ, සුද්ධාජීවෙ අතන්දිතෙ.

‘‘සද්ධාය අභිනික්ඛම්ම, නවපබ්බජිතො නවො;

සඞ්ඝස්මිං විහරං භික්ඛු, සික්ඛෙථ විනයං බුධො.

‘‘සද්ධාය අභිනික්ඛම්ම, නවපබ්බජිතො නවො;

කප්පාකප්පෙසු කුසලො, චරෙය්ය අපුරක්ඛතො’’ති. – තිස්සො ගාථා අභාසි;

තත්ථ සද්ධායාති සද්ධානිමිත්තං, න ජීවිකත්ථන්ති අත්ථො. සද්ධායාති වා කම්මඵලානි රතනත්තයගුණඤ්ච සද්දහිත්වා. අභිනික්ඛම්මාති ඝරාවාසතො නික්ඛමිත්වා. නවපබ්බජිතොති නවො හුත්වා පබ්බජිතො, පඨමවයෙ එව පබ්බජිතො. නවොති සාසනෙ සික්ඛාය අභිනවො දහරො. මිත්තෙ භජෙය්ය කල්යාණෙ සුද්ධාජීවෙ අතන්දිතෙති ‘‘පියො ගරු භාවනීයො’’තිආදිනා (අ. නි. 7.37) වුත්තලක්ඛණෙ කල්යාණමිත්තෙ, මිච්ඡාජීවවිවජ්ජනෙන සුද්ධාජීවෙ ¶ , ආරද්ධවීරියතාය අතන්දිතෙ ¶ භජෙය්ය උපසඞ්කමෙය්ය, තෙසං ඔවාදානුසාසනීපටිග්ගහණවසෙන සෙවෙය්ය. සඞ්ඝස්මිං විහරන්ති සඞ්ඝෙ භික්ඛුසමූහෙ වත්තපටිවත්තපූරණවසෙන විහරන්තො. සික්ඛෙථ විනයං බුධොති බොධඤාණතාසුකුසලො හුත්වා විනයපරියත්තිං සික්ඛෙය්ය. විනයො හි සාසනස්ස ආයු, තස්මිං ඨිතෙ සාසනං ඨිතං හොති. ‘‘බුද්ධො’’ති ච පඨන්ති, සො එවත්ථො. කප්පාකප්පෙසූති කප්පියාකප්පියෙසු කුසලො සුත්තවසෙන සුත්තානුලොමවසෙන ච නිපුණො ඡෙකො. අපුරක්ඛතොති න පුරක්ඛතො තණ්හාදීහි කුතොචි පුරෙක්ඛාරං අපච්චාසීසන්තො හුත්වා විහරෙය්ය.

උපාලිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පණ්ඩිතං වත මං සන්තන්ති ආයස්මතො උත්තරපාලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො ගමනමග්ගෙ සෙතුං කාරාපෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උත්තරපාලොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො යමකපාටිහාරියං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොති. තස්ස එකදිවසං අයොනිසොමනසිකාරවසෙන ¶ අනුභූතාරම්මණං අනුස්සරන්තස්ස කාමරාගො උප්පජ්ජි. සො තාවදෙව සහොඩ්ඪං චොරං ගණ්හන්තො විය අත්තනො චිත්තං නිග්ගහෙත්වා සංවෙගජාතො පටිපක්ඛමනසිකාරෙන කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.47.16-20) –

‘‘විපස්සිනො භගවතො, චඞ්කමන්තස්ස සම්මුඛා;

පසන්නචිත්තො සුමනො, සෙතුං කාරාපයිං අහං.

‘‘එකනවුතිතො ¶ කප්පෙ, යං සෙතුං කාරයිං අහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, සෙතුදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා සීහනාදං නදන්තො –

‘‘පණ්ඩිතං වත මං සන්තං, අලමත්ථවිචින්තකං;

පඤ්ච කාමගුණා ලොකෙ, සම්මොහා පාතයිංසු මං.

‘‘පක්ඛන්දො ¶ මාරවිසයෙ, දළ්හසල්ලසමප්පිතො;

අසක්ඛිං මච්චුරාජස්ස, අහං පාසා පමුච්චිතුං.

‘‘සබ්බෙ කාමා පහීනා මෙ, භවා සබ්බෙ පදාලිතා;

වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. –

තත්ථ පණ්ඩිතං වත මං සන්තන්ති සුතචින්තාමයාය පඤ්ඤාය වසෙන පඤ්ඤාසම්පන්නම්පි නාම මං සමානං. අලමත්ථවිචින්තකන්ති අත්තනො ච පරෙසඤ්ච අත්ථං හිතං විචින්තෙතුං සමත්ථං, අලං වා පරියත්තං අත්ථස්ස විචින්තකං, කිලෙසවිද්ධංසනසමත්ථං අත්ථදස්සිනං වා, සබ්බමෙතං අත්තනො අන්තිමභවිකතාය ථෙරො වදති. පඤ්ච කාමගුණාති රූපාදයො පඤ්ච කාමකොට්ඨාසා. ලොකෙති තෙසං පවත්තිට්ඨානදස්සනං. සම්මොහාති සම්මොහනිමිත්තං අයොනිසොමනසිකාරහෙතු. සම්මොහාති වා සම්මොහනා සම්මොහකරා. පාතයිංසූති ධීරභාවතො පාතෙසුං, ලොකතො වා උත්තරිතුකාමං මං ලොකෙ පාතයිංසූති අත්ථො.

පක්ඛන්දොති අනුපවිට්ඨො. මාරවිසයෙති කිලෙසවිසයෙ කිලෙසමාරස්ස පවත්තිට්ඨානෙ, තස්ස වසං ගතොති අධිප්පායො. දෙවපුත්තමාරස්ස වා ඉස්සරියට්ඨානෙ තං අනුපවිසිත්වා ඨිතො. දළ්හසල්ලසමප්පිතොති දළ්හං ථිරං, දළ්හෙන වා සල්ලෙන සමප්පිතො, රාගසල්ලෙන හදයං ආහච්ච විද්ධො. අසක්ඛිං මච්චුරාජස්ස, අහං පාසා පමුච්චිතුන්ති අග්ගමග්ගසණ්ඩාසෙන රාගාදිසල්ලං අනවසෙසතො උද්ධරන්තොයෙව රාගබන්ධනසඞ්ඛාතා ¶ මච්චුරාජස්ස පාසා අහං පරිමුච්චිතුං අසක්ඛිං, තතො අත්තානං පමොචෙසිං.

තතො එව ච සබ්බෙ කාමා පහීනා මෙ, භවා සබ්බෙ පදාලිතාති වත්ථාරම්මණාදිභෙදෙන අනෙකභෙදභින්නා ¶ සබ්බෙ කිලෙසකාමා අරියමග්ගෙන සමුච්ඡෙදවසෙන මයා පහීනා. කිලෙසකාමෙසු හි පහීනෙසු වත්ථුකාමාපි පහීනා එව හොන්ති. තථා කාමභවකම්මභවාදයො භවා සබ්බෙ මග්ගඤාණාසිනා පදාලිතා විද්ධංසිතා. කම්මභවෙසු හි පදාලිතෙසු උපපත්තිභවා පදාලිතා එව හොන්ති. එවං කම්මභවානං පදාලිතත්තා එව වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවොති. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. ඉදමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසි.

උත්තරපාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුණාථ ¶ ඤාතයො සබ්බෙති ආයස්මතො අභිභූතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො වෙස්සභුස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො තාදිසෙන කල්යාණමිත්තසන්නිස්සයෙන සාසනෙ අභිප්පසන්නො අහොසි. සො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ තස්ස ධාතුං ගහෙතුං මහාජනෙ උස්සාහං කරොන්තෙ සයං සබ්බපඨමං ගන්ධොදකෙන චිතකං නිබ්බාපෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වෙඨපුරනගරෙ රාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා අභිභූතොති ලද්ධනාමො පිතු අච්චයෙන රජ්ජං කාරෙති. තස්මිඤ්ච සමයෙ භගවා ජනපදචාරිකං චරන්තො අනුපුබ්බෙන තං නගරං පාපුණි. තතො සො රාජා ‘‘භගවා කිර මම නගරං අනුප්පත්තො’’ති සුත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා දුතියදිවසෙ මහාදානං පවත්තෙසි. භගවා භුත්තාවී තස්ස රඤ්ඤො අජ්ඣාසයානුරූපං අනුමොදනං කරොන්තොයෙව විත්ථාරතො ධම්මං දෙසෙසි. සො ධම්මං සුත්වා ලද්ධප්පසාදො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.47.11-15) –

‘‘දය්හමානෙ ¶ සරීරම්හි, වෙස්සභුස්ස මහෙසිනො;

ගන්ධොදකං ගහෙත්වාන, චිතං නිබ්බාපයිං අහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, චිතං නිබ්බාපයිං අහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ගන්ධොදකස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තෙ තස්මිං තස්ස ඤාතකා අමච්චා පාරිසජ්ජා නාගරා ජානපදාති සබ්බෙ සමාගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, කස්මා ත්වං අම්හෙ අනාථෙ කත්වා පබ්බජිතො’’ති පරිදෙවිංසු. ථෙරො තෙ ඤාතිපමුඛෙ මනුස්සෙ පරිදෙවන්තෙ දිස්වා තෙසං අත්තනො පබ්බජ්ජකාරණවිභාවනමුඛෙන ධම්මං කථෙන්තො –

‘‘සුණාථ ¶ ඤාතයො සබ්බෙ, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා;

ධම්මං වො දෙසයිස්සාමි, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.

‘‘ආරම්භථ නික්කමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ;

ධුනාථ මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරො.

‘‘යො ¶ ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ, අප්පමත්තො විහස්සති;

පහාය ජාතිසංසාරං, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’ති. – තිස්සො ගාථා අභාසි;

තත්ථ සුණාථාති නිසාමෙථ, ඉදානි මයා වුච්චමානං ඔහිතසොතා සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරෙථාති අත්ථො. ඤාතයොති ඤාතී පමුඛෙ කත්වා තෙසං සබ්බෙසං ආලපනං, තෙනාහ ‘‘සබ්බෙ යාවන්තෙත්ථ සමාගතා’’ති, යාවන්තො යත්තකා එත්ථ සමාගමෙ, එතිස්සං වා මම පබ්බජ්ජාය සමාගතාති අත්ථො.

ඉදානි යං සන්ධාය ‘‘සුණාථා’’ති සවනාණත්තිකවචනං කතං, තං ‘‘ධම්මං වො දෙසයිස්සාමී’’ති පටිජානිත්වා ‘‘දුක්ඛා ජාති පුනප්පුන’’න්තිආදිනා දෙසෙතුං ආරභි. තත්ථ දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනන්ති ජාති නාමෙසා ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදස්ස ජරාදිභෙදස්ස ච අනෙකවිහිතස්ස දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො දුක්ඛා. සා පුනප්පුනං පවත්තමානා අතිවිය දුක්ඛා.

තස්සා ¶ පන ජාතියා සමතික්කමනත්ථං උස්සාහො කරණීයොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආරම්භථා’’තිආදි. තත්ථ ආරම්භථාති ආරම්භධාතුසඞ්ඛාතං වීරියං කරොථ. නික්කමථාති කොසජ්ජපක්ඛතො නික්ඛන්තත්තා නික්කමධාතුසඞ්ඛාතං තදුත්තරිං වීරියං කරොථ. යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙති යස්මා සීලසංවරො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා සතිසම්පජඤ්ඤන්ති ඉමෙසු ධම්මෙසු පතිට්ඨිතානං ජාගරියානුයොගවසෙන ආරම්භනික්කමධාතුයො සම්පජ්ජන්ති, තස්මා තථාභූතා සමථවිපස්සනාසඞ්ඛාතෙ අධිසීලසික්ඛාදිසඞ්ඛාතෙ වා භගවතො සාසනෙ යුත්තප්පයුත්තා හොථ. ධුනාථ මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරොති එවං පටිපජ්ජන්තා ච තෙධාතුඉස්සරස්ස මච්චුරාජස්ස වසං සත්තෙ නෙතීති තස්ස සෙනාසඞ්ඛාතං අබලං දුබ්බලං යථා නාම ථාමබලූපපන්නො කුඤ්ජරො නළෙහි කතං අගාරං ඛණෙනෙව විද්ධංසෙති, එවමෙව කිලෙසගණං ධුනාථ විධමථ විද්ධංසෙථාති අත්ථො.

එවං පන බුද්ධසාසනෙ උස්සාහං කරොන්තස්ස එකංසිකො ජාතිදුක්ඛස්ස සමතික්කමොති දස්සෙන්තො ‘‘යො ඉමස්මි’’න්තිආදිනා තතියං ගාථමාහ. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අභිභූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සංසරන්ති ¶ ¶ ආයස්මතො ගොතමත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො සිඛිම්හි භගවති පරිනිබ්බුතෙ තස්ස චිතකං දෙවමනුස්සෙසු පූජෙන්තෙසු අට්ඨහි චම්පකපුප්ඵෙහි චිතකං පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ගොතමොති ගොත්තවසෙනෙව අභිලක්ඛිතනාමො වයප්පත්තො සත්ථු ඤාතිසමාගමෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.47.6-10) –

‘‘ඣායමානස්ස ¶ භගවතො, සිඛිනො ලොකබන්ධුනො;

අට්ඨ චම්පකපුප්ඵානි, චිතකං අභිරොපයිං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, චිතපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො එකදිවසං ඤාතකෙහි ‘‘කස්මා, භන්තෙ, අම්හෙ පහාය පබ්බජිතො’’ති පුට්ඨො සංසාරෙ අත්තනා අනුභූතදුක්ඛඤ්චෙව ඉදානි අධිගතං නිබ්බානසුඛඤ්ච පකාසෙන්තො –

‘‘සංසරඤ්හි නිරයං අගච්ඡිස්සං, පෙතලොකමගමං පුනප්පුනං;

දුක්ඛමම්හිපි තිරච්ඡානයොනියං, නෙකධා හි වුසිතං චිරං මයා.

‘‘මානුසොපි ච භවොභිරාධිතො, සග්ගකායමගමං සකිං සකිං;

රූපධාතුසු අරූපධාතුසු, නෙවසඤ්ඤිසු අසඤ්ඤිසුට්ඨිතං.

‘‘සම්භවා සුවිදිතා අසාරකා, සඞ්ඛතා පචලිතා සදෙරිතා;

තං විදිත්වා මහමහත්තසම්භවං, සන්තිමෙව සතිමා සමජ්ඣග’’න්ති. –

තීහි ගාථාහි තෙසං ධම්මං දෙසෙසි.

තත්ථ සංසරන්ති අනාදිමති සංසාරෙ සංසරන්තො කම්මකිලෙසෙහි පඤ්චසු ගතීසු චවනුපපාතවසෙන අපරාපරං සංසරන්තොති අත්ථො. හීති නිපාතමත්තං. නිරයං අගච්ඡිස්සන්ති සඤ්ජීවාදිකං අට්ඨවිධං මහානිරයං, කුක්කුළාදිකං සොළසවිධං උස්සදනිරයඤ්ච පටිසන්ධිවසෙන උපගච්ඡිං ¶ . ‘‘පුනප්පුන’’න්ති ඉදං ඉධාපි ආනෙතබ්බං ¶ . පෙතලොකන්ති පෙත්තිවිසයං, ඛුප්පිපාසාදිභෙදං පෙතත්තභාවන්ති ¶ අත්ථො. අගමන්ති පටිසන්ධිවසෙන උපගච්ඡිං උපපජ්ජිං. පුනප්පුනන්ති අපරාපරං. දුක්ඛමම්හිපීති අඤ්ඤමඤ්ඤං තිඛිණකසාපතොදාභිඝාතාදිදුක්ඛෙහි දුස්සහායපි. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන හෙතං වුත්තං ‘‘දුක්ඛමම්හිපී’’ති. තිරච්ඡානයොනියන්ති මිගපක්ඛිආදිභෙදාය තිරච්ඡානයොනියං. නෙකධා හීති ඔට්ඨගොණගද්රභාදිවසෙන චෙව කාකබලාකකුලලාදිවසෙන ච අනෙකප්පකාරං අනෙකවාරඤ්ච චිරං දීඝමද්ධානං මයා වුසිතං නිච්චං උත්රස්තමානසතාදිවසෙන දුක්ඛං අනුභූතං. තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තසත්තො මහාමූළ්හතාය චිරතරං තත්ථෙව අපරාපරං පරිවත්තතීති දස්සනත්ථං ඉධ ‘‘චිර’’න්ති වුත්තං.

මානුසොපි ච භවොභිරාධිතොති මනුස්සත්තභාවොපි මයා තාදිසෙන කුසලකම්මුනා සමවායෙන අභිරාධිතො සාධිතො අධිගතො. කාණකච්ඡපොපමසුත්තමෙත්ථ (ම. නි. 3.252; සං. නි. 5.1117) උදාහරිතබ්බං. සග්ගකායමගමං සකිං සකින්ති සග්ගගතිසඞ්ඛාතං කාමාවචරදෙවකායං සකිං සකිං කදාචි කදාචි උපපජ්ජනවසෙන අගච්ඡිං. රූපධාතුසූති පුථුජ්ජනභවග්ගපරියොසානෙසු රූපභවෙසු අරූපධාතුසූති අරූපභවෙසු. නෙවසඤ්ඤිසු අසඤ්ඤිසුට්ඨිතන්ති රූපාරූපධාතූසු ච න කෙවලං සඤ්ඤීසු එව, අථ ඛො නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීසු අසඤ්ඤීසු ච උපපජ්ජ ඨිතං මයාති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. නෙවසඤ්ඤිග්ගහණෙන හෙත්ථ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීභවො ගහිතො. යදිපිමෙ ද්වෙ භවා රූපාරූපධාතුග්ගහණෙනෙව ගය්හන්ති, යෙ පන ඉතො බාහිරකා තත්ථ නිච්චසඤ්ඤිනො භවවිමොක්ඛසඤ්ඤිනො ච, තෙසං තස්සා සඤ්ඤාය මිච්ඡාභාවදස්සනත්ථං විසුං ගහිතාති දට්ඨබ්බං.

එවං ද්වීහි ගාථාහි භවමූලස්ස අනුපච්ඡින්නත්තා අනාදිමති සංසාරෙ අත්තනො වට්ටදුක්ඛානුභවං දස්සෙත්වා ඉදානි තදුපච්ඡෙදෙන විවට්ටසුඛානුභවං දස්සෙන්තො ‘‘සම්භවා’’තිආදිනා තතියං ගාථමාහ. තත්ථ සම්භවාති භවා. කාමභවාදයො එව හි හෙතුපච්චයසමවායෙන භවන්තීති ඉධ සම්භවාති වුත්තා. සුවිදිතාති විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය සුට්ඨු විදිතා. අසාරකාතිආදි තෙසං විදිතාකාරදස්සනං. තත්ථ අසාරකාති නිච්චසාරාදිසාරරහිතා. සඞ්ඛතාති සමෙච්ච සම්භුය්ය පච්චයෙහි ¶ කතා. පචලිතාති සඞ්ඛතත්තා එව උප්පාදජරාදීහි පකාරතො චලිතා අනවට්ඨිතා. සදෙරිතාති සදා සබ්බකාලං භඞ්ගෙන එරිතා, ඉත්තරා භඞ්ගගාමිනො පභඞ්ගුනොති අත්ථො. තං විදිත්වා ¶ මහමත්තසම්භවන්ති තං යථාවුත්තං සඞ්ඛතසභාවං අත්තසම්භවං අත්තනි සම්භූතං අත්තායත්තං ඉස්සරාදිවසෙන අපරායත්තං පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන අහං විදිත්වා තප්පටිපක්ඛභූතං සන්තිමෙව නිබ්බානමෙව මග්ගපඤ්ඤාසතියා සතිමා ¶ හුත්වා සමජ්ඣගං අධිගච්ඡිං අරියමග්ගභාවනාය අනුප්පත්තොති. එවං ථෙරො ඤාතකානං ධම්මදෙසනාමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

ගොතමත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යො පුබ්බෙ කරණීයානීති ආයස්මතො හාරිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ තස්ස චිතකපූජාය කයිරමානාය ගන්ධෙන පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා හාරිතොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ජාතිමානං නිස්සාය අඤ්ඤෙ වසලවාදෙන සමුදාචරති. සො භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිතොපි චිරපරිචිතත්තා වසලසමුදාචාරං න විස්සජ්ජි. අථෙකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සඤ්ජාතසංවෙගො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අත්තනො චිත්තප්පවත්තිං උපපරික්ඛන්තො මානුද්ධච්චවිග්ගහිතතං දිස්වා තං පහාය විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.63-67) –

‘‘චිතාසු කුරුමානාසු, නානාගන්ධෙ සමාහටෙ;

පසන්නචිත්තො සුමනො, ගන්ධමුට්ඨිමපූජයිං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, චිතකං යමපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, චිතපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහා ¶ පන හුත්වා විමුත්තිසුඛං අනුභවන්තො ‘‘යො පුබ්බෙ කරණීයානී’’තිආදිනා තීහි ගාථාහි භික්ඛූනං ඔවාදදානමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකාසි. තාසං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

හාරිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාපමිත්තෙති ¶ ¶ ආයස්මතො විමලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ සාධුකීළනදිවසෙසු වීතිවත්තෙසු සත්ථු සරීරං ගහෙත්වා උපාසකෙසු ඣාපනට්ඨානං ගච්ඡන්තෙසු සත්ථු ගුණෙ ආවජ්ජිත්වා පසන්නමානසො සුමනපුප්ඵෙහි පූජමකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බාරාණසියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විමලොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සොමමිත්තත්ථෙරං නිස්සාය සාසනෙ පබ්බජිත්වා තෙනෙව උස්සාහිතො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.58-62) –

‘‘නීහරන්තෙ සරීරම්හි, වජ්ජමානාසු භෙරිසු;

පසන්නචිත්තො සුමනො, පට්ටිපුප්ඵමපූජයිං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, දෙහපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො සහායස්ස භික්ඛුස්ස ඔවාදං දෙන්තො –

‘‘පාපමිත්තෙ විවජ්ජෙත්වා, භජෙය්යුත්තමපුග්ගලං;

ඔවාදෙ චස්ස තිට්ඨෙය්ය, පත්ථෙන්තො අචලං සුඛං.

‘‘පරිත්තං ¶ දාරුමාරුය්හ, යථා සීදෙ මහණ්ණවෙ;

එවං කුසීතමාගම්ම, සාධුජීවීපි සීදති;

තස්මා තං පරිවජ්ජෙය්ය, කුසීතං හීනවීරියං.

‘‘පවිවිත්තෙහි අරියෙහි, පහිතත්තෙහි ඣායිභි;

නිච්චං ආරද්ධවීරියෙහි, පණ්ඩිතෙහි සහාවසෙ’’ති. –

තත්ථ පාපමිත්තෙති අකල්යාණමිත්තෙ අසප්පුරිසෙ හීනවීරියෙ. විවජ්ජෙත්වාති තං අභජනවසෙන දූරතො වජ්ජෙත්වා. භජෙය්යුත්තමපුග්ගලන්ති සප්පුරිසං පණ්ඩිතං කල්යාණමිත්තං ඔවාදානුසාසනීගහණවසෙන ¶ සෙවෙය්ය. ඔවාදෙ චස්ස තිට්ඨෙය්යාති අස්ස කල්යාණමිත්තස්ස ඔවාදෙ අනුසිට්ඨියං යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජනවසෙන තිට්ඨෙය්ය. පත්ථෙන්තොති ආකඞ්ඛන්තො. අචලං සුඛන්ති නිබ්බානසුඛං ඵලසුඛඤ්ච. තම්පි හි අකුප්පභාවතො ‘‘අචල’’න්ති වුච්චති. සෙසං වුත්තත්ථමෙව.

විමලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.