අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > ථෙරගාථා-අට්ඨකථා-2

අලඞ්කතාතිආදිකා ¶ ¶ ආයස්මතො නාගසමාලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ගිම්හසමයෙ සූරියාතපසන්තත්තාය ¶ භූමියා ගච්ඡන්තං සත්ථාරං ¶ දිස්වා පසන්නමානසො ඡත්තං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා නාගසමාලොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ඤාතිසමාගමෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කිඤ්චි කාලං භගවතො උපට්ඨාකො අහොසි. සො එකදිවසං නගරං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො අලඞ්කතපටියත්තං අඤ්ඤතරං නච්චකිං මහාපථෙ තූරියෙසු වජ්ජන්තෙසු නච්චන්තිං දිස්වා, ‘‘අයං චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන කරජකායස්ස තථා තථා පරිවත්ති, අහො අනිච්චා සඞ්ඛාරා’’ති ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.37-48) –

‘‘අඞ්ගාරජාතා පථවී, කුක්කුළානුගතා මහී;

පදුමුත්තරො භගවා, අබ්භොකාසම්හි චඞ්කමි.

‘‘පණ්ඩරං ¶ ඡත්තමාදාය, අද්ධානං පටිපජ්ජහං;

තත්ථ දිස්වාන සම්බුද්ධං, විත්ති මෙ උපපජ්ජථ.

‘‘මරීචියොත්ථටා භූමි, අඞ්ගාරාව මහී අයං;

උපහන්ති මහාවාතා, සරීරස්සාසුඛෙපනා.

‘‘සීතං උණ්හං විහනන්තං, වාතාතපනිවාරණං;

පටිග්ගණ්හ ඉමං ඡත්තං, ඵස්සයිස්සාමි නිබ්බුතිං.

‘‘අනුකම්පකො කාරුණිකො, පදුමුත්තරො මහායසො;

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, පටිග්ගණ්හි තදා ජිනො.

‘‘තිංසකප්පානි දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

සතානං පඤ්චක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං.

‘‘පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

අනුභොමි සකං කම්මං, පුබ්බෙ සුකතමත්තනො.

‘‘අයං මෙ පච්ඡිමා ජාති, චරිමො වත්තතෙ භවො;

අජ්ජාපි සෙතච්ඡත්තං මෙ, සබ්බකාලං ධරීයති.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං ඡත්තමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඡත්තදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

‘‘අලඞ්කතා ¶ සුවසනා, මාලිනී චන්දනුස්සදා;

මජ්ඣෙ මහාපථෙ නාරී, තූරියෙ නච්චති නට්ටකී.

‘‘පිණ්ඩිකාය පවිට්ඨොහං, ගච්ඡන්තො නං උදික්ඛිසං;

අලඞ්කතං සුවසනං, මච්චුපාසංව ඔඩ්ඩිතං.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

‘‘තතො ¶ චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

චතූහි ගාථාහි අත්තනො පටිපත්තිකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ අලඞ්කතාති හත්ථූපගාදිආභරණෙහි අලඞ්කතගත්තා. සුවසනාති සුන්දරවසනා සොභනවත්ථනිවත්ථා. මාලිනීති මාලාධාරිනී පිළන්ධිතපුප්ඵමාලා. චන්දනුස්සදාති චන්දනානුලෙපලිත්තසරීරා. මජ්ඣෙ මහාපථෙ නාරී, තූරියෙ නච්චති නට්ටකීති යථාවුත්තට්ඨානෙ එකා නාරී නට්ටකී නාටකිත්ථී නගරවීථියා මජ්ඣෙ පඤ්චඞ්ගිකෙ තූරියෙ වජ්ජන්තෙ නච්චති, යථාපට්ඨපිතං නච්චං කරොති.

පිණ්ඩිකායාති භික්ඛාය. පවිට්ඨොහන්ති නගරං පවිට්ඨො අහං. ගච්ඡන්තො නං උදික්ඛිසන්ති නගරවීථියං ගච්ඡන්තො පරිස්සයපරිහරණත්ථං වීථිං ඔලොකෙන්තො තං නට්ටකිං ඔලොකෙසිං. කිං විය? මච්චුපාසංව ඔඩ්ඩිතන්ති යථා මච්චුස්ස මච්චුරාජස්ස පාසභූතො රූපාදිකො ඔඩ්ඩිතො ලොකෙ අනුවිචරිත්වා ඨිතො එකංසෙන සත්තානං අනත්ථාවහො, එවං ¶ සාපි අප්පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතානං අන්ධපුථුජ්ජනානං එකංසතො අනත්ථාවහාති මච්චුපාසසදිසී වුත්තා.

තතොති තස්මා මච්චුපාසසදිසත්තා. මෙති මය්හං. මනසීකාරො යොනිසො උදපජ්ජථාති ‘‘අයං අට්ඨිසඞ්ඝාතො න්හාරුසම්බන්ධො මංසෙන අනුපලිත්තො ඡවියා පටිච්ඡන්නො අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලො අනිච්චුච්ඡාදනපරිමද්දනභෙදනවිද්ධංසනධම්මො ඊදිසෙ විකාරෙ දස්සෙතී’’ති එවං යොනිසො මනසිකාරො උප්පජ්ජි. ආදීනවො පාතුරහූති එවං කායස්ස සභාවූපධාරණමුඛෙන තස්ස ච තංනිස්සිතානඤ්ච චිත්තචෙතසිකානං උදයබ්බයං සරසපභඞ්ගුතඤ්ච මනසි කරොතො තෙසු ච යක්ඛරක්ඛසාදීසු විය භයතො උපට්ඨහන්තෙසු තත්ථ මෙ අනෙකාකාරආදීනවො දොසො පාතුරහොසි. තප්පටිපක්ඛතො ච නිබ්බානෙ ආනිසංසො. නිබ්බිදා සමතිට්ඨථාති නිබ්බින්දනං ආදීනවානුපස්සනානුභාවසිද්ධං නිබ්බිදාඤාණං මම හදයෙ සණ්ඨාසි, මුහුත්තම්පි ¶ තෙසං රූපාරූපධම්මානං ගහණෙ චිත්තං නාහොසි, අඤ්ඤදත්ථු මුඤ්චිතුකාමතාදිවසෙන තත්ථ උදාසීනමෙව ජාතන්ති අත්ථො.

තතොති ¶ විපස්සනාඤාණතො පරං. චිත්තං විමුච්චි මෙති ලොකුත්තරභාවනාය වත්තමානාය මග්ගපටිපාටියා සබ්බකිලෙසෙහි මම චිත්තං විමුත්තං අහොසි. එතෙන ඵලුප්පත්තිං දස්සෙති. මග්ගක්ඛණෙ හි කිලෙසා විමුච්චන්ති නාම, ඵලක්ඛණෙ විමුත්තාති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

නාගසමාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අහං මිද්ධෙනාතිආදිකා ආයස්මතො භගුත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ තස්ස ධාතුයො පුප්ඵෙහි පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන නිම්මානරතීසු නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා භගූති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො අනුරුද්ධකිමිලෙහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා පබ්බජිත්වා බාලකලොණකගාමෙ වසන්තො එකදිවසං ථිනමිද්ධාභිභවං විනොදෙතුං විහාරතො නික්ඛම්ම චඞ්කමං අභිරුහන්තො පපතිත්වා ¶ තදෙව අඞ්කුසං කත්වා ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.49-57) –

‘‘පරිනිබ්බුතෙ භගවති, පදුමුත්තරෙ මහායසෙ;

පුප්ඵවටංසකෙ කත්වා, සරීරමභිරොපයිං.

‘‘තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, නිම්මානං අගමාසහං;

දෙවලොකගතො සන්තො, පුඤ්ඤකම්මං සරාමහං.

‘‘අම්බරා පුප්ඵවස්සො මෙ, සබ්බකාලං පවස්සති;

සංසරාමි මනුස්සෙ චෙ, රාජා හොමි මහායසො.

‘‘තහිං කුසුමවස්සො මෙ, අභිවස්සති සබ්බදා;

තස්සෙව පුප්ඵපූජාය, වාහසා සබ්බදස්සිනො.

‘‘අයං ¶ පච්ඡිමකො මය්හං, චරිමො වත්තතෙ භවො;

අජ්ජාපි පුප්ඵවස්සො මෙ, අභිවස්සති සබ්බදා.

‘‘සතසහස්සිතො ¶ කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, දෙහපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ඵලසුඛෙන නිබ්බානසුඛෙන ච වීතිනාමෙන්තො සත්ථාරා එකවිහාරං අනුමොදිතුං උපගතෙන – ‘‘කච්චි ත්වං, භික්ඛු, අප්පමත්තො විහරසී’’ති පුට්ඨො අත්තනො අප්පමාදවිහාරං නිවෙදෙන්තො –

‘‘අහං මිද්ධෙන පකතො, විහාරා උපනික්ඛමිං;

චඞ්කමං අභිරුහන්තො, තත්ථෙව පපතිං ඡමා.

‘‘ගත්තානි පරිමජ්ජිත්වා, පුනපාරුය්හ චඞ්කමං;

චඞ්කමෙ චඞ්කමිං සොහං, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතො.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

තත්ථ මිද්ධෙන පකතොති කායාලසියසඞ්ඛාතෙන අසත්තිවිඝාතසභාවෙන මිද්ධෙන අභිභූතො. විහාරාති සෙනාසනතො. උපනික්ඛමින්ති චඞ්කමිතුං නික්ඛමිං. තත්ථෙව පපතිං ඡමාති තත්ථෙව චඞ්කමසොපානෙ නිද්දාභිභූතතාය භූමියං නිපතිං. ගත්තානි පරිමජ්ජිත්වාති භූමියං පතනෙන පංසුකිතානි අත්තනො සරීරාවයවානි අනුමජ්ජිත්වා. පුනපාරුය්හ චඞ්කමන්ති ‘‘පතිතො දානාහ’’න්ති සඞ්කොචං අනාපජ්ජිත්වා පුනපි චඞ්කමට්ඨානං ආරුහිත්වා. අජ්ඣත්තං සුසමාහිතොති ගොචරජ්ඣත්තෙ කම්මට්ඨානෙ නීවරණවික්ඛම්භනෙන සුට්ඨු සමාහිතො එකග්ගචිත්තො හුත්වා චඞ්කමින්ති යොජනා. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉදමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසි.

භගුත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පරෙ ¶ ¶ චාතිආදිකා ආයස්මතො සභියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො කකුසන්ධස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිවාවිහාරාය ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො උපාහනං ¶ අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපෙ භගවති පරිනිබ්බුතෙ පතිට්ඨිතෙ සුවණ්ණචෙතියෙ ඡහි කුලපුත්තෙහි සද්ධිං අත්තසත්තමො සාසනෙ පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො ඉතරෙ ආහ – ‘‘මයං පිණ්ඩපාතාය ගච්ඡන්තො ජීවිතෙ සාපෙක්ඛා හොම, ජීවිතෙ සාපෙක්ඛෙන ච න සක්කා ලොකුත්තරධම්මං අධිගන්තුං, පුථුජ්ජනකාලඞ්කිරියා ච දුක්ඛා. හන්ද, මයං නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා පබ්බතං අභිරුය්හ කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛා සමණධම්මං කරොමා’’ති. තෙ තථා අකංසු.

අථ නෙසං මහාථෙරො උපනිස්සයසම්පන්නත්තා තදහෙව ඡළභිඤ්ඤො හුත්වා උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං උපනෙසි. ඉතරෙ – ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, කතකිච්චා තුම්හෙහි සද්ධිං සල්ලාපමත්තම්පි පපඤ්චො, සමණධම්මමෙව මයං කරිස්සාම, තුම්හෙ අත්තනා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමනුයුඤ්ජථා’’ති වත්වා පිණ්ඩපාතං පටික්ඛිපිංසු. ථෙරො නෙ සම්පටිච්ඡාපෙතුං අසක්කොන්තො අගමාසි.

තතො නෙසං එකො ද්වීහතීහච්චයෙන අභිඤ්ඤාපරිවාරං අනාගාමිඵලං සච්ඡිකත්වා තථෙව වත්වා තෙහි පටික්ඛිත්තො අගමාසි. තෙසු ඛීණාසවත්ථෙරො පරිනිබ්බායි, අනාගාමී සුද්ධාවාසෙසු උප්පජ්ජි. ඉතරෙ පුථුජ්ජනකාලඞ්කිරියමෙව කත්වා ඡසු කාමසග්ගෙසු අනුලොමපටිලොමතො දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ දෙවලොකා චවිත්වා එකො මල්ලරාජකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, එකො ගන්ධාරරාජකුලෙ, එකො බාහිරරට්ඨෙ, එකො රාජගහෙ එකිස්සා කුලදාරිකාය කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. ඉතරො අඤ්ඤතරිස්සා පරිබ්බාජිකාය කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. සා කිර අඤ්ඤතරස්ස ඛත්තියස්ස ධීතා, නං මාතාපිතරො – ‘‘අම්හාකං ධීතා සමයන්තරං ජානාතූ’’ති එකස්ස පරිබ්බාජකස්ස නිය්යාදයිංසු. අථෙකො පරිබ්බාජකො තාය සද්ධිං විප්පටිපජ්ජි. සා තෙන ගබ්භං ගණ්හි. තං ගබ්භිනිං දිස්වා පරිබ්බාජකා නික්කඩ්ඪිංසු. සා අඤ්ඤත්ථ ¶ ගච්ඡන්තී අන්තරාමග්ගෙ සභායං විජායි. තෙනස්ස සභියොත්වෙව නාමං අකාසි. සො වඩ්ඪිත්වා පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා නානාසත්ථානි උග්ගහෙත්වා ¶ මහාවාදී හුත්වා වාදප්පසුතො විචරන්තො අත්තනා සදිසං අදිස්වා නගරද්වාරෙ අස්සමං කාරෙත්වා ඛත්තියකුමාරාදයො සිප්පං සික්ඛාපෙන්තො විහරන්තො අත්තනො මාතුයා ඉත්ථිභාවං ජිගුච්ඡිත්වා ඣානං උප්පාදෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ උප්පන්නාය අභිසඞ්ඛරිත්වා දින්නෙ වීසතිපඤ්හෙ ගහෙත්වා තෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණෙ පුච්ඡි. තෙ චස්ස තෙසං පඤ්හානං අත්ථං බ්යාකාතුං නාසක්ඛිංසු. සභියසුත්තවණ්ණනායං (සු. නි. අට්ඨ. 2. සභියසුත්තවණ්ණනා) පන ¶ ‘‘සුද්ධාවාසබ්රහ්මා තෙ පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා අදාසී’’ති ආගතං.

යදා පන භගවා පවත්තවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන රාජගහං ආගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහාසි, තදා සභියො තත්ථ ගන්ත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා තෙ පඤ්හෙ පුච්ඡි. සත්ථා තස්ස තෙ පඤ්හෙ බ්යාකාසීති සබ්බං සභියසුත්තෙ (සු. නි. සභියසුත්තං) ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං. සභියො පන භගවතා තෙසු පඤ්හෙසු බ්යාකතෙසු පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.27-31) –

‘‘කකුසන්ධස්ස මුනිනො, බ්රාහ්මණස්ස වුසීමතො;

දිවාවිහාරං වජතො, අක්කමනමදාසහං.

‘‘ඉමස්මිංයෙව කප්පම්හි, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, අක්කමනස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහා පන හුත්වා දෙවදත්තෙ සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමන්තෙ දෙවදත්තපක්ඛිකානං භික්ඛූනං ඔවාදං දෙන්තො –

‘‘පරෙ ච න විජානන්ති, මයමෙත්ථ යමාමසෙ;

යෙ ච තත්ථ විජානන්ති, තතො සම්මන්ති මෙධගා.

‘‘යදා ච අවිජානන්තා, ඉරියන්ත්යමරා විය;

විජානන්ති ච යෙ ධම්මං, ආතුරෙසු අනාතුරා.

‘‘යං ¶ කිඤ්චි සිථිලං කම්මං, සංකිලිට්ඨඤ්ච යං වතං;

සඞ්කස්සරං බ්රහ්මචරියං, න තං හොති මහප්ඵලං.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො නූපලබ්භති;

ආරකා හොති සද්ධම්මා, නභං පුථවියා යථා’’ති. –

තත්ථ ¶ පරෙති පණ්ඩිතෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ – ‘‘අධම්මං ධම්මො’’ති ‘‘ධම්මං අධම්මො’’තිආදිභෙදකරවත්ථුදීපනවසෙන විවාදප්පසුතා පරෙ නාම. තෙ තත්ථ විවාදං කරොන්තා ‘‘මයං යමාමසෙ උපරමාම නස්සාම සතතං සමිතං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති න ජානන්ති. යෙ ච තත්ථ විජානන්තීති යෙ තත්ථ පණ්ඩිතා – ‘‘මයං මච්චුසමීපං ගච්ඡාමා’’ති විජානන්ති. තතො සම්මන්ති මෙධගාති එවඤ්හි තෙ ජානන්තා යොනිසොමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා මෙධගානං කලහානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති. අථ නෙසං තාය පටිපත්තියා තෙ මෙධගා සම්මන්ති. අථ වා පරෙ චාති යෙ සත්ථු ඔවාදානුසාසනියා අග්ගහණෙන සාසනතො බාහිරතාය පරෙ, තෙ යාව ‘‘මයං මිච්ඡාගාහං ගහෙත්වා එත්ථ ඉධ ලොකෙ ¶ සාසනස්ස පටිනිග්ගාහෙන යමාමසෙ වායමාමා’’ති න විජානන්ති, තාව විවාදා න වූපසම්මන්ති, යදා පන තස්ස ගාහස්ස විස්සජ්ජනවසෙන යෙ ච තත්ථ තෙසු විවාදප්පසුතෙසු අධම්මධම්මාදිකෙ අධම්මධම්මාදිතො යථාභූතං විජානන්ති, තතො තෙසං සන්තිකා තෙ පණ්ඩිතපුරිසෙ නිස්සාය විවාදසඞ්ඛාතා මෙධගා සම්මන්තීති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

යදාති යස්මිං කාලෙ. අවිජානන්තාති විවාදස්ස වූපසමූපායං, ධම්මාධම්මෙ වා යාථාවතො අජානන්තා. ඉරියන්ත්යමරා වියාති අමරා විය ජරාමරණං අතික්කන්තා විය උද්ධතා උන්නළා චපලා මුඛරා විප්පකිණ්ණවාචා හුත්වා වත්තන්ති චරන්ති විචරන්ති තදා විවාදො න වූපසම්මතෙව. විජානන්ති ච යෙ ධම්මං, ආතුරෙසු අනාතුරාති යෙ පන සත්ථු සාසනධම්මං යථාභූතං ජානන්ති, තෙ කිලෙසරොගෙන ආතුරෙසු සත්තෙසු අනාතුරා නික්කිලෙසා අනීඝා විහරන්ති, තෙසං වසෙන විවාදො අච්චන්තමෙව වූපසම්මතීති අධිප්පායො.

යං ¶ කිඤ්චි සිථිලං කම්මන්ති ඔලියිත්වා කරණෙන සිථිලගාහං කත්වා සාථලිභාවෙන කතං යං කිඤ්චි කුසලකම්මං. සංකිලිට්ඨන්ති වෙසීආදිකෙ අගොචරෙ චරණෙන, කුහනාදිමිච්ඡාජීවෙන වා සංකිලිට්ඨං වතසමාදානං. සඞ්කස්සරන්ති සඞ්කාහි සරිතබ්බං, විහාරෙ කිඤ්චි අසාරුප්පං සුත්වා – ‘‘නූන අසුකෙන කත’’න්ති පරෙහි අසඞ්කිතබ්බං, උපොසථකිච්චාදීසු අඤ්ඤතරකිච්චවසෙන සන්නිපතිතම්පි සඞ්ඝං දිස්වා, ‘‘අද්ධා ඉමෙ මම චරියං ඤත්වා මං උක්ඛිපිතුකාමා සන්නිපතිතා’’ති එවං අත්තනො වා ආසඞ්කාහි සරිතං උසඞ්කිතං පරිසඞ්කිතං. න තං හොතීති තං එවරූපං බ්රහ්මචරියං සමණධම්මකරණං තස්ස පුග්ගලස්ස මහප්ඵලං න හොති. තස්ස අමහප්ඵලභාවෙනෙව පච්චයදායකානම්පිස්ස න මහප්ඵලං හොති. තස්මා සල්ලෙඛවුත්තිනා භවිතබ්බං. සල්ලෙඛවුත්තිනො ච විවාදස්ස අවසරො එව නත්ථීති අධිප්පායො.

ගාරවො ¶ නූපලබ්භතීති අනුසාසනියා අපදක්ඛිණග්ගාහිභාවෙන ගරුකාතබ්බෙසු සබ්රහ්මචාරීසු යස්ස පුග්ගලස්ස ගාරවො ගරුකරණං න විජ්ජති. ආරකා හොති සද්ධම්මාති සො එවරූපො පුග්ගලො පටිපත්තිසද්ධම්මතොපි පටිවෙධසද්ධම්මතොපි දූරෙ හොති, න හි තං ගරූ සික්ඛාපෙන්ති, අසික්ඛියමානො අනාදියන්තො න පටිපජ්ජති, අප්පටිපජ්ජන්තො කුතො සච්චානි පටිවිජ්ඣිස්සතීති. තෙනාහ – ‘‘ආරකා හොති සද්ධම්මා’’ති. යථා කිං? ‘‘නභං පුථවියා යථා’’ති යථා නභං ආකාසං පුථවියා පථවීධාතුයා සභාවතො දූරෙ. න කදාචි සම්මිස්සභාවො. තෙනෙවාහ –

‘‘නභඤ්ච ¶ දූරෙ පථවී ච දූරෙ, පාරං සමුද්දස්ස තදාහු දූරෙ;

තතො හවෙ දූරතරං වදන්ති, සතඤ්ච ධම්මො අසතඤ්ච රාජා’’ති.(ජා. 2.21.414);

සභියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධිරත්ථූතිආදිකා ¶ ආයස්මතො නන්දකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාවිභවො සෙට්ඨි හුත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං භික්ඛුනොවාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා සතසහස්සග්ඝනිකෙන වත්ථෙන භගවන්තං පූජෙත්වා පණිධානමකාසි, සත්ථු බොධිරුක්ඛෙ පදීපපූජඤ්ච පවත්තෙති. සො තතො පට්ඨාය දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කකුසන්ධස්ස භගවතො කාලෙ කරවිකසකුණො හුත්වා මධුරකූජිතං කූජන්තො සත්ථාරං පදක්ඛිණං අකාසි. අපරභාගෙ මයූරො හුත්වා අඤ්ඤතරස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස වසනගුහාය ද්වාරෙ පසන්නමානසො දිවසෙ දිවසෙ තික්ඛත්තුං මධුරවස්සිතං වස්සි, එවං තත්ථ තත්ථ පුඤ්ඤානි කත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ සාවත්ථියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා නන්දකොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.22-26) –

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස ¶ බොධියා පාදපුත්තමෙ;

පසන්නචිත්තො සුමනො, තයො උක්කෙ අධාරයිං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, සොහං උක්කමධාරයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, උක්කදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහා පන හුත්වා විමුත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො සත්ථාරා භික්ඛුනීනං ඔවාදෙ ආණත්තො එකස්මිං උපොසථදිවසෙ පඤ්ච භික්ඛුනිසතානි එකොවාදෙනෙව අරහත්තං පාපෙසි. තෙන නං භගවා භික්ඛුනොවාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. අථෙකදිවසං ථෙරං සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරන්තං අඤ්ඤතරා පුරාණදුතියිකා ඉත්ථී කිලෙසවසෙන ඔලොකෙත්වා හසි. ථෙරො තස්සා තං කිරියං දිස්වා සරීරස්ස පටික්කූලවිභාවනමුඛෙන ධම්මං කථෙන්තො –

‘‘ධිරත්ථු පූරෙ දුග්ගන්ධෙ, මාරපක්ඛෙ අවස්සුතෙ;

නවසොතානි තෙ කායෙ, යානි සන්දන්ති සබ්බදා.

‘‘මා ¶ ¶ පුරාණං අමඤ්ඤිත්ථො, මාසාදෙසි තථාගතෙ;

සග්ගෙපි තෙ න රජ්ජන්ති, කිමඞ්ගං පන මානුසෙ.

‘‘යෙ ච ඛො බාලා දුම්මෙධා, දුම්මන්තී මොහපාරුතා;

තාදිසා තත්ථ රජ්ජන්ති, මාරඛිත්තම්හි බන්ධනෙ.

‘‘යෙසං රාගො ච දොසො ච, අවිජ්ජා ච විරාජිතා;

තාදී තත්ථ න රජ්ජන්ති, ඡින්නසුත්තා අබන්ධනා’’ති. – ගාථා අභාසි;

තත්ථ ධීති ජිගුච්ඡනත්ථෙ නිපාතො, රත්ථූති ර-කාරො පදසන්ධිකරො, ධී අත්ථු තං ජිගුච්ඡාමි තව ධික්කාරො හොතූති අත්ථො. පූරෙතිආදීනි තස්සා ධික්කාතබ්බභාවදීපනානි ආමන්තනවචනානි. පූරෙති අතිවිය ජෙගුච්ඡෙහි නානාකුණපෙහි නානාවිධඅසුචීහි සම්පුණ්ණෙ. දුග්ගන්ධෙති කුණපපූරිතත්තා එව සභාවදුග්ගන්ධෙ. මාරපක්ඛෙති යස්මා විසභාගවත්ථු අන්ධපුථුජ්ජනානං අයොනිසොමනසිකාරනිමිත්තතාය කිලෙසමාරං වඩ්ඪෙති, දෙවපුත්තමාරස්ස ච ඔතාරං පවිට්ඨං දෙති. තස්මා මාරස්ස පක්ඛො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘මාරපක්ඛෙ’’ති. අවස්සුතෙති සබ්බකාලං කිලෙසාවස්සවනෙන තහිං තහිං අසුචිනිස්සන්දනෙන ච අවස්සුතෙ. ඉදානිස්සා නවසොතානි තෙ කායෙ, යානි සන්දන්ති සබ්බදාති ‘‘අක්ඛිම්හා අක්ඛිගූථකො’’තිආදිනා (සු. නි. 199) වුත්තං අසුචිනො අවස්සවනට්ඨානං දස්සෙති.

එවං ¶ පන නවඡිද්දං ධුවස්සවං අසුචිභරිතං කායං යථාභූතං ජානන්තී මා පුරාණං අමඤ්ඤිත්ථොති පුරාණං අජානනකාලෙ පවත්තං හසිතලපිතං කීළිතං මා මඤ්ඤි, ‘‘ඉදානිපි එවං පටිපජ්ජිස්සතී’’ති මා චින්තෙහි. මාසාදෙසි තථාගතෙති යථා උපනිස්සයසම්පත්තියා පුරිමකා බුද්ධසාවකා ආගතා, යථා වා තෙ සම්මාපටිපත්තියා ගතා පටිපන්නා, යථා ච රූපාරූපධම්මානං තථලක්ඛණං තථධම්මෙ ච අරියසච්චානි ආගතා අධිගතා අවබුද්ධා, තථා ඉමෙපීති එවං තථා ආගමනාදිඅත්ථෙන තථාගතෙ අරියසාවකෙ පකතිසත්තෙ විය අවඤ්ඤාය කිලෙසවසෙන ච ¶ උපසඞ්කමමානා මාසාදෙසි. අනාසාදෙතබ්බතාය කාරණමාහ. සග්ගෙපි තෙ න රජ්ජන්ති, කිමඞ්ගං පන මානුසෙති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙනාපි අක්ඛානෙන පරියොසාපෙතුං අසක්කුණෙය්යසුඛෙ සග්ගෙපි තෙ සාවකබුද්ධා න රජ්ජන්ති, සඞ්ඛාරෙසු ආදීනවස්ස සුපරිදිට්ඨත්තා රාගං න ජනෙන්ති, කිමඞ්ගං පන මීළ්හරාසිසදිසෙ මානුසෙ කාමගුණෙ, තත්ථ න රජ්ජන්තීති වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

යෙ ච ඛොති යෙ පන බාල්යප්පයොගතො බාලා, ධම්මොජපඤ්ඤාය අභාවතො දුම්මෙධා, අසුභෙ සුභානුපස්සනෙන දුචින්තිතචින්තිතාය දුම්මන්තී, මොහෙන අඤ්ඤාණෙන සබ්බසො පටිච්ඡාදිතචිත්තතාය මොහපාරුතා ¶ තාදිසා තථාරූපා අන්ධපුථුජ්ජනා, තත්ථ තස්මිං ඉත්ථිසඤ්ඤිතෙ, මාරඛිත්තම්හි බන්ධනෙ මාරෙන ඔඩ්ඩිතෙ මාරපාසෙ, රජ්ජන්ති රත්තා ගිද්ධා ගධිතා මුච්ඡිතා අජ්ඣොපන්නා තිට්ඨන්ති.

විරාජිතාති යෙසං පන ඛීණාසවානං තෙලඤ්ජනරාගො විය දුම්මොචනීයසභාවො රාගො සපත්තො විය ලද්ධොකාසො දුස්සනසභාවො දොසො අඤ්ඤාණසභාවා අවිජ්ජා ච අරියමග්ගවිරාගෙන සබ්බසො විරාජිතා පහීනා සමුච්ඡින්නා, තාදිසා අග්ගමග්ගසත්ථෙන ඡින්නභවනෙත්තිසුත්තා තතො එව කත්ථචිපි බන්ධනාභාවතො අබන්ධනා තත්ථ තස්මිං යථාවුත්තෙ මාරපාසෙ න රජ්ජන්ති. එවං ථෙරො තස්සා ඉත්ථියා ධම්මං කථෙත්වා ගතො.

නන්දකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චපඤ්ඤාසාතිආදිකා ආයස්මතො ජම්බුකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො තිස්සස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ ¶ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සම්මාසම්බොධිං සද්දහන්තො බොධිරුක්ඛං වන්දිත්වා බීජනෙන පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සාසනෙ පබ්බජිත්වා අඤ්ඤතරෙන උපාසකෙන කාරිතෙ ආරාමෙ ආවාසිකො හුත්වා විහරති තෙන ¶ උපට්ඨීයමානො. අථෙකදිවසං එකො ඛීණාසවත්ථෙරො ලූඛචීවරධරො කෙසොහරණත්ථං අරඤ්ඤතො ගාමාභිමුඛො ආගච්ඡති, තං දිස්වා සො උපාසකො ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා කප්පකෙන කෙසමස්සූනි ඔහාරාපෙත්වා පණීතභොජනං භොජෙත්වා සුන්දරානි චීවරානි දත්වා ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, වසථා’’ති වසාපෙති. තං දිස්වා ආවාසිකො ඉස්සාමච්ඡෙරපකතො ඛීණාසවත්ථෙරං ආහ – ‘‘වරං තෙ, භික්ඛු, ඉමිනා පාපුපාසකෙන උපට්ඨීයමානස්ස එවං ඉධ වසනතො අඞ්ගුලීහි කෙසෙ ලුඤ්චිත්වා අචෙලස්ස සතො ගූථමුත්තාහාරජීවන’’න්ති. එවඤ්ච පන වත්වා තාවදෙව වච්චකුටිං පවිසිත්වා පායාසං වඩ්ඪෙන්තො විය හත්ථෙන ගූථං වඩ්ඪෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා යාවදත්ථං ඛාදි, මුත්තඤ්ච පිවි. ඉමිනා නියාමෙන යාවතායුකං ඨත්වා කාලඞ්කත්වා නිරයෙ පච්චිත්වා පුන ගූථමුත්තාහාරො වසිත්වා තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන මනුස්සෙසු උප්පන්නොපි පඤ්ච ජාතිසතානි නිගණ්ඨො හුත්වා ගූථභක්ඛො අහොසි.

පුන ¶ ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මනුස්සයොනියං නිබ්බත්තමානොපි අරියූපවාදබලෙන දුග්ගතකූලෙ නිබ්බත්තිත්වා ථඤ්ඤං වා ඛීරං වා සප්පිං වා පායමානො, තං ඡඩ්ඩෙත්වා මුත්තමෙව පිවති, ඔදනං භොජියමානො, තං ඡඩ්ඩෙත්වා ගූථමෙව ඛාදති, එවං ගූථමුත්තපරිභොගෙන වඩ්ඪන්තො වයප්පත්තොපි තදෙව පරිභුඤ්ජති. මනුස්සා තතො වාරෙතුං අසක්කොන්තා පරිච්චජිංසු. සො ඤාතකෙහි පරිච්චත්තො නග්ගපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා න න්හායති, රජොජල්ලධරො කෙසමස්සූනි ලුඤ්චිත්වා අඤ්ඤෙ ඉරියාපථෙ පටික්ඛිපිත්වා එකපාදෙන තිට්ඨති, නිමන්තනං න සාදියති, මාසොපවාසං අධිට්ඨාය පුඤ්ඤත්ථිකෙහි දින්නං භොජනං මාසෙ මාසෙ එකවාරං කුසග්ගෙන ගහෙත්වා දිවා ජිව්හග්ගෙන ලෙහති, රත්තියං පන ‘‘අල්ලගූථං සප්පාණක’’න්ති අඛාදිත්වා සුක්ඛගූථමෙව ඛාදති, එවං කරොන්තස්ස පඤ්චපඤ්ඤාසවස්සානි වීතිවත්තානි මහාජනො ‘‘මහාතපො පරමප්පිච්ඡො’’ති මඤ්ඤමානො තන්නින්නො තප්පොණො අහොසි.

අථ භගවා තස්ස හදයබ්භන්තරෙ ඝටෙ පදීපං විය අරහත්තූපනිස්සයං පජ්ජලන්තං දිස්වා සයමෙව තත්ථ ගන්ත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, එහිභික්ඛූපසම්පදාය ලද්ධූපසම්පදං විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන ධම්මපදෙ ¶ ‘‘මාසෙ මාසෙ කුසග්ගෙනා’’ති ගාථාවණ්ණනාය (ධ. ප. අට්ඨ. 1.ජම්බුකත්ථෙරවත්ථු) වුත්තනයෙන ¶ වෙදිතබ්බො. අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො පරිනිබ්බානකාලෙ ‘‘ආදිතො මිච්ඡා පටිපජ්ජිත්වාපි සම්මාසම්බුද්ධං නිස්සාය සාවකෙන අධිගන්තබ්බං මයා අධිගත’’න්ති දස්සෙන්තො –

‘‘පඤ්චපඤ්ඤාසවස්සානි, රජොජල්ලමධාරයිං;

භුඤ්ජන්තො මාසිකං භත්තං, කෙසමස්සුං අලොචයිං.

‘‘එකපාදෙන අට්ඨාසිං, ආසනං පරිවජ්ජයිං;

සුක්ඛගූථානි ච ඛාදිං, උද්දෙසඤ්ච න සාදියිං.

‘‘එතාදිසං කරිත්වාන, බහුං දුග්ගතිගාමිනං;

වුය්හමානො මහොඝෙන, බුද්ධං සරණමාගමං.

‘‘සරණගමනං පස්ස, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

තත්ථ පඤ්චපඤ්ඤාසවස්සානි, රජොජල්ලමධාරයින්ති නග්ගපබ්බජ්ජූපගමනෙන න්හානපටික්ඛෙපතො පඤ්චාධිකානි පඤ්ඤාසවස්සානි සරීරෙ ලග්ගං ආගන්තුකරෙණුසඞ්ඛාතං රජො, සරීරමලසඞ්ඛාතං ජල්ලඤ්ච කායෙන ධාරෙසිං. භුඤ්ජන්තො මාසිකං භත්තන්ති රත්තියං ගූථං ඛාදන්තො ලොකවඤ්චනත්ථං මාසොපවාසිකො නාම හුත්වා පුඤ්ඤත්ථිකෙහි දින්නං භොජනං මාසෙ මාසෙ එකවාරං ජිව්හග්ගෙ පඨනවසෙන භුඤ්ජන්තො අලොචයින්ති තාදිසච්ඡාරිකාපක්ඛෙපෙන සිථිලමූලං කෙසමස්සුං අඞ්ගුලීහි ලුඤ්චාපෙසිං.

එකපාදෙන ¶ අට්ඨාසිං, ආසනං පරිවජ්ජයින්ති සබ්බෙන සබ්බං ආසනං නිසජ්ජං පරිවජ්ජෙසිං, තිට්ඨන්තො ච උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා එකෙනෙව පාදෙන අට්ඨාසිං. උද්දෙසන්ති නිමන්තනං. උදිස්සකතන්ති කෙචි. න සාදියින්ති න සම්පටිච්ඡිං පටික්ඛිපින්ති අත්ථො.

එතාදිසං කරිත්වාන, බහුං දුග්ගතිගාමිනන්ති එතාදිසං එවරූපං විපාකනිබ්බත්තනකං දුග්ගතිගාමිනං බහුං පාපකම්මං පුරිමජාතීසු ඉධ ච කත්වා උප්පාදෙත්වා. වුය්හමානො ¶ මහොඝෙනාති කාමොඝාදිනා මහතා ඔඝෙන විසෙසතො දිට්ඨොඝෙන අපායසමුද්දං පතිආකඩ්ඪියමානො, බුද්ධං සරණමාගමන්ති තාදිසෙන පුඤ්ඤකම්මච්ඡිද්දෙන කිච්ඡෙන මනුස්සත්තභාවං ලභිත්වා ඉදානි පුඤ්ඤබලෙන බුද්ධං ‘‘සරණ’’න්ති ආගමාසිං, ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’ති අවෙච්චපසාදෙන සත්ථරි පසීදිං. සරණගමනං පස්ස, පස්ස ධම්මසුධම්මතන්ති ආයතනගතං මම සරණගමනං පස්ස, පස්ස සාසනධම්මස්ස ¶ ච සුධම්මතං යොහං තථාමිච්ඡාපටිපන්නොපි එකොවාදෙනෙව සත්ථාරා එදිසං සම්පත්තිං සම්පාපිතො. ‘‘තිස්සො විජ්ජා’’තිආදිනා තං සම්පත්තිං දස්සෙති තෙනාහ (අප. ථෙර 2.46.17-21) –

‘‘තිස්සස්සාහං භගවතො, බොධිරුක්ඛමවන්දියං;

පග්ගය්හ බීජනිං තත්ථ, සීහාසනමබීජහං.

‘‘ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, සීහාසනමබීජහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බීජනාය ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ජම්බුකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ස්වාගතං වතාතිආදිකා ආයස්මතො සෙනකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො මොරහත්ථෙන භගවන්තං පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උරුවෙලකස්සපත්ථෙරස්ස භගිනියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, සෙනකොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො ඝරාවාසං වසති. තෙන ච සමයෙන මහාජනො සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ ඵග්ගුනමාසෙ උත්තරඵග්ගුනනක්ඛත්තෙ උස්සවං අනුභවන්තො ගයායං තිත්ථාභිසෙකං කරොති. තෙන තං උස්සවං ¶ ‘‘ගයාඵග්ගූ’’ති වදන්ති. අථ භගවා තාදිසෙ උස්සවදිවසෙ වෙනෙය්යානුකම්පාය ගයාතිත්ථසමීපෙ විහරති, මහාජනොපි තිත්ථාභිසෙකාධිප්පායෙන තතො ¶ තතො තං ඨානං උපගච්ඡති. තස්මිං ඛණෙ සෙනකොපි තිත්ථාභිසෙකත්ථං තං ඨානං උපගතො සත්ථාරං ධම්මං දෙසෙන්තං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.9-16) –

‘‘මොරහත්ථං ¶ ගහෙත්වාන, උපෙසිං ලොකනායකං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, මොරහත්ථමදාසහං.

‘‘ඉමිනා මොරහත්ථෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

නිබ්බායිංසු තයො අග්ගී, ලභාමි විපුලං සුඛං.

‘‘අහො බුද්ධො අහො ධම්මො, අහො නො සත්ථුසම්පදා;

දත්වානහං මොරහත්ථං, ලභාමි විපුලං සුඛං.

‘‘තියග්ගී නිබ්බුතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

සබ්බාසවා පරික්ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, මොරහත්ථස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො උදානවසෙන –

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, ගයායං ගයඵග්ගුයා;

යං අද්දසාසිං සම්බුද්ධං, දෙසෙන්තං ධම්මමුත්තමං.

‘‘මහප්පභං ගණාචරියං, අග්ගපත්තං විනායකං;

සදෙවකස්ස ලොකස්ස, ජිනං අතුලදස්සනං.

‘‘මහානාගං මහාවීරං, මහාජුතිමනාසවං;

සබ්බාසවපරික්ඛීණං, සත්ථාරමකුතොභයං.

‘‘චිරසඞ්කිලිට්ඨං ¶ වත මං, දිට්ඨිසන්දානබන්ධිතං;

විමොචයි සො භගවා, සබ්බගන්ථෙහි සෙනක’’න්ති. –

තත්ථ ස්වාගතං වත මෙ ආසීති මයා සුට්ඨු ආගතං වත ආසි. මම වා සුන්දරං වත ආගමනං ආසි. ගයායන්ති ගයාතිත්ථසමීපෙ. ගයඵග්ගුයාති ‘‘ගයාඵග්ගූ’’ති ලද්ධවොහාරෙ ඵග්ගුනමාසස්ස උත්තරඵග්ගුනීනක්ඛත්තෙ. ‘‘ය’’න්තිආදි ස්වාගතභාවස්ස කාරණදස්සනං. තත්ථ යන්ති යස්මා. අද්දසාසින්ති අද්දක්ඛිං. සම්බුද්ධන්ති සම්මා සාමං සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්බුද්ධං. දෙසෙන්තං ධම්මමුත්තමන්ති උත්තමං අග්ගං සබ්බසෙට්ඨං එකන්තනිය්යානිකං ධම්මං වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං භාසන්තං.

මහප්පභන්ති මහතියා සරීරප්පභාය ඤාණප්පභාය ච සමන්නාගතං. ගණාචරියන්ති භික්ඛුපරිසාදීනං ගණානං උත්තමෙන දමථෙන ආචාරසික්ඛාපනෙන ගණාචරියං. අග්ගභූතානං සීලාදීනං ¶ ගුණානං අධිගමෙන අග්ගප්පත්තං. දෙවමනුස්සාදීනං පරමෙන විනයෙන විනයනතො, සයං නායකරහිතත්තා ච විනායකං. කෙනචි අනභිභූතො හුත්වා සකලං ලොකං අභිභවිත්වා ඨිතත්තා, පඤ්චන්නම්පි මාරානං ජිතත්තා ච සදෙවකස්ස ලොකස්ස ජිනං සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගජිනං, බාත්තිංසවරමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනාදිපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිගුණපටිමණ්ඩිතධම්මකායතාය ච ¶ සදෙවකෙන ලොකෙන අපරිමෙය්යදස්සනතාය අසදිසදස්සනතාය ච අතුලදස්සනං.

ගතිබලපරක්කමාදිසම්පත්තියා මහානාගසදිසත්තා, නාගෙසුපි ඛීණාසවෙසු මහානුභාවතාය ච මහානාගං. මාරසෙනාවිමථනතො මහාවික්කන්තතාය ච මහාවීරං. මහාජුතින්ති මහාපතාපං මහාතෙජන්ති අත්ථො. නත්ථි එතස්ස චත්තාරොපි ආසවාති අනාසවං. සබ්බෙ ආසවා සවාසනා පරික්ඛීණා එතස්සාති සබ්බාසවපරික්ඛීණං. කාමං සාවකබුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා ච ඛීණාසවාව, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා එව පන සවාසනෙ ආසවෙ ඛෙපෙන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘අනාසව’’න්ති වත්වා පුන ‘‘සබ්බාසවපරික්ඛීණ’’න්ති වුත්තං. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බෙ ආසවා සවාසනා පරික්ඛීණා එතස්සාති සබ්බාසවපරික්ඛීණ’’න්ති. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං වෙනෙය්යානං අනුසාසනතො සත්ථාරං, චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදතාය කුතොචිපි ¶ භයාභාවතො අකුතොභයං, එවරූපං සම්මාසම්බුද්ධං යං යස්මා අද්දසාසිං, තස්මා ස්වාගතං වත මෙ ආසීති යොජනා.

ඉදානි සත්ථු දස්සනෙන අත්තනා ලද්ධගුණං දස්සෙන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – කඤ්ජියපුණ්ණලාබු විය තක්කභරිතචාටි විය වසාපීතපිලොතිකා විය ච සංකිලෙසවත්ථූහි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ චිරකාලං සංකිලිට්ඨං. ගද්දුලබන්ධිතං විය ථම්භෙ සාරමෙයං සක්කායථම්භෙ දිට්ඨිසන්දානෙන, දිට්ඨිබන්ධනෙන බන්ධිතං බද්ධං, තතො විමොචෙන්තො ච අභිජ්ඣාදීහි සබ්බගන්ථෙ හි මං සෙනකං අරියමග්ගහත්ථෙන, විමොචයි වත සො භගවා මය්හං සත්ථාති භගවති අභිප්පසාදං පවෙදෙති.

සෙනකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යො දන්ධකාලෙතිආදිකා ආයස්මතො සම්භූතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ චන්දභාගාය නදියා ¶ තීරෙ කින්නරයොනියං නිබ්බත්තො. එකදිවසං අඤ්ඤතරං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා පසන්නමානසො වන්දිත්වා කතඤ්ජලී අජ්ජුනපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා සම්භූතොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො භගවතො පරිනිබ්බානස්ස පච්ඡා ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො ¶ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.28-36) –

‘‘චන්දභාගානදීතීරෙ, අහොසිං කින්නරො තදා;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, සයම්භුං අපරාජිතං.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, වෙදජාතො කතඤ්ජලී;

ගහෙත්වා අජ්ජුනං පුප්ඵං, සයම්භුං අභිපූජයිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා කින්නරං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘ඡත්තිසක්ඛත්තුං ¶ දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

දසක්ඛත්තුං චක්කවත්තී, මහාරජ්ජමකාරයිං.

‘‘පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

සුඛෙත්තෙ වප්පිතං බීජං, සයම්භුම්හි අහො මම.

‘‘කුසලං විජ්ජතෙ මය්හං, පබ්බජිං අනගාරියං;

පූජාරහො අහං අජ්ජ, සක්යපුත්තස්ස සාසනෙ.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො වස්සසතපරිනිබ්බුතෙ භගවති වෙසාලිකෙසු වජ්ජිපුත්තකෙසු දස වත්ථූනි පග්ගය්හ ඨිතෙසු කාකණ්ඩකපුත්තෙන යසත්ථෙරෙන උස්සාහිතෙහි සත්තසතෙහි ඛීණාසවෙහි තං දිට්ඨිං භින්දිත්වා සද්ධම්මං පග්ගණ්හන්තෙහි ධම්මවිනයසඞ්ගහෙ කතෙ තෙසං වජ්ජිපුත්තකානං උද්ධම්මඋබ්බිනයදීපනෙ ධම්මසංවෙගෙන ථෙරො –

‘‘යො දන්ධකාලෙ තරති, තරණීයෙ ච දන්ධයෙ;

අයොනිසංවිධානෙන, බාලො දුක්ඛං නිගච්ඡති.

‘‘තස්සත්ථා පරිහායන්ති, කාළපක්ඛෙව චන්දිමා;

ආයසක්යඤ්ච පප්පොති, මිත්තෙහි ච විරුජ්ඣති.

‘‘යො ¶ දන්ධකාලෙ දන්ධෙති, තරණීයෙ ච තාරයෙ;

යොනිසො සංවිධානෙන, සුඛං පප්පොති පණ්ඩිතො.

‘‘තස්සත්ථා පරිපූරෙන්ති, සුක්කපක්ඛෙව චන්දිමා;

යසො කිත්තිඤ්ච පප්පොති, මිත්තෙහි න විරුජ්ඣතී’’ති. –

ඉමා ගාථා භණන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ යො දන්ධකාලෙ තරතීති කිස්මිඤ්චි කත්තබ්බවත්ථුස්මිං – ‘‘කප්පති නු ඛො, න නු ඛො කප්පතී’’ති විනයකුක්කුච්චෙ උප්පන්නෙ යාව වියත්තං විනයධරං පුච්ඡිත්වා තං කුක්කුච්චං න විනොදෙති, තාව දන්ධකාලෙ තස්ස කිච්චස්ස දන්ධායිතබ්බසමයෙ තරති මද්දිත්වා වීතික්කමං කරොති. තරණීයෙ ච දන්ධයෙති ගහට්ඨස්ස තාව සරණගමනසීලසමාදානාදිකෙ, පබ්බජිතස්ස වත්තපටිවත්තකරණාදිකෙ ¶ සමථවිපස්සනානුයොගෙ ච තරිතබ්බෙ සම්පත්තෙ සීඝං තං කිච්චං අනනුයුඤ්ජිත්වා – ‘‘ආගමනමාසෙ පක්ඛෙ වා කරිස්සාමී’’ති දන්ධායෙය්ය, තං කිච්චං අකරොන්තොව කාලං වීතිනාමෙය්ය. අයොනිසංවිධානෙනාති එවං දන්ධායිතබ්බෙ තරන්තො තරිතබ්බෙ ච දන්ධායන්තො අනුපායසංවිධානෙන උපායසංවිධානාභාවෙන බාලො, මන්දබුද්ධිකො පුග්ගලො, සම්පති ආයතිඤ්ච දුක්ඛං අනත්ථං පාපුණාති.

තස්සත්ථා පරිහායන්තීති තස්ස තථාරූපස්ස පුග්ගලස්ස දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදා අත්ථා කාළපක්ඛෙ චන්දිමා විය, පරිහායන්ති දිවසෙ ¶ දිවසෙ පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡන්ති. ‘‘අසුකො පුග්ගලො අස්සද්ධො අප්පසන්නො කුසීතො හීනවීරියො’’තිආදිනා. ආයසක්යං විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බතං පප්පොති පාපුණාති. මිත්තෙහි ච විරුජ්ඣතීති ‘‘එවං පටිපජ්ජ, මා එවං පටිපජ්ජා’’ති ඔවාදදායකෙහි කල්යාණමිත්තෙහි ‘‘අවචනීයා මය’’න්ති ඔවාදස්ස අනාදානෙනෙව විරුද්ධො නාම හොති.

සෙසගාථාද්වයස්ස වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කෙචි පනෙත්ථ – ‘‘තරති දන්ධයෙ’’තිපදානං අත්ථභාවෙන භාවනාචිත්තස්ස පග්ගහනිග්ගහෙ උද්ධරන්ති. තං පච්ඡිමගාථාසු යුජ්ජති. පුරිමා හි ද්වෙ ගාථා පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය චරිතබ්බං සමණධම්මං අකත්වා කුක්කුච්චපකතතාය දස වත්ථූනි දීපෙත්වා සඞ්ඝෙන නික්කඩ්ඪිතෙ වජ්ජිපුත්තකෙ සන්ධාය ථෙරෙන වුත්තා. පච්ඡිමා පන අත්තසදිසෙ සම්මා පටිපන්නෙ සකත්ථං නිප්ඵාදෙත්වා ඨිතෙති.

සම්භූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උභයෙනාතිආදිකා ¶ ආයස්මතො රාහුලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සික්ඛාකාමානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ¶ සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා සෙනාසනවිසොධනවිජ්ජොතනාදිකං උළාරං පුඤ්ඤං කත්වා පණිධානමකාසි. සො තතො චවිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අම්හාකං බොධිසත්තං පටිච්ච යසොධරාය දෙවියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා රාහුලොති ලද්ධනාමො මහතා ඛත්තියපරිවාරෙන වඩ්ඪි, තස්ස පබ්බජ්ජාවිධානං ඛන්ධකෙ (මහාව. 105) ආගතමෙව. සො පබ්බජිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි සුලද්ධොවාදො පරිපක්කඤාණො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.68-85) –

‘‘පදුමුත්තරස්ස භගවතො, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

සත්තභූමම්හි පාසාදෙ, ආදාසං සන්ථරිං අහං.

‘‘ඛීණාසවසහස්සෙහි, පරිකිණ්ණො මහාමුනි;

උපාගමි ගන්ධකුටිං, ද්විපදින්දො නරාසභො.

‘‘විරොචෙන්තො ගන්ධකුටිං, දෙවදෙවො නරාසභො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ ඨිතො සත්ථා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යෙනායං ජොතිතා සෙය්යා, ආදාසොව සුසන්ථතො;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘සොණ්ණමයා රූපිමයා, අථො වෙළුරියාමයා;

නිබ්බත්තිස්සන්ති පාසාදා, යෙ කෙචි මනසො පියා.

‘‘චතුසට්ඨික්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

සහස්සක්ඛත්තුං චක්කවත්තී, භවිස්සති අනන්තරා.

‘‘එකවීසතිකප්පම්හි, විමලො නාම ඛත්තියො;

චාතුරන්තො විජිතාවී, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘නගරං රෙණුවතී නාම, ඉට්ඨකාහි සුමාපිතං;

ආයාමතො තීණි සතං, චතුරස්සසමායුතං.

‘‘සුදස්සනො නාම පාසාදො, විස්සකම්මෙන මාපිතො;

කූටාගාරවරූපෙතො, සත්තරතනභූසිතො.

‘‘දසසද්දාවිවිත්තං ¶ තං, විජ්ජාධරසමාකුලං;

සුදස්සනංව නගරං, දෙවතානං භවිස්සති.

‘‘පභා ¶ නිග්ගච්ඡතෙ තස්ස, උග්ගච්ඡන්තෙව සූරියෙ;

විරොචෙස්සති තං නිච්චං, සමන්තා අට්ඨයොජනං.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තුසිතා සො චවිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

ගොතමස්ස භගවතො, අත්රජො සො භවිස්සති.

‘‘සචෙවසෙය්ය අගාරං, චක්කවත්තී භවෙය්ය සො;

අට්ඨානමෙතං යං තාදී, අගාරෙ රතිමජ්ඣගා.

‘‘නික්ඛමිත්වා අගාරම්හා, පබ්බජිස්සති සුබ්බතො;

රාහුලො නාම නාමෙන, අරහා සො භවිස්සති.

‘‘කිකීව අණ්ඩං රක්ඛෙය්ය, චාමරී විය වාලධිං;

නිපකො සීලසම්පන්නො, මමං රක්ඛි මහාමුනි.

‘‘තස්සාහං ධම්මමඤ්ඤාය, විහාසිං සාසනෙ රතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘උභයෙනෙව ¶ සම්පන්නො, රාහුලභද්දොති මං විදූ;

යඤ්චම්හි පුත්තො බුද්ධස්ස, යඤ්ච ධම්මෙසු චක්ඛුමා.

‘‘යඤ්ච මෙ ආසවා ඛීණා, යඤ්ච නත්ථි පුනබ්භවො;

අරහා දක්ඛිණෙය්යොම්හි, තෙවිජ්ජො අමතද්දසො.

‘‘කාමන්ධා ජාලපච්ඡන්නා, තණ්හාඡදනඡාදිතා;

පමත්තබන්ධුනා බද්ධා, මච්ඡාව කුමිනාමුඛෙ.

‘‘තං ¶ කාමං අහමුජ්ඣිත්වා, ඡෙත්වා මාරස්ස බන්ධනං;

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො’’ති. –

තත්ථ උභයෙනෙව සම්පන්නොති ජාතිසම්පදා, පටිපත්තිසම්පදාති උභයසම්පත්තියාපි සම්පන්නො සමන්නාගතො. රාහුලභද්දොති මං විදූති ‘‘රාහුලභද්දො’’ති මං සබ්රහ්මචාරිනො සඤ්ජානන්ති. තස්ස හි ¶ ජාතසාසනං සුත්වා බොධිසත්තෙන ‘‘රාහු ජාතො, බන්ධනං ජාත’’න්ති වුත්තවචනං උපාදාය සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘රාහුලො’’ති නාමං ගණ්හි. තත්ථ ආදිතො පිතරා වුත්තපරියායමෙව ගහෙත්වා ආහ – ‘‘රාහුලභද්දොති මං විදූ’’ති. භද්දොති ච පසංසාවචනමෙතං.

ඉදානි තං උභයසම්පත්තිං දස්සෙතුං ‘‘යඤ්චම්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යන්ති යස්මා. ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො. අම්හි පුත්තො බුද්ධස්සාති සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔරසපුත්තො අම්හි. ධම්මෙසූති ලොකියෙසු ලොකුත්තරෙසු ච ධම්මෙසු, චතුසච්චධම්මෙසූති අත්ථො. චක්ඛුමාති මග්ගපඤ්ඤාචක්ඛුනා චක්ඛුමා ච අම්හීති යොජෙතබ්බං.

පුන අපරාපරෙහිපි පරියායෙහි අත්තනි උභයසම්පත්තිං දස්සෙතුං – ‘‘යඤ්ච මෙ ආසවා ඛීණා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ දක්ඛිණෙය්යොති දක්ඛිණාරහො. අමතද්දසොති නිබ්බානස්ස දස්සාවී. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉදානි යාය විජ්ජාසම්පත්තියා ච විමුත්තිසම්පත්තියා ච අභාවෙන සත්තකායො කුමිනෙ බන්ධමච්ඡා විය සංසාරෙ පරිවත්තති, තං උභයසම්පත්තිං අත්තනි දස්සෙතුං ‘‘කාමන්ධා’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ කාමෙහි කාමෙසු වා අන්ධාති කාමන්ධා. ‘‘ඡන්දො රාගො’’තිආදිවිභාගෙහි (චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 8) කිලෙසකාමෙහි රූපාදීසු වත්ථුකාමෙසු අනාදීනවදස්සිතාය අන්ධීකතා. ජාලපච්ඡන්නාති සකලං භවත්තයං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතෙන විසත්තිකාජාලෙන පකාරතො ඡන්නා පලිගුණ්ඨිතා. තණ්හාඡදනඡාදිතාති තතො එව තණ්හාසඞ්ඛාතෙන ඡදනෙන ඡාදිතා නිවුතා සබ්බසො පටිකුජ්ජිතා. පමත්තබන්ධුනා බද්ධා, මච්ඡාව කුමිනාමුඛෙති කුමිනාමුඛෙ මච්ඡබන්ධානං මච්ඡපසිබ්බකමුඛෙ බද්ධා මච්ඡා විය පමත්තබන්ධුනා මාරෙන ¶ යෙන ¶ කාමබන්ධනෙන බද්ධා ඉමෙ සත්තා තතො න නිගච්ඡන්ති අන්තොබන්ධනගතාව හොන්ති.

තං තථාරූපං කාමං බන්ධනභූතං උජ්ඣිත්වා පුබ්බභාගපටිපත්තියා පහාය කිලෙසමාරස්ස බන්ධනං ඡෙත්වා, පුන අරියමග්ගසත්ථෙන අනවසෙසතො සමුච්ඡින්දිත්වා තතො එව අවිජ්ජාසඞ්ඛාතෙන මූලෙන සමූලං, කාමතණ්හාදිකං තණ්හං අබ්බුය්හ උද්ධරිත්වා සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහාභාවතො, සීතිභූතො සඋපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා නිබ්බුතො, අහං අස්මි හොමීති අත්ථො.

රාහුලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ජාතරූපෙනාතිආදිකා ¶ ආයස්මතො චන්දනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්තො සුදස්සනං නාම පච්චෙකබුද්ධං පබ්බතන්තරෙ වසන්තං දිස්වා පසන්නමානසො කුටජපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං විභවසම්පන්නෙ කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා චන්දනොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ඝරාවාසං වසන්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සොතාපන්නො අහොසි. සො එකං පුත්තං ලභිත්වා ඝරාවාසං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො සත්ථාරං වන්දිතුං සාවත්ථිං ආගතො සුසානෙ වසති. තස්ස ආගතභාවං සුත්වා පුරාණදුතියිකා අලඞ්කතපටියත්තා දාරකං ආදාය මහතා පරිවාරෙන ථෙරස්ස සන්තිකං ගච්ඡති – ‘‘ඉත්ථිකුත්තාදීහි නං පලොභෙත්වා උප්පබ්බාජෙස්සාමී’’ති. ථෙරො තං ආගච්ඡන්තිං දූරතොව දිස්වා ‘‘ඉදානිස්සා අවිසයො භවිස්සාමී’’ති යථාරද්ධං විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.37-43) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ ¶ , වසලො නාම පබ්බතො;

බුද්ධො සුදස්සනො නාම, වසතෙ පබ්බතන්තරෙ.

‘‘පුප්ඵං හෙමවන්තං මය්හ, වෙහාසං අගමාසහං;

තත්ථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, ඔඝතිණ්ණමනාසවං.

‘‘පුප්ඵං කුටජමාදාය, සිරෙ කත්වාන අඤ්ජලිං;

බුද්ධස්ස අභිරොපෙසිං, සයම්භුස්ස මහෙසිනො.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා ආකාසෙ ඨත්වා තස්සා ධම්මං දෙසෙත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙත්වා සයං අත්තනා පුබ්බෙ වසිතට්ඨානමෙව ගතො. සහායභික්ඛූහි – ‘‘විප්පසන්නානි ඛො තෙ, ආවුසො, ඉන්ද්රියානි, කච්චි තයා සච්චානි පටිවිද්ධානී’’ති පුට්ඨො –

‘‘ජාතරූපෙන සඤ්ඡන්නා, දාසීගණපුරක්ඛතා;

අඞ්කෙන පුත්තමාදාය, භරියා මං උපාගමි.

‘‘තඤ්ච ¶ ¶ දිස්වාන ආයන්තිං, සකපුත්තස්ස මාතරං;

අලඞ්කතං සුවසනං, මච්චුපාසංව ඔඩ්ඩිතං.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමාහි ගාථාහි අත්තනො පටිපත්තිං කථෙන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ ජාතරූපෙන සඤ්ඡන්නාති ජාතරූපමයෙන සීසූපගාදිඅලඞ්කාරෙන අලඞ්කරණවසෙන පටිච්ඡාදිතසරීරා, සබ්බාභරණභූසිතාති අත්ථො. දාසීගණපුරක්ඛතාති යථාරහං අලඞ්කතපටියත්තෙන අත්තනො දාසිගණෙන ¶ පුරතො කතා පරිවාරිතාති අත්ථො. අඞ්කෙන පුත්තමාදායාති ‘‘අපි නාම පුත්තම්පි දිස්වා ගෙහස්සිතසාතො භවෙය්යා’’ති පුත්තං අත්තනො අඞ්කෙන ගහෙත්වා.

ආයන්තින්ති ආගච්ඡන්තිං. සකපුත්තස්ස මාතරන්ති මම ඔරසපුත්තස්ස ජනනිං, මය්හං පුරාණදුතියිකන්ති අත්ථො. සබ්බමිදං ථෙරො අත්තනො කාමරාගසමුච්ඡෙදං බහුමඤ්ඤන්තො වදති. යොනිසො උදපජ්ජථාති ‘‘එවරූපාපි නාම සම්පත්ති ජරාබ්යාධිමරණෙහි අභිභුය්යති, අහො සඞ්ඛාරා අනිච්චා අධුවා අනස්සාසිකා’’ති එවං යොනිසොමනසිකාරො උප්පජ්ජි. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

චන්දනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධම්මො හවෙතිආදිකා ආයස්මතො ධම්මිකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ මිගලුද්දකො හුත්වා එකදිවසං අරඤ්ඤායතනෙ දෙවපරිසාය සත්ථු ධම්මං දෙසෙන්තස්ස ‘‘ධම්මො එසො වුච්චතී’’ති දෙසනාය නිමිත්තං ගණ්හි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ධම්මිකොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ජෙතවනපටිග්ගහණෙ ලද්ධප්පසාදො පබ්බජිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං ගාමකාවාසෙ ආවාසිකො හුත්වා විහරන්තො ¶ ආගන්තුකානං භික්ඛූනං වත්තාවත්තෙසු උජ්ඣානබහුලො අක්ඛමො අහොසි. තෙන භික්ඛූ තං විහාරං ඡඩ්ඩෙත්වා පක්කමිංසු. සො එකකොව අහොසි. විහාරසාමිකො උපාසකො තං කාරණං සුත්වා භගවතො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා තං භික්ඛුං පක්කොසෙත්වා තමත්ථං පුච්ඡිත්වා තෙන ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ – ‘‘නායං ඉදානෙව අක්ඛමො, පුබ්බෙපි අක්ඛමො අහොසී’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො රුක්ඛධම්මං (ජා. 1.1.74) කථෙත්වා උපරි තස්ස ඔවාදං දෙන්තො –

‘‘ධම්මො ¶ ¶ හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාති;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී.

‘‘න හි ධම්මො අධම්මො ච, උභො සමවිපාකිනො;

අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගතිං.

‘‘තස්මා හි ධම්මෙසු කරෙය්ය ඡන්දං, ඉති මොදමානො සුගතෙන තාදිනා;

ධම්මෙ ඨිතා සුගතවරස්ස සාවකා, නීයන්ති ධීරා සරණවරග්ගගාමිනො.

‘‘විප්ඵොටිතො ගණ්ඩමූලො, තණ්හාජාලො සමූහතො;

චන්දො යථා දොසිනා පුණ්ණමාසිය’’න්ති. – චතස්සො ගාථා අභාසි;

තත්ථ ධම්මොති ලොකියලොකුත්තරො සුචරිතධම්මො. රක්ඛතීති අපායදුක්ඛතො රක්ඛති, සංසාරදුක්ඛතො ච විවට්ටූපනිස්සයභූතො රක්ඛතියෙව. ධම්මචාරින්ති තං ධම්මං චරන්තං පටිපජ්ජන්තං. සුචිණ්ණොති සුට්ඨු චිණ්ණො කම්මඵලානි සද්දහිත්වා සක්කච්චං චිත්තීකත්වා උපචිතො. සුඛන්ති ලොකියලොකුත්තරසුඛං. තත්ථ ලොකියං තාව කාමාවචරාදිභෙදො ධම්මො යථාසකං සුඛං දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ උපපජ්ජෙ වා අපරෙ වා පරියායෙ ආවහති නිප්ඵාදෙති, ඉතරං පන විවට්ටූපනිස්සයෙ ඨත්වා චිණ්ණො පරම්පරාය ආවහතීති වත්තුං වට්ටති අනුපනිස්සයස්ස තදභාවතො. එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරීති ධම්මචාරී පුග්ගලො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ තංනිමිත්තං දුග්ගතිං න ගච්ඡතීති එසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ ආනිසංසො උද්රයොති අත්ථො.

යස්මා ¶ ධම්මෙනෙව සුගතිගමනං, අධම්මෙනෙව ච දුග්ගතිගමනං, තස්මා ‘‘ධම්මො අධම්මො’’ති ඉමෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අසංකිණ්ණඵලාති දස්සෙතුං ‘‘න හි ධම්මො’’තිආදිනා දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ අධම්මොති ධම්මපටිපක්ඛො දුච්චරිතං. සමවිපාකිනොති සදිසවිපාකා සමානඵලා.

තස්මාති ¶ යස්මා ධම්මාධම්මානං අයං යථාවුත්තො විපාකභෙදො, තස්මා. ඡන්දන්ති කත්තුකම්යතාඡන්දං. ඉති මොදමානො සුගතෙන තාදිනාති ඉති එවං වුත්තප්පකාරෙන ඔවාදදානෙන සුගතෙන සම්මග්ගතෙන සම්මාපටිපන්නෙන ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවප්පත්තියා තාදිනාමවතා හෙතුභූතෙන මොදමානො ¶ තුට්ඨිං ආපජ්ජමානො ධම්මෙසු ඡන්දං කරෙය්යාති යොජනා. එත්තාවතා වට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි විවට්ටං දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මෙ ඨිතා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යස්මා සුගතස්ස වරස්ස සුගතෙසු ච වරස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවකා තස්ස ධම්මෙ ඨිතා ධීරා අතිවිය අග්ගභූතසරණගාමිනො තෙනෙව සරණගමනසඞ්ඛාතෙ ධම්මෙ ඨිතභාවෙන සකලවට්ටදුක්ඛතොපි නීයන්ති නිස්සරන්ති, තස්මා හි ධම්මෙසු කරෙය්ය ඡන්දන්ති.

එවං සත්ථාරා තීහි ගාථාහි ධම්මෙ දෙසිතෙ දෙසනානුසාරෙන යථානිසින්නොව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.44-50) –

‘‘මිගලුද්දො පුරෙ ආසිං, අරඤ්ඤෙ විපිනෙ අහං;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතං.

‘‘චතුසච්චං පකාසෙන්තං, දෙසෙන්තං අමතං පදං;

අස්සොසිං මධුරං ධම්මං, සිඛිනො ලොකබන්ධුනො.

‘‘ඝොසෙ චිත්තං පසාදෙසිං, අසමප්පටිපුග්ගලෙ;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, උත්තරිං දුත්තරං භවං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤමලභිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඝොසසඤ්ඤායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

තථා අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො. අරහත්තං පන පත්වා අත්තනා අධිගතං විසෙසං සත්ථු නිවෙදෙන්තො චරිමගාථාය අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ ¶ විප්ඵොටිතොති විධුතො, මග්ගඤාණෙන පටිනිස්සට්ඨොති අත්ථො. ගණ්ඩමූලොති අවිජ්ජා. සා හි ගණ්ඩති සවති. ‘‘ගණ්ඩොති ඛො, භික්ඛු, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.103; අ. නි. 6.23; 8.56; 9.15; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 137) එවං සත්ථාරා වුත්තස්ස දුක්ඛමූලයොගතො, කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො, උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපක්කපභිජ්ජනතො ච, ගණ්ඩාභිධානස්ස උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකස්ස ¶ මූලං කාරණං තණ්හාජාලො සමූහතොති තණ්හාසඞ්ඛාතො ජාලො මග්ගෙන සමුග්ඝාටිතො. සො ඛීණසංසාරො න චත්ථි කිඤ්චනන්ති සො අහං එවං පහීනතණ්හාවිජ්ජතාය පරික්ඛීණසංසාරො පහීනභවමූලත්තා එව න චත්ථි, න ච උපලබ්භති රාගාදිකිඤ්චනං. චන්දො යථා දොසිනා පුණ්ණමාසියන්ති යථා නාම චන්දො අබ්භමහිකාදිදොසරහිතො පුණ්ණමාසියං පරිපුණ්ණකාලෙ එවං අහම්පි අරහත්තාධිගමෙන අපෙතරාගාදිකිඤ්චනො පරිපුණ්ණධම්මකොට්ඨාසො අහොසින්ති.

ධම්මිකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යදා ¶ බලාකාතිආදිකා ආයස්මතො සප්පකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ මහානුභාවො නාගරාජා හුත්වා නිබ්බත්තො සම්භවස්ස නාම පච්චෙකබුද්ධස්ස අබ්භොකාසෙ සමාපත්තියා නිසින්නස්ස මහන්තං පදුමං ගහෙත්වා උපරිමුද්ධනි ධාරෙන්තො පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සප්පකොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පත්තො භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අජකරණියා ¶ නාම නදියා තීරෙ ලෙණගිරිවිහාරෙ වසන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.78-83) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, රොමසො නාම පබ්බතො;

බුද්ධොපි සම්භවො නාම, අබ්භොකාසෙ වසී තදා.

‘‘භවනා නික්ඛමිත්වාන, පදුමං ධාරයිං අහං;

එකාහං ධාරයිත්වාන, භවනං පුනරාගමිං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං බුද්ධමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

සො අරහත්තං පත්වා සත්ථාරං වන්දිතුං සාවත්ථිං ආගතො ඤාතීහි උපට්ඨීයමානො තත්ථ කතිපාහං ¶ වසිත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා ඤාතකෙ සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙත්වා යථාවුත්තට්ඨානමෙව ගන්තුකාමො අහොසි. තං ඤාතකා ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, වසථ, මයං පටිජග්ගිස්සාමා’’ති යාචිංසු. සො ගමනාකාරං දස්සෙත්වා ඨිතො අත්තනා වසිතට්ඨානකිත්තනාපදෙසෙන විවෙකාභිරතිං පකාසෙන්තො –

‘‘යදා බලාකා සුචිපණ්ඩරච්ඡදා, කාළස්ස මෙඝස්ස භයෙන තජ්ජිතා;

පලෙහිති ආලයමාලයෙසිනී, තදා නදී අජකරණී රමෙති මං.

‘‘යදා බලාකා සුවිසුද්ධපණ්ඩරා, කාළස්ස මෙඝස්ස භයෙන තජ්ජිතා;

පරියෙසති ලෙණමලෙණදස්සිනී, තදා නදී අජකරණී රමෙති මං.

‘‘කං නු තත්ථ න රමෙන්ති, ජම්බුයො උභතො තහිං;

සොභෙන්තී ආපගාකූලං, මම ලෙණස්ස පච්ඡතො.

‘‘තාමතමදසඞ්ඝසුප්පහීනා ¶ ¶ , භෙකා මන්දවතී පනාදයන්ති;

නාජ්ජ ගිරිනදීහි විප්පවාසසමයො,

ඛෙමා අජකරණී සිවා සුරම්මා’’ති. – චතස්සො ගාථා අභාසි;

තත්ථ යදාති යස්මිං කාලෙ. බලාකාති බලාකාසකුණිකා. සුචිපණ්ඩරච්ඡදාති සුචිසුද්ධධවලපක්ඛා. කාළස්ස මෙඝස්ස භයෙන තජ්ජිතාති ජලභාරභරිතතාය කාළස්ස අඤ්ජනගිරිසන්නිකාසස්ස පාවුස්සකමෙඝස්ස ගජ්ජතො වුට්ඨිභයෙන නිබ්බිජ්ජිතා භිංසාපිතා. පලෙහිතීති ගොචරභූමිතො උප්පතිත්වා ගමිස්සති. ආලයන්ති නිලයං අත්තනො කුලාවකං. ආලයෙසිනීති තත්ථ ආලයනං නිලීයනමෙව ඉච්ඡන්තී. තදා නදී අජකරණී රමෙති මන්ති තස්මිං පාවුස්සකකාලෙ අජකරණීනාමිකා නදී නවොදකස්ස පූරා හාරහාරිනී කුලඞ්කසා මං රමෙති මම චිත්තං ආරාධෙතීති උතුපදෙසවිසෙසකිත්තනාපදෙසෙන විවෙකාභිරතිං පකාසෙසි.

සුවිසුද්ධපණ්ඩරාති සුට්ඨු විසුද්ධපණ්ඩරවණ්ණා, අසම්මිස්සවණ්ණා සබ්බසෙතාති අත්ථො. පරියෙසතීති මග්ගති. ලෙණන්ති වසනට්ඨානං. අලෙණදස්සිනීති වසනට්ඨානං අපස්සන්තී. පුබ්බෙ නිබද්ධවසනට්ඨානස්ස අභාවෙන අලෙණදස්සිනී, ඉදානි පාවුස්සකකාලෙ මෙඝගජ්ජිතෙන ආහිතගබ්භා පරියෙසති ලෙණන්ති නිබද්ධවසනට්ඨානං කුලාවකං කරොතීති අත්ථො.

කං නු තත්ථ…පෙ… පච්ඡතොති මම වසනකමහාලෙණස්ස පච්ඡතො පච්ඡාභාගෙ ආපගාකූලං අජකරණීනදියා උභතොතීරං තහිං තහිං ඉතො චිතො ච සොභෙන්තියො නිච්චකාලං ඵලභාරනමිතසාඛා ¶ සිනිද්ධපණ්ණච්ඡායා ජම්බුයො තත්ථ තස්මිං ඨානෙ කං නාම සත්තං න රමෙන්ති නු, සබ්බං රමෙන්තියෙව.

තාමතමදසඞ්ඝසුප්පහීනාති ¶ අමතං වුච්චති අගදං, තෙන මජ්ජන්තීති අමතමදා, සප්පා, තෙසං සඞ්ඝො අමතමදසඞ්ඝො, තතො සුට්ඨු පහීනා අපගතා. භෙකා මණ්ඩූකියො, මන්දවතී සරවතියො, පනාදයන්ති තං ඨානං මධුරෙන වස්සිතෙන නින්නාදයන්ති. නාජ්ජ ¶ ගිරිනදීහි විප්පවාසසමයොති අජ්ජ එතරහි අඤ්ඤාහිපි පබ්බතෙය්යාහි නදීහි විප්පවාසසමයො න හොති, විසෙසතො පන වාළමච්ඡසුසුමාරාදිවිරහිතතො ඛෙමා අජකරණී නදී. සුන්දරතලතිත්ථපුලිනසම්පත්තියා සිවා. සුට්ඨු රම්මා රමණීයා, තස්මා තත්ථෙව මෙ මනො රමතීති අධිප්පායො.

එවං පන වත්වා ඤාතකෙ විස්සජ්ජෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතො. සුඤ්ඤාගාරාභිරතිදීපනෙන ඉදමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

සප්පකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පබ්බජින්තිආදිකා ආයස්මතො මුදිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො එකං මඤ්චමදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මුදිතොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පාපුණි. තෙන ච සමයෙන තං කුලං රඤ්ඤා කෙනචිදෙව කරණීයෙන පලිබුද්ධං අහොසි. මුදිතො රාජභයාභීතො පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨො අඤ්ඤතරස්ස ඛීණාසවත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං උපගච්ඡි. ථෙරො තස්ස භීතභාවං ඤත්වා ‘‘මා භායී’’ති සමස්සාසෙසි. සො ‘‘කිත්තකෙන නු ඛො, භන්තෙ, කාලෙන ඉදං මෙ භයං වූපසමෙස්සතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සත්තට්ඨමාසෙ අතික්කමිත්වා’’ති වුත්තෙ – ‘‘එත්තකං කාලං අධිවාසෙතුං න සක්කොමි, පබ්බජිස්සාමහං, භන්තෙ, පබ්බාජෙථ ම’’න්ති ජීවිතරක්ඛණත්ථං පබ්බජ්ජං යාචි. ථෙරො තං පබ්බාජෙසි. සො පබ්බජිත්වා සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො භයෙ වූපසන්තෙපි සමණධම්මංයෙව ¶ ¶ රොචෙන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො – ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා ඉමස්මා වසනගබ්භා බහි න නික්ඛමිස්සාමී’’තිආදිනා පටිඤ්ඤං කත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.36.30-33) –

‘‘විපස්සිනො භගවතො, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

එකං මඤ්චං මයා දින්නං, පසන්නෙන සපාණිනා.

‘‘හත්ථියානං අස්සයානං, දිබ්බයානං සමජ්ඣගං;

තෙන මඤ්චකදානෙන, පත්තොම්හි ආසවක්ඛයං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං මඤ්චමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, මඤ්චදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තො සහායභික්ඛූහි අධිගතං පුච්ඡිතො අත්තනො පටිපන්නාකාරං කථෙන්තො –

‘‘පබ්බජිං ¶ ජීවිකත්ථොහං, ලද්ධාන උපසම්පදං;

තතො සද්ධං පටිලභිං, දළ්හවීරියො පරක්කමිං.

‘‘කාමං භිජ්ජතුයං කායො, මංසපෙසී විසීයරුං;

උභො ජණ්ණුකසන්ධීහි, ජඞ්ඝායො පපතන්තු මෙ.

‘‘නාසිස්සං න පිවිස්සාමි, විහාරා ච න නික්ඛමෙ;

නපි පස්සං නිපාතෙස්සං, තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙ.

‘‘තස්ස මෙවං විහරතො, පස්ස වීරියපරක්කමං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

තත්ථ ජීවිකත්ථොති ජීවිකාය අත්ථිකො ජීවිකප්පයොජනො. ‘‘එත්ථ පබ්බජිත්වා නිබ්භයො සුඛෙන අකිලමන්තො ජීවිස්සාමී’’ති එවං ජීවිකත්ථාය පබ්බජින්ති අත්ථො. ලද්ධාන උපසම්පදන්ති පඨමං සාමණෙරපබ්බජ්ජායං ඨිතො ¶ ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන උපසම්පදං ලභිත්වා. තතො සද්ධං පටිලභින්ති තතො උපසම්පන්නකාලතො පට්ඨාය කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තො ද්වෙ මාතිකා, තිස්සො අනුමොදනා, එකච්චං සුත්තං, සමථකම්මට්ඨානං, විපස්සනාවිධිඤ්ච උග්ගණ්හන්තො බුද්ධාදීනං මහානුභාවතං ¶ දිස්වා – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’ති රතනත්තයෙ සද්ධං පටිලභිං. දළ්හවීරියො පරක්කමින්ති එවං පටිලද්ධසද්ධො හුත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව සච්චපටිවෙධාය දළ්හවීරියො ථිරවීරියො හුත්වා පරක්කමිං, අකුසලානං ධම්මානං පහානාය කුසලානං ධම්මානං උපසම්පදාය සම්මදෙව පදහිං.

යථා පන පරක්කමිං, තං දස්සෙතුං ‘‘කාම’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ කාමන්ති යථාකාමං එකංසතො වා භිජ්ජතු. අයං කායොති අයං මම පූතිකායො, ඉමිනා වීරියපතාපෙන භිජ්ජති චෙ, භිජ්ජතු ඡින්නභින්නං හොතු. මංසපෙසී විසීයරුන්ති ඉමිනා දළ්හපරක්කමෙන ඉමස්මා කායා මංසපෙසියො විසීයන්ති චෙ, විසීයන්තු ඉතො චිතො විද්ධංසන්තු. උභො ජණ්ණුකසන්ධීහි, ජඞ්ඝායො පපතන්තු මෙති උභොහි ජණ්ණුකසන්ධීහි සහ මම උභො ජඞ්ඝායො සත්ථියො ඌරුබන්ධතො භිජ්ජිත්වා භූමියං පපතන්තු. ‘‘ම’’න්තිපි පාඨො, සො එවත්ථො. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

මුදිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.