📜

15. සොළසකනිපාතො

1. අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

සොළසකනිපාතෙ ¶ ¶ ¶ එස භිය්යොතිආදිකා ආයස්මතො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං අත්තනො සාසනෙ පඨමං පටිවිද්ධධම්මරත්තඤ්ඤූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො සතසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස සත්ථුනො සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා පණිධානං අකාසි. සත්ථාපිස්ස අනන්තරායතං දිස්වා භාවිනිං සම්පත්තිං බ්යාකාසි. සො යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ චෙතියෙ පතිට්ඨාපියමානෙ අන්තොචෙතියෙ රතනඝරං කාරෙසි, චෙතියං පරිවාරෙත්වා සහස්සරතනග්ඝියානි ච කාරෙසි.

සො එවං පුඤ්ඤානි කත්වා, තතො චවිත්වා, දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ මහාකාලො නාම කුටුම්බිකො හුත්වා අට්ඨකරීසමත්තෙ ඛෙත්තෙ සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා, ගහිතසාලිතණ්ඩුලෙහි අසම්භින්නඛීරපායාසං සම්පාදෙත්වා, තත්ථ මධුසප්පිසක්කරාදයො පක්ඛිපිත්වා, බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස අදාසි. සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා ගහිතගහිතට්ඨානං පුන පූරති, පුථුකකාලෙ පුථුකග්ගං නාම අදාසි. ලායනෙ ලායනග්ගං, වෙණිකරණෙ වෙණග්ගං, කලාපාදිකරණෙ කලාපග්ගං, ඛලග්ගං, භණ්ඩග්ගං, මිනග්ගං, කොට්ඨග්ගන්ති; එවං එකසස්සෙ නව වාරෙ අග්ගදානං නාම අදාසි. තම්පි සස්සං අතිරෙකතරං සම්පන්නං අහොසි.

එවං යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා, තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තො, අම්හාකං භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව ¶ කපිලවත්ථුනගරස්ස අවිදූරෙ දොණවත්ථුනාමකෙ බ්රාහ්මණගාමෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස කොණ්ඩඤ්ඤොති ගොත්තතො ආගතං නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා ලක්ඛණමන්තෙසු ච පාරං අගමාසි. තෙන සමයෙන අම්හාකං බොධිසත්තො ¶ තුසිතපුරතො චවිත්වා කපිලවත්ථුපුරෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ¶ ගෙහෙ නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ අට්ඨුත්තරසතෙසු බ්රාහ්මණෙසු උපනීතෙසු යෙ අට්ඨ බ්රාහ්මණා ලක්ඛණපරිග්ගහණත්ථං මහාතලං උපනීතා. සො තෙසු සබ්බනවකො හුත්වා, මහාපුරිසස්ස ලක්ඛණනිප්ඵත්තිං දිස්වා, ‘‘එකංසෙන අයං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති නිට්ඨං ගන්ත්වා මහාසත්තස්ස අභිනික්ඛමනං උදික්ඛන්තො විචරති.

බොධිසත්තොපි ඛො මහතා පරිවාරෙන වඩ්ඪමානො අනුක්කමෙන වුද්ධිප්පත්තො ඤාණපරිපාකං ගන්ත්වා එකූනතිංසතිමෙ වස්සෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමන්තො අනොමානදීතීරෙ පබ්බජිත්වා අනුක්කමෙන උරුවෙලං ගන්ත්වා පධානං පදහි. තදා කොණ්ඩඤ්ඤො මාණවො මහාසත්තස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා, ලක්ඛණපරිග්ගාහකබ්රාහ්මණානං පුත්තෙහි වප්පමාණවාදීහි සද්ධිං අත්තපඤ්චමො පබ්බජිත්වා, අනුක්කමෙන බොධිසත්තස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා, ඡබ්බස්සානි තං උපට්ඨහන්තො තස්ස ඔළාරිකාහාරපරිභොගෙන නිබ්බින්නො අපක්කමිත්වා ඉසිපතනං අගමාසි. අථ ඛො බොධිසත්තො ඔළාරිකාහාරපරිභොගෙන ලද්ධකායබලො වෙසාඛපුණ්ණමායං බොධිරුක්ඛමූලෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා, අභිසම්බුද්ධො හුත්වා, සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙයෙව වීතිනාමෙත්වා, පඤ්චවග්ගියානං ඤාණපරිපාකං ඤත්වා, ආසාළ්හීපුණ්ණමායං ඉසිපතනං ගන්ත්වා, තෙසං ධම්මචක්කපවත්තනසුත්තන්තං (මහාව. 13 ආදයො; සං. නි. 5.1081) දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ කොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. අථ පඤ්චමියං පක්ඛස්ස අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තදෙසනාය (මහාව. 20; සං. නි. 3.59) අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.1.596-612) –

‘‘පදුමුත්තරසම්බුද්ධං, ලොකජෙට්ඨං විනායකං;

බුද්ධභූමිමනුප්පත්තං, පඨමං අද්දසං අහං.

‘‘යාවතා බොධියා මූලෙ, යක්ඛා සබ්බෙ සමාගතා;

සම්බුද්ධං පරිවාරෙත්වා, වන්දන්ති පඤ්ජලීකතා.

‘‘සබ්බෙ දෙවා තුට්ඨමනා, ආකාසෙ සඤ්චරන්ති තෙ;

බුද්ධො අයං අනුප්පත්තො, අන්ධකාරතමොනුදො.

‘‘තෙසං ¶ හාසපරෙතානං, මහානාදො අවත්තථ;

කිලෙසෙ ඣාපයිස්සාම, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ.

‘‘දෙවානං ගිරමඤ්ඤාය, වාචාසභිමුදීරිහං;

හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන, ආදිභික්ඛමදාසහං.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, සත්ථා ලොකෙ අනුත්තරො;

දෙවසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘සත්තාහං ¶ අභිනික්ඛම්ම, බොධිං අජ්ඣගමං අහං;

ඉදං මෙ පඨමං භත්තං, බ්රහ්මචාරිස්ස යාපනං.

‘‘තුසිතා හි ඉධාගන්ත්වා, යො මෙ භික්ඛං උපානයි;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණොථ මම භාසතො.

‘‘තිංසකප්පසහස්සානි, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

සබ්බෙ දෙවෙ අභිභොත්වා, තිදිවං ආවසිස්සති.

‘‘දෙවලොකා චවිත්වාන, මනුස්සත්තං ගමිස්සති;

සහස්සධා චක්කවත්තී, තත්ථ රජ්ජං කරිස්සති.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තිදසා සො චවිත්වාන, මනුස්සත්තං ගමිස්සති;

අගාරා පබ්බජිත්වාන, ඡබ්බස්සානි වසිස්සති.

‘‘තතො සත්තමකෙ වස්සෙ, බුද්ධො සච්චං කථෙස්සති;

කොණ්ඩඤ්ඤො නාම නාමෙන, පඨමං සච්ඡිකාහිති.

‘‘නික්ඛන්තෙනානුපබ්බජිං, පධානං සුකතං මයා;

කිලෙසෙ ඣාපනත්ථාය, පබ්බජිං, අනගාරියං.

‘‘අභිගන්ත්වාන සබ්බඤ්ඤූ, බුද්ධො ලොකෙ සදෙවකෙ;

ඉසිනාමෙ මිගාරඤ්ඤෙ, අමතභෙරිමාහනි.

‘‘සො දානි පත්තො අමතං, සන්තිපදමනුත්තරං;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථ ¶ නං සත්ථා අපරභාගෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො පඨමං පටිවිද්ධධම්මභාවං දීපෙන්තො, ¶ ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං රත්තඤ්ඤූනං යදිදං අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො’’ති (අ. නි. 1.188) එතදග්ගෙ ඨපෙසි. සො ද්වීහි අග්ගසාවකෙහි අත්තනි කරීයමානං පරමනිපච්චකාරං ගාමන්තසෙනාසනෙ ආකිණ්ණවිහාරඤ්ච පරිහරිතුකාමො, විවෙකාභිරතියා විහරිතුකාමො ච අත්තනො සන්තිකං උපගතානං ගහට්ඨපබ්බජිතානං පටිසන්ථාරකරණම්පි පපඤ්චං මඤ්ඤමානො සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඡද්දන්තෙහි නාගෙහි උපට්ඨියමානො ඡද්දන්තදහතීරෙ ද්වාදස වස්සානි වසි. එවං තත්ථ වසන්තං ථෙරං එකදිවසං සක්කො දෙවරාජා ¶ උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ඨිතො එවමාහ – ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, අය්යො ධම්මං දෙසෙතූ’’ති. ථෙරො තස්ස චතුසච්චගබ්භං තිලක්ඛණාහතං සුඤ්ඤතපටිසංයුත්තං නානානයවිචිත්තං අමතොගධං බුද්ධලීලාය ධම්මං දෙසෙසි. තං සුත්වා සක්කො අත්තනො පසාදං පවෙදෙන්තො –

673.

‘‘එස භිය්යො පසීදාමි, සුත්වා ධම්මං මහාරසං;

විරාගො දෙසිතො ධම්මො, අනුපාදාය සබ්බසො’’ති. – පඨමං ගාථමාහ;

තත්ථ එස භිය්යො පසීදාමි, සුත්වා ධම්මං මහාරසන්ති යදිපි අනෙකවාරං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා තත්ථ අභිප්පසන්නො. ඉදානි පන තුම්හෙහි කථිතං නානානයවිචිත්තතාය අසෙචනකතාය ච මහාරසං ධම්මං සුත්වා එසො අහං තතො භිය්යො පසීදාමි. විරාගො දෙසිතො ධම්මො, අනුපාදාය සබ්බසොති සබ්බසංකිලෙසතො සබ්බසඞ්ඛාරතො ච විරජ්ජනතො විරාගජනනතො විරාගො. තතො එව රූපාදීසු කඤ්චි ධම්මං අනුපාදාය අග්ගහෙත්වා විමුත්තිසාධනවසෙන පවත්තත්තා සබ්බසො අනුපාදාය දෙසිතො.

එවං සක්කො දෙවරාජා ථෙරස්ස දෙසනං ථොමෙත්වා ථෙරං අභිවාදෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. අථෙකදිවසං ථෙරො මිච්ඡාවිතක්කෙහි අභිභුය්යමානානං එකච්චානං පුථුජ්ජනානං චිත්තාචාරං දිස්වා තප්පටිපක්ඛභූතඤ්චස්ස අනුක්කමං අනුස්සරිත්වා, අත්තනො ච සබ්බසො තතො විනිවත්තිතමානසතං ආවජ්ජෙත්වා තදත්ථං දීපෙත්වා –

674.

‘‘බහූනි ¶ ලොකෙ චිත්රානි, අස්මිං පථවිමණ්ඩලෙ;

මථෙන්ති මඤ්ඤෙ සඞ්කප්පං, සුභං රාගූපසංහිතං.

675.

‘‘රජමුහතඤ්ච ¶ වාතෙන, යථා මෙඝොපසම්මයෙ;

එවං සම්මන්ති සඞ්කප්පා, යදා පඤ්ඤාය පස්සතී’’ති. – ද්වෙ ගාථා අභාසි;

තත්ථ බහූනි ලොකෙ චිත්රානීති රූපාදිවසෙන තත්ථාපි නීලපීතාදිවසෙන ඉත්ථිපුරිසාදිවසෙන ච අනෙකානි ලොකෙ චිත්තවිචිත්තානි ආරම්මණජාතානි. අස්මිං පථවිමණ්ඩලෙති පච්චක්ඛභූතං මනුස්සලොකං සන්ධාය වදති. මථෙන්ති මඤ්ඤෙ සඞ්කප්පන්ති තජ්ජං පුරිසවායාමසහිතං අරණිසහිතං විය අග්ගිං අයොනිසොමනසිකාරාභිසඞ්ඛාතානි මිච්ඡාසඞ්කප්පානි මථෙන්ති මඤ්ඤෙ මථෙන්තානි විය තිට්ඨන්ති. කීදිසං? සුභං රාගූපසංහිතං, කාමවිතක්කන්ති අත්ථො. සො හි සුභාකාරග්ගහණෙන ‘‘සුභො’’ති වොහරීයති.

රජමුහතඤ්ච ¶ වාතෙනාති ච-ඉති නිපාතමත්තං. යථා ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ වාතෙන ඌහතං උට්ඨිතං රජං මහාමෙඝො වස්සන්තො උපසම්මයෙ, වූපසමෙය්ය. එවං සම්මන්ති සඞ්කප්පා, යදා පඤ්ඤාය පස්සතීති යදා අරියසාවකො තානි ලොකචිත්රානි සමුදයතො, අස්සාදතො, ආදීනවතො, නිස්සරණතො ච යථාභූතං පඤ්ඤාය පස්සති, අථ යථා තං රජං උහතං මෙඝෙන, එවං සම්මන්ති පඤ්ඤාය සබ්බෙපි මිච්ඡාසඞ්කප්පා. න හි උප්පන්නාය සම්මාදිට්ඨියා මිච්ඡාසඞ්කප්පා පතිට්ඨං ලභන්ති. යථා පන පඤ්ඤාය පස්සති, තං දස්සෙන්තො –

676.

‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චාති, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;

අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ, එස මග්ගො විසුද්ධියා.

677.

‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛාති…පෙ… එස මග්ගො විසුද්ධියා.

678.

‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තාති, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;

අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ, එස මග්ගො විසුද්ධියා’’ති. –

තිස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ ¶ සබ්බෙ සඞ්ඛාරාති ඡළාරම්මණසඞ්ගහා සබ්බෙ තෙභූමකා පඤ්චක්ඛන්ධා. අනිච්චාති ‘‘ආදිමජ්ඣඅන්තවන්තතො, අනිච්චන්තිකතො, තාවකාලිකතො, තත්ථ තත්ථ භිජ්ජනතො න නිච්චා’’ති යදා විපස්සනාපඤ්ඤාය පස්සති. අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙති අථ ඉමස්මිං වට්ටදුක්ඛෙ නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දන්තො දුක්ඛපරිජානනාදිවිධිනා සච්චානි පටිවිජ්ඣති. එස මග්ගො විසුද්ධියාති එස යථාවුත්තො විපස්සනාවිධි ඤාණදස්සනවිසුද්ධියා, අච්චන්තවිසුද්ධියා ච මග්ගො අධිගමුපායො.

දුක්ඛාති ¶ සප්පටිභයතො, උදයබ්බයසම්පටිපීළනතො, දුක්ඛමතො, සුඛපටික්ඛෙපතො ච දුක්ඛා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

සබ්බෙ ධම්මා අනත්තාති සබ්බෙපි චතුභූමකා ධම්මා අනත්තා. ඉධ පන තෙභූමකධම්මාව ගහෙතබ්බා. තෙ හි අසාරතො, අවසවත්තනතො, සුඤ්ඤතො, අත්තපටික්ඛෙපතො ච අනත්තාති විපස්සිතබ්බා. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

එවං විපස්සනාවිධිං දස්සෙත්වා තෙන විධිනා කතකිච්චං අත්තානං අඤ්ඤං විය කත්වා දස්සෙන්තො –

679.

‘‘බුද්ධානුබුද්ධො ¶ යො ථෙරො, කොණ්ඩඤ්ඤො තිබ්බනික්කමො;

පහීනජාතිමරණො, බ්රහ්මචරියස්ස කෙවලී.

680.

‘‘ඔඝපාසො දළ්හඛිලො, පබ්බතො දුප්පදාලයො;

ඡෙත්වා ඛිලඤ්ච පාසඤ්ච, සෙලං භෙත්වාන දුබ්භිදං;

තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ඣායී, මුත්තො සො මාරබන්ධනා’’ති. –

ගාථාද්වයමාහ.

තත්ථ බුද්ධානුබුද්ධොති බුද්ධානං අනුබුද්ධො, සම්මාසම්බුද්ධෙහි බුජ්ඣිතානි සච්චානි තෙසං දෙසනානුසාරෙන බුජ්ඣතීති අත්ථො. ථිරෙහි අසෙක්ඛෙහි සීලසාරාදීහි සමන්නාගතොති, ථෙරො. කොණ්ඩඤ්ඤොති ගොත්තකිත්තනං. තිබ්බනික්කමොති දළ්හවීරියො, ථිරපරක්කමො. ජාතිමරණානං පහීනකාරණත්තා පහීනජාතිමරණො. බ්රහ්මචරියස්ස කෙවලීති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස අනවසෙසං, අනවසෙසතො වා මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස පාරිපූරකො, අථ වා කෙවලී නාම කිලෙසෙහි අසම්මිස්සතාය මග්ගඤාණං ඵලඤාණඤ්ච, තං ඉමස්මිං ¶ අත්ථීති කෙවලී. යස්මා පන තදුභයම්පි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස වසෙන හොති න අඤ්ඤථා, තස්මා ‘‘බ්රහ්මචරියස්ස කෙවලී’’ති වුත්තං.

ඔඝපාසොති ‘‘කාමොඝො, භවොඝො, දිට්ඨොඝො, අවිජ්ජොඝො’’ති (ධ. ස. 1156; විභ. 938) එවං වුත්තා චත්තාරො ඔඝා – ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො’’ති (මහාව. 33; සං. නි. 1.151) එවං වුත්තො රාගපාසො ච. දළ්හඛිලොති ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛති, ධම්මෙ කඞ්ඛති, සඞ්ඝෙ කඞ්ඛති, සික්ඛාය කඞ්ඛති, සබ්රහ්මචාරීසු කුපිතො හොති අනත්තමනො ආහතචිත්තො ඛිලජාතො’’ති (ම. නි. 1.185; අ. නි. 5.205) එවං වුත්තො දළ්හො ථිරො පඤ්චවිධො චෙතොඛිලො ච. පචුරජනෙහි පදාලෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය දුප්පදාලයො. තතො එව පබ්බතසදිසතාය පබ්බතොති ච සඞ්ඛං ගතො. ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා (විභ. 226; සං. නි. 2.2) වා නයෙන වුත්තො අඤ්ඤාණප්පභෙදො ච. ඉති එතං සබ්බං ඡෙත්වා ඛිලඤ්ච පාසඤ්චාති එතෙසු චතුබ්බිධෙසු සංකිලෙසධම්මෙසු යො ඛිලඤ්ච පාසඤ්ච අරියමග්ගඤාණාසිනා ඡින්දිත්වා. සෙලං භෙත්වාන දුබ්භිදන්ති යෙන කෙනචි ඤාණෙන ඡින්දිතුං අසක්කුණෙය්යං අඤ්ඤාණසෙලං වජිරූපමඤාණෙන ¶ ඡින්දිත්වා, චත්තාරොපි ඔඝෙ තරිත්වා, තෙසං පරතීරෙ නිබ්බානෙ ඨිතත්තා තිණ්ණො පාරඞ්ගතො. ආරම්මණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙනාති දුවිධෙනපි ඣායී; මුත්තො සො මාරබන්ධනාති සො එවරූපො ඛීණාසවො සබ්බස්මාපි කිලෙසමාරබන්ධනා මුත්තො විප්පමුත්තො විසංයුත්තොති. අත්තානමෙව සන්ධාය ථෙරො වදති.

අථෙකදිවසං ¶ ථෙරො, අත්තනො සද්ධිවිහාරිකං එකං භික්ඛුං අකල්යාණමිත්තසංසග්ගෙන කුසීතං හීනවීරියං උද්ධතං උන්නළං විහරන්තං දිස්වා, ඉද්ධියා තත්ථ ගන්ත්වා, තං ‘‘මා, ආවුසො, එවං කරි, අකල්යාණමිත්තෙ පහාය කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තො සමණධම්මං කරොහී’’ති ඔවදි. සො ථෙරස්ස වචනං නාදියි. ථෙරො තස්ස අනාදියනෙන ධම්මසංවෙගප්පත්තො පුග්ගලාධිට්ඨානාය කථාය මිච්ඡාපටිපත්තිං ගරහන්තො සම්මාපටිපත්තිං විවෙකවාසඤ්ච පසංසන්තො –

681.

‘‘උද්ධතො චපලො භික්ඛු, මිත්තෙ ආගම්ම පාපකෙ;

සංසීදති මහොඝස්මිං, ඌමියා පටිකුජ්ජිතො.

682.

‘‘අනුද්ධතො ¶ අචපලො, නිපකො සංවුතින්ද්රියො;

කල්යාණමිත්තො මෙධාවී, දුක්ඛස්සන්තකරො සියා.

683.

‘‘කාලපබ්බඞ්ගසඞ්කාසො, කිසො ධමනිසන්ථතො;

මත්තඤ්ඤූ අන්නපානස්මිං, අදීනමනසො නරො.

684.

‘‘ඵුට්ඨො ඩංසෙහි මකසෙහි, අරඤ්ඤස්මිං බ්රහාවනෙ;

නාගො සඞ්ගාමසීසෙව, සතො තත්රාධිවාසයෙ.

685-6.

‘‘නාභිනන්දාමි මරණං…පෙ… සම්පජානො පතිස්සතො.

687.

‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා…පෙ… භවනෙත්ති සමූහතා.

688.

‘‘යස්ස චත්ථාය පබ්බජිතො, අගාරස්මානගාරියං;

සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, කිං මෙ සද්ධිවිහාරිනා’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ උද්ධතොති උද්ධච්චයුත්තො අසමාහිතො වික්ඛිත්තචිත්තො. චපලොති පත්තචීවරමණ්ඩනාදිනා චාපල්යෙන සමන්නාගතො ලොලපකතිකො. මිත්තෙ ආගම්ම පාපකෙති අකල්යාණමිත්තෙ නිස්සාය සමණධම්මං අකරොන්තො. සංසීදති මහොඝස්මිං, ඌමියා පටිකුජ්ජිතොති යථා මහාසමුද්දෙ පතිතපුරිසො සමුද්දවීචීහි ඔත්ථටො සීසං උක්ඛිපිතුං අලභන්තො තත්ථෙව සංසීදති, එවං සංසාරමහොඝස්මිං පරිබ්භමන්තො කොධුපායාසඌමියා පටිකුජ්ජිතො ඔත්ථටො විපස්සනාවසෙන පඤ්ඤාසීසං උක්ඛිපිතුං අලභන්තො තත්ථෙව සංසීදති.

නිපකොති ¶ නිපුණො, අත්තත්ථපරත්ථෙසු කුසලො. සංවුතින්ද්රියොති මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං සංවරණෙන පිහිතින්ද්රියො. කල්යාණමිත්තොති කල්යාණෙහි මිත්තෙහි සමන්නාගතො. මෙධාවීති ධම්මොජපඤ්ඤාය ¶ සමඞ්ගීභූතො. දුක්ඛස්සන්තකරො සියාති සො තාදිසො සකලස්සාපි වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තකරො භවෙය්ය.

කාලපබ්බඞ්ගසඞ්කාසොතිආදි විවෙකාභිරතිකිත්තනං. නාභිනන්දාමීතිආදි පන කතකිච්චභාවදස්සනං. තං සබ්බං හෙට්ඨා (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.607) වුත්තත්ථමෙව. ඔසානෙ පන ¶ කිං මෙ සද්ධිවිහාරිනාති අත්තනො සද්ධිවිහාරිකං සන්ධාය වුත්තං. තස්මා එදිසෙන දුබ්බචෙන අනාදරෙන සද්ධිවිහාරිනා කිං මෙ පයොජනං එකවිහාරොයෙව මය්හං රුච්චතීති අත්ථො.

එවං පන වත්වා ඡද්දන්තදහමෙව ගතො. තත්ථ ද්වාදස වස්සානි වසිත්වා උපකට්ඨෙ පරිනිබ්බානෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පරිනිබ්බානං අනුජානාපෙත්වා තත්ථෙව ගන්ත්වා පරිනිබ්බායි.

අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. උදායිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

මනුස්සභූතන්තිආදිකා ආයස්මතො උදායිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උදායීති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සත්ථු ඤාතිසමාගමෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා, පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තයො හි ඉමෙ උදායිත්ථෙරා අමච්චපුත්තො පුබ්බෙ ආගතො කාළුදායී, කොවරියපුත්තො ලාලුදායී, අයං බ්රාහ්මණපුත්තො මහාඋදායීති. ස්වායං එකදිවසං සත්ථාරා සෙතවාරණං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං මහාජනෙන පසංසියමානං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා නාගොපමසුත්තන්තෙ (අ. නි. 6.43) දෙසිතෙ දෙසනාපරියොසානෙ අත්තනො ඤාණබලානුරූපං සත්ථු ගුණෙ අනුස්සරිත්වා, බුද්ධාරම්මණාය පීතියා සමුස්සාහිතමානසො ‘‘අයං මහාජනො ඉමං තිරච්ඡානගතං නාගං පසංසති, න බුද්ධමහානාගං. හන්දාහං බුද්ධමහාගන්ධහත්ථිනො ගුණෙ පාකටෙ කරිස්සාමී’’ති සත්ථාරං ථොමෙන්තො –

689.

‘‘මනුස්සභූතං සම්බුද්ධං, අත්තදන්තං සමාහිතං;

ඉරියමානං බ්රහ්මපථෙ, චිත්තස්සූපසමෙ රතං.

690.

‘‘යං ¶ ¶ මනුස්සා නමස්සන්ති, සබ්බධම්මාන පාරගුං;

දෙවාපි තං නමස්සන්ති, ඉති මෙ අරහතො සුතං.

691.

‘‘සබ්බසංයොජනාතීතං ¶ , වනා නිබ්බනමාගතං;

කාමෙහි නෙක්ඛම්මරතං, මුත්තං සෙලාව කඤ්චනං.

692.

‘‘ස වෙ අච්චරුචි නාගො, හිමවාවඤ්ඤෙ සිලුච්චයෙ;

සබ්බෙසං නාගනාමානං, සච්චනාමො අනුත්තරො.

693.

‘‘නාගං වො කිත්තයිස්සාමි, න හි ආගුං කරොති සො;

සොරච්චං අවිහිංසා ච, පාදා නාගස්ස තෙ දුවෙ.

694.

‘‘සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච, චරණා නාගස්ස තෙපරෙ;

සද්ධාහත්ථො මහානාගො, උපෙක්ඛාසෙතදන්තවා.

695.

‘‘සති ගීවා සිරො පඤ්ඤා, වීමංසා ධම්මචින්තනා;

ධම්මකුච්ඡිසමාවාසො, විවෙකො තස්ස වාලධි.

696.

‘‘සො ඣායී අස්සාසරතො, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතො;

ගච්ඡං සමාහිතො නාගො, ඨිතො නාගො සමාහිතො.

697.

‘‘සයං සමාහිතො නාගො, නිසින්නොපි සමාහිතො;

සබ්බත්ථ සංවුතො නාගො, එසා නාගස්ස සම්පදා.

698.

‘‘භුඤ්ජති අනවජ්ජානි, සාවජ්ජානි න භුඤ්ජති;

ඝාසමච්ඡාදනං ලද්ධා, සන්නිධිං පරිවජ්ජයං.

699.

‘‘සංයොජනං අණුං ථූලං, සබ්බං ඡෙත්වාන බන්ධනං;

යෙන යෙනෙව ගච්ඡති, අනපෙක්ඛොව ගච්ඡති.

700.

‘‘යථාපි උදකෙ ජාතං, පුණ්ඩරීකං පවඩ්ඪති;

නොපලිප්පති තොයෙන, සුචිගන්ධං මනොරමං.

701.

‘‘තථෙව ච ලොකෙ ජාතො, බුද්ධො ලොකෙ විහරති;

නොපලිප්පති ලොකෙන, තොයෙන පදුමං යථා.

702.

‘‘මහාගිනි පජ්ජලිතො, අනාහාරොපසම්මති;

අඞ්ගාරෙසු ච සන්තෙසු, නිබ්බුතොති පවුච්චති.

703.

‘‘අත්ථස්සායං විඤ්ඤාපනී, උපමා විඤ්ඤූහි දෙසිතා;

විඤ්ඤිස්සන්ති මහානාගා, නාගං නාගෙන දෙසිතං.

704.

‘‘වීතරාගො ¶ වීතදොසො, වීතමොහො අනාසවො;

සරීරං විජහං නාගො, පරිනිබ්බිස්සත්යනාසවො’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ ¶ ¶ මනුස්සභූතන්ති මනුස්සෙසු භූතං, නිබ්බත්තං; මනුස්සත්තභාවං වා පත්තං. සත්ථා හි ආසවක්ඛයඤාණාධිගමෙන සබ්බගතිවිමුත්තොපි චරිමත්තභාවෙ ගහිතපටිසන්ධිවසෙන ‘‘මනුස්සො’’ත්වෙව වොහරීයතීති. ගුණවසෙන පන දෙවානං අතිදෙවො, බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා. සම්බුද්ධන්ති සයමෙව බුජ්ඣිතබ්බබුද්ධවන්තං. අත්තදන්තන්ති අත්තනායෙව දන්තං. භගවා හි අත්තනායෙව උප්පාදිතෙන අරියමග්ගෙන චක්ඛුතොපි…පෙ… මනතොපි උත්තමෙන දමථෙන දන්තො. සමාහිතන්ති අට්ඨවිධෙන සමාධිනා මග්ගඵලසමාධිනා ච සමාහිතං. ඉරියමානං බ්රහ්මපථෙති චතුබ්බිධෙපි බ්රහ්මවිහාරපථෙ, බ්රහ්මෙ වා සෙට්ඨෙ ඵලසමාපත්තිපථෙ සමාපජ්ජනවසෙන පවත්තමානං. කිඤ්චාපි භගවා න සබ්බකාලං යථාවුත්තෙ බ්රහ්මපථෙ ඉරියති, තත්ථ ඉරියසාමත්ථියං පන තන්නින්නතඤ්ච උපාදාය ‘‘ඉරියමාන’’න්ති වුත්තං. චිත්තස්සූපසමෙ රතන්ති චිත්තස්ස උපසමහෙතුභූතෙ සබ්බසඞ්ඛාරසමථෙ, නිබ්බානෙ, අභිරතං. යං මනුස්සා නමස්සන්ති, සබ්බධම්මාන පාරගුන්ති යං සම්මාසම්බුද්ධං සබ්බෙසං ඛන්ධායතනාදිධම්මානං අභිඤ්ඤාපාරගූ, පරිඤ්ඤාපාරගූ, පහානපාරගූ, භාවනාපාරගූ, සච්ඡිකිරියපාරගූ, සමාපත්තිපාරගූති ඡධා පාරගුං පරමුක්කංසගතසම්පත්තිං ඛත්තියපණ්ඩිතාදයො මනුස්සා නමස්සන්ති. ධම්මානුධම්මපටිපත්තියා පූජෙන්තා කායෙන වාචාය මනසා ච තන්නින්නා තප්පොණා තප්පබ්භාරා හොන්ති. දෙවාපි තං නමස්සන්තීති න කෙවලං මනුස්සා එව, අථ ඛො අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු දෙවාපි තං නමස්සන්ති. ඉති මෙ අරහතො සුතන්ති එවං මයා ආරකත්තාදීහි කාරණෙහි අරහතො, භගවතො, ධම්මසෙනාපතිආදීනඤ්ච ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්තිආදිකං වදන්තානං සන්තිකෙ එවං සුතන්ති දස්සෙති.

සබ්බසංයොජනාතීතන්ති සබ්බානි දසපි සංයොජනානි යථාරහං චතූහි මග්ගෙහි සහ වාසනාය අතික්කන්තං. වනා නිබ්බනමාගතන්ති කිලෙසවනතො තබ්බිරහිතං නිබ්බනං උපගතං. කාමෙහි නෙක්ඛම්මරතන්ති සබ්බසො කාමෙහි නික්ඛමිත්වා පබ්බජ්ජාඣානවිපස්සනාදිභෙදෙ නෙක්ඛම්මෙ අභිරතං. මුත්තං සෙලාව කඤ්චනන්ති අසාරතො නිස්සටසාරසභාවත්තා සෙලතො නිස්සටකඤ්චනසදිසං දෙවාපි තං නමස්සන්තීති යොජනා.

ස ¶ වෙ අච්චරුචි නාගොති සො එකංසතො ආගුං න කරොති, පුනබ්භවං න ගච්ඡති; නාගො විය බලවාති. ‘‘නාගො’’ති ලද්ධනාමො සම්මාසම්බුද්ධො, අච්චරුචීති ¶ අත්තනො කායරුචියා ඤාණරුචියා ච සදෙවකං ලොකං අතික්කමිත්වා රුචි, සොභි. යථා කිං? හිමවාවඤ්ඤෙ සිලුච්චයෙ, යථා හි හිමවා පබ්බතරාජා අත්තනො ථිරගරුමහාසාරභාවාදීහි ගුණෙහි අඤ්ඤෙ පබ්බතෙ අතිරොචති, එවං අතිරොචතීති අත්ථො. සබ්බෙසං නාගනාමානන්ති අහිනාගහත්ථිනාගපුරිසනාගානං ¶ , සෙඛාසෙඛපච්චෙකබුද්ධනාගානං වා. සච්චනාමොති සච්චෙනෙව නාගනාමො. තං පන සච්චනාමතං ‘‘න හි ආගුං කරොතී’’තිආදිනා සයමෙව වක්ඛති.

ඉදානි බුද්ධනාගං අවයවතො ච දස්සෙන්තො නාමතො තාව දස්සෙතුං ‘‘න හි ආගුං කරොති සො’’ති ආහ. යස්මා ආගුං, පාපං, සබ්බෙන සබ්බං න කරොති, තස්මා නාගොති අත්ථො. සොරච්චන්ති සීලං. අවිහිංසාති කරුණා. තදුභයං සබ්බස්සපි ගුණරාසිස්ස පුබ්බඞ්ගමන්ති, කත්වා බුද්ධනාගස්ස පුරිමපාදභාවො තස්ස යුත්තොති ආහ ‘‘පාදා නාගස්ස තෙ දුවෙ’’ති.

අපරපාදභාවෙන වදන්තො ‘‘සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච, චරණා නාගස්ස තෙපරෙ’’ති ආහ. ‘‘ත්යාපරෙ’’ති වා පාඨො. තෙ අපරෙත්වෙව පදවිභාගො. අනවජ්ජධම්මානං ආදානෙ සද්ධා හත්ථො එතස්සාති, සද්ධාහත්ථො. සුපරිසුද්ධවෙදනා ඤාණප්පභෙදා උපෙක්ඛා සෙතදන්තා තෙ එතස්ස අත්ථීති, උපෙක්ඛාසෙතදන්තවා.

උත්තමඞ්ගං පඤ්ඤා, තස්සා අධිට්ඨානං සතීති ආහ ‘‘සති ගීවා සිරො පඤ්ඤා’’ති. වීමංසා ධම්මචින්තනාති යථා ඛාදිතබ්බාඛාදිතබ්බස්ස සොණ්ඩාය පරාමසනං ඝායනඤ්ච හත්ථිනාගස්ස වීමංසා නාම හොති, එවං බුද්ධනාගස්ස කුසලාදිධම්මචින්තනා වීමංසා. සමා වසන්ති එත්ථාති, සමාවාසො, භාජනං කුච්ඡි එව සමාවාසො, අභිඤ්ඤාසමථානං ආධානභාවතො සමථවිපස්සනාසඞ්ඛාතො ධම්මො කුච්ඡිසමාවාසො එතස්සාති ධම්මකුච්ඡිසමාවාසො. විවෙකොති උපධිවිවෙකො. තස්සාති බුද්ධනාගස්ස. වාලධි, පරියොසානඞ්ගභාවතො.

ඣායීති ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ච ඣායනසීලො. අස්සාසරතොති පරමස්සාසභූතෙ නිබ්බානෙ රතො. අජ්ඣත්තං සුසමාහිතොති විසයජ්ඣත්තෙ ¶ ඵලසමාපත්තියං සුට්ඨු සමාහිතො තදිදං සමාධානං සුට්ඨු සබ්බකාලිකන්ති දස්සෙතුං ‘‘ගච්ඡං සමාහිතො නාගො’’තිආදි වුත්තං. භගවා හි සවාසනස්ස උද්ධච්චස්ස පහීනත්තා වික්ඛෙපාභාවතො නිච්චං සමාහිතොව. තස්මා යං යං ඉරියාපථං කප්පෙති, තං තං සමාහිතොව කප්පෙසීති.

සබ්බත්ථාති, සබ්බස්මිං ගොචරෙ, සබ්බස්මිඤ්ච ද්වාරෙ සබ්බසො පිහිතවුත්ති. තෙනාහ – ‘‘සබ්බං කායකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ¶ ඤාණානුපරිවත්ත’’න්තිආදි (නෙත්ති. 15). එසා නාගස්ස සම්පදාති එසා ‘‘න හි ආගුං කරොති සො’’තිආදිනා ‘‘සම්බුද්ධ’’න්තිආදිනා එව වා යථාවුත්තා වක්ඛමානා ච බුද්ධගන්ධහත්ථිනො සම්පත්ති ගුණපරිපුණ්ණා.

භුඤ්ජති ¶ අනවජ්ජානීති සම්මාජීවස්ස උක්කංසපාරමිප්පත්තියා භුඤ්ජති අගරහිතබ්බානි, මිච්ඡාජීවස්ස සබ්බසො සවාසනානඤ්ච පහීනත්තා සාවජ්ජානි ගරහිතබ්බානි න භුඤ්ජති අනවජ්ජානි භුඤ්ජන්තො ච සන්නිධිං පරිවජ්ජයං භුඤ්ජතීති යොජනා.

සංයොජනන්ති වට්ටදුක්ඛෙන සද්ධිං සන්තානං සංයොජනතො වට්ටෙ ඔසීදාපනසමත්ථං දසවිධම්පි සංයොජනං. අණුං ථූලන්ති ඛුද්දකඤ්චෙව මහන්තඤ්ච. සබ්බං ඡෙත්වාන බන්ධනන්ති මග්ගඤාණෙන අනවසෙසං කිලෙසබන්ධනං ඡින්දිත්වා. යෙන යෙනාති යෙන යෙන දිසාභාගෙන.

යථා හි උදකෙ ජාතං පුණ්ඩරීකං උදකෙ පවඩ්ඪති නොපලිප්පති තොයෙන, අනුපලෙපසභාවත්තා, තථෙව ලොකෙ ජාතො බුද්ධො ලොකෙ විහරති, නොපලිප්පති ලොකෙන තණ්හාදිට්ඨිමානලෙපාභාවතොති යොජනා.

ගිනීති අග්ගි. අනාහාරොති අනින්ධනො.

අත්ථස්සායං විඤ්ඤාපනීති සත්ථු ගුණසඞ්ඛාතස්ස උපමෙය්යත්ථස්ස විඤ්ඤාපනී, පකාසනී අයං නාගූපමා. විඤ්ඤූහීති සත්ථු පටිවිද්ධචතුසච්චධම්මං පරිජානන්තෙහි අත්තානං සන්ධාය වදති. විඤ්ඤිස්සන්තීතිආදි කාරණවචනං, යස්මා නාගෙන මයා දෙසිතං නාගං තථාගතගන්ධහත්ථිං මහානාගා ඛීණාසවා අත්තනො විසයෙ ඨත්වා විජානිස්සන්ති, තස්මා අඤ්ඤෙසං පුථුජ්ජනානං ඤාපනත්ථං අයං උපමා අම්හෙහි භාසිතාති අධිප්පායො.

සරීරං ¶ විජහං නාගො, පරිනිබ්බිස්සත්යනාසවොති බොධිමූලෙ සඋපාදිසෙසපරිනිබ්බානෙන අනාසවො සම්මාසම්බුද්ධනාගො, ඉදානි සරීරං අත්තභාවං විජහන්තො ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායිස්සතීති.

එවං චුද්දසහි උපමාහි මණ්ඩෙත්වා, සොළසහි ගාථාහි, චතුසට්ඨියා පාදෙහි සත්ථු ගුණෙ වණ්ණෙන්තො අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

උදායිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සොළසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.