📜
14. චුද්දසකනිපාතො
1. ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
චුද්දසකනිපාතෙ ¶ ¶ ¶ යදා අහන්තිආදිකා ආයස්මතො ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? කාමඤ්චිමස්ස ථෙරස්ස ගාථා හෙට්ඨා එකකනිපාතෙ (ථෙරගා. අට්ඨ. 1. ඛදිරවනියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) ආගතා. තත්ථ පනස්ස අත්තනො භාගිනෙය්යෙසු සතිජනනමත්තං දස්සිතන්ති තස්සා එකකනිපාතෙ සඞ්ගහො කතො. ඉමා පන ථෙරස්ස පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය යාව පරිනිබ්බානා පටිපත්තිපකාසිතා ගාථා ඉමස්මිං චුද්දසකනිපාතෙ සඞ්ගහං ආරොපිතා. තත්ථ අට්ඨුප්පත්ති හෙට්ඨා වුත්තායෙව. අයං පන විසෙසො – ථෙරො කිර අරහත්තං පත්වා කාලෙන කාලං සත්ථු ධම්මසෙනාපතිප්පභූතීනං මහාථෙරානඤ්ච උපට්ඨානං ගන්ත්වා කතිපාහමෙව තත්ථ වසිත්වා ඛදිරවනමෙව පච්චාගන්ත්වා ඵලසමාපත්තිසුඛෙන බ්රහ්මවිහාරෙහි ච වීතිනාමෙති. එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ජිණ්ණො වුඩ්ඪො වයො අනුප්පත්තො අහොසි. සො එකදිවසං බුද්ධුපට්ඨානං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ සාවත්ථියා අවිදූරෙ අරඤ්ඤෙ වසි. තෙන ච සමයෙන චොරා නගරෙ කතකම්මා ආරක්ඛමනුස්සෙහි අනුබන්ධා පලායන්තා ථෙරස්ස සමීපෙ ගහිතභණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිංසු. මනුස්සා අනුධාවන්තා ථෙරස්ස සමීපෙ භණ්ඩං දිස්වා ථෙරං බන්ධිත්වා ‘‘චොරො’’ති සඤ්ඤාය ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං, ‘‘අයං, දෙව, චොරො’’ති. රාජා ථෙරං මුඤ්චාපෙත්වා, ‘‘කිං, භන්තෙ, තුම්හෙහි ඉදං චොරිකකම්මං කතං වා, නො වා’’ති පුච්ඡි. ථෙරො කිඤ්චාපි ජාතිතො පට්ඨාය අත්තනා තාදිසං න කතපුබ්බං, තං පබ්බජිතතො පට්ඨාය පන අකතභාවස්ස, සබ්බසො කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා තාදිසස්ස කරණෙ අභබ්බතාය පකාසනත්ථං සමීපෙ ඨිතානං භික්ඛූනං රඤ්ඤො ච ධම්මං දෙසෙන්තො –
‘‘යදා අහං පබ්බජිතො, අගාරස්මානගාරියං;
නාභිජානාමි සඞ්කප්පං, අනරියං දොසසංහිතං.
‘‘‘ඉමෙ හඤ්ඤන්තු වජ්ඣන්තු, දුක්ඛං පප්පොන්තු පාණිනො’;
සඞ්කප්පං නාභිජානාමි, ඉමස්මිං දීඝමන්තරෙ.
‘‘මෙත්තඤ්ච ¶ ¶ අභිජානාමි, අප්පමාණං සුභාවිතං;
අනුපුබ්බං පරිචිතං, යථා බුද්ධෙන දෙසිතං.
‘‘සබ්බමිත්තො සබ්බසඛො, සබ්බභූතානුකම්පකො;
මෙත්තචිත්තඤ්ච භාවෙමි, අබ්යාපජ්ජරතො සදා.
‘‘අසංහීරං අසංකුප්පං, චිත්තං ආමොදයාමහං;
බ්රහ්මවිහාරං භාවෙමි, අකාපුරිසසෙවිතං.
‘‘අවිතක්කං සමාපන්නො, සම්මාසම්බුද්ධසාවකො;
අරියෙන තුණ්හීභාවෙන, උපෙතො හොති තාවදෙ.
‘‘යථාපි ¶ පබ්බතො සෙලො, අචලො සුප්පතිට්ඨිතො;
එවං මොහක්ඛයා භික්ඛු, පබ්බතොව න වෙධති.
‘‘අනඞ්ගණස්ස පොසස්ස, නිච්චං සුචිගවෙසිනො;
වාලග්ගමත්තං පාපස්ස, අබ්භමත්තංව ඛායති.
‘‘නගරං යථා පච්චන්තං, ගුත්තං සන්තරබාහිරං;
එවං ගොපෙථ අත්තානං, ඛණො වො මා උපච්චගා.
‘‘නාභිනන්දාමි මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිතං;
කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, නිබ්බිසං භතකො යථා.
‘‘නාභිනන්දාමි මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිතං;
කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, සම්පජානො පතිස්සතො.
‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;
ඔහිතො ගරුකො භාරො, භවනෙත්ති සමූහතා.
‘‘යස්ස චත්ථාය පබ්බජිතො, අගාරස්මානගාරියං;
සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො.
‘‘සම්පාදෙථප්පමාදෙන, එසා මෙ අනුසාසනී;
හන්දාහං පරිනිබ්බිස්සං විප්පමුත්තොම්හි සබ්බධී’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
තත්ථායං ¶ අපුබ්බපදවණ්ණනා ඉමස්මිං දීඝමන්තරෙති, යදා අහං පබ්බජිතොම්හි, තතො පට්ඨාය අයඤ්ච මෙ චරිමකාලො, එතස්මිං දීඝමන්තරෙ කාලෙ ‘‘ඉදං මය්හං හොතූ’’ති අභිජ්ඣාවසෙන වා, ‘‘ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තූ’’තිආදිනා බ්යාපාදවසෙන වා අනරියං දොසසංහිතං සඞ්කප්පං නාභිජානාමීති යොජනා.
මෙත්තඤ්ච ¶ අභිජානාමීති, මිජ්ජති සිනිය්හති එතායාති මෙත්තා, අබ්යාපාදො. මෙත්තා එතිස්සා අත්ථීති මෙත්තා, මෙත්තාභාවනා මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරො, තං මෙත්තං. ච-සද්දෙන කරුණං මුදිතං උපෙක්ඛඤ්චාති ඉතරබ්රහ්මවිහාරෙ සඞ්ගණ්හාති. අභිජානාමීති, අභිමුඛතො ජානාමි. අධිගතඤ්හි ඣානං පච්චවෙක්ඛතො පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස අභිමුඛං හොති. කීදිසන්ති ආහ ‘‘අප්පමාණ’’න්තිආදි. තඤ්හි යථා බුද්ධෙන භගවතා දෙසිතං, තථා අනොදිස්සකඵරණවසෙන අපරිමාණසත්තාරම්මණතාය අප්පමාණං. පගුණබලවභාවාපාදනෙන සුට්ඨු භාවිතත්තා සුභාවිතං. පඨමං මෙත්තා, තතො කරුණා, තතො මුදිතා, පච්ඡා උපෙක්ඛාති එවං අනුපුබ්බං අනුක්කමෙන පරිචිතං ආසෙවිතං, බහුලීකතං අභිජානාමීති යොජනා.
සබ්බෙසං සත්තානං මිත්තො, සබ්බෙ වා තෙ මය්හං මිත්තාති සබ්බමිත්තො. මෙත්තඤ්හි ¶ භාවෙන්තො සත්තානං පියො හොති. සබ්බසඛොති, එත්ථාපි එසෙව නයො. සබ්බභූතානුකම්පකොති, සබ්බසත්තානං අනුග්ගණ්හනකො. මෙත්තචිත්තඤ්ච භාවෙමීති, මෙත්තාය සහිතං සම්පයුත්තං චිත්තං විසෙසතො භාවෙමි, වඩ්ඪෙමි, පකාසෙමි වා අකථෙන්තෙපි භාවනාය උක්කංසගතභාවතො. ‘‘මෙත්තං චිත්තඤ්ච භාවෙමී’’ති වා පාඨො. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයොව. අබ්යාපජ්ජරතොති, අබ්යාපජ්ජෙ සත්තානං හිතූපසංහාරෙ අභිරතො. සදාති, සබ්බකාලං, තෙන තත්ථ සාතච්චකිරියං දස්සෙති.
අසංහීරන්ති න සංහීරං, ආසන්නපච්චත්ථිකෙන රාගෙන අනාකඩ්ඪනියං. අසංකුප්පන්ති න කුප්පං, දූරපච්චත්ථිකෙන බ්යාපාදෙන අකොපියං, එවංභූතං කත්වා මම මෙත්තචිත්තං ආමොදයාමි අභිප්පමොදයාමි බ්රහ්මවිහාරං භාවෙමි. අකාපුරිසසෙවිතන්ති, කාපුරිසෙහි නීචජනෙහි අසෙවිතං, අකාපුරිසෙහි වා අරියෙහි බුද්ධාදීහි සෙවිතං බ්රහ්මං සෙට්ඨං නිද්දොසං මෙත්තාදිවිහාරං භාවෙමි වඩ්ඪෙමීති අත්ථො.
එවං ¶ අත්තුද්දෙසවසෙන පඤ්චහි ගාථාහි අත්තනො පටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි තං අඤ්ඤාපදෙසෙන දස්සෙන්තො ‘‘අවිතක්ක’’න්තිආදිනා චතස්සො ගාථා අභාසි. තත්ථ අවිතක්කං සමාපන්නොති, විතක්කවිරහිතං දුතියාදිඣානං සමාපන්නො, එතෙන ථෙරො බ්රහ්මවිහාරභාවනාය අඤ්ඤාපදෙසෙන අත්තනා දුතියාදිඣානාධිගමමාහ. යස්මා පනායං ථෙරො තමෙව ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා එකාසනෙනෙව අරහත්තං ගණ්හි, තස්මා තමත්ථං අඤ්ඤාපදෙසෙනෙව දස්සෙන්තො ‘‘අවිතක්කං සමාපන්නො’’ති වත්වා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධසාවකො. අරියෙන තුණ්හීභාවෙන, උපෙතො හොති තාවදෙ’’ති ආහ. තත්ථ වචීසඞ්ඛාරාභාවතො අවිතක්කාවිචාරා සමාපත්ති ‘‘අරියො තුණ්හීභාවො’’ති වදන්ති. ‘‘සන්නිපතිතානං වො, භික්ඛවෙ, ද්වයං කරණීයං ධම්මී වා කථා අරියො ¶ වා තුණ්හීභාවො’’ති (ම. නි. 1.273) පන වචනතො යා කාචි සමාපත්ති අරියො තුණ්හීභාවො නාම. ඉධ පන චතුත්ථජ්ඣානිකා අග්ගඵලසමාපත්ති අධිප්පෙතා.
ඉදානි තස්සාධිගතත්තා ලොකධම්මෙහි අකම්පනීයතං උපමාය පකාසෙන්තො ‘‘යථාපි පබ්බතො’’ති ගාථමාහ. තත්ථ යථාපි පබ්බතො සෙලොති, යථා සිලාමයො එකඝනසෙලො පබ්බතො, න පංසුපබ්බතො න මිස්සකපබ්බතොති අත්ථො. අචලො සුප්පතිට්ඨිතොති, සුට්ඨු පතිට්ඨිතමූලො පකතිවාතෙහි අචලො අකම්පනීයො හොති, තස්මා අරහත්තං නිබ්බානඤ්ච එවං මොහක්ඛයා භික්ඛු, පබ්බතොව න වෙධතීති මොහස්ස අනවසෙසප්පහානා, මොහමූලකත්තා ච සබ්බාකුසලානං පහීනසබ්බාකුසලො භික්ඛු යථා සො පබ්බතො පකතිවාතෙහි, එවං ලොකධම්මෙහි න වෙධති න කම්පති, මොහක්ඛයොති වා යස්මා අරහත්තං නිබ්බානඤ්ච වුච්චති ¶ , තස්මා මොහක්ඛයාති මොහක්ඛයස්ස හෙතු නිබ්බානස්ස අරහත්තස්ස ච අධිගතත්තා චතූසු අරියසච්චෙසු සුප්පතිට්ඨිතො අසමාපන්නකාලෙපි පබ්බතො විය න වෙධති, පගෙව සමාපන්නකාලෙති අධිප්පායො.
ඉදානි පාපං නාමෙතං අසුචිසීලො එව සමාචරති, න ච සුචිසීලො, සුචිසීලස්ස පන තං අණුමත්තම්පි භාරියං හුත්වා උපට්ඨාතීති දස්සෙන්තො ‘‘අනඞ්ගණස්සා’’තිආදිගාථමාහ ¶ . තස්සත්ථො – රාගාදිඅඞ්ගණාභාවතො අනඞ්ගණස්ස සබ්බකාලං සුචිඅනවජ්ජධම්මෙ එව ගවෙසන්තස්ස සප්පුරිසස්ස වාලග්ගමත්තං කෙසග්ගමත්තං පාපස්ස ලෙසමත්තම්පි සකලං ලොකධාතුං ඵරිත්වා ඨිතං අබ්භමත්තං හුත්වා උපට්ඨාති, තස්මා න එවරූපෙ කම්මෙ මාදිසා ආසඞ්කිතබ්බාති අධිප්පායො.
යස්මා නික්කිලෙසෙසුපි අන්ධබාලා එවරූපෙ අපවාදෙ සමුට්ඨාපෙන්ති, තස්මා අත්ථකාමෙහි සක්කච්චං අත්තා රක්ඛිතබ්බොති ඔවාදං දෙන්තො ‘‘නගරං යථා’’තිආදිගාථමාහ. තස්සත්ථො – යථා පන පච්චන්තනගරවාසීහි මනුස්සෙහි පච්චන්තං නගරං ද්වාරපාකාරාදීනි ථිරානි කරොන්තෙහි සඅන්තරං, උද්දාපපරිඛාදීනි ථිරානි කරොන්තෙහි සබාහිරන්ති සන්තරබාහිරං ගුත්තං කරීයති, එවං තුම්හෙහිපි සතිං උපට්ඨපෙත්වා අජ්ඣත්තිකානි ඡ ද්වාරානි පිදහිත්වා ද්වාරරක්ඛිතං සතිං අවිස්සජ්ජෙත්වා යථා ගය්හමානානි බාහිරානි ඡ ආයතනානි අජ්ඣත්තිකානි උපඝාතාය සංවත්තන්ති, තථා අග්ගහණෙන තානිපි ථිරානි කත්වා තෙසං අප්පවෙසාය ද්වාරරක්ඛිතං සතිං අප්පහාය විචරන්තා අත්තානං ගොපෙථ. කස්මා? ඛණො වො මා උපච්චගා. යො හි එවං අත්තානං න ගොපෙති, තං පුග්ගලං බුද්ධුප්පාදක්ඛණො, මනුස්සත්තභාවක්ඛණො, මජ්ඣිමදෙසෙ උප්පත්තික්ඛණො, සම්මාදිට්ඨියා පටිලද්ධක්ඛණො, ඡන්නං ආයතනානං අවෙකල්ලක්ඛණොති සබ්බොපි අයං ඛණො අතික්කමති, සො ඛණො තුම්හෙ මා අතික්කමතූති.
එවං ¶ ථෙරො ඉමාය ගාථාය සරාජිකං පරිසං භික්ඛූ ච ඔවදිත්වා පුන මරණෙ ජීවිතෙ ච අත්තනො සමචිත්තතං කතකිච්චතඤ්ච පකාසෙන්තො ‘‘නාභිනන්දාමි මරණ’’න්තිආදිමාහ. තං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.607).
එවං පන වත්වා අත්තනො පරිනිබ්බානකාලං උපට්ඨිතං දිස්වා සඞ්ඛෙපෙනෙව නෙසං ඔවාදං දත්වා පරිනිබ්බානං පවෙදෙන්තො ඔසානගාථමාහ. තත්ථ සම්පාදෙථප්පමාදෙනාති සම්පාදෙතබ්බං දානසීලාදිං අප්පමාදෙන සම්පාදෙථ, දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපභෙදෙ ගහට්ඨවත්තෙ සීලානුරක්ඛණෙ සමථඅනුයොගෙ විපස්සනාභාවනාය ච ¶ අප්පමත්තා හොථ. එසා මෙ අනුසාසනීති දානසීලාදීසු න පමජ්ජථාති එසා මම අනුසිට්ඨි ඔවාදො.
එවං ¶ සිඛාපත්තං පරහිතපටිපත්තිං දීපෙත්වා අත්තහිතපටිපත්තියාපි මත්ථකං ගණ්හන්තො ‘‘හන්දාහං පරිනිබ්බිස්සං, විප්පමුත්තොම්හි සබ්බධී’’ති ආහ. තත්ථ විප්පමුත්තොම්හි සබ්බධීති සබ්බසො කිලෙසෙහි භවෙහි ච විප්පමුත්තො අම්හි, තස්මා එකංසෙන පරිනිබ්බායිස්සාමීති.
එවං පන වත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා පජ්ජලන්තො අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.
ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. ගොදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
යථාපි භද්දොතිආදිකා ආයස්මතො ගොදත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං සත්ථවාහකුලෙ නිබ්බත්තො. ගොදත්තොති නාමෙන වයප්පත්තො පිතරි කාලඞ්කතෙ කුටුම්බං සණ්ඨපෙන්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ආදාය අපරාපරං සඤ්චරිත්වා වාණිජ්ජෙන ජීවිකං කප්පෙති යථාවිභවං පුඤ්ඤානිපි කරොති. සො එකදිවසං අන්තරාමග්ගෙ ධුරෙ යුත්තගොණෙ වහිතුං අසක්කොන්තෙ පතිතෙ මනුස්සෙසු තං වුට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තෙසු සයමෙව ගන්ත්වා තං නඞ්ගුට්ඨෙ ගාළ්හං විජ්ඣි. ගොණො ‘‘අයං අසප්පුරිසො මම බලාබලං අජානන්තො ගාළ්හං විජ්ඣතී’’ති කුද්ධො මනුස්සවාචාය, ‘‘භො ගොදත්ත, අහං එත්තකං කාලං අත්තනො බලං අනිගුහන්තො තුය්හං ¶ භාරං වහිං, අජ්ජ පන අසමත්ථභාවෙන පතිතං මං අතිවිය බාධසි, හොතු, ඉතො චවිත්වා නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ තං බාධෙතුං සමත්ථො පටිසත්තු භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනානුරූපෙන අක්කොසි. තං සුත්වා ගොදත්තො ‘‘එවං නාම සත්තෙ බාධෙත්වා කිං ඉමාය ජීවිකායා’’ති සංවෙගජාතො සබ්බං විභවං පහාය අඤ්ඤතරස්ස මහාථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්වා සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො එකදිවසං අත්තනො සන්තිකං උපගතානං ගහට්ඨපබ්බජිතානං අරියගණානං ලොකධම්මෙ ආරබ්භ ධම්මං කථෙන්තො –
‘‘යථාපි ¶ භද්දො ආජඤ්ඤො, ධුරෙ යුත්තො ධුරස්සහො;
මථිතො අතිභාරෙන, සංයුගං නාතිවත්තති.
‘‘එවං පඤ්ඤාය යෙ තිත්තා, සමුද්දො වාරිනා යථා;
න පරෙ අතිමඤ්ඤන්ති, අරියධම්මොව පාණිනං.
‘‘කාලෙ ¶ කාලවසං පත්තා, භවාභවවසං ගතා;
නරා දුක්ඛං නිගච්ඡන්ති, තෙධ සොචන්ති මාණවා.
‘‘උන්නතා සුඛධම්මෙන, දුක්ඛධම්මෙන චොනතා;
ද්වයෙන බාලා හඤ්ඤන්ති, යථාභූතං අදස්සිනො.
‘‘යෙ ච දුක්ඛෙ සුඛස්මිඤ්ච, මජ්ඣෙ සිබ්බිනිමච්චගූ;
ඨිතා තෙ ඉන්දඛීලොව, න තෙ උන්නතඔනතා.
‘‘න හෙව ලාභෙ නාලාභෙ, න යසෙ න ච කිත්තියා;
න නින්දායං පසංසාය, න තෙ දුක්ඛෙ සුඛම්හි ච.
‘‘සබ්බත්ථ තෙ න ලිම්පන්ති, උදබින්දුව පොක්ඛරෙ;
සබ්බත්ථ සුඛිතා ධීරා, සබ්බත්ථ අපරාජිතා.
‘‘ධම්මෙන ච අලාභො යො, යො ච ලාභො අධම්මිකො;
අලාභො ධම්මිකො සෙය්යො, යඤ්චෙ ලාභො අධම්මිකො.
‘‘යසො ච අප්පබුද්ධීනං, විඤ්ඤූනං අයසො ච යො;
අයසොව සෙය්යො විඤ්ඤූනං, න යසො අප්පබුද්ධිනං.
‘‘දුම්මෙධෙහි පසංසා ච, විඤ්ඤූහි ගරහා ච යා;
ගරහාව සෙය්යො විඤ්ඤූහි, යඤ්චෙ බාලප්පසංසනා.
‘‘සුඛඤ්ච කාමමයිකං, දුක්ඛඤ්ච පවිවෙකියං;
පවිවෙකදුක්ඛං සෙය්යො, යඤ්චෙ කාමමයං සුඛං.
‘‘ජීවිතඤ්ච ¶ අධම්මෙන, ධම්මෙන මරණඤ්ච යං;
මරණං ධම්මිකං සෙය්යො, යඤ්චෙ ජීවෙ අධම්මිකං.
‘‘කාමකොපප්පහීනා ¶ යෙ, සන්තචිත්තා භවාභවෙ;
චරන්ති ලොකෙ අසිතා, නත්ථි තෙසං පියාපියං.
‘‘භාවයිත්වාන බොජ්ඣඞ්ගෙ, ඉන්ද්රියානි බලානි ච;
පප්පුය්ය පරමං සන්තිං, පරිනිබ්බන්තිනාසවා’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
තත්ථ ආජඤ්ඤොති, උසභාජානීයො. ධුරෙ යුත්තොති, සකටධුරෙ යොජිතො. ධුරස්සහොති, ධුරවාහො. ගාථාසුඛත්ථඤ්චෙත්ථ ද්විසකාරතො නිද්දෙසො කතො, සකටභාරං වහිතුං සමත්ථොති අත්ථො. මථිතො අතිභාරෙනාති, අතිභාරෙන ගරුභාරෙන පීළිතො. ‘‘මද්දිතො’’තිපි පාළි, සො එවත්ථො. සංයුගන්ති, අත්තනො ඛන්ධෙ ඨපිතං යුගං නාතිවත්තති න අතික්කාමෙති, සම්මා යො උද්ධරිත්වා ධුරං ඡඩ්ඩෙත්වා න තිට්ඨති. එවන්ති යථා සො ධොරය්හො අත්තනො භද්රාජානීයතාය අත්තනො ධීරවීරතාය අත්තනො භාරං නාතිවත්තති න පරිච්චජති, එවං යෙ වාරිනා විය මහාසමුද්දො ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය තිත්තා ධාතා පරිපුණ්ණා, තෙ පරෙ නිහීනපඤ්ඤෙ න අතිමඤ්ඤන්ති, න පරිභවන්ති. තත්ථ ¶ කාරණමාහ ‘‘අරියධම්මොව පාණින’’න්ති, පාණිනං සත්තෙසු අයං අරියානං ධම්මො යදිදං තෙසං පඤ්ඤාය පාරිපූරිං ගතත්තා ලාභාදිනා අත්තානුක්කංසනං විය අලාභාදිනා පරෙසං අවම්භනං.
එවං පඤ්ඤාපාරිපූරියා අරියානං සුඛවිහාරං දස්සෙත්වා තදභාවතො අනරියානං දුක්ඛවිහාරං දස්සෙතුං ‘‘කාලෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කාලෙති ලාභාලාභාදිනා සමඞ්ගීභූතකාලෙ. කාලවසං පත්තාති ලාභාදිකාලස්ස ච වසං උපගතා, ලාභාදිනා සොමනස්සිතා අලාභාදිනා ච දොමනස්සිතාති අත්ථො. භවාභවවසං ගතාති භවස්ස අභවස්ස ච වසං උපගතා වුද්ධිහානියො අනුවත්තන්තා තෙ. නරා දුක්ඛං නිගච්ඡන්ති, තෙධ සොචන්ති මාණවාති තෙ නරා ‘‘මාණවා’’ති ලද්ධනාමා සත්තා ලාභාලාභාදිවසෙන වුද්ධිහානිවසෙන අනුරොධපටිවිරොධං ආපන්නා ඉධලොකෙ සොචන්ති, පරලොකෙ ච නිරයාදිදුක්ඛං ගච්ඡන්ති පාපුණන්තීති අත්ථො.
‘‘උන්නතා’’තිආදිනාපි ¶ ලොකධම්මවසෙන සත්තානං අනත්ථප්පත්තිමෙව දස්සෙති. තත්ථ උන්නතා සුඛධම්මෙනාති සුඛහෙතුනා සුඛපච්චයෙන භොගසම්පත්තිආදිනා උන්නතිං ගතා, භොගමදාදිනා මත්තාති අත්ථො. දුක්ඛධම්මෙන චොනතාති දුක්ඛහෙතුනා දුක්ඛපච්චයෙන භොගවිපත්තිආදිනා නිහීනතං ගතා දාලිද්දියාදිනා කාපඤ්ඤතං පත්තා. ද්වයෙනාති යථාවුත්තෙන උන්නතිඔනතිද්වයෙන ලාභාලාභාදිද්වයෙන ¶ වා බාලපුථුජ්ජනා හඤ්ඤන්ති, අනුරොධපටිවිරොධවසෙන විබාධීයන්ති පීළියන්ති. කස්මා? යථාභූතං අදස්සිනො යස්මා තෙ ධම්මසභාවං යාථාවතො නබ්භඤ්ඤංසු, පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධා පහීනකිලෙසා ච න හොන්ති, තස්මාති අත්ථො. ‘‘යථාභූතං අදස්සනා’’තිපි පඨන්ති, අදස්සනහෙතූති අත්ථො. යෙ ච දුක්ඛෙ සුඛස්මිඤ්ච, මජ්ඣෙ සිබ්බිනිමච්චගූති යෙ පන අරියා දුක්ඛවෙදනාය සුඛවෙදනාය මජ්ඣත්තතාවෙදනාය ච තප්පටිබද්ධං ඡන්දරාගභූතං සිබ්බිනිං තණ්හං අග්ගමග්ගාධිගමෙන අච්චගූ අතික්කමිංසු, තෙ ඉන්දඛීලො විය වාතෙහි ලොකධම්මෙහි අසම්පකම්පියා ඨිතා, න තෙ උන්නතඔනතා, කදාචිපි උන්නතා වා ඔනතා වා න හොන්ති සබ්බසො අනුනයපටිඝාභාවතො.
එවං වෙදනාධිට්ඨානං අරහතො අනුපලෙපං දස්සෙත්වා ඉදානි ලොකධම්මෙ විභජිත්වා සබ්බත්ථකමෙවස්ස අනුපලෙපං දස්සෙන්තො ‘‘න හෙවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ලාභෙති චීවරාදීනං පච්චයානං පටිලාභෙ. අලාභෙති තෙසංයෙව අප්පටිලාභෙ අපගමෙ. න යසෙති පරිවාරහානියං අකිත්තියඤ්ච. කිත්තියාති පරම්මුඛා කිත්තනෙ පත්ථටයසතායං. නින්දායන්ති සම්මුඛා ගරහායං. පසංසායන්ති, පච්චක්ඛතො ගුණාභිත්ථවනෙ. දුක්ඛෙති දුක්ඛෙ උප්පන්නෙ. සුඛෙති එත්ථාපි එසෙව නයො.
සබ්බත්ථාති ¶ සබ්බස්මිං යථාවුත්තෙ අට්ඨවිධෙපි ලොකධම්මෙ, සබ්බත්ථ වා රූපාදිකෙ විසයෙ තෙ ඛීණාසවා න ලිම්පන්ති සබ්බසො පහීනකිලෙසත්තා. යථා කිං? උදබින්දුව පොක්ඛරෙ යථා කමලදලෙ ජලබින්දු අල්ලීයිත්වා ඨිතම්පි තෙන න ලිම්පති, ජලබින්දුනා ච කමලදලං, අඤ්ඤදත්ථු විසංසට්ඨමෙව, එවමෙතෙපි උපට්ඨිතෙ ලාභාදිකෙ, ආපාථගතෙ රූපාදිආරම්මණෙ ච විසංසට්ඨා එවං. තතො එව ධීරා පණ්ඩිතා සබ්බත්ථ ලාභාදීසු ඤාණමුඛෙන පියනිමිත්තානං සොකාදීනඤ්ච අභාවතො සුඛිතා ¶ ලාභාදීහි ච අනභිභවනීයතො සබ්බත්ථ අපරාජිතාව හොන්ති.
ඉදානි ලාභාලාභාදීසු සෙය්යං නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ධම්මෙන ච අලාභො යොති යො ධම්මං රක්ඛන්තස්ස තංනිමිත්තං අලාභො ලාභාභාවො, ලාභහානි. යො ච ලාභො අධම්මිකො අධම්මෙන අඤ්ඤායෙන බුද්ධපටිකුට්ඨෙන විධිනා උප්පන්නො, තෙසු ද්වීසු අලාභො ධම්මිකො ධම්මාවහො සෙය්යො, යාදිසං ලාභං පරිවජ්ජන්තස්ස අකුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, තාදිසො අලාභො පාසංසතරො අත්ථාවහො. යඤ්චෙ ලාභො අධම්මිකොති යො ලාභො අධම්මෙන උප්පන්නො, සො න සෙය්යොති අධිප්පායො.
යසො ¶ ච අප්පබුද්ධීනං, විඤ්ඤූනං අයසො ච යොති යො අප්පබුද්ධීනං දුප්පඤ්ඤානං වසෙන පුග්ගලස්ස යසො ලබ්භති, යො ච විඤ්ඤූනං පණ්ඩිතානං වසෙන අයසො යසහානි. ඉමෙසු ද්වීසු අයසොව සෙය්යො විඤ්ඤූනං. තෙ හිස්ස යථා අකුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, එවං යසහානිං ඉච්ඡෙය්යුං, තථා ච භබ්බජාතිකො තං අගුණං පහාය ගුණෙ පතිට්ඨෙය්ය. න යසො අප්පබුද්ධීනන්ති දුප්පඤ්ඤානං වසෙන යසො සෙය්යො හොති, තෙ හි අභූතගුණාභිබ්යාහාරවසෙනාපි නං උප්පාදෙය්යුං, සො චස්ස ඉධ චෙව විඤ්ඤූගරහාදිනා සම්පරායෙ ච දුග්ගතියං දුක්ඛපරික්කිලෙසාදිනා අනත්ථාවහො. තෙනාහ භගවා – ‘‘ලාභො සිලොකො සක්කාරො, මිච්ඡාලද්ධො ච යො යසො’’ති (සු. නි. 440) ‘‘සක්කාරො කාපුරිසං හන්තී’’ති (චූළව. 335; අ. නි. 4.68) ච.
දුම්මෙධෙහීති, නිප්පඤ්ඤෙහි. යඤ්චෙ බාලප්පසංසනාති බාලෙහි අවිද්දසූහි යා නාම පසංසනා.
කාමමයිකන්ති වත්ථුකාමමයං, කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පන්නං. දුක්ඛඤ්ච පවිවෙකියන්ති පවිවෙකතො නිබ්බත්තං කායකිලමථවසෙන පවත්තං විසමාසනුපතාපාදිහෙතුකං කායිකං දුක්ඛං, තං පන නිරාමිසවිවට්ටූපනිස්සයතාය විඤ්ඤූනං පාසංසා. තෙන වුත්තං ‘‘පවිවෙකදුක්ඛං සෙය්යො’’ති.
ජීවිතඤ්ච ¶ ¶ අධම්මෙනාති අධම්මෙන ජීවිකකප්පනං ජීවිතහෙතු අධම්මචරණං. ධම්මෙන මරණං නාම ‘‘ඉමං නාම පාපං අකරොන්තං තං මාරෙස්සාමී’’ති කෙනචි වුත්තෙ මාරෙන්තෙපි තස්මිං පාපං අකත්වා ධම්මං අවිකොපෙන්තස්ස ධම්මහෙතුමරණං ධම්මිකං සෙය්යොති තාදිසං මරණං ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මිකං සග්ගසම්පාපනතො නිබ්බානුපනිස්සයතො ච විඤ්ඤූනං පාසංසතරං. තථා හි වුත්තං –
‘‘චජෙ ධනං අඞ්ගවරස්ස හෙතු, අඞ්ගං චජෙ ජීවිතං රක්ඛමානො;
අඞ්ගං ධනං ජීවිතඤ්චාපි සබ්බං, චජෙ නරො ධම්මමනුස්සරන්තො’’ති. (ජා. 2.21.470);
යඤ්චෙ ජීවෙ අධම්මිකන්ති පුරිසො යං ධම්මතො අපෙතං ජීවිකං ජීවෙය්ය, තං න සෙවෙය්ය විඤ්ඤූහි ගරහිතත්තා අපායසම්පාපනතො චාති අධිප්පායො.
ඉදානි ¶ යථාවුත්තං ඛීණාසවානං අනුපලෙපං කාරණතො දස්සෙන්තො ‘‘කාමකොපපහීනා’’තිආදිගාථමාහ.
තත්ථ කාමකොපපහීනාති අරියමග්ගෙන සබ්බසොව පහීනා අනුරොධපටිවිරොධා. සන්තචිත්තා භවාභවෙති ඛුද්දකෙ චෙව මහන්තෙ ච භවෙ අනවසෙසපහීනකිලෙසපරිළාහතාය වූපසන්තචිත්තා. ලොකෙති ඛන්ධාදිලොකෙ. අසිතාති තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයවසෙන අනිස්සිතා. නත්ථි තෙසං පියාපියන්ති තෙසං ඛීණාසවානං කත්ථචි ලාභාදිකෙ රූපාදිවිසයෙ ච පියං වා අපියං වා නත්ථි, තංනිමිත්තානං කිලෙසානං සබ්බසො සමුච්ඡින්නත්තා.
ඉදානි යාය භාවනාය තෙ එවරූපා ජාතා, තං දස්සෙත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා දෙසනාය කූටං ගණ්හන්තො ‘‘භාවයිත්වානා’’ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ පප්පුය්යාති, පාපුණිත්වා. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. ඉමා එව ච ගාථා ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණාපි අහෙසුං.
ගොදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චුද්දසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.