📜

5. පඤ්චකනිපාතො

1. රාජදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පඤ්චකනිපාතෙ ¶ ¶ භික්ඛු සිවථිකං ගන්ත්වාතිආදිකා ආයස්මතො රාජදත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො, තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො, ඉතො චතුද්දසෙ කප්පෙ බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ ¶ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො, එකදිවසං කෙනචිදෙව කරණීයෙන වනන්තං උපගතො තත්ථ අඤ්ඤතරං පච්චෙකබුද්ධං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නං දිස්වා පසන්නමානසො සුපරිසුද්ධං අම්බාටකඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං සත්ථවාහකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස මහාරාජං වෙස්සවණං ආරාධෙත්වා පටිලද්ධභාවතො මාතාපිතරො රාජදත්තොති නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ආදාය වාණිජ්ජවසෙන රාජගහං අගමාසි. තෙන ච සමයෙන රාජගහෙ අඤ්ඤතරා ගණිකා අභිරූපා දස්සනීයා පරමසොභග්ගයොගතො දිවසෙ දිවසෙ සහස්සං ලභති. අථ සො සත්ථවාහපුත්තො දිවසෙ දිවසෙ තස්සා ගණිකාය සහස්සං දත්වා සංවාසං කප්පෙන්තො නචිරස්සෙව සබ්බං ධනං ඛෙපෙත්වා දුග්ගතො හුත්වා ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි අලභන්තො ඉතො චිතො ච පරිබ්භමන්තො සංවෙගප්පත්තො අහොසි. සො එකදිවසං උපාසකෙහි සද්ධිං වෙළුවනං අගමාසි.

තෙන ච සමයෙන සත්ථා මහතියා පරිසාය පරිවුතො ධම්මං දෙසෙන්තො නිසින්නො හොති. සො පරිසපරියන්තෙ නිසීදිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ධුතඞ්ගානි සමාදියිත්වා සුසානෙ වසති. තදා අඤ්ඤතරොපි සත්ථවාහපුත්තො සහස්සං දත්වා තාය ගණිකාය සහ වසති. සා ච ගණිකා තස්ස හත්ථෙ මහග්ඝරතනං දිස්වා ලොභං උප්පාදෙත්වා අඤ්ඤෙහි ධුත්තපුරිසෙහි තං මාරාපෙත්වා තං රතනං ගණ්හි. අථ තස්ස සත්ථවාහපුත්තස්ස මනුස්සා තං පවත්තිං සුත්වා ඔචරකමනුස්සෙ පෙසෙසුං. තෙ රත්තියං තස්සා ගණිකාය ඝරං පවිසිත්වා ඡවිආදීනි අනුපහච්චෙව තං මාරෙත්වා සිවථිකාය ඡඩ්ඩෙසුං. රාජදත්තත්ථෙරො අසුභනිමිත්තං ගහෙතුං සුසානෙ විචරන්තො තස්සා ගණිකාය කළෙවරං ¶ පටික්කුලතො මනසි කාතුං උපගතො කතිපයවාරෙ යොනිසො මනසි කත්වා අචිරමතභාවතො සොණසිඞ්ගාලාදීහි අනුපහතඡවිතාය විසභාගවත්ථුතාය ච අයොනිසො ¶ මනසිකරොන්තො, තත්ථ කාමරාගං උප්පාදෙත්වා සංවිග්ගතරමානසො අත්තනො චිත්තං පරිභාසිත්වා මුහුත්තං එකමන්තං අපසක්කිත්වා ආදිතො උපට්ඨිතං අසුභනිමිත්තමෙව ගහෙත්වා යොනිසො මනසිකරොන්තො ඣානං උප්පාදෙත්වා තං ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා තාවදෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.55-59) –

‘‘විපිනෙ බුද්ධං දිස්වාන, සයම්භුං අපරාජිතං;

අම්බාටකං ගහෙත්වාන, සයම්භුස්ස අදාසහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිසොමනස්සජාතො –

315.

‘‘භික්ඛු ¶ සිවථිකං ගන්ත්වා, අද්දස ඉත්ථිමුජ්ඣිතං;

අපවිද්ධං සුසානස්මිං, ඛජ්ජන්තිං කිමිහී ඵුටං.

316.

‘‘යඤ්හි එකෙ ජිගුච්ඡන්ති, මතං දිස්වාන පාපකං;

කාමරාගො පාතුරහු, අන්ධොව සවතී අහුං.

317.

‘‘ඔරං ඔදනපාකම්හා, තම්හා ඨානා අපක්කමිං;

සතිමා සම්පජානොහං, එකමන්තං උපාවිසිං.

318.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

319.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ ¶ භික්ඛු සිවථිකං ගන්ත්වාති සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛනතො භික්ඛු, අසුභකම්මට්ඨානත්ථං ආමකසුසානං උපගන්ත්වා. ‘‘භික්ඛූ’’ති චෙතං අත්තානං සන්ධාය ථෙරො සයං වදති. ඉත්ථින්ති ථීයති එත්ථ සුක්කසොණිතං සත්තසන්තානභාවෙන සංහඤ්ඤතීති ථී, මාතුගාමො. එවඤ්ච සභාවනිරුත්තිවසෙන ‘‘ඉත්ථී’’තිපි වුච්චති. වඤ්ඣාදීසු පන තංසදිසතාය තංසභාවානතිවත්තනතො ච තබ්බොහාරො. ‘‘ඉත්ථී’’ති ඉත්ථිකළෙවරං වදති. උජ්ඣිතන්ති පරිච්චත්තං උජ්ඣනියත්තා එව අපවිද්ධං අනපෙක්ඛභාවෙන ඛිත්තං. ඛජ්ජන්තිං කිමිහී ඵුටන්ති කිමීහි පූරිතං හුත්වා ඛජ්ජමානං.

යඤ්හි ¶ එකෙ ජිගුච්ඡන්ති, මතං දිස්වාන පාපකන්ති යං අපගතායුඋස්මාවිඤ්ඤාණතාය මතං කළෙවරං පාපකං නිහීනං ලාමකං එකෙ චොක්ඛජාතිකා ජිගුච්ඡන්ති, ඔලොකෙතුම්පි න ඉච්ඡන්ති. කාමරාගො පාතුරහූති තස්මිං කුණපෙ අයොනිසොමනසිකාරස්ස බලවතාය කාමරාගො මය්හං පාතුරහොසි උප්පජ්ජි. අන්ධොව සවතී අහුන්ති තස්මිං කළෙවරෙ නවහි ද්වාරෙහි අසුචිං සවති සන්දන්තෙ අසුචිභාවස්ස අදස්සනෙන අන්ධො විය අහොසිං. තෙනාහ –

‘‘රත්තො අත්ථං න ජානාති, රත්තො ධම්මං න පස්සති;

අන්ධතමං තදා හොති, යං රාගො සහතෙ නර’’න්ති ච.

‘‘කාමච්ඡන්දො ඛො, බ්රාහ්මණ, අන්ධකරණො අචක්ඛුකරණො’’ති ච ආදි. කෙචි පනෙත්ථ තකාරාගමං කත්වා ‘‘කිලෙසපරියුට්ඨානෙන අවසවත්ති කිලෙසස්ස වා වසවත්තී’’ති අත්ථං වදන්ති. අපරෙ ‘‘අන්ධොව අසති අහු’’න්ති පාළිං ¶ වත්වා ‘‘කාමරාගෙන අන්ධො එව හුත්වා සතිරහිතො අහොසි’’න්ති අත්ථං වදන්ති. තදුභයං පන පාළියං නත්ථි.

ඔරං ඔදනපාකම්හාති ඔදනපාකතො ඔරං, යාවතා කාලෙන සුපරිධොතතින්තතණ්ඩුලනාළියා ඔදනං පචති, තතො ඔරමෙව කාලං, තතොපි ලහුකාලෙන රාගං විනොදෙන්තො, තම්හා ඨානා අපක්කමිං යස්මිං ඨානෙ ඨිතස්ස මෙ රාගො උප්පජ්ජි, තම්හා ඨානා අපක්කමිං අපසක්කිං. අපක්කන්තොව සතිමා සම්පජානොහං සමණසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා සතිපට්ඨානමනසිකාරවසෙන සතිමා, සම්මදෙව ධම්මසභාවජානනෙන සම්පජානො ¶ ච හුත්වා එකමන්තං උපාවිසිං, පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදිං. නිසින්නස්ස ච තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථාතිආදි සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙවාති.

රාජදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සුභූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අයොගෙතිආදිකා ආයස්මතො සුභූතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ බාරාණසියං ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පසන්නමානසො සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාය මාසෙ මාසෙ අට්ඨක්ඛත්තුං චතුජ්ජාතියගන්ධෙන සත්ථු ගන්ධකුටිං ¶ ඔපුඤ්ජාපෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සුගන්ධසරීරො හුත්වා, ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සුභූතොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො, නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං පහාය තිත්ථියෙසු පබ්බජිත්වා තත්ථ සාරං අලභන්තො, සත්ථු සන්තිකෙ උපතිස්සකොලිතසෙලාදිකෙ බහූ සමණබ්රාහ්මණෙ පබ්බජිත්වා සාමඤ්ඤසුඛං අනුභවන්තෙ දිස්වා සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ආචරියුපජ්ඣායෙ ආරාධෙත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විවෙකවාසං වසන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.55.272-308) –

‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.

‘‘අනුබ්යඤ්ජනසම්පන්නො, බාත්තිංසවරලක්ඛණො;

බ්යාමප්පභාපරිවුතො, රංසිජාලසමොත්ථටො.

‘‘අස්සාසෙතා යථා චන්දො, සූරියොව පභඞ්කරො;

නිබ්බාපෙතා යථා මෙඝො, සාගරොව ගුණාකරො.

‘‘ධරණීරිව ¶ සීලෙන, හිමවාව සමාධිනා;

ආකාසො විය පඤ්ඤාය, අසඞ්ගො අනිලො යථා.

‘‘තදාහං බාරාණසියං, උපපන්නො මහාකුලෙ;

පහූතධනධඤ්ඤස්මිං, නානාරතනසඤ්චයෙ.

‘‘මහතා පරිවාරෙන, නිසින්නං ලොකනායකං;

උපෙච්ච ධම්මමස්සොසිං, අමතංව මනොහරං.

‘‘ද්වත්තිංසලක්ඛණධරො, සනක්ඛත්තොව චන්දිමා;

අනුබ්යඤ්ජනසම්පන්නො, සාලරාජාව ඵුල්ලිතො.

‘‘රංසිජාලපරික්ඛිත්තො, දිත්තොව කනකාචලො;

බ්යාමප්පභාපරිවුතො, සතරංසී දිවාකරො.

‘‘සොණ්ණානනො ජිනවරො, සමණීව සිලුච්චයො;

කරුණාපුණ්ණහදයො, ගුණෙන විය සාගරො.

‘‘ලොකවිස්සුතකිත්ති ච, සිනෙරූව නගුත්තමො;

යසසා විත්ථතො වීරො, ආකාසසදිසො මුනි.

‘‘අසඞ්ගචිත්තො සබ්බත්ථ, අනිලො විය නායකො;

පතිට්ඨා සබ්බභූතානං, මහීව මුනිසත්තමො.

‘‘අනුපලිත්තො ලොකෙන, තොයෙන පදුමං යථා;

කුවාදගච්ඡදහනො, අග්ගික්ඛන්ධොව සොභති.

‘‘අගදො ¶ විය සබ්බත්ථ, කිලෙසවිසනාසකො;

ගන්ධමාදනසෙලොව, ගුණගන්ධවිභූසිතො.

‘‘ගුණානං ආකරො වීරො, රතනානංව සාගරො;

සින්ධූව වනරාජීනං, කිලෙසමලහාරකො.

‘‘විජයීව මහායොධො, මාරසෙනාවමද්දනො;

චක්කවත්තීව සො රාජා, බොජ්ඣඞ්ගරතනිස්සරො.

‘‘මහාභිසක්කසඞ්කාසො, දොසබ්යාධිතිකිච්ඡකො;

සල්ලකත්තො යථා වෙජ්ජො, දිට්ඨිගණ්ඩවිඵාලකො.

‘‘සො ¶ තදා ලොකපජ්ජොතො, සනරාමරසක්කතො;

පරිසාසු නරාදිච්චො, ධම්මං දෙසයතෙ ජිනො.

‘‘දානං දත්වා මහාභොගො, සීලෙන සුගතූපගො;

භාවනාය ච නිබ්බාති, ඉච්චෙවමනුසාසථ.

‘‘දෙසනං තං මහස්සාදං, ආදිමජ්ඣන්තසොභනං;

සුණන්ති පරිසා සබ්බා, අමතංව මහාරසං.

‘‘සුත්වා සුමධුරං ධම්මං, පසන්නො ජිනසාසනෙ;

සුගතං සරණං ගන්ත්වා, යාවජීවං නමස්සහං.

‘‘මුනිනො ගන්ධකුටියා, ඔපුඤ්ජෙසිං තදා මහිං;

චතුජ්ජාතෙන ගන්ධෙන, මාසෙ අට්ඨ දිනෙස්වහං.

‘‘පණිධාය සුගන්ධත්තං, සරීරවිස්සගන්ධිනො;

තදා ජිනො වියාකාසි, සුගන්ධතනුලාභිතං.

‘‘යො යං ගන්ධකුටිභූමිං, ගන්ධෙනොපුඤ්ජතෙ සකිං;

තෙන කම්මවිපාකෙන, උපපන්නො තහිං තහිං.

‘‘සුගන්ධදෙහො සබ්බත්ථ, භවිස්සති අයං නරො;

ගුණගන්ධයුත්තො හුත්වා, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ දානි, ජාතො විප්පකුලෙ අහං;

ගබ්භං මෙ වසතො මාතා, දෙහෙනාසි සුගන්ධිතා.

‘‘යදා ච මාතුකුච්ඡිම්හා, නික්ඛමාමි තදා පුරී;

සාවත්ථි සබ්බගන්ධෙහි, වාසිතා විය වායථ.

‘‘පුප්ඵවස්සඤ්ච සුරභි, දිබ්බගන්ධං මනොරමං;

ධූපානි ච මහග්ඝානි, උපවායිංසු තාවදෙ.

‘‘දෙවා ¶ ච සබ්බගන්ධෙහි, ධූපපුප්ඵෙහි තං ඝරං;

වාසයිංසු සුගන්ධෙන, යස්මිං ජාතො අහං ඝරෙ.

‘‘යදා ¶ ච තරුණො භද්දො, පඨමෙ යොබ්බනෙ ඨිතො;

තදා සෙලං සපරිසං, විනෙත්වා නරසාරථි.

‘‘තෙහි සබ්බෙහි පරිවුතො, සාවත්ථිපුරමාගතො;

තදා බුද්ධානුභාවං තං, දිස්වා පබ්බජිතො අහං.

‘‘සීලං සමාධිපඤ්ඤඤ්ච, විමුත්තිඤ්ච අනුත්තරං;

භාවෙත්වා චතුරො ධම්මෙ, පාපුණිං ආසවක්ඛයං.

‘‘යදා පබ්බජිතො චාහං, යදා ච අරහා අහුං;

නිබ්බායිස්සං යදා චාහං, ගන්ධවස්සො තදා අහු.

‘‘සරීරගන්ධො ච සදාතිසෙති මෙ, මහාරහං චන්දනචම්පකුප්පලං;

තථෙව ගන්ධෙ ඉතරෙ ච සබ්බසො, පසය්හ වායාමි තතො තහිං තහිං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා තිත්ථියෙසු පබ්බජිත්වා අත්තනො පත්තං අත්තකිලමථානුයොගං දුක්ඛං, සාසනෙ පබ්බජිත්වා පත්තං ඣානාදිසුඛඤ්ච චින්තෙත්වා අත්තනො පටිපත්තිපච්චවෙක්ඛණමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

320.

‘‘අයොගෙ ¶ යුඤ්ජමත්තානං, පුරිසො කිච්චමිච්ඡකො;

චරං චෙ නාධිගච්ඡෙය්ය, තං මෙ දුබ්භගලක්ඛණං.

321.

‘‘අබ්බූළ්හං අඝගතං විජිතං, එකඤ්චෙ ඔස්සජෙය්ය කලීව සියා;

සබ්බානිපි චෙ ඔස්සජෙය්ය අන්ධොව සියා, සමවිසමස්ස අදස්සනතො.

322.

‘‘යඤ්හි කයිරා තඤ්හි වදෙ, යං න කයිරා න තං වදෙ;

අකරොන්තං භාසමානං, පරිජානන්ති පණ්ඩිතා.

323.

‘‘යථාපි රුචිරං පුප්ඵං, වණ්ණවන්තං අගන්ධකං;

එවං සුභාසිතා වාචා, අඵලා හොති අකුබ්බතො.

324.

‘‘යථාපි ¶ රුචිරං පුප්ඵං, වණ්ණවන්තං සුගන්ධකං;

එවං සුභාසිතා වාචා, සඵලා හොති කුබ්බතො’’ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ අයොගෙති අයුඤ්ජිතබ්බෙ අසෙවිතබ්බෙ අන්තද්වයෙ. ඉධ පන අත්තකිලමථානුයොගවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. යුඤ්ජන්ති තස්මිං අත්තානං යුඤ්ජන්තො යොජෙන්තො තථා පටිපජ්ජන්තො. කිච්චමිච්ඡකොති ¶ උභයහිතාවහං කිච්චං ඉච්ඡන්තො, තප්පටිපක්ඛතො අයොගෙ චරං චරන්තො චෙ භවෙය්ය. නාධිගච්ඡෙය්යාති යථාධිප්පෙතං හිතසුඛං න පාපුණෙය්යාති ඤායො. තස්මා යං අහං තිත්ථියමතවඤ්චිතො අයොගෙ යුඤ්ජිං, තං මෙ දුබ්භගලක්ඛණං අපුඤ්ඤසභාවො. ‘‘පුරිමකම්මබ්යාමොහිතො අයොගෙ යුඤ්ජි’’න්ති දස්සෙති.

අබ්බූළ්හං අඝගතං විජිතන්ති විබාධනසභාවතාය අඝා නාම රාගාදයො, අඝානි එව අඝගතං, අඝගතානං විජිතං සංසාරප්පවත්ති, තෙසං විජයො කුසලධම්මාභිභවො. ‘‘අඝගතං විජිත’’න්ති අනුනාසිකලොපං අකත්වා වුත්තං. තං අබ්බූළ්හං අනුද්ධතං යෙන, තං අබ්බූළ්හාඝගතං විජිතං කත්වා එවංභූතො හුත්වා, කිලෙසෙ අසමුච්ඡින්දිත්වාති අත්ථො. එකඤ්චෙ ඔස්සජෙය්යාති අදුතියතාය පධානතාය ච එකං අප්පමාදං සම්මාපයොගමෙව වා ඔස්සජෙය්ය පරිච්චජෙය්ය චෙ. කලීව සො පුග්ගලො කාළකණ්ණී විය සියා. සබ්බානිපි චෙ ඔස්සජෙය්යාති සබ්බානිපි විමුත්තියා පරිපාචකානි සද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි ඔස්සජෙය්ය චෙ, අභාවනාය ඡඩ්ඩෙය්ය චෙ, අන්ධොව සියා සමවිසමස්ස අදස්සනතො.

යථාති ඔපම්මසම්පටිපාදනත්ථෙ නිපාතො. රුචිරන්ති සොභනං. වණ්ණවන්තන්ති වණ්ණසණ්ඨානසම්පන්නං. අගන්ධකන්ති ගන්ධරහිතං පාලිභද්දකගිරිකණ්ණිකජයසුමනාදිභෙදං. එවං සුභාසිතා වාචාති සුභාසිතා වාචා නාම තෙපිටකං බුද්ධවචනං වණ්ණසණ්ඨානසම්පන්නපුප්ඵසදිසං. යථා හි අගන්ධකං පුප්ඵං ¶ ධාරෙන්තස්ස සරීරෙ ගන්ධො න ඵරති, එවං එතම්පි යො සක්කච්චසවනාදීහි ¶ ච සමාචරති, තස්ස සක්කච්චං අසමාචරන්තස්ස යං තත්ථ කත්තබ්බං, තං අකුබ්බතො සුතගන්ධං පටිපත්තිගන්ධඤ්ච න ආවහති අඵලා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘එවං සුභාසිතා වාචා, අඵලා හොති අකුබ්බතො’’ති.

සුගන්ධකන්ති සුමනචම්පකනීලුප්පලපුප්ඵාදිභෙදං. එවන්ති යථා තං පුප්ඵං ධාරෙන්තස්ස සරීරෙ ගන්ධො ඵරති, එවං තෙපිටකබුද්ධවචනසඞ්ඛාතා සුභාසිතා වාචාපි යො සක්කච්චසවනාදීහි තත්ථ කත්තබ්බං කරොති, අස්ස පුග්ගලස්ස සඵලා හොති, සුතගන්ධපටිපත්තිගන්ධානං ආවහනතො මහප්ඵලා හොති මහානිසංසා. තස්මා යථොවාදං පටිපජ්ජෙය්ය, යථාකාරී තථාවාදී ච භවෙය්යාති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

සුභූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. ගිරිමානන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

වස්සති ¶ දෙවොතිආදිකා ආයස්මතො ගිරිමානන්දත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ඝරාවාසං වසන්තො අත්තනො භරියාය පුත්තෙ ච කාලඞ්කතෙ සොකසල්ලසමප්පිතො අරඤ්ඤං පවිට්ඨො සත්ථාරා තත්ථ ගන්ත්වා ධම්මං කථෙත්වා සොකසල්ලෙ අබ්බූළ්හෙ පසන්නමානසො සුගන්ධපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා සිරසි අඤ්ජලිං කත්වා අභිත්ථවි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බිම්බිසාරරඤ්ඤො පුරොහිතස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ගිරිමානන්දොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු රාජගහගමනෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො කතිපයං දිවසං ගාමකාවාසෙ වසිත්වා සත්ථාරං වන්දිතුං රාජගහං අගමාසි. බිම්බිසාරමහාරාජා තස්ස ආගමනං සුත්වා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, වසථ, අහං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහාමී’’ති සම්පවාරෙත්වා ගතො ¶ බහුකිච්චතාය න සරි. ‘‘ථෙරො අබ්භොකාසෙ වසතී’’ති දෙවතා ථෙරස්ස තෙමනභයෙන වස්සං වාරෙසුං. රාජා අවස්සනකාරණං සල්ලක්ඛෙත්වා ථෙරස්ස කුටිකං කාරාපෙසි. ථෙරො කුටිකායං වසන්තො සෙනාසනසප්පායලාභෙන සමාධානං ¶ ලභිත්වා වීරියසමතං යොජෙත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.40.419-448) –

‘‘භරියා මෙ කාලඞ්කතා, පුත්තො සිවථිකං ගතො;

මාතා පිතා මතා භාතා, එකචිතම්හි ඩය්හරෙ.

‘‘තෙන සොකෙන සන්තත්තො, කිසො පණ්ඩු අහොසහං;

චිත්තක්ඛෙපො ච මෙ ආසි, තෙන සොකෙන අට්ටිතො.

‘‘සොකසල්ලපරෙතොහං, වනන්තමුපසඞ්කමිං;

පවත්තඵලං භුඤ්ජිත්වා, රුක්ඛමූලෙ වසාමහං.

‘‘සුමෙධො නාම සම්බුද්ධො, දුක්ඛස්සන්තකරො ජිනො;

මමුද්ධරිතුකාමො සො, ආගඤ්ඡි මම සන්තිකං.

‘‘පදසද්දං ¶ සුණිත්වාන, සුමෙධස්ස මහෙසිනො;

පග්ගහෙත්වානහං සීසං, උල්ලොකෙසිං මහාමුනිං.

‘‘උපාගතෙ මහාවීරෙ, පීති මෙ උදපජ්ජථ;

තදාසිමෙකග්ගමනො, දිස්වා තං ලොකනායකං.

‘‘සතිං පටිලභිත්වාන, පණ්ණමුට්ඨිමදාසහං;

නිසීදි භගවා තත්ථ, අනුකම්පාය චක්ඛුමා.

‘‘නිසජ්ජ තත්ථ භගවා, සුමෙධො ලොකනායකො;

ධම්මං මෙ කථයී බුද්ධො, සොකසල්ලවිනොදනං.

‘‘අනව්හිතා තතො ආගුං, අනනුඤ්ඤාතා ඉතො ගතා;

යථාගතා තථා ගතා, තත්ථ කා පරිදෙවනා.

‘‘යථාපි පථිකා සත්තා, වස්සමානාය වුට්ඨියා;

සභණ්ඩා උපගච්ඡන්ති, වස්සස්සාපතනාය තෙ.

‘‘වස්සෙ ¶ ච තෙ ඔරමිතෙ, සම්පයන්ති යදිච්ඡකං;

එවං මාතා පිතා තුය්හං, තත්ථ කා පරිදෙවනා.

‘‘ආගන්තුකා පාහුනකා, චලිතෙරිතකම්පිතා;

එවං මාතා පිතා තුය්හං, තත්ථ කා පරිදෙවනා.

‘‘යථාපි උරගො ජිණ්ණං, හිත්වා ගච්ඡති සං තචං;

එවං මාතා පිතා තුය්හං, සං තනුං ඉධ හීයරෙ.

‘‘බුද්ධස්ස ගිරමඤ්ඤාය, සොකසල්ලං විවජ්ජයිං;

පාමොජ්ජං ජනයිත්වාන, බුද්ධසෙට්ඨං අවන්දහං.

‘‘වන්දිත්වාන මහානාගං, පූජයිං ගිරිමඤ්ජරිං;

දිබ්බගන්ධං සම්පවන්තං, සුමෙධං ලොකනායකං.

‘‘පූජයිත්වාන සම්බුද්ධං, සිරෙ කත්වාන අඤ්ජලිං;

අනුස්සරං ගුණග්ගානි, සන්ථවිං ලොකනායකං.

‘‘නිත්තිණ්ණොසි මහාවීර, සබ්බඤ්ඤු ලොකනායක;

සබ්බෙ සත්තෙ උද්ධරසි, ඤාණෙන ත්වං මහාමුනෙ.

‘‘විමතිං ද්වෙළ්හකං වාපි, සඤ්ඡින්දසි මහාමුනෙ;

පටිපාදෙසි මෙ මග්ගං, තව ඤාණෙන චක්ඛුම.

‘‘අරහා වසිපත්තා ච, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

අන්තලික්ඛචරා ධීරා, පරිවාරෙන්ති තාවදෙ.

‘‘පටිපන්නා ච සෙඛා ච, ඵලට්ඨා සන්ති සාවකා;

සුරොදයෙව පදුමා, පුප්ඵන්ති තව සාවකා.

‘‘මහාසමුද්දොවක්ඛොභො ¶ , අතුලොපි දුරුත්තරො;

එවං ඤාණෙන සම්පන්නො, අප්පමෙය්යොසි චක්ඛුම.

‘‘වන්දිත්වාහං ලොකජිනං, චක්ඛුමන්තං මහායසං;

පුථුදිසා නමස්සන්තො, පටිකුටිකො ආගඤ්ඡහං.

‘‘දෙවලොකා චවිත්වාන, සම්පජානො පතිස්සතො;

ඔක්කමිං මාතුයා කුච්ඡිං, සන්ධාවන්තො භවාභවෙ.

‘‘අගාරා ¶ අභිනික්ඛම්ම, පබ්බජිං අනගාරියං;

ආතාපී නිපකො ඣායී, පටිසල්ලානගොචරො.

‘‘පධානං පදහිත්වාන, තොසයිත්වා මහාමුනිං;

චන්දොවබ්භඝනා මුත්තො, විචරාමි අහං සදා.

‘‘විවෙකමනුයුත්තොම්හි, උපසන්තො නිරූපධි;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘තිංසකප්පසහස්සම්හි, යං බුද්ධමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථ ථෙරස්ස අරහත්තප්පත්තියා හට්ඨතුට්ඨෙ විය දෙවෙ වස්සන්තෙ උපරි තං වස්සනෙ නියොජනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

325.

‘‘වස්සති දෙවො යථාසුගීතං, ඡන්නා මෙ කුටිකා සුඛා නිවාතා;

තස්සං විහරාමි වූපසන්තො, අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙව.

326.

‘‘වස්සති දෙවො යථාසුගීතං, ඡන්නා මෙ කුටිකා සුඛා නිවාතා;

තස්සං විහරාමි සන්තචිත්තො, අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙව.

327.

‘‘වස්සති දෙවො…පෙ… තස්සං විහරාමි වීතරාගො…පෙ….

328.

‘‘වස්සති දෙවො…පෙ… තස්සං විහරාමි වීතදොසො…පෙ….

329.

‘‘වස්සති දෙවො…පෙ… තස්සං විහරාමි වීතමොහො;

අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙවා’’ති. – ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි;

තත්ථ ¶ යථාසුගීතන්ති සුගීතානුරූපං, සුන්දරස්ස අත්තනො මෙඝගීතස්ස අනුරූපමෙවාති අත්ථො. වලාහකො හි යථා අගජ්ජන්තො කෙවලං වස්සන්තො න සොභති, එවං සතපටලසහස්සපටලෙන උට්ඨහිත්වා ථනයන්තො ගජ්ජන්තො විජ්ජුල්ලතා නිච්ඡාරෙන්තොපි අවස්සන්තො න සොභති, තථාභූතො පන හුත්වා වස්සන්තො සොභතීති වුත්තං ‘‘වස්සති දෙවො යථාසුගීත’’න්ති. තෙනාහ – ‘‘අභිත්ථනය, පජ්ජුන්න’’ ¶ , (චරියා. 3.89; ජා. 1.1.75) ‘‘ගජ්ජිතා චෙව වස්සිතා චා’’ති (අ. නි. 4.101; පු. ප. 157) ච. තස්සං විහරාමීති තස්සං කුටිකායං අරියවිහාරගබ්භෙන ඉරියාපථවිහාරෙන විහරාමි. වූපසන්තචිත්තොති අග්ගඵලසමාධිනා සම්මදෙව උපසන්තමානසො.

එවං ථෙරස්ස අනෙකවාරං කතං උය්යොජනං සිරසා සම්පටිච්ඡන්තො වලාහකදෙවපුත්තො නින්නඤ්ච ථලඤ්ච පූරෙන්තො මහාවස්සං වස්සාපෙසි.

ගිරිමානන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සුමනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යං පත්ථයානොතිආදිකා ආයස්මතො සුමනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො පඤ්චනවුතෙ කප්පෙ බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකං පච්චෙකබුද්ධං බ්යාධිතං දිස්වා හරීතකං අදාසි ¶ . සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සුමනොති ලද්ධනාමො සුඛෙන වඩ්ඪි. තස්ස පන මාතුලො පබ්බජිත්වා අරහා හුත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො සුමනෙ වයප්පත්තෙ තං පබ්බාජෙත්වා චරිතානුකූලං කම්මට්ඨානං අදාසි. සො තත්ථ යොගකම්මං කරොන්තො චත්තාරි ඣානානි පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. අථස්ස ථෙරො විපස්සනාවිධිං ආචික්ඛි. සො ච නචිරෙනෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.60-71) –

‘‘හරීතකං ආමලකං, අම්බජම්බුවිභීතකං;

කොලං භල්ලාතකං බිල්ලං, සයමෙව හරාමහං.

‘‘දිස්වාන ¶ පබ්භාරගතං, ඣායිං ඣානරතං මුනිං;

ආබාධෙන ආපීළෙන්තං, අදුතීයං මහාමුනිං.

‘‘හරීතකං ගහෙත්වාන, සයම්භුස්ස අදාසහං;

ඛාදමත්තම්හි භෙසජ්ජෙ, බ්යාධි පස්සම්භි තාවදෙ.

‘‘පහීනදරථො බුද්ධො, අනුමොදමකාසි මෙ;

භෙසජ්ජදානෙනිමිනා, බ්යාධිවූපසමෙන ච.

‘‘දෙවභූතො ¶ මනුස්සො වා, ජාතො වා අඤ්ඤජාතියා;

සබ්බත්ථ සුඛිතො හොතු, මා ච තෙ බ්යාධිමාගමා.

‘‘ඉදං වත්වාන සම්බුද්ධො, සයම්භූ අපරාජිතො;

නභං අබ්භුග්ගමී ධීරො, හංසරාජාව අම්බරෙ.

‘‘යතො හරීතකං දින්නං, සයම්භුස්ස මහෙසිනො;

ඉමං ජාතිං උපාදාය, බ්යාධි මෙ නුපපජ්ජථ.

‘‘අයං පච්ඡිමකො මය්හං, චරිමො වත්තතෙ භවො;

තිස්සො විජ්ජා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, භෙසජ්ජමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, භෙසජ්ජස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො එකදිවසං මාතුලත්ථෙරස්ස උපට්ඨානං අගමාසි. තං ථෙරො අධිගමං පුච්ඡි, තං බ්යාකරොන්තො –

330.

‘‘යං පත්ථයානො ධම්මෙසු, උපජ්ඣායො අනුග්ගහි;

අමතං අභිකඞ්ඛන්තං, කතං කත්තබ්බකං මයා.

331.

‘‘අනුප්පත්තො සච්ඡිකතො, සයං ධම්මො අනීතිහො;

විසුද්ධඤාණො නික්කඞ්ඛො, බ්යාකරොමි තවන්තිකෙ.

332.

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

සදත්ථො මෙ අනුප්පත්තො, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

333.

‘‘අප්පමත්තස්ස ¶ මෙ සික්ඛා, සුස්සුතා තව සාසනෙ;

සබ්බෙ මෙ ආසවා ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

334.

‘‘අනුසාසි මං අරියවතා, අනුකම්පි අනුග්ගහි;

අමොඝො තුය්හමොවාදො, අන්තෙවාසිම්හි සික්ඛිතො’’ති. –

ඉමාහි පඤ්චහි ගාථාහි සීහනාදං නදන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ යං පත්ථයානො ධම්මෙසු, උපජ්ඣායො අනුග්ගහි. අමතං අභිකඞ්ඛන්තන්ති සමථවිපස්සනාදීසු අනවජ්ජධම්මෙසු යං ධම්මං මය්හං පත්ථයන්තො ආකඞ්ඛන්තො උපජ්ඣායො අමතං නිබ්බානං අභිකඞ්ඛන්තං මං ඔවාදදානවසෙන අනුග්ගණ්හි. කතං කත්තබ්බකං මයාති තස්ස අධිගමත්ථං කත්තබ්බං පරිඤ්ඤාදිසොළසවිධං කිච්චං කතං නිට්ඨාපිතං මයා.

තතො ¶ එව අනුප්පත්තො අධිගතො චතුබ්බිධොපි මග්ගධම්මො සච්ඡිකතො. සයං ධම්මො අනීතිහොති සයං අත්තනායෙව නිබ්බානධම්මො ඵලධම්මො ච අනීතිහො අසන්දිද්ධො අත්තපච්චක්ඛො කතො, ‘‘ඉතිහ, ඉති කිරා’’ති පවත්තියා ඉතිහසඞ්ඛාතං සංසයං සමුච්ඡින්දන්තොයෙව අරියමග්ගො පවත්තති. තෙනාහ ‘‘විසුද්ධඤාණො නික්කඞ්ඛො’’තිආදි. තත්ථ විසුද්ධඤාණොති සබ්බසංකිලෙසවිසුද්ධියා විසුද්ධඤාණො. තවන්තිකෙති තව සමීපෙ.

සදත්ථොති අරහත්තං. සික්ඛාති ¶ අධිසීලසික්ඛාදයො. සුස්සුතාති පරියත්තිබාහුසච්චස්ස පටිවෙධබාහුසච්චස්ස ච පාරිපූරිවසෙන සුට්ඨු සුතා. තව සාසනෙති තව ඔවාදෙ අනුසිට්ඨියං ඨිතස්ස.

අරියවතාති සුවිසුද්ධසීලාදිවතසමාදානෙන. අන්තෙවාසිම්හි සික්ඛිතොති තුය්හං සමීපෙ චිණ්ණබ්රහ්මචරියවාසතාය අන්තෙවාසී සික්ඛිතවා සික්ඛිතඅධිසීලාදිසික්ඛො අම්හීති.

සුමනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. වඩ්ඪත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

සාධූ ¶ හීතිආදිකා ආයස්මතො වඩ්ඪත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ භාරුකච්ඡනගරෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වඩ්ඪොති ලද්ධනාමො අනුපුබ්බෙන වඩ්ඪති. අථස්ස මාතා සංසාරෙ සඤ්ජාතසංවෙගා පුත්තං ඤාතීනං නිය්යාදෙත්වා භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තී අරහත්තං පාපුණිත්වා අපරෙන සමයෙන පුත්තම්පි විඤ්ඤුතං පත්තං වෙළුදන්තත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙසි. සො පබ්බජිතො බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා බහුස්සුතො ධම්මකථිකො හුත්වා ගන්ථධුරං වහන්තො එකදිවසං ‘‘එකකො සන්තරුත්තරොව මාතරං පස්සිස්සාමී’’ති භික්ඛුනුපස්සයං අගමාසි. තං දිස්වා මාතා ‘‘කස්මා ත්වං එකකො සන්තරුත්තරොව ඉධාගතො’’ති චොදෙසි. සො මාතරා චොදියමානො ‘‘අයුත්තං මයා කත’’න්ති උප්පන්නසංවෙගො විහාරං ගන්ත්වා දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො විපස්සිත්වා අරහත්තං පත්වා මාතු ඔවාදසම්පත්තිපකාසනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

335.

‘‘සාධූ ¶ හි කිර මෙ මාතා, පතොදං උපදංසයි;

යස්සාහං වචනං සුත්වා, අනුසිට්ඨො ජනෙත්තියා;

ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං.

336.

‘‘අරහා දක්ඛිණෙය්යොම්හි, තෙවිජ්ජො අමතද්දසො;

ජෙත්වා නමුචිනො සෙනං, විහරාමි අනාසවො.

337.

‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච, යෙ මෙ විජ්ජිංසු ආසවා;

සබ්බෙ අසෙසා උච්ඡින්නා, න ච උප්පජ්ජරෙ පුන.

338.

‘‘විසාරදා ඛො භගිනී, එවමත්ථං අභාසයි;

අපිහා නූන මයිපි, වනථො තෙ න විජ්ජති.

339.

‘‘පරියන්තකතං දුක්ඛං, අන්තිමොයං සමුස්සයො;

ජාතිමරණසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ ¶ ¶ සාධූ හි කිර මෙ මාතා, පතොදං උපදංසයීති සාධු වත මාතා මය්හං ඔවාදසඞ්ඛාතං පතොදං දස්සෙති, තෙන මෙ වීරියං උත්තෙජෙන්තී උත්තමඞ්ගෙ පඤ්ඤාසීසෙ විජ්ඣි. යස්සාති යස්සා මෙ මාතුයා. සම්බොධින්ති අරහත්තං. අයඤ්හෙත්ථ යොජනා – ජනෙත්තියා මෙ අනුසිට්ඨො යස්සා අනුසාසනීභූතං වචනං සුත්වා අහං ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො විහරන්තො උත්තමං අග්ගඵලං සම්බොධිං අරහත්තං පත්තො.

තතො එව ආරකත්තා කිලෙසෙහි අරහා පුඤ්ඤක්ඛෙත්තතාය දක්ඛිණෙය්යො දක්ඛිණාරහො අම්හි. පුබ්බෙනිවාසඤාණාදිවිජ්ජාත්තයස්ස අධිගතත්තා තෙවිජ්ජො නිබ්බානස්ස සච්ඡිකතත්තා අමතද්දසො නමුචිනො මාරස්ස සෙනං කිලෙසවාහිනිං බොධිපක්ඛියසෙනාය ජිනිත්වා තස්ස ජිතත්තායෙව අනාසවො සුඛං විහරාමීති.

ඉදානි ‘‘අනාසවො’’ති වුත්තමත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘අජ්ඣත්තඤ්චා’’ ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – අජ්ඣත්තං අජ්ඣත්තවත්ථුකා ච බහිද්ධා බහිද්ධවත්ථුකා ච ආසවා යෙ මය්හං අරියමග්ගාධිගමතො පුබ්බෙ විජ්ජිංසු උපලබ්භිංසු, තෙ සබ්බෙ අනවසෙසා උච්ඡින්නා අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්නා පහීනා පුන දානි කදාචිපි න ච උප්පජ්ජෙය්යුං න උප්පජ්ජිස්සන්තියෙවාති.

ඉදානි මාතු වචනං අඞ්කුසං කත්වා අත්තනා අරහත්තස්ස අධිගතත්තා මාතරං ථොමෙන්තො ‘‘විසාරදා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ විසාරදා ඛොති එකංසෙන විගතසාරජ්ජා. එවං මාතු අත්තනො ¶ ච අරහත්තාධිගමෙන සත්ථු ඔරසපුත්තභාවං උල්ලපෙන්තො මාතරං ‘‘භගිනී’’ති ආහ. එතමත්ථං අභාසයීති එතං මම ඔවාදභූතං අත්ථං අභණි. එවං පන මං ඔවදන්තී න කෙවලං විසාරදා එව, අථ ඛො අපිහා නූන මයිපි තව පුත්තකෙපි අපිහා අසන්ථවා මඤ්ඤෙ, කිං වා එතෙන පරිකප්පනෙන? වනථො තෙ න විජ්ජති අවිජ්ජාදිකො වනථො තව සන්තානෙ නත්ථෙව, යා මං භවක්ඛයෙ නියොජෙසීති අධිප්පායො.

ඉදානි ‘‘තයා නියොජිතාකාරෙනෙව මයා පටිපන්න’’න්ති දස්සෙන්තො ‘‘පරියන්තකත’’න්ති ඔසානගාථමාහ, තස්සත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යොව.

වඩ්ඪත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. නදීකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අත්ථාය ¶ වත මෙතිආදිකා ආයස්මතො නදීකස්සපත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ ¶ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො අත්තනා රොපිතස්ස අම්බරුක්ඛස්ස පඨමුප්පන්නං මනොසිලාවණ්ණං එකං අම්බඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ උරුවෙලකස්සපස්ස භාතා හුත්වා නිබ්බත්තො. වයප්පත්තො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං අනිච්ඡන්තො තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තීහි තාපසසතෙහි සද්ධිං නෙරඤ්ජරාය නදියා තීරෙ අස්සමං මාපෙත්වා විහරති. නදීතීරෙ වසනතො හිස්ස කස්සපගොත්තතාය ච නදීකස්සපොති සමඤ්ඤා අහොසි. තස්ස භගවා සපරිසස්ස එහිභික්ඛුභාවෙන උපසම්පදං අදාසි. තං සබ්බං ඛන්ධකෙ (මහාව. 36-39) ආගතමෙව. සො භගවතො ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54; සං. නි. 4.28) අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.81-87) –

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

පිණ්ඩාය විචරන්තස්ස, ධාරතො උත්තමං යසං.

‘‘අග්ගඵලං ¶ ගහෙත්වාන, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

දක්ඛිණෙය්යස්ස වීරස්ස, අදාසිං සත්ථුනො අහං.

‘‘තෙන කම්මෙන ද්විපදින්ද, ලොකජෙට්ඨ නරාසභ;

පත්තොම්හි අචලං ඨානං, හිත්වා ජයපරාජයං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, අග්ගදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො අපරභාගෙ අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා දිට්ඨිසමුග්ඝාතකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

340.

‘‘අත්ථාය ¶ වත මෙ බුද්ධො, නදිං නෙරඤ්ජරං අගා;

යස්සාහං ධම්මං සුත්වාන, මිච්ඡාදිට්ඨිං විවජ්ජයිං.

341.

‘‘යජිං උච්චාවචෙ යඤ්ඤෙ, අග්ගිහුත්තං ජුහිං අහං;

එසා සුද්ධීති මඤ්ඤන්තො, අන්ධභූතො පුථුජ්ජනො.

342.

‘‘දිට්ඨිගහනපක්ඛන්දො, පරාමාසෙන මොහිතො;

අසුද්ධිං මඤ්ඤිසං සුද්ධිං, අන්ධභූතො අවිද්දසු.

343.

‘‘මිච්ඡාදිට්ඨි පහීනා මෙ, භවා සබ්බෙ විදාලිතා;

ජුහාමි දක්ඛිණෙය්යග්ගිං, නමස්සාමි තථාගතං.

344.

‘‘මොහා සබ්බෙ පහීනා මෙ, භවතණ්හා පදාලිතා;

වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ අත්ථාය වත මෙති මය්හං අත්ථාය වත හිතාය වත. බුද්ධොති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො. නදිං නෙරඤ්ජරං අගාති නෙරඤ්ජරාසඞ්ඛාතං නදිං අගඤ්ඡි, තස්සා නදියා තීරෙ ච මම භාතු උරුවෙලකස්සපස්ස අස්සමං උපගතොති අධිප්පායො.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘යස්සාහ’’න්තිආදි වුත්තං. යස්සාති යස්ස බුද්ධස්ස භගවතො. ධම්මං සුත්වානාති චතුසච්චපටිසංයුත්තං ධම්මං සුත්වා, සොතද්වාරානුසාරෙන උපලභිත්වා. මිච්ඡාදිට්ඨිං විවජ්ජයින්ති ¶ ‘‘යඤ්ඤාදීහි සුද්ධි හොතී’’තිආදිනයප්පවත්තං විපරීතදස්සනං පජහිං.

මිච්ඡාදිට්ඨිං ¶ විවජ්ජයින්ති වුත්තමෙවත්ථං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යජි’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යජිං උච්චාවචෙ යඤ්ඤෙති පාකටයඤ්ඤෙ සොමයාගවාජපෙය්යාදිකෙ නානාවිධෙ යඤ්ඤෙ යජිං. අග්ගිහුත්තං ජුහිං අහන්ති තෙසං යඤ්ඤානං යජනවසෙන ආහුතිං පග්ගණ්හන්තො අග්ගිං පරිචරිං. එසා සුද්ධීති මඤ්ඤන්තොති එසා යඤ්ඤකිරියා අග්ගිපාරිචරියා සුද්ධිහෙතුභාවතො සුද්ධි ‘‘එවං මෙ සංසාරසුද්ධි හොතී’’ති මඤ්ඤමානො. අන්ධභූතො පුථුජ්ජනොති පඤ්ඤාචක්ඛුවෙකල්ලෙන අවිජ්ජන්ධතාය අන්ධභූතො පුථුජ්ජනො හුත්වා වනගහනපබ්බතගහනාදීනි විය දුරතික්කමනට්ඨෙන දිට්ඨියෙව ගහනං දිට්ඨිගහනං ¶ , තං පක්ඛන්දො අනුපවිට්ඨොති දිට්ඨිගහනපක්ඛන්දො. පරාමාසෙනාති ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති පරාමසනතො පරාමාසසඞ්ඛාතෙන මිච්ඡාභිනිවෙසෙන. මොහිතොති මූළ්හභාවං පාපිතො. අසුද්ධිං මඤ්ඤිසං සුද්ධින්ති අසුද්ධිං මග්ගං ‘‘සුද්ධිං මග්ග’’න්ති මඤ්ඤිසං මඤ්ඤිං. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අන්ධභූතො අවිද්දසූ’’ති. යස්මා අවිජ්ජාය අන්ධභූතො, තතො එව ධම්මාධම්මං යුත්තායුත්තඤ්ච අවිද්වා, තස්මා තථා මඤ්ඤින්ති අත්ථො.

මිච්ඡාදිට්ඨි පහීනා මෙති එවංභූතස්ස පන සත්ථු සම්මුඛා චතුසච්චගබ්භං ධම්මකථං සුත්වා යොනිසො පටිපජ්ජන්තස්ස අරියමග්ගසම්මාදිට්ඨියා සබ්බාපි මිච්ඡාදිට්ඨි සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන මය්හං පහීනා. භවාති කාමභවාදයො සබ්බෙපි භවා අරියමග්ගසත්ථෙන විදාලිතා විද්ධංසිතා. ජුහාමි දක්ඛිණෙය්යග්ගින්ති ආහවනීයාදිකෙ අග්ගී ඡඩ්ඩෙත්වා සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යතාය සබ්බස්ස ච පාපස්ස දහනතො දක්ඛිණෙය්යග්ගිං සම්මාසම්බුද්ධං ජුහාමි පරිචරාමි. තයිදං මය්හං දක්ඛිණෙය්යග්ගිපරිචරණං දධිනවනීතමථිතසප්පිආදිනිරපෙක්ඛං සත්ථු නමස්සනමෙවාති ආහ ‘‘නමස්සාමි තථාගත’’න්ති. අථ වා ජුහාමි දක්ඛිණෙය්යග්ගින්ති දායකානං දක්ඛිණාය මහප්ඵලභාවකරණෙන පාපස්ස ච දහනෙන දක්ඛිණෙය්යග්ගිභූතං අත්තානං ජුහාමි පරිචරාමි තථා කත්වා පරිචරාමි, තථා කත්වා පරිහරාමි. පුබ්බෙ අග්ගිදෙවං නමස්සාමි, ඉදානි පන නමස්සාමි තථාගතන්ති.

මොහා සබ්බෙ පහීනා මෙති දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණාදිභෙදා සබ්බෙ මොහා මය්හං පහීනා සමුච්ඡින්නා, තතො එව ‘‘භවතණ්හා පදාලිතා. වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති තීසු පදෙසු මෙ-සද්දො ආනෙත්වා යොජෙතබ්බො.

නදීකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. ගයාකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පාතො ¶ ¶ මජ්ඣන්හිකන්තිආදිකා ආයස්මතො ගයාකස්සපත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤායතනෙ ¶ අස්සමං කාරෙත්වා වනමූලඵලාහාරො වසති. තෙන ච සමයෙන භගවා එකො අදුතියො තස්ස අස්සමසමීපෙන ගච්ඡති. සො භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො වෙලං ඔලොකෙත්වා මනොහරානි කොලඵලානි සත්ථු උපනෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ද්වීහි තාපසසතෙහි සද්ධිං ගයායං විහරති. ගයායං වසනතො හිස්ස කස්සපගොත්තතාය ච ගයාකස්සපොති සමඤ්ඤා අහොසි. සො භගවතා සද්ධිං පරිසාය එහිභික්ඛූපසම්පදං දත්වා ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54) ඔවදියමානො අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.45.8-14) –

‘‘අජිනෙන නිවත්ථොහං, වාකචීරධරො තදා;

ඛාරියා පූරයිත්වානං, කොලංහාසිං මමස්සමං.

‘‘තම්හි කාලෙ සිඛී බුද්ධො, එකො අදුතියො අහු;

මමස්සමං උපගච්ඡි, ජානන්තො සබ්බකාලිකං.

‘‘සකං චිත්තං පසාදෙත්වා, වන්දිත්වාන ච සුබ්බතං;

උභො හත්ථෙහි පග්ගය්හ, කොලං බුද්ධස්සදාසහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, කොලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාපපවාහනකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

345.

‘‘පාතො මජ්ඣන්හිකං සායං, තික්ඛත්තුං දිවසස්සහං;

ඔතරිං උදකං සොහං, ගයාය ගයඵග්ගුයා.

346.

‘‘යං ¶ මයා පකතං පාපං, පුබ්බෙ අඤ්ඤාසු ජාතිසු;

තං දානීධ පවාහෙමි, එවංදිට්ඨි පුරෙ අහුං.

347.

‘‘සුත්වා ¶ සුභාසිතං වාචං, ධම්මත්ථසහිතං පදං;

තථං යාථාවකං අත්ථං, යොනිසො පච්චවෙක්ඛිසං.

348.

‘‘නින්හාතසබ්බපාපොම්හි, නිම්මලො පයතො සුචි;

සුද්ධො සුද්ධස්ස දායාදො, පුත්තො බුද්ධස්ස ඔරසො.

349.

‘‘ඔගය්හට්ඨඞ්ගිකං සොතං, සබ්බපාපං පවාහයිං;

තිස්සො විජ්ජා අජ්ඣගමිං, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ පඨමගාථාය තාව අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – පාතො සූරියුග්ගමනවෙලායං, මජ්ඣන්හිකං ¶ මජ්ඣන්හවෙලායං, සායං සායන්හවෙලායන්ති දිවසස්ස තික්ඛත්තුං තයො වාරෙ අහං උදකං ඔතරිං ඔගාහිං. ඔතරන්තො ච සොහං න යත්ථ කත්ථචි යදා වා තදා වා ඔතරිං, අථ ඛො ගයාය මහාජනස්ස ‘‘පාපපවාහන’’න්ති අභිසම්මතෙ ගයාතිත්ථෙ, ගයඵග්ගුයා ගයාඵග්ගුනාමකෙ ඵග්ගුනීමාසස්ස උත්තරඵග්ගුනීනක්ඛත්තෙ අනුසංවච්ඡරං උදකොරොහනමනුයුත්තො අහොසින්ති.

ඉදානි තදා යෙනාධිප්පායෙන උදකොරොහනමනුයුත්තං, තං දස්සෙතුං ‘‘යං මයා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – ‘‘යං මයා පුබ්බෙ ඉතො අඤ්ඤාසු ජාතීසු පාපකම්මං උපචිතං. තං ඉදානි ඉධ ගයාතිත්ථෙ ඉමිස්සා ච ගයාඵග්ගුයා ඉමිනා උදකොරොහනෙන පවාහෙමි අපනෙමි වික්ඛාලෙමී’’ති. පුරෙ සත්ථු සාසනුපගමනතො පුබ්බෙ එවංදිට්ඨි එවරූපවිපරීතදස්සනො අහුං අහොසිං.

ධම්මත්ථසහිතං පදන්ති විභත්තිඅලොපෙන නිද්දෙසො. ධම්මෙන ච අත්ථෙන ච සහිතකොට්ඨාසං, ආදිතො මජ්ඣතො පරියොසානතො ච ධම්මූපසංහිතං අත්ථූපසංහිතං සුට්ඨු එකන්තෙන නිය්යානිකං කත්වා භාසිතං වාචං සම්මාසම්බුද්ධවචනං සුත්වා තෙන පකාසිතං පරමත්ථභාවෙන තච්ඡභාවතො තථං යථාරහං පවත්තිනිවත්තිඋපායභාවෙ බ්යභිචාරාභාවතො යාථාවකං දුක්ඛාදිඅත්ථං යොනිසො උපායෙන පරිඤ්ඤෙය්යාදිභාවෙන පච්චවෙක්ඛිසං ‘‘දුක්ඛං පරිඤ්ඤෙය්යං, සමුදයො පහාතබ්බො, නිරොධො සච්ඡිකාතබ්බො ¶ , මග්ගො භාවෙතබ්බො’’ති පතිඅවෙක්ඛිං, ඤාණචක්ඛුනා පස්සිං පටිවිජ්ඣින්ති අත්ථො.

නින්හාතසබ්බපාපොම්හීති එවං පටිවිද්ධසච්චත්තා එව අරියමග්ගජලෙන වික්ඛාලිතසබ්බපාපො අම්හි. තතො එව රාගමලාදීනං අභාවෙන නිම්මලත්තා නිම්මලො. තතො එව ¶ පරිසුද්ධකායසමාචාරතාය පරිසුද්ධවචීසමාචාරතාය පරිසුද්ධමනොසමාචාරතාය පයතො සුචිසුද්ධො. සවාසනසබ්බකිලෙසමලවිසුද්ධියා සුද්ධස්ස බුද්ධස්ස භගවතො ලොකුත්තරධම්මදායස්ස ආදියනතො දායාදො. තස්සෙව දෙසනාඤාණසමුට්ඨානඋරොවායාමජනිතාභිජාතිතාය ඔරසො පුත්තො අම්හීති යොජනා.

පුනපි අත්තනො පරමත්ථතො න්හාතකභාවමෙව විභාවෙතුං ‘‘ඔගය්හා’’ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ ඔගය්හාති ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා. අට්ඨඞ්ගිකං සොතන්ති සම්මාදිට්ඨිආදීහි අට්ඨඞ්ගසමොධානභූතං මග්ගසොතං. සබ්බපාපං පවාහයින්ති අනවසෙසං පාපමලං පක්ඛාලෙසිං, අරියමග්ගජලපවාහනෙන පරමත්ථන්හාතකො අහොසිං. තතො එව තිස්සො විජ්ජා අජ්ඣගමිං, කතං බුද්ධස්ස සාසනන්ති වුත්තත්ථමෙව.

ගයාකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. වක්කලිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

වාතරොගාභිනීතොතිආදිකා ¶ ආයස්මතො වක්කලිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡන්තෙහි උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානං පත්ථෙන්තො සත්තාහං මහාදානං දත්වා පණිධානං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායතං දිස්වා බ්යාකරි.

සොපි ¶ යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං සත්ථු කාලෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, වක්කලීතිස්ස නාමං අකංසු. සො වුද්ධිප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො සත්ථාරං දිස්වා රූපකායස්ස සම්පත්තිදස්සනෙන අතිත්තො සත්ථාරා සද්ධිංයෙව විචරති. ‘‘අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො නිච්චකාලං සත්ථාරං දට්ඨුං න ලභිස්සාමී’’ති සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ඨපෙත්වා භොජනවෙලං සරීරකිච්චකාලඤ්ච සෙසකාලෙ යත්ථ ඨිතෙන සක්කා දසබලං පස්සිතුං, තත්ථ ඨිතො අඤ්ඤං කිච්චං පහාය භගවන්තං ඔලොකෙන්තොව විහරති. සත්ථා තස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමෙන්තො බහුකාලං තස්මිං රූපදස්සනෙනෙව විචරන්තෙ කිඤ්චි අවත්වා පුනෙකදිවසං ¶ ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන? යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සති. යො මං පස්සති, සො ධම්මං පස්සති. ධම්මඤ්හි, වක්කලි, පස්සන්තො මං පස්සති, මං පස්සන්තො ධම්මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87) ආහ.

සත්ථරි එවං වදන්තෙපි ථෙරො සත්ථු දස්සනං පහාය අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං න සක්කොති. තතො සත්ථා ‘‘නායං භික්ඛු සංවෙගං අලභිත්වා බුජ්ඣිස්සතී’’ති වස්සූපනායිකදිවසෙ ‘‘අපෙහි, වක්කලී’’ති ථෙරං පණාමෙසි. සො සත්ථාරා පණාමිතො සම්මුඛෙ ඨාතුං අසක්කොන්තො ‘‘කිං මය්හං ජීවිතෙන, යොහං සත්ථාරං දට්ඨුං න ලභාමී’’ති ගිජ්ඣකූටපබ්බතෙ පපාතට්ඨානං අභිරුහි. සත්ථා තස්ස තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘අයං භික්ඛු මම සන්තිකා අස්සාසං අලභන්තො මග්ගඵලානං උපනිස්සයං නාසෙය්යා’’ති අත්තානං දස්සෙතුං ඔභාසං විස්සජ්ජෙන්තො –

‘‘පාමොජ්ජබහුලො භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 381) –

ගාථං වත්වා ‘‘එහි, වක්කලී’’ති හත්ථං පසාරෙසි. ථෙරො ‘‘දසබලො මෙ දිට්ඨො, ‘එහී’ති අව්හානම්පි ලද්ධ’’න්ති බලවපීතිසොමනස්සං උප්පාදෙත්වා ¶ ‘‘කුතො ආගච්ඡාමී’’ති අත්තනො ගමනභාවං අජානිත්වා සත්ථු සම්මුඛෙ ආකාසෙ පක්ඛන්දන්තො පඨමපාදෙන පබ්බතෙ ඨිතොයෙව සත්ථාරා වුත්තගාථං ¶ ආවජ්ජෙන්තො ආකාසෙයෙව පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණීති අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.208) ධම්මපදවණ්ණනායඤ්ච (ධ. ප. අට්ඨ. 2.381) ආගතං.

ඉධ පන එවං වදන්ති – ‘‘කිං තෙ, වක්කලී’’තිආදිනා සත්ථාරා ඔවදිතො ගිජ්ඣකූටෙ විහරන්තො විපස්සනං පට්ඨපෙසි, තස්ස සද්ධාය බලවභාවතො එව විපස්සනා වීථිං න ඔතරති, භගවා තං ඤත්වා කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා අදාසි. පුන විපස්සනං මත්ථකං පාපෙතුං නාසක්ඛියෙව, අථස්ස ආහාරවෙකල්ලෙන වාතාබාධො උප්පජ්ජි, තං වාතාබාධෙන පීළියමානං ඤත්වා භගවා තත්ථ ගන්ත්වා පුච්ඡන්තො –

350.

‘‘වාතරොගාභිනීතො ත්වං, විහරං කානනෙ වනෙ;

පවිද්ධගොචරෙ ලූඛෙ, කථං භික්ඛු කරිස්සසී’’ති. –

ආහ. තං සුත්වා ථෙරො –

351.

‘‘පීතිසුඛෙන ¶ විපුලෙන, ඵරමානො සමුස්සයං;

ලූඛම්පි අභිසම්භොන්තො, විහරිස්සාමි කානනෙ.

352.

‘‘භාවෙන්තො සතිපට්ඨානෙ, ඉන්ද්රියානි බලානි ච;

බොජ්ඣඞ්ගානි ච භාවෙන්තො, විහරිස්සාමි කානනෙ.

353.

‘‘ආරද්ධවීරියෙ පහිතත්තෙ, නිච්චං දළ්හපරක්කමෙ;

සමග්ගෙ සහිතෙ දිස්වා, විහරිස්සාමි කානනෙ.

354.

‘‘අනුස්සරන්තො සම්බුද්ධං, අග්ගං දන්තං සමාහිතං;

අතන්දිතො රත්තින්දිවං, විහරිස්සාමි කානනෙ’’ති. –

චතස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ වාතරොගාභිනීතොති වාතාබාධෙන අසෙරිභාවං උපනීතො, වාතබ්යාධිනා අභිභූතො. ත්වන්ති ථෙරං ආලපති. විහරන්ති තෙන ඉරියාපථවිහාරෙන විහරන්තො. කානනෙ වනෙති කානනභූතෙ වනෙ, මහාඅරඤ්ඤෙති අත්ථො. පවිද්ධගොචරෙති විස්සට්ඨගොචරෙ දුල්ලභපච්චයෙ. වාතරොගස්ස සප්පායානං සප්පිආදිභෙසජ්ජානං අභාවෙන ඵරුසභූමිභාගතාය ච ලූඛෙ ලූඛට්ඨානෙ. කථං භික්ඛු කරිස්සසීති භික්ඛු ත්වං කථං විහරිස්සසීති භගවා පුච්ඡි.

තං ¶ සුත්වා ථෙරො නිරාමිසපීතිසොමනස්සාදිනා අත්තනො සුඛවිහාරං පකාසෙන්තො ‘‘පීතිසුඛෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පීතිසුඛෙනාති උබ්බෙගලක්ඛණාය ඵරණලක්ඛණාය ච ¶ පීතියා තංසම්පයුත්තසුඛෙන ච. තෙනාහ ‘‘විපුලෙනා’’ති උළාරෙනාති අත්ථො. ඵරමානො සමුස්සයන්ති යථාවුත්තපීතිසුඛසමුට්ඨිතෙහි පණීතෙහි රූපෙහි සකලං කායං ඵරාපෙන්තො නිරන්තරං ඵුටං කරොන්තො. ලූඛම්පි අභිසම්භොන්තොති අරඤ්ඤාවාසජනිතං සල්ලෙඛවුත්තිහෙතුකං දුස්සහම්පි පච්චයලූඛං අභිභවන්තො අධිවාසෙන්තො. විහරිස්සාමි කානනෙති ඣානසුඛෙන විපස්සනාසුඛෙන ච අරඤ්ඤායතනෙ විහරිස්සාමීති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙසි’’න්ති (පාරා. 11).

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති ච. (ධ. ප. 374);

භාවෙන්තො සතිපට්ඨානෙති මග්ගපරියාපන්නෙ කායානුපස්සනාදිකෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ උප්පාදෙන්තො වඩ්ඪෙන්තො ච. ඉන්ද්රියානීති මග්ගපරියාපන්නානි එව සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි. බලානීති තථා සද්ධාදීනි ¶ පඤ්ච බලානි. බොජ්ඣඞ්ගානීති තථා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගානි. ච-සද්දෙන සම්මප්පධානඉද්ධිපාදමග්ගඞ්ගානි සඞ්ගණ්හාති. තදවිනාභාවතො හි තග්ගහණෙනෙව තෙසං ගහණං හොති. විහරිස්සාමීති යථාවුත්තෙ බොධිපක්ඛියධම්මෙ භාවෙන්තො මග්ගසුඛෙන තදධිගමසිද්ධෙන ඵලසුඛෙන නිබ්බානසුඛෙන ච විහරිස්සාමි.

ආරද්ධවීරියෙති චතුබ්බිධසම්මප්පධානවසෙන පග්ගහිතවීරියෙ. පහිතත්තෙති නිබ්බානං පතිපෙසිතචිත්තෙ. නිච්චං දළ්හපරක්කමෙති සබ්බකාලං අසිථිලවීරියෙ. අවිවාදවසෙන කායසාමග්ගිදානවසෙන ච සමග්ගෙ. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සහිතෙ සබ්රහ්මචාරී දිස්වා. එතෙන කල්යාණමිත්තසම්පත්තිං දස්සෙති.

අනුස්සරන්තො සම්බුද්ධන්ති සම්මා සාමං සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධං සබ්බසත්තුත්තමතාය, අග්ගං උත්තමෙන දමථෙන දන්තං, අනුත්තරසමාධිනා සමාහිතං අතන්දිතො අනලසො හුත්වා, රත්තින්දිවං සබ්බකාලං ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහ’’න්තිආදිනා අනුස්සරන්තො විහරිස්සාමි. එතෙන බුද්ධානුස්සතිභාවනාය ¶ යුත්තාකාරදස්සනෙන සබ්බත්ථ කම්මට්ඨානානුයොගමාහ, පුරිමෙන පාරිහාරියකම්මට්ඨානානුයොගං.

එවං පන වත්වා ථෙරො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54.28-65) –

‘‘ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො;

අනොමනාමො අමිතො, නාමෙන පදුමුත්තරො.

‘‘පදුමාකාරවදනො, පදුමාමලසුච්ඡවී;

ලොකෙනානුපලිත්තොව, තොයෙන පදුමං යථා.

‘‘වීරො පදුමපත්තක්ඛො, කන්තො ච පදුමං යථා;

පදුමුත්තරගන්ධොව, තස්මා සො පදුමුත්තරො.

‘‘ලොකජෙට්ඨො ච නිම්මානො, අන්ධානං නයනූපමො;

සන්තවෙසො ගුණනිධි, කරුණාමතිසාගරො.

‘‘ස කදාචි මහාවීරො, බ්රහ්මාසුරසුරච්චිතො;

සදෙවමනුජාකිණ්ණෙ, ජනමජ්ඣෙ ජිනුත්තමො.

‘‘වදනෙන සුගන්ධෙන, මධුරෙන රුතෙන ච;

රඤ්ජයං පරිසං සබ්බං, සන්ථවී සාවකං සකං.

‘‘සද්ධාධිමුත්තො සුමති, මම දස්සනලාලසො;

නත්ථි එතාදිසො අඤ්ඤො, යථායං භික්ඛු වක්කලි.

‘‘තදාහං ¶ හංසවතියං, නගරෙ බ්රාහ්මණත්රජො;

හුත්වා සුත්වා ච තං වාක්යං, තං ඨානමභිරොචයිං.

‘‘සසාවකං තං විමලං, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

සත්තාහං භොජයිත්වාන, දුස්සෙහච්ඡාදයිං තදා.

‘‘නිපච්ච සිරසා තස්ස, අනන්තගුණසාගරෙ;

නිමුග්ගො පීතිසම්පුණ්ණො, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘යො සො තයා සන්ථවිතො, ඉතො සත්තමකෙ මුනි;

භික්ඛු සද්ධාවතං අග්ගො, තාදිසො හොමහං මුනෙ.

‘‘එවං ¶ වුත්තෙ මහාවීරො, අනාවරණදස්සනො;

ඉමං වාක්යං උදීරෙසි, පරිසාය මහාමුනි.

‘‘පස්සථෙතං මාණවකං, පීතමට්ඨනිවාසනං;

හෙමයඤ්ඤොපචිතඞ්ගං, ජනනෙත්තමනොහරං.

‘‘එසො අනාගතද්ධානෙ, ගොතමස්ස මහෙසිනො;

අග්ගො සද්ධාධිමුත්තානං, සාවකොයං භවිස්සති.

‘‘දෙවභූතො මනුස්සො වා, සබ්බසන්තාපවජ්ජිතො;

සබ්බභොගපරිබ්යූළ්හො, සුඛිතො සංසරිස්සති.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

වක්කලි නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘තෙන කම්මවිසෙසෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘සබ්බත්ථ සුඛිතො හුත්වා, සංසරන්තො භවාභවෙ;

සාවත්ථියං පුරෙ ජාතො, කුලෙ අඤ්ඤතරෙ අහං.

‘‘නොනීතසුඛුමාලං මං, ජාතපල්ලවකොමලං;

මන්දං උත්තානසයනං, පිසාචභයතජ්ජිතා.

‘‘පාදමූලෙ මහෙසිස්ස, සායෙසුං දීනමානසා;

ඉමං දදාම තෙ නාථ, සරණං හොහි නායක.

‘‘තදා පටිග්ගහි සො මං, භීතානං සරණො මුනි;

ජාලිනා චක්කඞ්කිතෙන, මුදුකොමලපාණිනා.

‘‘තදා පභුති තෙනාහං, අරක්ඛෙය්යෙන රක්ඛිතො;

සබ්බවෙරවිනිමුත්තො, සුඛෙන පරිවුද්ධිතො.

‘‘සුගතෙන ¶ විනා භූතො, උක්කණ්ඨාමි මුහුත්තකං;

ජාතියා සත්තවස්සොහං, පබ්බජිං අනගාරියං.

‘‘සබ්බපාරමිසම්භූතං ¶ , නීලක්ඛිනයනං වරං;

රූපං සබ්බසුභාකිණ්ණං, අතිත්තො විහරාමහං.

‘‘බුද්ධරූපරතිං ඤත්වා, තදා ඔවදි මං ජිනො;

අලං වක්කලි කිං රූපෙ, රමසෙ බාලනන්දිතෙ.

‘‘යො හි පස්සති සද්ධම්මං, සො මං පස්සති පණ්ඩිතො;

අපස්සමානො සද්ධම්මං, මං පස්සම්පි න පස්සති.

‘‘අනන්තාදීනවො කායො, විසරුක්ඛසමූපමො;

ආවාසො සබ්බරොගානං, පුඤ්ජො දුක්ඛස්ස කෙවලො.

‘‘නිබ්බින්දිය තතො රූපෙ, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

පස්ස උපක්කිලෙසානං, සුඛෙනන්තං ගමිස්සසි.

‘‘එවං තෙනානුසිට්ඨොහං, නායකෙන හිතෙසිනා;

ගිජ්ඣකූටං සමාරුය්හ, ඣායාමි ගිරිකන්දරෙ.

‘‘ඨිතො පබ්බතපාදම්හි, අස්සාසයි මහාමුනි;

වක්කලීති ජිනො වාචං, තං සුත්වා මුදිතො අහං.

‘‘පක්ඛන්දිං සෙලපබ්භාරෙ, අනෙකසතපොරිසෙ;

තදා බුද්ධානුභාවෙන, සුඛෙනෙව මහිං ගතො.

‘‘පුනොපි ධම්මං දෙසෙති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

තමහං ධම්මමඤ්ඤාය, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘සුමහාපරිසමජ්ඣෙ, තදා මං චරණන්තගො;

අග්ගං සද්ධාධිමුත්තානං, පඤ්ඤපෙසි මහාමති.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තොපි ථෙරො ඉමා එව ගාථා අභාසි. අථ නං සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

වක්කලිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. විජිතසෙනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ඔලග්ගෙස්සාමීතිආදිකා ¶ ¶ ආයස්මතො විජිතසෙනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ඝරාවාසං පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො ආකාසෙන ගච්ඡන්තං භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො පසන්නාකාරං දස්සෙන්තො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං ඤත්වා ආකාසතො ඔතරි. සො භගවතො මනොහරානි මධුරානි ඵලානි උපනෙසි, පටිග්ගහෙසි භගවා අනුකම්පං උපාදාය. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ හත්ථාචරියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විජිතසෙනොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පාපුණි. තස්ස මාතුලා සෙනො ච උපසෙනො චාති ද්වෙ හත්ථාචරියා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධා පබ්බජිත්වා වාසධුරං පූරෙන්තා අරහත්තං පාපුණිංසු. විජිතසෙනොපි හත්ථිසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං ගතො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසෙ අලග්ගමානසො සත්ථු යමකපාටිහාරියං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො මාතුලත්ථෙරානං සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තෙසං ඔවාදානුසාසනියා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො විපස්සනාවීථිං ලඞ්ඝිත්වා බහිද්ධා නානාරම්මණෙ විධාවන්තං අත්තනො චිත්තං ඔවදන්තො –

355.

‘‘ඔලග්ගෙස්සාමි තෙ චිත්ත, ආණිද්වාරෙව හත්ථිනං;

න තං පාපෙ නියොජෙස්සං, කාමජාලං සරීරජං.

356.

‘‘ත්වං ඔලග්ගො න ගච්ඡසි, ද්වාරවිවරං ගජොව අලභන්තො;

න ච චිත්තකලි පුනප්පුනං, පසක්ක පාපරතො චරිස්සසි.

357.

‘‘යථා කුඤ්ජරං අදන්තං, නවග්ගහමඞ්කුසග්ගහො;

බලවා ආවත්තෙති අකාමං, එවං ආවත්තයිස්සං තං.

358.

‘‘යථා වරහයදමකුසලො, සාරථිපවරො දමෙති ආජඤ්ඤං;

එවං දමයිස්සං තං, පතිට්ඨිතො පඤ්චසු බලෙසු.

359.

‘‘සතියා ¶ ¶ තං නිබන්ධිස්සං, පයුත්තො තෙ දමෙස්සාමි;

වීරියධුරනිග්ගහිතො, න යිතො දූරං ගමිස්සසෙ චිත්තා’’ති. –

ගාථා අභාසි.

තත්ථ ඔලග්ගෙස්සාමීති සංවරිස්සාමි නිවාරෙස්සාමි. තෙති තං. උපයොගත්ථෙ හි ඉදං සාමිවචනං ¶ . තෙ ගමනන්ති වා වචනසෙසො. හත්ථිනන්ති ච හත්ථින්ති අත්ථො. චිත්තාති අත්තනො චිත්තං ආලපති. යථා තං වාරෙතුකාමො, තං දස්සෙන්තො ‘‘ආණිද්වාරෙව හත්ථින’’න්ති ආහ. ආණිද්වාරං නාම පාකාරබද්ධස්ස නගරස්ස ඛුද්දකද්වාරං, යං ඝටිකාඡිද්දෙ ආණිම්හි පක්ඛිත්තෙ යන්තෙන විනා අබ්භන්තරෙ ඨිතෙහිපි විවරිතුං න සක්කා. යෙන මනුස්සගවස්සමහිංසාදයො න නිග්ගන්තුං සක්කා. නගරතො බහි නිග්ගන්තුකාමම්පි හත්ථිං යතො පලොභෙත්වා හත්ථාචරියො ගමනං නිවාරෙසි. අථ වා ආණිද්වාරං නාම පලිඝද්වාරං. තත්ථ හි තිරියං පලිඝං ඨපෙත්වා රුක්ඛසූචිසඞ්ඛාතං ආණිං පලිඝසීසෙ ආවුණන්ති. පාපෙති රූපාදීසු උප්පජ්ජනකඅභිජ්ඣාදිපාපධම්මෙ තං න නියොජෙස්සං න නියොජිස්සාමි. කාමජාලාති කාමස්ස ජාලභූතං. යථා හි මච්ඡබන්ධමිගලුද්දානං ජාලං නාම මච්ඡාදීනං තෙසං යථාකාමකාරසාධනං, එවං අයොනිසොමනසිකාරානුපාතිතං චිත්තං මාරස්ස කාමකාරසාධනං. තෙන හි සො සත්තෙ අනත්ථෙසු පාතෙති. සරීරජාති සරීරෙසු උප්පජ්ජනක. පඤ්චවොකාරභවෙ හි චිත්තං රූපපටිබද්ධවුත්තිතාය ‘‘සරීරජ’’න්ති වුච්චති.

ත්වං ඔලග්ගො න ගච්ඡසීති ත්වං, චිත්තකලි, මයා සතිපඤ්ඤාපතොදඅඞ්කුසෙහි වාරිතො න දානි යථාරුචිං ගමිස්සසි, අයොනිසොමනසිකාරවසෙන යථාකාමං වත්තිතුං න ලභිස්සසි. යථා කිං? ද්වාරවිවරං ගජොව අලභන්තො නගරතො ගජනිරොධතො වා නිග්ගමනාය ද්වාරවිවරකං අලභමානො හත්ථී විය. චිත්තකලීති චිත්තකාළකණ්ණි. පුනප්පුනන්ති අපරාපරං. පසක්කාති සරණසම්පස්සාසවසෙන. පාපරතොති පාපකම්මනිරතො පුබ්බෙ විය ඉදානි න චරිස්සසි තථා චරිතුං න දස්සාමීති අත්ථො.

අදන්තන්ති ¶ අදමිතං හත්ථිසික්ඛං අසික්ඛිතං. නවග්ගහන්ති අචිරගහිතං. අඞ්කුසග්ගහොති හත්ථාචරියො. බලවාති කායබලෙන ඤාණබලෙන ච බලවා. ආවත්තෙති අකාමන්ති අනිච්ඡන්තමෙව නිසෙධනතො නිවත්තෙති. එවං ආවත්තයිස්සන්ති යථා යථාවුත්තං හත්ථිං හත්ථාචරියො, එවං තං චිත්තං චිත්තකලිං දුච්චරිතනිසෙධනතො නිවත්තයිස්සාමි.

වරහයදමකුසලොති ¶ උත්තමානං අස්සදම්මානං දමනෙ කුසලො. තතො එව සාරථිපවරො අස්සදම්මසාරථීසු විසිට්ඨො දමෙති ආජඤ්ඤං ආජානීයං අස්සදම්මං දෙසකාලානුරූපං සණ්හඵරුසෙහි දමෙති විනෙති නිබ්බිසෙවනං කරොති. පතිට්ඨිතො පඤ්චසු බලෙසූති සද්ධාදීසු පඤ්චසු බලෙසු පතිට්ඨිතො හුත්වා අස්සද්ධියාදිනිසෙධනතො තං දමයිස්සං දමෙස්සාමීති අත්ථො.

සතියා ¶ තං නිබන්ධිස්සන්ති ගොචරජ්ඣත්තතො බහි ගන්තුං අදෙන්තො සතියොත්තෙන කම්මට්ඨානථම්භෙ, චිත්තකලි, තං නිබන්ධිස්සාමි නියමෙස්සාමි. පයුත්තො තෙ දමෙස්සාමීති තත්ථ නිබන්ධන්තො එව යුත්තප්පයුත්තො හුත්වා තෙ දමෙස්සාමි, සංකිලෙසමලතො තං විසොධෙස්සාමි. වීරියධුරනිග්ගහිතොති යථාවුත්තො ඡෙකෙන සුසාරථිනා යුගෙ යොජිතො යුගනිග්ගහිතො යුගන්තරගතො තං නාතික්කමති, එවං ත්වම්පි චිත්ත, මම වීරියධුරෙ නිග්ගහිතො සක්කච්චකාරිතාය සාතච්චකාරිතාය අඤ්ඤථා වත්තිතුං අලභන්තො ඉතො ගොචරජ්ඣත්තතො දූරං බහි න ගමිස්සසි. භාවනානුයුත්තස්ස හි කම්මට්ඨානතො අඤ්ඤං ආසන්නම්පි ලක්ඛණතො දූරමෙවාති එවං ථෙරො ඉමාහි ගාථාහි අත්තනො චිත්තං නිග්ගණ්හන්තොව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.45.22-30) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ද්වත්තිංසවරලක්ඛණං;

විපිනග්ගෙන ගච්ඡන්තං, සාලරාජංව ඵුල්ලිතං.

‘‘තිණත්ථරං පඤ්ඤාපෙත්වා, බුද්ධසෙට්ඨං අයාචහං;

අනුකම්පතු මං බුද්ධො, භික්ඛං ඉච්ඡාමි දාතවෙ.

‘‘අනුකම්පකො ¶ කාරුණිකො, අත්ථදස්සී මහායසො;

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, ඔරූහි මම අස්සමෙ.

‘‘ඔරොහිත්වාන සම්බුද්ධො, නිසීදි පණ්ණසන්ථරෙ;

භල්ලාතකං ගහෙත්වාන, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං.

‘‘මම නිජ්ඣායමානස්ස, පරිභුඤ්ජි තදා ජිනො;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, අභිවන්දිං තදා ජිනං.

‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, යං ඵලමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තොපි ඉමා ගාථා අභාසි.

විජිතසෙනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. යසදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

උපාරම්භචිත්තොතිආදිකා ආයස්මතො යසදත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනි. තථා හෙස පදුමුත්තරස්ස ¶ භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො කාමෙ පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අභිත්ථවි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මල්ලරට්ඨෙ මල්ලරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා යසදත්තොති ලද්ධනාමො, වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි සික්ඛිත්වා සභියෙන පරිබ්බාජකෙන සද්ධිංයෙව චාරිකං චරමානො, අනුපුබ්බෙන සාවත්ථියං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා සභියෙන පුට්ඨපඤ්හෙසු ¶ විස්සජ්ජියමානෙසු සයං ඔතාරාපෙක්ඛො සුණන්තො නිසීදි ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස වාදෙ දොසං දස්සාමී’’ති. අථස්ස භගවා චිත්තාචාරං ඤත්වා සභියසුත්තදෙසනාවසානෙ (සු. නි. සභියසුත්ත) ඔවාදං දෙන්තො –

360.

‘‘උපාරම්භචිත්තො ¶ දුම්මෙධො, සුණාති ජිනසාසනං;

ආරකා හොති සද්ධම්මා, නභසො පථවී යථා.

361.

‘‘උපාරම්භචිත්තො දුම්මෙධො, සුණාති ජිනසාසනං;

පරිහායති සද්ධම්මා, කාළපක්ඛෙව චන්දිමා.

362.

‘‘උපාරම්භචිත්තො දුම්මෙධො, සුණාති ජිනසාසනං;

පරිසුස්සති සද්ධම්මෙ, මච්ඡො අප්පොදකෙ යථා.

363.

‘‘උපාරම්භචිත්තො දුම්මෙධො, සුණාති ජිනසාසනං;

න විරූහති සද්ධම්මෙ, ඛෙත්තෙ බීජංව පූතිකං.

364.

‘‘යො ච තුට්ඨෙන චිත්තෙන, සුණාති ජිනසාසනං;

ඛෙපෙත්වා ආසවෙ සබ්බෙ, සච්ඡිකත්වා අකුප්පතං;

පප්පුය්ය පරමං සන්තිං, පරිනිබ්බාතිනාසවො’’ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ උපාරම්භචිත්තොති සාරම්භචිත්තො, දොසාරොපනාධිප්පායොති අත්ථො. දුම්මෙධොති නිප්පඤ්ඤො. ආරකා හොති සද්ධම්මාති සො තාදිසො පුග්ගලො නභසො විය පථවී පටිපත්තිසද්ධම්මතොපි දූරෙ හොති, පගෙව පටිවෙධසද්ධම්මතො. ‘‘න ත්වං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානාසී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.18) විග්ගාහිකකථං අනුයුත්තස්ස කුතො සන්තනිපුණො පටිපත්තිසද්ධම්මො.

පරිහායති සද්ධම්මාති නවවිධලොකුත්තරධම්මතො පුබ්බභාගියසද්ධාදිසද්ධම්මතොපි නිහීයති. පරිසුස්සතීති විසුස්සති කායචිත්තානං පීණනරසස්ස පීතිපාමොජ්ජාදිකුසලධම්මස්සාභාවතො. න විරූහතීති ¶ විරූළ්හිං වුද්ධිං න පාපුණාති. පූතිකන්ති ගොමයලෙපදානාදිඅභාවෙන පූතිභාවං පත්තං.

තුට්ඨෙන චිත්තෙනාති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං, අත්තමනො පමුදිතො හුත්වාති අත්ථො. ඛෙපෙත්වාති සමුච්ඡින්දිත්වා. අකුප්පතන්ති අරහත්තං. පප්පුය්යාති පාපුණිත්වා. පරමං සන්තින්ති අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං. තදධිගමො ¶ චස්ස කෙවලං කාලාගමනමෙව, න කොචිවිධොති තං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පරිනිබ්බාතිනාසවො’’ති.

එවං සත්ථාරා ඔවදිතො සංවෙගජාතො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.35-43) –

‘‘කණිකාරංව ¶ ජලිතං, දීපරුක්ඛංව ජොතිතං;

කඤ්චනංව විරොචන්තං, අද්දසං ද්විපදුත්තමං.

‘‘කමණ්ඩලුං ඨපෙත්වාන, වාකචීරඤ්ච කුණ්ඩිකං;

එකංසං අජිනං කත්වා, බුද්ධසෙට්ඨං ථවිං අහං.

‘‘තමන්ධකාරං විධමං, මොහජාලසමාකුලං;

ඤාණාලොකං දස්සෙත්වාන, නිත්තිණ්ණොසි මහාමුනි.

‘‘සමුද්ධරසිමං ලොකං, සබ්බාවන්තමනුත්තරං;

ඤාණෙ තෙ උපමා නත්ථි, යාවතා ජගතො ගති.

‘‘තෙන ඤාණෙන සබ්බඤ්ඤූ, ඉති බුද්ධො පවුච්චති;

වන්දාමි තං මහාවීරං, සබ්බඤ්ඤුතමනාවරං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, බුද්ධසෙට්ඨං ථවිං අහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඤාණත්ථවායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තොපි ථෙරො ඉමා එව ගාථා අභාසි.

යසදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. සොණකුටිකණ්ණත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

උපසම්පදා ¶ ච මෙ ලද්ධාතිආදිකා ආයස්මතො සොණස්ස කුටිකණ්ණස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ විභවසම්පන්නො සෙට්ඨි හුත්වා උළාරාය ඉස්සරියසම්පත්තියා ඨිතො එකදිවසං සත්ථාරං සතසහස්සඛීණාසවපරිවුතං මහතියා ¶ බුද්ධලීළාය මහන්තෙන බුද්ධානුභාවෙන නගරං පවිසන්තං දිස්වා පසන්නමානසො වන්දිත්වා අඤ්ජලිං කත්වා අට්ඨාසි. සො පච්ඡාභත්තං උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං කල්යාණවාක්කරණානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානං පත්ථෙත්වා මහාදානං දත්වා පණිධානං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායතං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ කල්යාණවාක්කරණානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි.

සො තත්ථ යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ සාසනෙ පබ්බජිත්වා වත්තපටිවත්තානි පූරෙන්තො එකස්ස භික්ඛුනො චීවරං සිබ්බිත්වා අදාසි. පුන බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ බාරාණසියං තුන්නවායො හුත්වා එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස චීවරකොටිං ඡින්නං ඝටෙත්වා අදාසි. එවං තත්ථ තත්ථ පුඤ්ඤානි කත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අවන්තිරට්ඨෙ කුරරඝරෙ මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිනො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. සොණොතිස්ස නාමං අකංසු. කොටිඅග්ඝනකස්ස කණ්ණපිළන්ධනස්ස ධාරණෙන ‘‘කොටිකණ්ණො’’ති වත්තබ්බෙ කුටිකණ්ණොති පඤ්ඤායිත්ථ.

සො අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා කුටුම්බං සණ්ඨපෙන්තො ආයස්මන්තෙ මහාකච්චානෙ කුලඝරං නිස්සාය පවත්තපබ්බතෙ විහරන්තෙ තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාය තං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහි. සො අපරභාගෙ සංසාරෙ සඤ්ජාතසංවෙගො ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා කිච්ඡෙන කසිරෙන දසවග්ගං සඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා උපසම්පජ්ජිත්වා කතිපයකාලං ථෙරස්ස සන්තිකෙ වසිත්වා, ථෙරං ආපුච්ඡිත්වා සත්ථාරං වන්දිතුං සාවත්ථිං උපගතො, සත්ථාරා එකගන්ධකුටියං වාසං ලභිත්වා පච්චූසසමයෙ අජ්ඣිට්ඨො සොළසඅට්ඨකවග්ගියානං ¶ උස්සාරණෙන සාධුකාරං දත්වා භාසිතාය ‘‘දිස්වා ආදීනවං ලොකෙ’’ති (උදා. 46; මහාව. 258) උදානගාථාය පරියොසානෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.26-34) –

‘‘පදුමුත්තරො ¶ නාම ජිනො, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

වසීසතසහස්සෙහි, නගරං පාවිසී තදා.

‘‘නගරං ¶ පවිසන්තස්ස, උපසන්තස්ස තාදිනො;

රතනානි පජ්ජොතිංසු, නිග්ඝොසො ආසි තාවදෙ.

‘‘බුද්ධස්ස ආනුභාවෙන, භෙරී වජ්ජුමඝට්ටිතා;

සයං වීණා පවජ්ජන්ති, බුද්ධස්ස පවිසතො පුරං.

‘‘බුද්ධසෙට්ඨං නමස්සාමි, පදුමුත්තරමහාමුනිං;

පාටිහීරඤ්ච පස්සිත්වා, තත්ථ චිත්තං පසාදයිං.

‘‘අහො බුද්ධො අහො ධම්මො, අහො නො සත්ථු සම්පදා;

අචෙතනාපි තූරියා, සයමෙව පවජ්ජරෙ.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤමලභිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධසඤ්ඤායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො අත්තනො උපජ්ඣායෙන ආචික්ඛිතනියාමෙන පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන උපසම්පදා, ධුවන්හානං, චම්මත්ථරණං, ගුණඞ්ගුණූපාහනං, චීවරවිප්පවාසොති පඤ්ච වරෙ යාචිත්වා තෙ සත්ථු සන්තිකා ලභිත්වා පුනදෙව අත්තනො වසිතට්ඨානං ගන්ත්වා උපජ්ඣායස්ස තමත්ථං ආරොචෙසි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන උදානට්ඨකථායං ආගතනයෙන වෙදිතබ්බො. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.206) පන ‘‘උපසම්පන්නො හුත්වා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණී’’ති වුත්තං.

සො අපරභාගෙ විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා සොමනස්සජාතො උදානවසෙන –

365.

‘‘උපසම්පදා ච මෙ ලද්ධා, විමුත්තො චම්හි අනාසවො;

සො ච මෙ භගවා දිට්ඨො, විහාරෙ ච සහාවසිං.

366.

‘‘බහුදෙව රත්තිං භගවා, අබ්භොකාසෙතිනාමයි;

විහාරකුසලො සත්ථා, විහාරං පාවිසී තදා.

367.

‘‘සන්ථරිත්වාන ¶ සඞ්ඝාටිං, සෙය්යං කප්පෙසි ගොතමො;

සීහො සෙලගුහායංව, පහීනභයභෙරවො.

368.

‘‘තතො කල්යාණවාක්කරණො, සම්මාසම්බුද්ධසාවකො;

සොණො අභාසි සද්ධම්මං, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සම්මුඛා.

369.

‘‘පඤ්චක්ඛන්ධෙ ¶ පරිඤ්ඤාය, භාවයිත්වාන අඤ්ජසං;

පප්පුය්ය පරමං සන්තිං, පරිනිබ්බිස්සත්යනාසවො’’ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ උපසම්පදා ච මෙ ලද්ධාති යා සා කිච්ඡෙන දසවග්ගං භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා අත්තනා ලද්ධා උපසම්පදා. යා ච පන වරදානවසෙන සබ්බපච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන සත්ථාරා අනුඤ්ඤාතා උපසම්පදා, තදුභයං සන්ධායාහ. ච-සද්දො ¶ සමුච්චයත්ථො, තෙන ඉතරෙපි සත්ථු සන්තිකා ලද්ධවරෙ සඞ්ගණ්හාති. විමුත්තො චම්හි අනාසවොති අග්ගමග්ගෙන සකලකිලෙසවත්ථුවිමුත්තියා විමුත්තො ච අම්හි. තතො එව කාමාසවාදීහි අනාසවො අම්හීති යොජනා. සො ච මෙ භගවා දිට්ඨොති යදත්ථං අහං අවන්තිරට්ඨතො සාවත්ථිං ගතො, සො ච භගවා මයා අදිට්ඨපුබ්බො දිට්ඨො. විහාරෙ ච සහාවසින්ති න කෙවලං තස්ස භගවතො දස්සනමෙව මයා ලද්ධං, අථ ඛො විහාරෙ සත්ථු ගන්ධකුටියං සත්ථාරා කාරණං සල්ලක්ඛෙත්වා වාසෙන්තෙන සහ අවසිං. ‘‘විහාරෙති විහාරසමීපෙ’’ති කෙචි.

බහුදෙව රත්තින්ති පඨමං යාමං භික්ඛූනං ධම්මදෙසනාවසෙන කම්මට්ඨානසොධනවසෙන ච, මජ්ඣිමං යාමං දෙවානං බ්රහ්මූනඤ්ච කඞ්ඛච්ඡෙදනවසෙන භගවා බහුදෙව රත්තිං අබ්භොකාසෙ අතිනාමයි වීතිනාමෙසි. විහාරකුසලොති දිබ්බබ්රහ්මආනෙඤ්ජඅරියවිහාරෙසු කුසලො. විහාරං පාවිසීති අතිවෙලං නිසජ්ජචඞ්කමෙහි උප්පන්නපරිස්සමවිනොදනත්ථං ගන්ධකුටිං පාවිසි.

සන්ථරිත්වාන සඞ්ඝාටිං, සෙය්යං කප්පෙසීති චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤාපෙත්වා සීහසෙය්යං කප්පෙසි. තෙනාහ ‘‘ගොතමො සීහො සෙලගුහායංව පහීනභයභෙරවො’’ති. තත්ථ ගොතමොති භගවන්තං ගොත්තෙන කිත්තෙති. සීහො සෙලගුහායංවාති සෙලස්ස පබ්බතස්ස ගුහායං. යථා සීහො මිගරාජා තෙජුස්සදතාය පහීනභයභෙරවො දක්ඛිණෙන පස්සෙන ¶ පාදෙ පාදං අච්චාධාය සෙය්යං කප්පෙසි, එවං චිත්තුත්රාසලොමහංසනඡම්භිතත්තහෙතූනං කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා පහීනභයභෙරවො ගොතමො භගවා සෙය්යං කප්පෙසීති අත්ථො.

තතොති පච්ඡා, සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා තතො වුට්ඨහිත්වා ‘‘පටිභාතු තං භික්ඛු ධම්මො භාසිතු’’න්ති (උදා. 46) සත්ථාරා අජ්ඣෙසිතොති අත්ථො. කල්යාණවාක්කරණොති සුන්දරවචීකරණො, ලක්ඛණසම්පන්නවචනක්කමොති අත්ථො. සොණො අභාසි සද්ධම්මන්ති සොළස අට්ඨකවග්ගියසුත්තානි ¶ සොණො කුටිකණ්ණො, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සම්මුඛා, පච්චක්ඛතො අභාසීති ථෙරො අත්තානමෙව පරං විය අවොච.

පඤ්චක්ඛන්ධෙ පරිඤ්ඤායාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ තීහිපි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා තෙ පරිජානන්තොයෙව, අඤ්ජසං අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවයිත්වා, පරමං සන්තිං නිබ්බානං පප්පුය්ය පාපුණිත්වා ඨිතො අනාසවො. තතො එව ඉදානි පරිනිබ්බිස්සති අනුපාදිසෙසනිබ්බානවසෙන නිබ්බායිස්සතීති.

සොණකුටිකණ්ණත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. කොසියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යො ¶ එව ගරූනන්තිආදිකා ආයස්මතො කොසියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නචිත්තො උච්ඡුඛණ්ඩිකං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, කොසියොතිස්ස ගොත්තවසෙන නාමං අකාසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො ආයස්මන්තං ධම්මසෙනාපතිං අභිණ්හං උපසඞ්කමති, තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුණාති. සො තෙන සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.44-49) –

‘‘නගරෙ ¶ බන්ධුමතියා, ද්වාරපාලො අහොසහං;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, සබ්බධම්මාන පාරගුං.

‘‘උච්ඡුඛණ්ඩිකමාදාය බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, විපස්සිස්ස මහෙසිනො.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං උච්ඡුමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, උච්ඡුඛණ්ඩස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ¶ ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා ගරුවාසං සප්පුරිසූපනිස්සයඤ්ච පසංසන්තො –

370.

‘‘යො වෙ ගරූනං වචනඤ්ඤු ධීරො, වසෙ ච තම්හි ජනයෙථ පෙමං;

සො භත්තිමා නාම ච හොති පණ්ඩිතො, ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස.

371.

‘‘යං ආපදා උප්පතිතා උළාරා, නක්ඛම්භයන්තෙ පටිසඞ්ඛයන්තං;

සො ථාමවා නාම ච හොති පණ්ඩිතො, ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස.

372.

‘‘යො වෙ සමුද්දොව ඨිතො අනෙජො, ගම්භීරපඤ්ඤො නිපුණත්ථදස්සී;

අසංහාරියො නාම ච හොති පණ්ඩිතො, ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස.

373.

‘‘බහුස්සුතො ධම්මධරො ච හොති, ධම්මස්ස හොති අනුධම්මචාරී;

සො තාදිසො නාම ච හොති පණ්ඩිතො, ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස.

374.

‘‘අත්ථඤ්ච ¶ යො ජානාති භාසිතස්ස,

අත්ථඤ්ච ඤත්වාන තථා කරොති;

අත්ථන්තරො නාම ස හොති පණ්ඩිතො,

ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්සා’’ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ ¶ යොති ඛත්තියාදීසු චතූසු පරිසාසු යො කොචි. වෙති බ්යත්තං. ගරූනන්ති සීලාදිගරුගුණයුත්තානං පණ්ඩිතානං. වචනඤ්ඤූති තෙසං අනුසාසනීවචනං ජානන්තො, යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානො පටිපජ්ජිත්වා ච තස්ස ඵලං ජානන්තොති අත්ථො. ධීරොති ධිතිසම්පන්නො. වසෙ ච තම්හි ජනයෙථ පෙමන්ති තස්මිං ගරූනං වචනෙ ඔවාදෙ වසෙය්ය යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජෙය්ය, පටිපජ්ජිත්වා ‘‘ඉමිනා වතාහං ඔවාදෙන ඉමං ජාතිආදිදුක්ඛං වීතිවත්තො’’ති තත්ථ ජනයෙථ පෙමං ගාරවං උප්පාදෙය්ය. ඉදඤ්හි ද්වයං ‘‘ගරූනං වචනඤ්ඤු ධීරො’’ති පදද්වයෙන වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටකරණං. සොති යො ගරූනං වචනඤ්ඤූ ධීරො, සො යථානුසිට්ඨං පටිපත්තියා තත්ථ භත්තිමා ච නාම හොති, ජීවිතහෙතුපි තස්ස අනතික්කමනතො පණ්ඩිතො ච නාම හොති. ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්සාති තථා පටිපජ්ජන්තො ච තාය එව පටිපත්තියා චතුන්නං අරියසච්චානං ජානනහෙතු ¶ ලොකියලොකුත්තරධම්මෙසු විජ්ජාත්තයාදිවසෙන ‘‘තෙවිජ්ජො, ඡළභිඤ්ඤො, පටිසම්භිදාපත්තො’’ති විසෙසි විසෙසවා සියාති අත්ථො.

යන්ති යං පුග්ගලං පටිපත්තියා අන්තරායකරණතො ‘‘ආපදා’’ති ලද්ධවොහාරා සොතුණ්හඛුප්පිපාසාදිපාකටපරිස්සයා චෙව රාගාදිපටිච්ඡන්නපරිස්සයා ච උප්පතිතා උප්පන්නා, උළාරා බලවන්තොපි නක්ඛම්භයන්තෙ න කිඤ්චි චාලෙන්ති. කස්මා? පටිසඞ්ඛයන්තන්ති පටිසඞ්ඛායමානං පටිසඞ්ඛානබලෙ ඨිතන්ති අත්ථො. සොති යො දළ්හතරාහි ආපදාහිපි අක්ඛම්භනීයො, සො ථාමවා ධිතිමා දළ්හපරක්කමො නාම හොති. අනවසෙසසංකිලෙසපක්ඛස්ස අභිභවනකපඤ්ඤාබලසමඞ්ගිතාය පණ්ඩිතො ච නාම හොති. තථාභූතො ච ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්සාති තං වුත්තත්ථමෙව.

සමුද්දොව ¶ ඨිතොති සමුද්දො විය ඨිතසභාවො. යථා හි චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරෙ සිනෙරුපාදසමීපෙ මහාසමුද්දො අට්ඨහිපි දිසාහි උට්ඨිතෙහි පකතිවාතෙහි අනිඤ්ජනතො ඨිතො අනෙජො ගම්භීරො ච, එවං කිලෙසවාතෙහි තිත්ථියවාදවාතෙහි ච අකම්පනීයතො ඨිතො අනෙජො. ගම්භීරස්ස අනුපචිතඤාණසම්භාරෙහි අලද්ධගාධස්ස නිපුණස්ස සුඛුමස්ස පටිච්චසමුප්පාදාදිඅත්ථස්ස පටිවිජ්ඣනෙන ගම්භීරපඤ්ඤො නිපුණත්ථදස්සී. අසංහාරියො නාම ච හොති පණ්ඩිතො සො තාදිසො පුග්ගලො කිලෙසෙහි දෙවපුත්තමාරාදීසු වා කෙනචි අසංහාරියතාය අසංහාරියො නාම හොති, යථාවුත්තෙන අත්ථෙන පණ්ඩිතො ච නාම හොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

බහුස්සුතොති පරියත්තිබාහුසච්චවසෙන බහුස්සුතො, සුත්තගෙය්යාදි බහුං සුතං එතස්සාති බහුස්සුතො. තමෙව ධම්මං සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහවසං විය අවිනස්සන්තමෙව ධාරෙතීති ධම්මධරො ¶ ච හොති. ධම්මස්ස හොති අනුධම්මචාරීති යථාසුතස්ස යථාපරියත්තස්ස ධම්මස්ස අත්ථමඤ්ඤාය ධම්මමඤ්ඤාය නවලොකුත්තරධම්මස්ස අනුරූපං ධම්මං පුබ්බභාගපටිපදාසඞ්ඛාතං චතුපාරිසුද්ධිසීලධුතඞ්ගඅසුභකම්මට්ඨානාදිභෙදං චරති පටිපජ්ජතීති අනුධම්මචාරී හොති, ‘‘අජ්ජ අජ්ජෙවා’’ති පටිවෙධං ආකඞ්ඛන්තො විචරති. සො තාදිසො නාම ච හොති පණ්ඩිතොති යො පුග්ගලො යං ගරුං නිස්සාය බහුස්සුතො ධම්මධරො ධම්මස්ස ච අනුධම්මචාරී හොති. සො ච තාදිසො තෙන ගරුනා සදිසො පණ්ඩිතො නාම හොති පටිපත්තියා සදිසභාවතො. තථාභූතො පන සො ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස, තං වුත්තත්ථංව.

අත්ථඤ්ච යො ජානාති භාසිතස්සාති යො පුග්ගලො සම්මාසම්බුද්ධෙන භාසිතස්ස පරියත්තිධම්මස්ස ¶ අත්ථං ජානාති. ජානන්තො පන ‘‘ඉධ සීලං වුත්තං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා’’ති තත්ථ තත්ථ යථාවුත්තං අත්ථඤ්ච ඤත්වාන තථා කරොති යථා සත්ථාරා අනුසිට්ඨං, තථා පටිපජ්ජති. අත්ථන්තරො නාම ස හොති පණ්ඩිතොති සො එවරූපො පුග්ගලො අත්ථන්තරො අත්ථකාරණා සීලාදිඅත්ථජානනමත්තමෙව උපනිස්සයං කත්වා පණ්ඩිතො හොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

එත්ථ ¶ ච පඨමගාථාය ‘‘යො වෙ ගරූන’’න්තිආදිනා සද්ධූපනිස්සයො විසෙසභාවො වුත්තො, දුතියගාථාය ‘‘යං ආපදා’’ති ආදිනා වීරියූපනිස්සයො, තතියගාථාය ‘‘යො වෙ සමුද්දොව ඨිතො’’තිආදිනා සමාධූපනිස්සයො, චතුත්ථගාථාය ‘‘බහුස්සුතො’’තිආදිනා සතූපනිස්සයො, පඤ්චමගාථාය ‘‘අත්ථඤ්ච යො ජානාතී’’තිආදිනා පඤ්ඤූපනිස්සයො විසෙසභාවො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

කොසියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.