📜
16. වීසතිනිපාතො
1. අධිමුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
වීසතිනිපාතෙ ¶ ¶ ¶ යඤ්ඤත්ථං වාතිආදිකා ආයස්මතො අපරස්ස අධිමුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ විභවසම්පන්නෙ කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ භික්ඛුසඞ්ඝං උපට්ඨහන්තො මහාදානානි පවත්තෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ ආයස්මතො සංකිච්චත්ථෙරස්ස භගිනියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, අධිමුත්තොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො මාතුලත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සාමණෙරභූමියංයෙව ඨිතො අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.4.84-88) –
‘‘නිබ්බුතෙ ලොකනාථම්හි, අත්ථදස්සීනරුත්තමෙ;
උපට්ඨහිං භික්ඛුසඞ්ඝං, විප්පසන්නෙන චෙතසා.
‘‘නිමන්තෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං, උජුභූතං සමාහිතං;
උච්ඡුනා මණ්ඩපං කත්වා, භොජෙසිං සඞ්ඝමුත්තමං.
‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථමානුසං;
සබ්බෙ සත්තෙ අභිභොමි, පුඤ්ඤකම්මස්සිදං ඵලං.
‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, යං දානමදදිං තදා;
දුග්ගතිං නාභිජානාමි, උච්ඡුදානස්සිදං ඵලං.
‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අරහත්තං පන පත්වා සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො උපසම්පජ්ජිතුකාමො ‘‘මාතරං ආපුච්ඡිස්සාමී’’ති මාතු සන්තිකං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ දෙවතාය බලිකම්මකරණත්ථං මංසපරියෙසනං චරන්තෙහි පඤ්චසතෙහි චොරෙහි සමාගච්ඡි. චොරා ච තං අග්ගහෙසුං ‘‘දෙවතාය බලි ¶ භවිස්සතී’’ති. සො චොරෙහි ගහිතොපි අභීතො අච්ඡම්භී විප්පසන්නමුඛොව අට්ඨාසි. තං දිස්වා චොරගාමණිඅච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො පසංසන්තො –
‘‘යඤ්ඤත්ථං ¶ වා ධනත්ථං වා, යෙ හනාම මයං පුරෙ;
අවසෙසං භයං හොති, වෙධන්ති විලපන්ති ච.
‘‘තස්ස තෙ නත්ථි භීතත්තං, භිය්යො වණ්ණො පසීදති;
කස්මා න පරිදෙවෙසි, එවරූපෙ මහබ්භයෙ’’ති. – ද්වෙ ගාථා අභාසි;
තත්ථ යඤ්ඤත්ථන්ති යජනත්ථං දෙවතානං බලිකම්මකරණත්ථං වා. වා-සද්දො විකප්පනත්ථො. ධනත්ථන්ති සාපතෙය්යහරණත්ථං. යෙ හනාම මයං පුරෙති යෙ සත්තෙ මයං පුබ්බෙ හනිම්හ. අතීතත්ථෙ හි ඉදං වත්තමානවචනං. අවසෙති අවසෙ අසෙරිකෙ කත්වා. තන්ති තෙසං. ‘‘අවසෙසන්ති’’පි පඨන්ති. අම්හෙහි ගහිතෙසු තං එකං ඨපෙත්වා අවසෙසානං; අයමෙව වා පාඨො. භයං හොතීති මරණභයං හොති. යෙන තෙ වෙධන්ති විලපන්ති,චිත්තුත්රාසෙන වෙධන්ති ¶ , ‘‘සාමි, තුම්හාකං ඉදඤ්චිදඤ්ච දස්සාම, දාසා භවිස්සාමා’’තිආදිකං වදන්තා විලපන්ති.
තස්ස තෙති යො ත්වං අම්හෙහි දෙවතාය බලිකම්මත්ථං ජීවිතා වොරොපෙතුකාමෙහි උක්ඛිත්තාසිකෙහි සන්තජ්ජිතො, තස්ස තෙ. භීතත්තන්ති භීතභාවො, භයන්ති අත්ථො. භිය්යො වණ්ණො පසීදතීති පකතිවණ්ණතො උපරිපි තෙ මුඛවණ්ණො විප්පසීදති. ථෙරස්ස කිර තදා ‘‘සචෙ ඉමෙ මාරෙස්සන්ති, ඉදානෙවාහං අනුපාදාය පරිනිබ්බායිස්සාමි, දුක්ඛභාරො විගච්ඡිස්සතී’’ති උළාරං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජි. එවරූපෙ මහබ්භයෙති එදිසෙ මහති මරණභයෙ උපට්ඨිතෙ. හෙතුඅත්ථෙ වා එතං භුම්මවචනං.
ඉදානි ථෙරො චොරගාමණිස්ස පටිවචනදානමුඛෙන ධම්මං දෙසෙන්තො –
‘‘නත්ථි චෙතසිකං දුක්ඛං, අනපෙක්ඛස්ස ගාමණි;
අතික්කන්තා භයා සබ්බෙ, ඛීණසංයොජනස්ස වෙ.
‘‘ඛීණාය භවනෙත්තියා, දිට්ඨෙ ධම්මෙ යථාතථෙ;
න භයං මරණෙ හොති, භාරනික්ඛෙපනෙ යථා.
‘‘සුචිණ්ණං බ්රහ්මචරියං මෙ, මග්ගො චාපි සුභාවිතො;
මරණෙ මෙ භයං නත්ථි, රොගානමිව සඞ්ඛයෙ.
‘‘සුචිණ්ණං ¶ ¶ බ්රහ්මචරියං මෙ, මග්ගො චාපි සුභාවිතො;
නිරස්සාදා භවා දිට්ඨා, විසං පිත්වාව ඡඩ්ඩිතං.
‘‘පාරගූ අනුපාදානො, කතකිච්චො අනාසවො;
තුට්ඨො ආයුක්ඛයා හොති, මුත්තො ආඝාතනා යථා.
‘‘උත්තමං ධම්මතං පත්තො, සබ්බලොකෙ අනත්ථිකො;
ආදිත්තාව ඝරා මුත්තො, මරණස්මිං න සොචති.
‘‘යදත්ථි සඞ්ගතං කිඤ්චි, භවො වා යත්ථ ලබ්භති;
සබ්බං අනිස්සරං එතං, ඉති වුත්තං මහෙසිනා.
‘‘යො තං තථා පජානාති, යථා බුද්ධෙන දෙසිතං;
න ගණ්හාති භවං කිඤ්චි, සුතත්තංව අයොගුළං.
‘‘න මෙ හොති ‘අහොසි’න්ති, ‘භවිස්ස’න්ති න හොති මෙ;
සඞ්ඛාරා විගමිස්සන්ති, තත්ථ කා පරිදෙවනා.
‘‘සුද්ධං ධම්මසමුප්පාදං, සුද්ධං සඞ්ඛාරසන්තතිං;
පස්සන්තස්ස යථාභූතං, න භයං හොති ගාමණි.
‘‘තිණකට්ඨසමං ලොකං, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;
මමත්තං සො අසංවින්දං, ‘නත්ථි මෙ’ති න සොචති.
‘‘උක්කණ්ඨාමි සරීරෙන, භවෙනම්හි අනත්ථිකො;
සොයං භිජ්ජිස්සති කායො, අඤ්ඤො ච න භවිස්සති.
‘‘යං ¶ වො කිච්චං සරීරෙන, තං කරොථ යදිච්ඡථ;
න මෙ තප්පච්චයා තත්ථ, දොසො පෙමඤ්ච හෙහිතී’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, අබ්භුතං ලොමහංසනං;
සත්ථානි නික්ඛිපිත්වාන, මාණවා එතදබ්රවු’’න්ති. –
අයං සඞ්ගීතිකාරෙහි වුත්තගාථා. ඉතො අපරා තිස්සො චොරානං, ථෙරස්ස ච වචනපටිවචනගාථා –
‘‘කිං ¶ භදන්තෙ කරිත්වාන, කො වා ආචරියො තව;
කස්ස සාසනමාගම්ම, ලබ්භතෙ තං අසොකතා.
‘‘සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවී, ජිනො ආචරියො මම;
මහාකාරුණිකො සත්ථා, සබ්බලොකතිකිච්ඡකො.
‘‘තෙනායං ¶ දෙසිතො ධම්මො, ඛයගාමී අනුත්තරො;
තස්ස සාසනමාගම්ම, ලබ්භතෙ තං අසොකතා.
‘‘සුත්වාන චොරා ඉසිනො සුභාසිතං, නික්ඛිප්ප සත්ථානි ච ආවුධානි ච;
තම්හා ච කම්මා විරමිංසු එකෙ, එකෙ ච පබ්බජ්ජමරොචයිංසු.
‘‘තෙ පබ්බජිත්වා සුගතස්ස සාසනෙ, භාවෙත්ව බොජ්ඣඞ්ගබලානි පණ්ඩිතා;
උදග්ගචිත්තා සුමනා කතින්ද්රියා, ඵුසිංසු නිබ්බානපදං අසඞ්ඛත’’න්ති. –
ඉමාපි සඞ්ගීතිකාරෙහි වුත්තගාථා.
තත්ථ නත්ථි චෙතසිකං දුක්ඛං, අනපෙක්ඛස්ස, ගාමණීති ගාමණි, අපෙක්ඛාය, තණ්හාය, අභාවෙන අනපෙක්ඛස්ස මාදිසස්ස, ලොහිතසභාවො පුබ්බො විය, චෙතසිකං දුක්ඛං දොමනස්සං නත්ථි, දොමනස්සාභාවාපදෙසෙන භයාභාවං වදති. තෙනාහ ‘‘අතික්කන්තා භයා සබ්බෙ’’ති. අතික්කන්තා භයා සබ්බෙති ඛීණසංයොජනස්ස අරහතො පඤ්චවීසති මහාභයා, අඤ්ඤෙ ච සබ්බෙපි භයා එකංසෙන අතික්කන්තා අතීතා, අපගතාති අත්ථො.
දිට්ඨෙ ධම්මෙ යථාතථෙති චතුසච්චධම්මෙ පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියභාවනාවසෙන මග්ගපඤ්ඤාය යථාභූතං දිට්ඨෙ. මරණෙති මරණහෙතු. භාරනික්ඛෙපනෙ යථාති යථා කොචි පුරිසො සීසෙ ඨිතෙන මහතා ගරුභාරෙන සංසීදන්තො තස්ස නික්ඛෙපනෙ, අපනයනෙ න භායති, එවං සම්පදමිදන්ති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –
‘‘භාරා ¶ ¶ හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධා, භාරහාරො ච පුග්ගලො;
භාරාදානං දුඛං ලොකෙ, භාරනික්ඛෙපනං සුඛ’’න්ති. (සං. නි. 3.22);
සුචිණ්ණන්ති සුට්ඨු චරිතං. බ්රහ්මචරියන්ති, සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සාසනබ්රහ්මචරියං. තතො එව මග්ගො චාපි සුභාවිතො අට්ඨඞ්ගිකො අරියමග්ගොපි සම්මදෙව භාවිතො. රොගානමිව සඞ්ඛයෙති යථා බහූහි රොගෙහි අභිභූතස්ස ආතුරස්ස රොගානං සඞ්ඛයෙ පීතිසොමනස්සමෙව හොති, එවං ඛන්ධරොගසඞ්ඛයෙ මරණෙ මාදිසස්ස භයං නත්ථි.
නිරස්සාදා භවා දිට්ඨාති තීහි දුක්ඛතාහි අභිභූතා, එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තා, තයො භවා නිරස්සාදා, අස්සාදරහිතා, මයා දිට්ඨා. විසං පිත්වාව ඡඩ්ඩිතන්ති පමාදවසෙන විසං පිවිත්වා තාදිසෙන පයොගෙන ඡඩ්ඩිතං විය මරණෙ මෙ භයං නත්ථීති අත්ථො.
මුත්තො ¶ ආඝාතනා යථාති යථා චොරෙහි මාරණත්ථං ආඝාතනං නීතො කෙනචි උපායෙන තතො මුත්තො හට්ඨතුට්ඨො හොති, එවං සංසාරපාරං, නිබ්බානං, ගතත්තා පාරගූ, චතූහිපි උපාදානෙහි අනුපාදානො, පරිඤ්ඤාදීනං සොළසන්නං කිච්චානං කතත්තා කතකිච්චො කාමාසවාදීහි අනාසවො, ආයුක්ඛයා ආයුක්ඛයහෙතු තුට්ඨො සොමනස්සිකො හොති.
උත්තමන්ති සෙට්ඨං. ධම්මතන්ති, ධම්මසභාවං. අරහත්තෙ සිද්ධෙ සිජ්ඣනහෙතු ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවං. සබ්බලොකෙති සබ්බලොකස්මිම්පි, දීඝායුකසුඛබහුලතාදිවසෙන සංයුත්තෙපි ලොකෙ. අනත්ථිකොති, අනපෙක්ඛො. ආදිත්තාව ඝරා මුත්තොති යථා කොචි පුරිසො සමන්තතො ආදිත්තතො පජ්ජලිතතො ගෙහතො නිස්සටො, තතො නිස්සරණනිමිත්තං න සොචති, එවං ඛීණාසවො මරණනිමිත්තං න සොචති.
යදත්ථි සඞ්ගතං කිඤ්චීති යංකිඤ්චි ඉමස්මිං ලොකෙ අත්ථි, විජ්ජති, උපලබ්භති සඞ්ගතං, සත්තෙහි සඞ්ඛාරෙහි වා සමාගමො, සමොධානං. ‘‘සඞ්ඛත’’න්තිපි පාඨො, තස්ස යංකිඤ්චි පච්චයෙහි සමච්ච සම්භුය්ය කතං, පටිච්චසමුප්පන්නන්ති අත්ථො. භවො වා යත්ථ ලබ්භතීති යස්මිං සත්තනිකායෙ යො උපපත්තිභවො ලබ්භති. සබ්බං අනිස්සරං එතන්ති සබ්බමෙතං ඉස්සරරහිතං, න එත්ථ කෙනචි ‘‘එවං හොතූ’’ති ඉස්සරියං වත්තෙතුං සක්කා. ඉති වුත්තං මහෙසිනාති ¶ ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති එවං වුත්තං මහෙසිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන. තස්මා ‘‘අනිස්සරං එත’’න්ති පජානන්තො මරණස්මිං න සොචතීති යොජනා.
න ¶ ගණ්හාති භවං කිඤ්චීති යො අරියසාවකො ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා (ධ. ප. 277) යථා බුද්ධෙන භගවතා දෙසිතං, තථා තං භවත්තයං විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය පජානාති. සො යථා කොචි පුරිසො සුඛකාමො දිවසං සන්තත්තං අයොගුළං හත්ථෙන න ගණ්හාති, එවං කිඤ්චි ඛුද්දකං වා මහන්තං වා භවං න ගණ්හාති, න තත්ථ තණ්හං කරොතීති අත්ථො.
න මෙ හොති ‘‘අහොසි’’න්ති ‘‘අතීතමද්ධානං අහං ඊදිසො අහොසි’’න්ති අත්තදිට්ඨිවසෙන න මෙ චිත්තප්පවත්ති අත්ථි දිට්ඨියා සම්මදෙව උග්ඝාටිතත්තා, ධම්මසභාවස්ස ච සුදිට්ඨත්තා. ‘‘භවිස්ස’’න්ති න හොති මෙති තතො එව ‘‘අනාගතමද්ධානං අහං එදිසො කථං නු ඛො භවිස්සං භවෙය්ය’’න්ති එවම්පි මෙ න හොති. සඞ්ඛාරා විගමිස්සන්තීති එවං පන හොති ‘‘යථාපච්චයං පවත්තමානා සඞ්ඛාරාව, න එත්ථ කොචි අත්තා වා අත්තනියං වා, තෙ ච ඛො විගමිස්සන්ති ¶ , විනස්සිස්සන්ති, ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජිස්සන්තී’’ති. තත්ථ කා පරිදෙවනාති එවං පස්සන්තස්ස මාදිසස්ස තත්ථ සඞ්ඛාරගතෙ කා නාම පරිදෙවනා.
සුද්ධන්ති කෙවලං, අත්තසාරෙන අසම්මිස්සං. ධම්මසමුප්පාදන්ති පච්චයපච්චයුප්පන්නධම්මසමුප්පත්තිං අවිජ්ජාදිපච්චයෙහි සඞ්ඛාරාදිධම්මමත්තප්පවත්තිං. සඞ්ඛාරසන්තතින්ති කිලෙසකම්මවිපාකප්පභෙදසඞ්ඛාරපබන්ධං. පස්සන්තස්ස යථාභූතන්ති සහ විපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය යාථාවතො ජානන්තස්ස.
තිණකට්ඨසමං ලොකන්ති යථා අරඤ්ඤෙ අපරිග්ගහෙ තිණකට්ඨෙ කෙනචි ගය්හමානෙ අපරස්ස ‘‘මය්හං සන්තකං අයං ගණ්හතී’’ති න හොති, එවං සො අසාමිකතාය තිණකට්ඨසමං සඞ්ඛාරලොකං යදා පඤ්ඤාය පස්සති, සො තත්ථ මමත්තං අසංවින්දං අසංවින්දන්තො අලභන්තො අකරොන්තො. නත්ථි මෙති ‘‘අහු වත සොහං, තං මෙ නත්ථී’’ති න සොචති.
උක්කණ්ඨාමි සරීරෙනාති අසාරකෙන අභිනුදෙන දුක්ඛෙන අකතඤ්ඤුනා අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලසභාවෙන ඉමිනා කායෙන උක්කණ්ඨාමි ඉමං කායං ¶ නිබ්බින්දන්තො එවං තිට්ඨාමි. භවෙනම්හි අනත්ථිකොති සබ්බෙනපි භවෙන අනත්ථිකො අම්හි, න කිඤ්චි භවං පත්ථෙමි. සොයං භිජ්ජිස්සති කායොති අයං මම කායො ඉදානි තුම්හාකං පයොගෙන අඤ්ඤථා වා අඤ්ඤත්ථ භිජ්ජිස්සති. අඤ්ඤො ච න භවිස්සතීති අඤ්ඤො කායො මය්හං ආයතිං න භවිස්සති, පුනබ්භවාභාවතො.
යං වො කිච්චං සරීරෙනාති යං තුම්හාකං ඉමිනා සරීරෙන පයොජනං, තං කරොථ යදිච්ඡථ, ඉච්ඡථ චෙ. න මෙ තප්පච්චයාති, තං නිමිත්තං ¶ ඉමස්ස සරීරස්ස තුම්හෙහි යථිච්ඡිතකිච්චස්ස කරණහෙතු. තත්ථාති තෙසු කරොන්තෙසු ච අකරොන්තෙසු ච. දොසො පෙමඤ්ච හෙහිතීති යථාක්කමං පටිඝො අනුනයො න භවිස්සති, අත්තනො භවෙ අපෙක්ඛාය සබ්බසො පහීනත්තාති අධිප්පායො. අඤ්ඤපච්චයා අඤ්ඤත්ථ ච පටිඝානුනයෙසු අසන්තෙසුපි තප්පච්චයා, ‘‘තත්ථා’’ති වචනං යථාධිගතවසෙන වුත්තං.
තස්සාති අධිමුත්තත්ථෙරස්ස. තං වචනන්ති ‘‘නත්ථි චෙතසිකං දුක්ඛ’’න්තිආදිකං මරණෙ භයාභාවාදිදීපකං, තතො එව අබ්භුතං ලොමහංසනං වචනං සුත්වා. මාණවාති චොරා. චොරා හි ‘‘මාණවා’’ති වුච්චන්ති ‘‘මාණවෙහි සහ ගච්ඡන්ති කතකම්මෙහි අකතකම්මෙහිපී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.149) විය.
කිං ¶ භදන්තෙ කරිත්වානාති, භන්තෙ, කිං නාම තපොකම්මං කත්වා. කො වා තව ආචරියො කස්ස සාසනං, ඔවාදං නිස්සාය අයං අසොකතා මරණකාලෙ සොකාභාවො ලබ්භතීති එතං අත්ථං අබ්රවුං, පුච්ඡාවසෙන කථෙසුං, භාසිංසු.
තං සුත්වා ථෙරො තෙසං පටිවචනං දෙන්තො ‘‘සබ්බඤ්ඤූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බඤ්ඤූති පරොපදෙසෙන විනා සබ්බපකාරෙන සබ්බධම්මාවබොධනසමත්ථස්ස ආකඞ්ඛාපටිබද්ධවුත්තිනො අනාවරණඤාණස්ස අධිගමෙන අතීතාදිභෙදං සබ්බං ජානාතීති, සබ්බඤ්ඤූ. තෙනෙව සමන්තචක්ඛුනා සබ්බස්ස දස්සනතො සබ්බදස්සාවී. යම්හි අනාවරණඤාණං, තදෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, නත්ථෙව අසාධාරණඤාණපාළියා විරොධො විසයුප්පත්තිමුඛෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණභාවදස්සනත්ථං එකස්සෙව ඤාණස්ස ද්විධා වුත්තත්තා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං ඉතිවුත්තකවණ්ණනායං (ඉතිවු. අට්ඨ. 38) විත්ථාරතො වුත්තමෙවාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ¶ වෙදිතබ්බං. පඤ්චන්නම්පි මාරානං විජයතො ජිනො, හීනාදිවිභාගභින්නෙ සබ්බස්මිං සත්තනිකායෙ අධිමුත්තවුත්තිතාය මහතියා කරුණාය සමන්නාගතත්තා මහාකාරුණිකො, දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං වෙනෙය්යානං අනුසාසනතො සත්ථා, තතො එව සබ්බලොකස්ස කිලෙසරොගතිකිච්ඡනතො සබ්බලොකතිකිච්ඡකො, සම්මාසම්බුද්ධො ආචරියො මමාති යොජනා. ඛයගාමීති නිබ්බානගාමී.
එවං ථෙරෙන සත්ථු සාසනස්ස ච ගුණෙ පකාසිතෙ පටිලද්ධසද්ධා එකච්චෙ චොරා පබ්බජිංසු, එකච්චෙ උපාසකත්තං පවෙදෙසුං. තමත්ථං දීපෙන්තො ධම්මසඞ්ගාහකා ‘‘සුත්වාන චොරා’’තිආදිනා ද්වෙ ගාථා අභාසිංසු. තත්ථ ¶ ඉසිනොති අධිසීලසික්ඛාදීනං එසනට්ඨෙන ඉසිනො, අධිමුත්තත්ථෙරස්ස. නික්ඛිප්පාති පහාය. සත්ථානි ච ආවුධානි චාති අසිආදිසත්ථානි චෙව ධනුකලාපාදිආවුධානි ච. තම්හා ච කම්මාති තතො චොරකම්මතො.
තෙ පබ්බජිත්වා සුගතස්ස සාසනෙති තෙ චොරා සොභනගමනතාදීහි සුගතස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජ්ජං උපගන්ත්වා. භාවනාවිසෙසාධිගතාය ඔදග්යලක්ඛණාය පීතියා සමන්නාගමෙන උදග්ගචිත්තා. සුමනාති සොමනස්සප්පත්තා. කතින්ද්රියාති භාවිතින්ද්රියා. ඵුසිංසූති අග්ගමග්ගාධිගමෙන අසඞ්ඛතං නිබ්බානං අධිගච්ඡිංසු. අධිමුත්තො කිර චොරෙ නිබ්බිසෙවනෙ කත්වා, තෙ තත්ථෙව ඨපෙත්වා, මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා, මාතරං ආපුච්ඡිත්වා, පච්චාගන්ත්වා තෙහි සද්ධිං උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, පබ්බාජෙත්වා උපසම්පදං අකාසි. අථ තෙසං කම්මට්ඨානං ආචික්ඛි ¶ , තෙ නචිරස්සෙව අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘පබ්බජිත්වා…පෙ… අසඞ්ඛත’’න්ති.
අධිමුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. පාරාපරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
සමණස්ස අහු චින්තාතිආදිකා ආයස්මතො පාරාපරියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස පුත්තො හුත්වා ¶ නිබ්බත්ති. තස්ස වයප්පත්තස්ස ගොත්තවසෙන පාරාපරියොත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසි. සො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො. එකදිවසං සත්ථු ධම්මදෙසනාකාලෙ ජෙතවනවිහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදි. සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා ඉන්ද්රියභාවනාසුත්තං (ම. නි. 3.453) දෙසෙසි. සො තං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. තං සුත්තං උග්ගහෙත්වා තදත්ථමනුචින්තෙසි. යථා පන අනුචින්තෙසි, ස්වායමත්ථො ගාථාසු එව ආවි භවිස්සති. සො තථා අනුවිචින්තෙන්තො ආයතනමුඛෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්තො. අපරභාගෙ අත්තනා චින්තිතාකාරං පකාසෙන්තො –
‘‘සමණස්ස අහු චින්තා, පාරාපරියස්ස භික්ඛුනො;
එකකස්ස නිසින්නස්ස, පවිවිත්තස්ස ඣායිනො.
‘‘කිමානුපුබ්බං ¶ පුරිසො, කිං වතං කිං සමාචාරං;
අත්තනො කිච්චකාරීස්ස, න ච කඤ්චි විහෙඨයෙ.
‘‘ඉන්ද්රියානි මනුස්සානං, හිතාය අහිතාය ච;
අරක්ඛිතානි අහිතාය, රක්ඛිතානි හිතාය ච.
‘‘ඉන්ද්රියානෙව සාරක්ඛං, ඉන්ද්රියානි ච ගොපයං;
අත්තනො කිච්චකාරීස්ස, න ච කඤ්චි විහෙඨයෙ.
‘‘චක්ඛුන්ද්රියං චෙ රූපෙසු, ගච්ඡන්තං අනිවාරයං;
අනාදීනවදස්සාවී, සො දුක්ඛා න හි මුච්චති.
‘‘සොතින්ද්රියං ¶ චෙ සද්දෙසු, ගච්ඡන්තං අනිවාරයං;
අනාදීනවදස්සාවී, සො දුක්ඛා න හි මුච්චති.
‘‘අනිස්සරණදස්සාවී, ගන්ධෙ චෙ පටිසෙවති;
න සො මුච්චති දුක්ඛම්හා, ගන්ධෙසු අධිමුච්ඡිතො.
‘‘අම්බිලං මධුරග්ගඤ්ච, තිත්තකග්ගමනුස්සරං;
රසතණ්හාය ගධිතො, හදයං නාවබුජ්ඣති.
‘‘සුභාන්යප්පටිකූලානි ¶ , ඵොට්ඨබ්බානි අනුස්සරං;
රත්තො රාගාධිකරණං, විවිධං වින්දතෙ දුඛං.
‘‘මනං චෙතෙහි ධම්මෙහි, යො න සක්කොති රක්ඛිතුං;
තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, සබ්බෙහෙතෙහි පඤ්චහි.
‘‘පුබ්බලොහිතසම්පුණ්ණං, බහුස්ස කුණපස්ස ච;
නරවීරකතං වග්ගුං, සමුග්ගමිව චිත්තිතං.
‘‘කටුකං මධුරස්සාදං, පියනිබන්ධනං දුඛං;
ඛුරංව මධුනා ලිත්තං, උල්ලිහං නාවබුජ්ඣති.
‘‘ඉත්ථිරූපෙ ඉත්ථිසරෙ, ඵොට්ඨබ්බෙපි ච ඉත්ථියා;
ඉත්ථිගන්ධෙසු සාරත්තො, විවිධං වින්දතෙ දුඛං.
‘‘ඉත්ථිසොතානි සබ්බානි, සන්දන්ති පඤ්ච පඤ්චසු;
තෙසමාවරණං කාතුං, යො සක්කොති වීරියවා.
‘‘සො අත්ථවා සො ධම්මට්ඨො, සො දක්ඛො සො විචක්ඛණො;
කරෙය්ය රමමානොපි, කිච්චං ධම්මත්ථසංහිතං.
‘‘අථො සීදති සඤ්ඤුත්තං, වජ්ජෙ කිච්චං නිරත්ථකං;
න තං කිච්චන්ති මඤ්ඤිත්වා, අප්පමත්තො විචක්ඛණො.
‘‘යඤ්ච අත්ථෙන සඤ්ඤුත්තං, යා ච ධම්මගතා රති;
තං සමාදාය වත්තෙථ, සා හි වෙ උත්තමා රති.
‘‘උච්චාවචෙහුපායෙහි, පරෙසමභිජිගීසති;
හන්ත්වා වධිත්වා අථ සොචයිත්වා, ආලොපති සාහසා යො පරෙසං.
‘‘තච්ඡන්තො ¶ ආණියා ආණිං, නිහන්ති බලවා යථා;
ඉන්ද්රියානින්ද්රියෙහෙව, නිහන්ති කුසලො තථා.
‘‘සද්ධං ¶ වීරියං සමාධිඤ්ච, සතිපඤ්ඤඤ්ච භාවයං;
පඤ්ච පඤ්චහි හන්ත්වාන, අනීඝො යාති බ්රාහ්මණො.
‘‘සො ¶ අත්ථවා සො ධම්මට්ඨො, කත්වා වාක්යානුසාසනිං;
සබ්බෙන සබ්බං බුද්ධස්ස, සො නරො සුඛමෙධතී’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
තත්ථ සමණස්සාති පබ්බජිතස්ස. අහූති අහොසි. චින්තාති ධම්මචින්තා ධම්මවිචාරණා. පාරාපරියස්සාති පාරාපරගොත්තස්ස. ‘‘පාරාචරියස්සා’’තිපි පඨන්ති. භික්ඛුනොති සංසාරෙ භයං ඉක්ඛනසීලස්ස. එකකස්සාති අසහායස්ස, එතෙන කායවිවෙකං දස්සෙති. පවිවිත්තස්සාති පවිවෙකහෙතුනා කිලෙසානං වික්ඛම්භනෙන විවෙකං ආරද්ධස්ස, එතෙන චිත්තවිවෙකං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ඣායිනො’’ති. ඣායිනොති ඣායනසීලස්ස, යොනිසොමනසිකාරෙසු යුත්තස්සාති අත්ථො. සබ්බමෙතං ථෙරො අත්තානං පරං විය කත්වා වදති.
‘‘කිමානුපුබ්බ’’න්තිආදිනා තං චින්තනං දස්සෙති. තත්ථ පඨමගාථායං තාව කිමානුපුබ්බන්ති අනුපුබ්බං අනුක්කමො, අනුපුබ්බමෙව වක්ඛමානෙසු වතසමාචාරෙසු කො අනුක්කමො, කෙන අනුක්කමෙන තෙ පටිපජ්ජිතබ්බාති අත්ථො. පුරිසො කිං වතං කිං සමාචාරන්ති අත්ථකාමො පුරිසො සමාදියිතබ්බට්ඨෙන ‘‘වත’’න්ති ලද්ධනාමං, කීදිසං සීලං සමාචාරං, සමාචරන්තො, අත්තනො කිච්චකාරී කත්තබ්බකාරී අස්ස, කඤ්චි සත්තං න ච විහෙඨයෙ, න බාධෙය්යාති අත්ථො. අත්තනො කිච්චං නාම සමණධම්මො, සඞ්ඛෙපතො සීලසමාධිපඤ්ඤා, තං සම්පාදෙන්තස්ස පරවිහෙඨනාය ලෙසොපි නත්ථි තාය සති සමණභාවස්සෙව අභාවතො.
යථාහ භගවා – ‘‘න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතී, න සමණො හොති පරං විහෙඨයන්තො’’ති (ධ. ප. 184). එත්ථ ච වතග්ගහණෙන වාරිත්තසීලං ගහිතං, සමාචාරග්ගහණෙන සමාචරිතබ්බතො චාරිත්තසීලෙන සද්ධිං ඣානවිපස්සනාදි, තස්මා වාරිත්තසීලං පධානං. තත්ථාපි ච යස්මා ඉන්ද්රියසංවරෙ සිද්ධෙ සබ්බං සීලං සුරක්ඛිතං, සුගොපිතමෙව හොති, තස්මා ඉන්ද්රියසංවරසීලං තාව දස්සෙතුකාමො ඉන්ද්රියානං අරක්ඛණෙ රක්ඛණෙ ච ආදීනවානිසංසෙ විභාවෙන්තො ¶ ‘‘ඉන්ද්රියානි මනුස්සාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ඉන්ද්රියානීති රක්ඛිතබ්බධම්මනිදස්සනං, තස්මා චක්ඛාදීනි ඡ ඉන්ද්රියානීති වුත්තං හොති. මනුස්සානන්ති රක්ඛණයොග්යපුග්ගලනිදස්සනං. හිතායාති අත්ථාය. අහිතායාති අනත්ථාය. හොන්තීති ¶ වචනසෙසො. කථං පන තානියෙව හිතාය ච අහිතාය හොන්තීති ආහ ‘‘රක්ඛිතානී’’තිආදි. තස්සත්ථො – යස්ස චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි සතිකවාටෙන අපිහිතානි, තස්ස රූපාදීසු අභිජ්ඣාදිපාපධම්මපවත්තියා ද්වාරභාවතො අනත්ථාය පිහිතානි, තදභාවතො අත්ථාය සංවත්තන්තීති.
ඉන්ද්රියානෙව ¶ සාරක්ඛන්ති යස්මා ඉන්ද්රියසංවරො පරිපුණ්ණො සීලසම්පදං පරිපූරෙති, සීලසම්පදා පරිපුණ්ණා සමාධිසම්පදං පරිපූරෙති, සමාධිසම්පදා පරිපුණ්ණා පඤ්ඤාසම්පදං පරිපූරෙති, තස්මා ඉන්ද්රියාරක්ඛා අත්තහිතපටිපත්තියාව මූලන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉන්ද්රියානෙව සාරක්ඛ’’න්ති. සතිපුබ්බඞ්ගමෙන ආරක්ඛෙන සංරක්ඛන්තො යොනිසොමනසිකාරෙන ඉන්ද්රියානි එව තාව සම්මදෙව රක්ඛන්තො, යථා අකුසලචොරා තෙහි තෙහි ද්වාරෙහි පවිසිත්වා චිත්තසන්තානෙ කුසලං භණ්ඩං න විලුම්පන්ති, තථා තානි පිදහන්තොති අත්ථො. සාරක්ඛන්ති ච සං-සද්දස්ස සාභාවං කත්වා වුත්තං, ‘‘සාරාගො’’තිආදීසු විය. ‘‘සංරක්ඛ’’න්ති ච පාඨො. ඉන්ද්රියානි ච ගොපයන්ති තස්සෙව පරියායවචනං, පරියායවචනෙ පයොජනං නෙත්තිඅට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ‘‘අත්තනො කිච්චකාරීස්සා’’ති ඉමිනා අත්තහිතපටිපත්තිං දස්සෙති, ‘‘න ච කඤ්චි විහෙඨයෙ’’ති ඉමිනා පරහිතපටිපත්තිං, උභයෙනාපි වා අත්තහිතපටිපත්තිමෙව දස්සෙති පරාවිහෙඨනස්සාපි අත්තහිතපටිපත්තිභාවතො. අථ වා පදද්වයෙනපි අත්තහිතපටිපත්තිං දස්සෙති පුථුජ්ජනස්ස සෙක්ඛස්ස ච පරහිතපටිපත්තියාපි අත්තහිතපටිපත්තිභාවතො.
එවං රක්ඛිතානි ඉන්ද්රියානි හිතාය හොන්තීති වොදානපක්ඛං සඞ්ඛෙපෙනෙව දස්සෙත්වා, අරක්ඛිතානි අහිතාය හොන්තීති සංකිලෙසපක්ඛං පන විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං චෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ චක්ඛුන්ද්රියං චෙ රූපෙසු, ගච්ඡන්තං අනිවාරයං. අනාදීනවදස්සාවීති යො නීලපීතාදිභෙදෙසු ඉට්ඨානිට්ඨෙසු රූපායතනෙසු ගච්ඡන්තං යථාරුචි පවත්තන්තං චක්ඛුන්ද්රියං අනිවාරයං, අනිවාරයන්තො අප්පටිබාහන්තො තථාපවත්තියං ආදීනවදස්සාවී න හොති චෙ, දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකඤ්ච ආදීනවං දොසං න පස්සති චෙ ¶ . ‘‘ගච්ඡන්තං නිවාරයෙ අනිස්සරණදස්සාවී’’ති ච පාඨො. තත්ථ යො ‘‘දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’ති (සං. නි. 4.95) වුත්තවිධිනා දිට්ඨමත්තෙයෙව ඨත්වා සතිසම්පජඤ්ඤවසෙන රූපායතනෙ පවත්තමානො තත්ථ නිස්සරණදස්සාවී නාම. වුත්තවිපරියායෙන අනිස්සරණදස්සාවී දට්ඨබ්බො. සො දුක්ඛා න හි මුච්චතීති සො එවරූපො පුග්ගලො වට්ටදුක්ඛතො න මුච්චතෙව. එත්ථ ච චක්ඛුන්ද්රියස්ස අනිවාරණං ¶ නාම යථා තෙන ද්වාරෙන අභිජ්ඣාදයො පාපධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තථා පවත්තනං, තං පන අත්ථතො සතිසම්පජඤ්ඤස්ස අනුට්ඨාපනං දට්ඨබ්බං. සෙසින්ද්රියෙසුපි එසෙව නයො. අධිමුච්ඡිතොති අධිමුත්තතණ්හාය මුච්ඡං ආපන්නො. අම්බිලන්ති අම්බිලරසං. මධුරග්ගන්ති මධුරරසකොට්ඨාසං. තථා තිත්තකග්ගං. අනුස්සරන්ති අස්සාදවසෙන තං තං රසං අනුවිචින්තෙන්තො. ගන්ථිතොති රසතණ්හාය තස්මිං තස්මිං රසෙ ගන්ථිතො බන්ධො. ‘‘ගධිතො’’ති ච පඨන්ති, ගෙධං ආපන්නොති අත්ථො. හදයං නාවබුජ්ඣතීති ‘‘දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමී’’ති පබ්බජ්ජාදික්ඛණෙ උප්පන්නං චිත්තං න ජානාති න සල්ලක්ඛෙති ¶ , සාසනස්ස හදයං අබ්භන්තරං අනවජ්ජධම්මානං සම්මද්දනරසතණ්හාය ගධිතො නාවබුජ්ඣති න ජානාති, න පටිපජ්ජතීති අත්ථො.
සුභානීති සුන්දරානි. අප්පටිකූලානීති මනොරමානි, ඉට්ඨානි. ඵොට්ඨබ්බානීති උපාදිණ්ණානුපාදිණ්ණප්පභෙදෙ ඵස්සෙ. රත්තොති රජ්ජනසභාවෙන රාගෙන රත්තො. රාගාධිකරණන්ති රාගහෙතු. විවිධං වින්දතෙ දුඛන්ති රාගපරිළාහාදිවසෙන දිට්ඨධම්මිකඤ්ච නිරයසන්තාපාදිවසෙන අභිසම්පරායඤ්ච නානප්පකාරං දුක්ඛං පටිලභති.
මනං චෙතෙහීති මනඤ්ච එතෙහි රූපාරම්මණාදීහි ධම්මාරම්මණප්පභෙදෙහි ච. නන්ති පුග්ගලං. සබ්බෙහීති සබ්බෙහි පඤ්චහිපි. ඉදං වුත්තං හොති – යො පුග්ගලො මනං, මනොද්වාරං, එතෙහි යථාවුත්තෙහි රූපාදීහි පඤ්චහි ධම්මෙහි ධම්මාරම්මණප්පභෙදතො ච. තත්ථ පවත්තනකපාපකම්මනිවාරණෙන රක්ඛිතුං, ගොපිතුං න සක්කොති, තතො තස්ස අරක්ඛණතො නං පුග්ගලං තංනිමිත්තං දුක්ඛං අන්වෙති, අනුගච්ඡති, අනුගච්ඡන්තඤ්ච එතෙහි පඤ්චහිපි රූපාරම්මණාදීහි ඡට්ඨාරම්මණෙන සද්ධිං සබ්බෙහිපි ආරම්මණප්පච්චයභූතෙහි අනුගච්ඡතීති. එත්ථ චක්ඛුන්ද්රියං, සොතින්ද්රියඤ්ච අසම්පත්තග්ගාහිභාවතො ‘‘ගච්ඡන්තං ¶ අනිවාරය’’න්ති වුත්තං ඉතරං සම්පත්තග්ගාහීති ‘‘ගන්ධෙ චෙ පටිසෙවතී’’තිආදිනා වුත්තං. තත්ථාපි ච රසතණ්හා ච ඵොට්ඨබ්බතණ්හා ච සත්තානං විසෙසතො බලවතීති ‘‘රසතණ්හාය ගධිතො, ඵොට්ඨබ්බානි අනුස්සරන්තොති’’ වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
එවං අගුත්තද්වාරස්ස පුග්ගලස්ස ඡහි ද්වාරෙහි ඡසුපි ආරම්මණෙසු අසංවරනිමිත්තං උප්පජ්ජනකදුක්ඛං දස්සෙත්වා ස්වායමසංවරො යස්මා සරීරසභාවානවබොධෙන හොති, තස්මා සරීරසභාවං විචිනන්තො ‘‘පුබ්බලොහිතසම්පුණ්ණ’’න්තිආදිනා ගාථාද්වයමාහ. තස්සත්ථො ¶ – සරීරං නාමෙතං පුබ්බෙන ලොහිතෙන ච සම්පුණ්ණං භරිතං අඤ්ඤෙන ච පිත්තසෙම්හාදිනා බහුනා කුණපෙන, තයිදං නරවීරෙන නරෙසු ඡෙකෙන සිප්පාචරියෙන කතං වග්ගු මට්ඨං ලාඛාපරිකම්මාදිනා චිත්තිතං, අන්තො පන ගූථාදිඅසුචිභරිතං සමුග්ගං විය ඡවිමත්තමනොහරං බාලජනසම්මොහං දුක්ඛසභාවතාය නිරයාදිදුක්ඛතාපනතො ච කටුකං, පරිකප්පසම්භවෙන අමූලකෙන අස්සාදමත්තෙන මධුරතාය මධුරස්සාදං, තතො එව පියභාවනිබන්ධනෙන පියනිබන්ධනං, දුස්සහතාය අප්පතීතතාය ච දුඛං, ඊදිසෙ සරීරෙ අස්සාදලොභෙන මහාදුක්ඛං පච්චනුභුය්යමානං අනවබුජ්ඣන්තො ලොකො මධුරගිද්ධො ඛුරධාරාලෙහකපුරිසො විය දට්ඨබ්බොති.
ඉදානි ¶ එතෙ චක්ඛාදීනං ගොචරභූතා රූපාදයො වුත්තා, තෙ විසෙසතො පුරිසස්ස ඉත්ථිපටිබද්ධා කමනීයාති තත්ථ සංවරො කාතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘ඉත්ථිරූපෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉත්ථිරූපෙති ඉත්ථියා චතුසමුට්ඨානිකරූපායතනසඞ්ඛාතෙ වණ්ණෙ. අපි ච යො කොචි ඉත්ථියා නිවත්ථස්ස අලඞ්කාරස්ස වා ගන්ධවණ්ණකාදීනං වා පිළන්ධනමාලානං වා කායපටිබද්ධො වණ්ණො පුරිසස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණභාවාය උපකප්පති, සබ්බමෙතං ‘‘ඉත්ථිරූප’’න්ත්වෙව වෙදිතබ්බං. ඉත්ථිසරෙති ඉත්ථියා ගීතලපිතහසිතරුදිතසද්දෙ. අපි ච ඉත්ථියා නිවත්ථවත්ථස්සපි අලඞ්කතඅලඞ්කාරස්සපි ඉත්ථිපයොගනිප්ඵාදිතා වෙණුවීණාසඞ්ඛපණවාදීනම්පි සද්දා ඉධ ඉත්ථිසරග්ගහණෙන ගහිතාති වෙදිතබ්බා. සබ්බොපෙසො පුරිසස්ස චිත්තං ආකඩ්ඪතීති. ‘‘ඉත්ථිරසෙ’’ති පන පාළියා චතුසමුට්ඨානිකරසායතනවසෙන වුත්තං. ඉත්ථියා කිංකාරපටිස්සාවිතාදිවසෙන අස්සවරසො චෙව පරිභොගරසො ¶ ච ඉත්ථිරසොති එකෙ. යො පන ඉත්ථියා ඔට්ඨමංසසම්මක්ඛිතඛෙළාදිරසො, යො ච තාය පුරිසස්ස දින්නයාගුභත්තාදීනං රසො, සබ්බොපෙසො ‘‘ඉත්ථිරසො’’ත්වෙව වෙදිතබ්බො. ඵොට්ඨබ්බෙපි ච ඉත්ථියා කායසම්ඵස්සො, ඉත්ථිසරීරාරූළ්හානං වත්ථාලඞ්කාරමාලාදීනං ඵස්සො ‘‘ඉත්ථිඵොට්ඨබ්බො’’ත්වෙව වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච යෙසං ඉත්ථිරූපෙ ඉත්ථිසරෙති පාළි, තෙසං අපි-සද්දෙන ඉත්ථිරසසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ඉත්ථිගන්ධෙසූති ඉත්ථියා චතුසමුට්ඨානිකගන්ධායතනෙසු. ඉත්ථියා සරීරගන්ධො නාම දුග්ගන්ධො. එකච්චා හි ඉත්ථී අස්සගන්ධිනී හොති, එකච්චා මෙණ්ඩගන්ධිනී, එකච්චා සෙදගන්ධිනී, එකච්චා සොණිතගන්ධිනී, තථාපි තාසු අන්ධබාලො රජ්ජතෙව. චක්කවත්තිනො පන ඉත්ථිරතනස්ස කායතො චන්දනගන්ධො වායති, මුඛතො ¶ උප්පලගන්ධො, අයං න සබ්බාසං හොතීති, ඉත්ථියා සරීරෙ ආරූළ්හො ආගන්තුකො අනුලිම්පනාදිගන්ධො ‘‘ඉත්ථිගන්ධො’’ති වෙදිතබ්බො. සාරත්තොති සුට්ඨු රත්තො ගධිතො මුච්ඡිතො, ඉදං පන පදං ‘‘ඉත්ථිරූපෙ’’තිආදීසුපි යොජෙතබ්බං. විවිධං වින්දතෙ දුඛන්ති ඉත්ථිරූපාදීසු සරාගනිමිත්තං දිට්ඨධම්මිකං වධබන්ධනාදිවසෙන සම්පරායිකං පඤ්චවිධබන්ධනාදිවසෙන නානප්පකාරං දුක්ඛං පටිලභති.
ඉත්ථිසොතානි සබ්බානීති ඉත්ථියා රූපාදිආරම්මණානි සබ්බානි අනවසෙසානි පඤ්ච තණ්හාසොතානි සන්දන්ති. පඤ්චසූති පුරිසස්ස පඤ්චසු ද්වාරෙසු. තෙසන්ති තෙසං පඤ්චන්නං සොතානං. ආවරණන්ති සංවරණං, යථා අසංවරො න උප්පජ්ජති, එවං සතිසම්පජඤ්ඤං පච්චුපට්ඨපෙත්වා සංවරං පවත්තෙතුං යො සක්කොති, සො වීරියවා ආරද්ධවීරියො අකුසලානං ධම්මානං පහානාය කුසලානං ධම්මානං උපසම්පදායාති අත්ථො.
එවං රූපාදිගොචරෙ පබ්බජිතස්ස පටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි ගහට්ඨස්ස දස්සෙතුං ‘‘සො අත්ථවා’’තිආදි ¶ වුත්තං. තත්ථ සො අත්ථවා සො ධම්මට්ඨො, සො දක්ඛො සො විචක්ඛණොති සො පුග්ගලො ඉමස්මිං ලොකෙ අත්ථවා, බුද්ධිමා, ධම්මෙ ඨිතො, ධම්මෙ දක්ඛො, ධම්මෙ ඡෙකො, අනලසො වා විචක්ඛණො ඉති කත්තබ්බතාසු කුසලො නාම. කරෙය්ය රමමානොපි, කිච්චං ධම්මත්ථසංහිතන්ති ගෙහරතියා රමමානොපි ධම්මත්ථසංහිතං ධම්මතො අත්ථතො ච අනපෙතමෙව තං තං කත්තබ්බං. අනුප්පන්නානං භොගානං උප්පාදනං, උප්පන්නානං පරිපාලනං, පරිභොගඤ්ච කරෙය්ය, අඤ්ඤමඤ්ඤං, අවිරොධෙන, අඤ්ඤමඤ්ඤං, අබාධනෙන, තිවග්ගත්ථං අනුයුඤ්ජෙය්යාති අධිප්පායො ¶ . අයඤ්ච නයො යෙසං සම්මාපටිපත්තිඅවිරොධෙන තිවග්ගත්ථස්ස වසෙන වත්තති බිම්බිසාරමහාරාජාදීනං විය, තෙසං වසෙන වුත්තො. න යෙසං කෙසඤ්චි වසෙනාති දට්ඨබ්බං.
අථො සීදති සඤ්ඤුත්තන්ති යදි ඉධලොකෙ සුපසංහිතං දිට්ඨධම්මිකං අත්ථං පරිග්ගහෙත්වා ඨිතං. වජ්ජෙ කිච්චං නිරත්ථකන්ති සම්පරායිකත්ථරහිතං අනත්ථුපසංහිතං කිච්චං සචෙපි විස්සජ්ජෙය්ය පරිච්චජෙය්ය. න තං කිච්චන්ති මඤ්ඤිත්වා, අප්පමත්තො විචක්ඛණොති සතිඅවිප්පවාසෙන අප්පමත්තො විචාරණපඤ්ඤාසම්භවෙන විචක්ඛණො අනත්ථුපසංහිතං, තං කිච්චං මයා න කාතබ්බන්ති මඤ්ඤිත්වා විවජ්ජෙය්ය.
විවජ්ජෙත්වා පන යඤ්ච අත්ථෙන සඤ්ඤුත්තං, යා ච ධම්මගතා රති. තං සමාදාය වත්තෙථාති යංකිඤ්චි දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකප්පභෙදෙන අත්ථෙන ¶ හිතෙන සංයුත්තං තදුභයහිතාවහං, යා ච අධිකුසලධම්මගතා සමථවිපස්සනාසහිතා රති, තදුභයං සම්මා ආදියිත්වා පරිග්ගහං කත්වා වත්තෙය්ය. ‘‘සබ්බං රතිං ධම්මරති ජිනාතී’’ති (ධ. ප. 354) වචනතො සා හි එකංසෙන උත්තමත්ථස්ස පාපනතො උත්තමා රති නාම.
යං පන කාමරතිසංයුත්තං කිච්චං නිරත්ථකන්ති වුත්තං, තස්සා අනත්ථුපසංහිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘උච්චාවචෙහී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උච්චාවචෙහීති මහන්තෙහි චෙව ඛුද්දකෙහි ච. උපායෙහීති නයෙහි. පරෙසමභිජිගීසතීති පරෙසං සන්තකං ආහරිතුං ඉච්ඡති, පරෙ වා සබ්බථා හාපෙති, ජිනාපෙති පරං හන්ත්වා, වධිත්වා අථ සොචයිත්වා, ආලොපති සාහසා යො පරෙසං. ඉදං වුත්තං හොති – යො පුග්ගලො කාමහෙතු පරෙ හනන්තො, ඝාතෙන්තො, සොචෙන්තො සන්ධිච්ඡෙදසන්ධිරුහනපසය්හාවහාරාදීහි නානුපායෙහි පරෙසං සන්තකං හරිතුං වායමන්තො සාහසාකාරං කරොති, ආලොපති, ජිගීසති සාපතෙය්යවසෙන පරෙ හාපෙති, තස්ස තං කිච්චං කාමරතිසන්නිස්සිතං අනත්ථුපසංහිතං එකන්තනිහීනන්ති. එතෙන තප්පටිපක්ඛතො ධම්මගතාය රතියා එකංසතො උත්තමභාවංයෙව විභාවෙති.
ඉදානි ¶ යං ‘‘තෙසමාවරණං කාතුං යො සක්කොතී’’ති ඉන්ද්රියානං ආවරණං වුත්තං, තං උපායෙන සහ විභාවෙන්තො ‘‘තච්ඡන්තො ආණියා ආණිං ¶ , නිහන්ති බලවා යථා’’ති ආහ. යථා බලවා කායබලෙන, ඤාණබලෙන ච සමන්නාගතො තච්ඡකො රුක්ඛදණ්ඩගතං ආණිං නීහරිතුකාමො තතො බලවතිං ආණිං කොටෙන්තො තතො නීහරති, තථා කුසලො භික්ඛු චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි විපස්සනාබලෙන නිහන්තුකාමො ඉන්ද්රියෙහි එව නිහන්ති.
කතමෙහි පනාති ආහ ‘‘සද්ධ’’න්තිආදි. තස්සත්ථො – අධිමොක්ඛලක්ඛණං සද්ධං, පග්ගහලක්ඛණං වීරියං, අවික්ඛෙපලක්ඛණං සමාධිං, උපට්ඨානලක්ඛණං සතිං, දස්සනලක්ඛණං පඤ්ඤන්ති ඉමානිපි විමුත්තිපරිපාචකානි පඤ්චින්ද්රියානි භාවෙන්තො වඩ්ඪෙන්තො එතෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි චක්ඛාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි අනුනයපටිඝාදිකිලෙසුප්පත්තියා ද්වාරභාවවිහනෙන හන්ත්වා, අරියමග්ගෙන තදුපනිස්සයෙ කිලෙසෙ සමුච්ඡින්දිත්වා, තතො එව අනීඝො නිද්දුක්ඛො බ්රාහ්මණො අනුපාදිසෙසපරිනිබ්බානමෙව යාති උපගච්ඡතීති.
සො අත්ථවාති සො යථාවුත්තො බ්රාහ්මණො උත්තමත්ථෙන සමන්නාගතත්තා අත්ථවා, තං සම්පාපකෙ ධම්මෙ ඨිතත්තා ධම්මට්ඨො. සබ්බෙන සබ්බං අනවසෙසෙන විධිනා අනවසෙසං බුද්ධස්ස භගවතො වාක්යභූතං අනුසාසනිං කත්වා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිත්වා ඨිතො. තතො එව සො නරො උත්තමපුරිසො නිබ්බානසුඛඤ්ච එධති, බ්රූහෙති, වඩ්ඪෙතීති.
එවං ¶ ථෙරෙන අත්තනො චින්තිතාකාරවිභාවනාවසෙන පටිපත්තියා පකාසිතත්තා ඉදමෙව චස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං දට්ඨබ්බං.
පාරාපරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. තෙලකානිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
චිරරත්තං වතාතාපීතිආදිකා ආයස්මතො තෙලකානිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සත්ථු අභිජාතිතො පුරෙතරංයෙව සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්මිං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා තෙලකානීති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො හෙතුසම්පන්නතාය කාමෙ ජිගුච්ඡන්තො ඝරාවාසං පහාය පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජිත්වා විවට්ටජ්ඣාසයො ‘‘කො සො පාරඞ්ගතො ලොකෙ’’තිආදිනා විමොක්ඛපරියෙසනං ¶ චරමානො තෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡති, තෙ න සම්පායන්ති. සො තෙන අනාරාධිතචිත්තො විචරති. අථ අම්හාකං භගවති ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ ලොකහිතං කරොන්තෙ එකදිවසං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. සො එකදිවසං භික්ඛූහි සද්ධිං නිසින්නො අත්තනා අධිගතවිසෙසං පච්චවෙක්ඛිත්වා තදනුසාරෙන අත්තනො පටිපත්තිං අනුස්සරිත්වා තං සබ්බං භික්ඛූනං ආචික්ඛන්තො –
‘‘චිරරත්තං වතාතාපී, ධම්මං අනුවිචින්තයං;
සමං චිත්තස්ස නාලත්ථං, පුච්ඡං සමණබ්රාහ්මණෙ.
‘‘කො සො පාරඞ්ගතො ලොකෙ, කො පත්තො අමතොගධං;
කස්ස ධම්මං පටිච්ඡාමි, පරමත්ථවිජානනං.
‘‘අන්තොවඞ්කගතො ආසි, මච්ඡොව ඝසමාමිසං;
බද්ධො මහින්දපාසෙන, වෙපචිත්යසුරො යථා.
‘‘අඤ්ඡාමි නං න මුඤ්චාමි, අස්මා සොකපරිද්දවා;
කො මෙ බන්ධං මුඤ්චං ලොකෙ, සම්බොධිං වෙදයිස්සති.
‘‘සමණං බ්රාහ්මණං වා කං, ආදිසන්තං පභඞ්ගුනං;
කස්ස ධම්මං පටිච්ඡාමි, ජරාමච්චුපවාහනං.
‘‘විචිකිච්ඡාකඞ්ඛාගන්ථිතං, සාරම්භබලසඤ්ඤුතං;
කොධප්පත්තමනත්ථද්ධං, අභිජප්පප්පදාරණං.
‘‘තණ්හාධනුසමුට්ඨානං, ද්වෙ ච පන්නරසායුතං;
පස්ස ඔරසිකං බාළ්හං, භෙත්වාන යදි තිට්ඨති.
‘‘අනුදිට්ඨීනං ¶ අප්පහානං, සඞ්කප්පපරතෙජිතං;
තෙන විද්ධො පවෙධාමි, පත්තංව මාලුතෙරිතං.
‘‘අජ්ඣත්තං මෙ සමුට්ඨාය, ඛිප්පං පච්චති මාමකං;
ඡඵස්සායතනී කායො, යත්ථ සරති සබ්බදා.
‘‘තං ¶ න පස්සාමි තෙකිච්ඡං, යො මෙතං සල්ලමුද්ධරෙ;
නානාරජ්ජෙන සත්ථෙන, නාඤ්ඤෙන විචිකිච්ඡිතං.
‘‘කො මෙ අසත්ථො අවණො, සල්ලමබ්භන්තරපස්සයං;
අහිංසං සබ්බගත්තානි, සල්ලං මෙ උද්ධරිස්සති.
‘‘ධම්මප්පති ¶ හි සො සෙට්ඨො, විසදොසප්පවාහකො;
ගම්භීරෙ පතිතස්ස මෙ, ථලං පාණිඤ්ච දස්සයෙ.
‘‘රහදෙහමස්මි ඔගාළ්හො, අහාරියරජමත්තිකෙ;
මායාඋසූයසාරම්භ, ථිනමිද්ධමපත්ථටෙ.
‘‘උද්ධච්චමෙඝථනිතං, සංයොජනවලාහකං;
වාහා වහන්ති කුද්දිට්ඨිං, සඞ්කප්පා රාගනිස්සිතා.
‘‘සවන්ති සබ්බධි සොතා, ලතා උබ්භිජ්ජ තිට්ඨති;
තෙ සොතෙ කො නිවාරෙය්ය, තං ලතං කො හි ඡෙච්ඡති.
‘‘වෙලං කරොථ භද්දන්තෙ, සොතානං සන්නිවාරණං;
මා තෙ මනොමයො සොතා, රුක්ඛංව සහසා ලුවෙ.
‘‘එවං මෙ භයජාතස්ස, අපාරා පාරමෙසතො;
තාණො පඤ්ඤාවුධො සත්ථා, ඉසිසඞ්ඝනිසෙවිතො.
‘‘සොපානං සුගතං සුද්ධං, ධම්මසාරමයං දළ්හං;
පාදාසි වුය්හමානස්ස, මා භායීති ච මබ්රවි.
‘‘සතිපට්ඨානපාසාදං, ආරුය්හ පච්චවෙක්ඛිසං;
යං තං පුබ්බෙ අමඤ්ඤිස්සං, සක්කායාභිරතං පජං.
‘‘යදා ච මග්ගමද්දක්ඛිං, නාවාය අභිරූහනං;
අනධිට්ඨාය අත්තානං, තිත්ථමද්දක්ඛිමුත්තමං.
‘‘සල්ලං අත්තසමුට්ඨානං, භවනෙත්තිප්පභාවිතං;
එතෙසං අප්පවත්තාය, දෙසෙසි මග්ගමුත්තමං.
‘‘දීඝරත්තානුසයිතං ¶ , චිරරත්තමධිට්ඨිතං;
බුද්ධො මෙපානුදී ගන්ථං, විසදොසප්පවාහනො’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
තත්ථ ¶ චිරරත්තං වතාති චිරකාලං වත. ආතාපීති වීරියවා විමොක්ඛධම්මපරියෙසනෙ ආරද්ධවීරියො. ධම්මං අනුවිචින්තයන්ති ‘‘කීදිසො නු ඛො විමොක්ඛධම්මො, කථං වා අධිගන්තබ්බො’’ති විමුත්තිධම්මං අනුවිචිනන්තො ගවෙසන්තො. සමං චිත්තස්ස නාලත්ථං, පුච්ඡං සමණබ්රාහ්මණෙති තෙ තෙ නානාතිත්ථියෙ සමණබ්රාහ්මණෙ විමුත්තිධම්මං පුච්ඡන්තො පකතියා අනුපසන්තසභාවස්ස චිත්තස්ස සමං වූපසමභූතං වට්ටදුක්ඛවිස්සරණං අරියධම්මං නාලත්ථං නාධිගච්ඡන්ති අත්ථො.
කො ¶ සො පාරඞ්ගතොතිආදි පුච්ඡිතාකාරදස්සනං. තත්ථ කො සො පාරඞ්ගතො ලොකෙති ඉමස්මිං ලොකෙ තිත්ථකාරපටිඤ්ඤෙසු සමණබ්රාහ්මණෙසු කො නු ඛො සො සංසාරස්ස පාරං නිබ්බානං උපගතො. කො පත්තො අමතොගධන්ති නිබ්බානපතිට්ඨං විමොක්ඛමග්ගං කො පත්තො අධිගතොති අත්ථො. කස්ස ධම්මං පටිච්ඡාමීති කස්ස සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා ඔවාදධම්මං පටිග්ගණ්හාමි පටිපජ්ජාමි. පරමත්ථවිජානනන්ති පරමත්ථස්ස විජානනං, අවිපරීතප්පවත්තිනිවත්තියො පවෙදෙන්තන්ති අත්ථො.
අන්තොවඞ්කගතො ආසීති වඞ්කං වුච්චති දිට්ඨිගතං මනොවඞ්කභාවතො, සබ්බෙපි වා කිලෙසා, අන්තොති පන හදයවඞ්කස්ස අන්තො, හදයබ්භන්තරගතකිලෙසවඞ්කො වා අහොසීති අත්ථො. මච්ඡොව ඝසමාමිසන්ති ආමිසං ඝසන්තො ඛාදන්තො මච්ඡො විය, ගිලබළිසො මච්ඡො වියාති අධිප්පායො. බද්ධො මහින්දපාසෙන, වෙපචිත්යසුරො යථාති මහින්දස්ස සක්කස්ස පාසෙන බද්ධො යථා වෙපචිත්ති අසුරින්දො අසෙරිවිහාරී මහාදුක්ඛප්පත්තො, එවමහං පුබ්බෙ කිලෙසපාසෙන බද්ධො ආසිං, අසෙරිවිහාරී මහාදුක්ඛප්පත්තොති අධිප්පායො.
අඤ්ඡාමීති ආකඩ්ඪාමි. නන්ති කිලෙසපාසං. න මුඤ්චාමීති න මොචෙමි. අස්මා සොකපරිද්දවාති ඉමස්මා සොකපරිදෙවවට්ටතො. ඉදං වුත්තං හොති – යථාපාසෙන බද්ධො මිගො සූකරො වා මොචනුපායං අජානන්තො පරිප්ඵන්දමානො තං ආවිඤ්ඡන්තො බන්ධනං දළ්හං කරොති, එවං අහං පුබ්බෙ ¶ කිලෙසපාසෙන පටිමුක්කො මොචනුපායං අජානන්තො කායසඤ්චෙතනාදිවසෙන පරිප්ඵන්දමානො තං න මොචෙසිං, අඤ්ඤදත්ථු තං දළ්හං කරොන්තො සොකාදිනා පරං කිලෙසං එව පාපුණින්ති. කො මෙ බන්ධං මුඤ්චං ලොකෙ, සම්බොධිං වෙදයිස්සතීති ඉමස්මිං ලොකෙ එතං කිලෙසබන්ධනෙන බන්ධං මුඤ්චන්තො සම්බුජ්ඣති එතෙනාති ‘‘සම්බොධී’’ති ලද්ධනාමං විමොක්ඛමග්ගං කො මෙ වෙදයිස්සති ආචික්ඛිස්සතීති අත්ථො. ‘‘බන්ධමුඤ්ච’’න්තිපි පඨන්ති, බන්ධා, බන්ධස්ස වා මොචකං සම්බොධින්ති යොජනා.
ආදිසන්තන්ති දෙසෙන්තං. පභඞ්ගුනන්ති පභඤ්ජනං කිලෙසානං විද්ධංසනං ¶ , පභඞ්ගුනං වා ධම්මප්පවත්තිං ආදිසන්තං කථෙන්තං ජරාය මච්චුනො ච පවාහනං කස්ස ධම්මං පටිච්ඡාමි. ‘‘පටිපජ්ජාමී’’ති වා පාඨො, සො එවත්ථො. විචිකිච්ඡාකඞ්ඛාගන්ථිතන්ති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්තිආදිනයප්පවත්තාය (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) විචිකිච්ඡාය ආසප්පනපරිසප්පනාකාරවුත්තියා කඞ්ඛාය ච ගන්ථිතං. සාරම්භබලසඤ්ඤුතන්ති කරණුත්තරියකරණලක්ඛණෙන බලප්පත්තෙන සාරම්භෙන යුත්තං. කොධප්පත්තමනත්ථද්ධන්ති සබ්බත්ථ කොධෙන යුත්තමනසා ¶ ථද්ධභාවං ගතං අභිජප්පප්පදාරණං. ඉච්ඡිතාලාභාදිවසෙන හි තණ්හා සත්තානං චිත්තං පදාලෙන්තී විය පවත්තති. දූරෙ ඨිතස්සාපි විජ්ඣනුපායතාය තණ්හාව ධනු සමුපතිට්ඨති උප්පජ්ජති එතස්මාති තණ්හාධනුසමුට්ඨානං, දිට්ඨිසල්ලං. තං පන යස්මා වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි, දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨීති තිංසප්පභෙදං, තස්මා වුත්තං ‘‘ද්වෙ ච පන්නරසායුත’’න්ති, ද්වික්ඛත්තුං පන්නරසභෙදවන්තන්ති අත්ථො. පස්ස ඔරසිකං බාළ්හං, භෙත්වාන යදි තිට්ඨතීති යං උරසම්බන්ධනීයතාය ඔරසිකං බාළ්හං බලවතරං භෙත්වාන හදයං විනිවිජ්ඣිත්වා තස්මිංයෙව හදයෙ තිට්ඨති, තං පස්සාති අත්තානමෙව ආලපති.
අනුදිට්ඨීනං අප්පහානන්ති අනුදිට්ඨිභූතානං සෙසදිට්ඨීනං අප්පහානකාරණං. යාව හි සක්කායදිට්ඨි සන්තානතො න විගච්ඡති, තාව සස්සතදිට්ඨිආදීනං අප්පහානමෙවාති. සඞ්කප්පපරතෙජිතන්ති සඞ්කප්පෙන මිච්ඡාවිතක්කෙන පරෙ පරජනෙ නිස්සයලක්ඛණං පතිපතිතෙ තෙජිතං උස්සාහිතං. තෙන විද්ධො පවෙධාමීති තෙන දිට්ඨිසල්ලෙන යථා හදයං ආහච්ච තිට්ඨති, එවං විද්ධො පවෙධාමි සඞ්කප්පාමි සස්සතුච්ඡෙදාදිවසෙන ඉතො චිතො ච පරිවට්ටාමි. පත්තංව ¶ මාලුතෙරිතන්ති මාලුතෙන වායුනා එරිතං වණ්ටතො මුත්තං දුමපත්තං විය.
අජ්ඣත්තං මෙ සමුට්ඨායාති යථා ලොකෙ සල්ලං නාම බාහිරතො උට්ඨාය අජ්ඣත්තං නිම්මථෙත්වා බාධති, න එවමිදං. ඉදං පන අජ්ඣත්තං මෙ මම අත්තභාවෙ සමුට්ඨාය සො අත්තභාවසඤ්ඤිතො ඡඵස්සායතනකායො යථා ඛිප්පං සීඝං පච්චති, ඩය්හති. යථා කිං? අග්ගි විය සනිස්සයඩාහකො තංයෙව මාමකං මම සන්තකං අත්තභාවං ඩහන්තො යත්ථ උප්පන්නො, තත්ථෙව සරති පවත්තති.
තං න පස්සාමි තෙකිච්ඡන්ති තාදිසාය තිකිච්ඡාය නියුත්තතාය තෙකිච්ඡං ¶ සල්ලකත්තං භිසක්කං තං න පස්සාමි. යො මෙතං සල්ලමුද්ධරෙති යො භිසක්කො එතං දිට්ඨිසල්ලං කිලෙසසල්ලඤ්ච උද්ධරෙය්ය, උද්ධරන්තො ච නානාරජ්ජෙන රජ්ජුසදිසසඞ්ඛාතාය එසනිසලාකාය පවෙසෙත්වාන සත්ථෙන කන්තිත්වා නාඤ්ඤෙන මන්තාගදප්පයොගෙන විචිකිච්ඡිතං සල්ලං තිකිච්ඡිතුං සක්කාති ආහරිත්වා යොජෙතබ්බං. විචිකිච්ඡිතන්ති, ච නිදස්සනමත්තමෙතං. සබ්බස්සපි කිලෙසසල්ලස්ස වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.
අසත්ථොති සත්ථරහිතො. අවණොති වණෙන විනා. අබ්භන්තරපස්සයන්ති අබ්භන්තරසඞ්ඛාතං හදයං නිස්සාය ඨිතං. අහිංසන්ති අපීළෙන්තො. ‘‘අහිංසා’’ති ච පාඨො, අහිංසාය අපීළනෙනාති ¶ අත්ථො. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – කො නු ඛො කිඤ්චි සත්ථං අග්ගහෙත්වා වණඤ්ච අකරොන්තො තතො එව සබ්බගත්තානි අබාධෙන්තො මම හදයබ්භන්තරගතං පීළාජනනතො අන්තො තුදනතො අන්තො රුද්ධනතො ච පරමත්ථෙනෙව සල්ලභූතං කිලෙසසල්ලං උද්ධරිස්සතීති.
එවං දසහි ගාථාහි පුබ්බෙ අත්තනා චින්තිතාකාරං දස්සෙත්වා පුනපි තං පකාරන්තරෙන දස්සෙතුං ‘‘ධම්මප්පති හි සො සෙට්ඨො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ධම්මප්පතීති ධම්මනිමිත්තං ධම්මහෙතු. හීති නිපාතමත්තං. සො සෙට්ඨොති සො පුග්ගලො උත්තමො. විසදොසප්පවාහකොති යො මය්හං රාගාදිකිලෙසස්ස පවාහකො උච්ඡින්නකො. ගම්භීරෙ පතිතස්ස මෙ, ථලං පාණිඤ්ච දස්සයෙති කො නු ඛො අතිගම්භීරෙ සංසාරමහොඝෙ පතිතස්ස මය්හං ‘‘මා භායී’’ති අස්සාසෙන්තො නිබ්බානථලං තංසම්පාපකං අරියමග්ගහත්ථඤ්ච දස්සෙය්ය.
රහදෙහමස්මි ¶ ඔගාළ්හොති මහති සංසාරරහදෙ අහමස්මි සසීසං නිමුජ්ජනවසෙන ඔතිණ්ණො අනුපවිට්ඨො. අහාරියරජමත්තිකෙති අපනෙතුං අසක්කුණෙය්යො රාගාදිරජො මත්තිකා කද්දමො එතස්සාති අහාරියරජමත්තිකො, රහදො. තස්මිං රහදස්මිං. ‘‘අහාරියරජමන්තිකෙ’’ති වා පාඨො, අන්තිකෙ ඨිතරාගාදීසු දුන්නීහරණීයරාගාදිරජෙති අත්ථො. සන්තදොසපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා, පරසම්පත්තිඅසහනලක්ඛණා උසූයා, කරණුත්තරියකරණලක්ඛණො සාරම්භො, චිත්තාලසියලක්ඛණං ථිනං, කායාලසියලක්ඛණං මිද්ධන්ති ඉමෙ පාපධම්මා පත්ථටා යං රහදං, තස්මිං මායාඋසූයසාරම්භථිනමිද්ධමපත්ථටෙ, මකාරො චෙත්ථ පදසන්ධිකරො වුත්තො. යථාවුත්තෙහි ඉමෙහි පාපධම්මෙහි පත්ථටෙති අත්ථො.
උද්ධච්චමෙඝථනිතං, සංයොජනවලාහකන්ති වචනවිපල්ලාසෙන වුත්තං, භන්තසභාවං උද්ධච්චං මෙඝථනිතං මෙඝගජ්ජිතං එතෙසන්ති උද්ධච්චමෙඝථනිතා. දසවිධා සංයොජනා ¶ එව වලාහකා එතෙසන්ති සංයොජනවලාහකා. වාහා මහාඋදකවාහසදිසා රාගනිස්සිතා මිච්ඡාසඞ්කප්පා අසුභාදීසු ඨිතා කුද්දිට්ඨිං මං වහන්ති අපායසමුද්දමෙව උද්දිස්ස කඩ්ඪන්තීති අත්ථො.
සවන්ති සබ්බධි සොතාති තණ්හාසොතො, දිට්ඨිසොතො, මානසොතො, අවිජ්ජාසොතො, කිලෙසසොතොති ඉමෙ පඤ්චපිසොතා චක්ඛුද්වාරාදීනං වසෙන සබ්බෙසු රූපාදීසු ආරම්මණෙසු සවනතො ‘‘රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හා’’තිආදිනා (විභ. 204, 232) සබ්බභාගෙහි වා සවනතො සබ්බධි සවන්ති. ලතාති පලිවෙඨනට්ඨෙන සංසිබ්බනට්ඨෙන ලතා වියාති ලතා, තණ්හා. උබ්භිජ්ජ තිට්ඨතීති ඡහි ද්වාරෙහි උබ්භිජ්ජිත්වා රූපාදීසු ආරම්මණෙසු තිට්ඨති. තෙ සොතෙති තණ්හාදිකෙ ¶ සොතෙ මම සන්තානෙ සන්දන්තෙ මග්ගසෙතුබන්ධනෙන කො පුරිසවිසෙසො නිවාරෙය්ය, තං ලතන්ති තණ්හාලතං, මග්ගසත්ථෙන කො ඡෙච්ඡති ඡින්දිස්සති.
වෙලං කරොථාති තෙසං සොතානං වෙලං සෙතුං කරොථ සන්නිවාරණං. භද්දන්තෙති ආලපනාකාරදස්සනං. මා තෙ මනොමයො සොතොති උදකසොතො ඔළාරිකො, තස්ස බාලමහාජනෙනපි සෙතුං ¶ කත්වා නිවාරණං සක්කා. අයං පන මනොමයො සොතො සුඛුමො දුන්නිවාරණො. සො යථා උදකසොතො වඩ්ඪන්තො කූලෙ ඨිතං රුක්ඛං පාතෙත්වාව නාසෙති, එවං තුම්හෙ අපායතීරෙ ඨිතෙ තත්ථ සහසා පාතෙත්වා අපායසමුද්දං පාපෙන්තො මා ලුවෙ මා විනාසෙය්ය මා අනයබ්යසනං පාපෙය්යාති අත්ථො.
එවං අයං ථෙරො පුරිමත්තභාවෙ පරිමද්දිතසඞ්ඛාරත්තා ඤාණපරිපාකං ගතත්තා පවත්තිදුක්ඛං උපධාරෙන්තො යථා විචිකිච්ඡාදිකෙ සංකිලෙසධම්මෙ පරිග්ගණ්හි, තමාකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි ජාතසංවෙගො කිංකුසලගවෙසී සත්ථු සන්තිකං ගතො යං විසෙසං අධිමුච්චි, තං දස්සෙන්තො ‘‘එවං මෙ භයජාතස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ එවං මෙ භයජාතස්සාති එවං වුත්තප්පකාරෙන සංසාරෙ ජාතභයස්ස අපාරා ඔරිමතීරතො සප්පටිභයතො සංසාරවට්ටතො ‘‘කථං නු ඛො මුඤ්චෙය්ය’’න්ති පාරං නිබ්බානං, එසතො ගවෙසතො, තාණො සදෙවකස්ස ලොකස්ස තාණභූතො කිලෙසසමුච්ඡෙදනී පඤ්ඤා ආවුධො එතස්සාති පඤ්ඤාවුධො. දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථෙන සත්තානං යථාරහං අනුසාසනතො සත්ථා, ඉසිසඞ්ඝෙන අග්ගසාවකාදිඅරියපුග්ගලසමූහෙන නිසෙවිතො පයිරුපාසිතො ඉසිසඞ්ඝනිසෙවිතො, සොපානන්ති දෙසනාඤාණෙන සුට්ඨු කතත්තා අභිසඞ්ඛතත්තා සුකතං, උපක්කිලෙසවිරහිතතො සුද්ධං, සද්ධාපඤ්ඤාදිසාරභූතං ධම්මසාරමයං ¶ පටිපක්ඛෙහි අචලනීයතො දළ්හං, විපස්සනාසඞ්ඛාතං සොපානං මහොඝෙන වුය්හමානස්ස මය්හං සත්ථා පාදාසි, දදන්තො ච ‘‘ඉමිනා තෙ සොත්ථි භවිස්සතී’’ති සමස්සාසෙන්තො මා භායීති ච අබ්රවි, කථෙසි.
සතිපට්ඨානපාසාදන්ති තෙන විපස්සනාසොපානෙන කායානුපස්සනාදිනා ලද්ධබ්බචතුබ්බිධසාමඤ්ඤඵලවිසෙසෙන චතුභූමිසම්පන්නං සතිපට්ඨානපාසාදං ආරුහිත්වා පච්චවෙක්ඛිසං චතුසච්චධම්මං මග්ගඤාණෙන පතිඅවෙක්ඛිං පටිවිජ්ඣිං. යං තං පුබ්බෙ අමඤ්ඤිස්සං, සක්කායාභිරතං පජන්ති එවං පටිවිද්ධසච්චො යං සක්කායෙ ‘‘අහං මමා’’ති අභිරතං පජං තිත්ථියජනං තෙන පරිකප්පිතඅත්තානඤ්ච පුබ්බෙ සාරතො අමඤ්ඤිස්සං. යදා ච මග්ගමද්දක්ඛිං, නාවාය අභිරූහනන්ති අරියමග්ගනාවාය අභිරුහනූපායභූතං යදා විපස්සනාමග්ගං යාථාවතො අද්දක්ඛිං. තතො පට්ඨාය තං තිත්ථියජනං අත්තානඤ්ච අනධිට්ඨාය චිත්තෙ අට්ඨපෙත්වා අග්ගහෙත්වා තිත්ථං නිබ්බානසඞ්ඛාතස්ස අමතමහාපාරස්ස ¶ ¶ තිත්ථභූතං අරියමග්ගදස්සනං සබ්බෙහි මග්ගෙහි සබ්බෙහි කුසලධම්මෙහි උක්කට්ඨං අද්දක්ඛිං, යාථාවතො අපස්සින්ති අත්ථො.
එවං අත්තනො අනුත්තරං මග්ගාධිගමං පකාසෙත්වා ඉදානි තස්ස දෙසකං සම්මාසම්බුද්ධං ථොමෙන්තො ‘‘සල්ලං අත්තසමුට්ඨාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සල්ලන්ති දිට්ඨිමානාදිකිලෙසසල්ලං. අත්තසමුට්ඨානන්ති ‘‘අහ’’න්ති මානට්ඨානතාය ‘‘අත්තා’’ති ච ලද්ධනාමෙ අත්තභාවෙ සම්භූතං. භවනෙත්තිප්පභාවිතන්ති භවතණ්හාසමුට්ඨිතං භවතණ්හාසන්නිස්සයං. සා හි දිට්ඨිමානාදීනං සම්භවො. එතෙසං අප්පවත්තායාති යථාවුත්තානං පාපධම්මානං අප්පවත්තියා අනුප්පාදාය. දෙසෙසි මග්ගමුත්තමන්ති උත්තමං සෙට්ඨං අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, තදුපායඤ්ච විපස්සනාමග්ගං කථෙසි.
දීඝරත්තානුසයිතන්ති අනමතග්ගෙ සංසාරෙ චිරකාලං සන්තානෙ අනු අනු සයිතං කාරණලාභෙන උප්පජ්ජනාරහභාවෙන ථාමගතං, තතො ච චිරරත්තං අධිට්ඨිතං සන්තානං අජ්ඣාරුය්හ ඨිතං. ගන්ථන්ති අභිජ්ඣාකායගන්ථාදිං මම සන්තානෙ ගන්ථභූතං කිලෙසවිසදොසං පවාහනො බුද්ධො භගවා අත්තනො දෙසනානුභාවෙන අපානුදී පරිජහාපෙසි, ගන්ථෙසු හි අනවසෙසතො පහීනෙසු අප්පහීනො නාම කිලෙසො නත්ථීති.
තෙලකානිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. රට්ඨපාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
පස්ස ¶ චිත්තකතන්තිආදිකා ආයස්මතො රට්ඨපාලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව හංසවතීනගරෙ ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො පිතු අච්චයෙන ඝරාවාසෙ පතිට්ඨිතො රතනකොට්ඨාගාරකම්මිකෙන දස්සිතං අපරිමාණං කුලවංසානුගතං ධනං දිස්වා ‘‘ඉමං එත්තකං ධනරාසිං මය්හං පිතුඅය්යකපය්යකාදයො අත්තනා සද්ධිං ගහෙත්වා ගන්තුං නාසක්ඛිංසු, මයා පන ගහෙත්වා ගන්තුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා කපණද්ධිකාදීනං මහාදානං අදාසි. සො අභිඤ්ඤාලාභිං එකං තාපසං උපට්ඨහන්තො තෙන දෙවලොකාධිපච්චෙ නියොජිතො යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතො ¶ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්තො තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො මනුස්සලොකෙ භින්නං රට්ඨං සන්ධාරෙතුං සමත්ථස්ස කුලස්ස එකපුත්තකො හුත්වා නිබ්බත්ති.
තෙන ¶ ච සමයෙන පදුමුත්තරො භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො වෙනෙය්යසත්තෙ නිබ්බානමහානගරසඞ්ඛාතං ඛෙමන්තභූමිං සම්පාපෙසි. අථ සො කුලපුත්තො අනුක්කමෙන විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං ධම්මං දෙසෙන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො පරිසපරියන්තෙ නිසීදි. තෙන ඛො පන සමයෙන සත්ථා එකං භික්ඛුං සද්ධාපබ්බජිතානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. තං දිස්වා සො පසන්නමානසො තදත්ථාය චිත්තං ඨපෙත්වා සතසහස්සභික්ඛුපරිවුතස්ස භගවතො මහතා සක්කාරෙන සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා පණිධානං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායෙන ඉජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ සද්ධාපබ්බජිතානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. සො සත්ථාරං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච වන්දිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. සො තත්ථ යාවතායුකං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චවිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉතො ද්වෙනවුතෙ කප්පෙ ඵුස්සස්ස භගවතො කාලෙ සත්ථු වෙමාතිකභාතිකෙසු තීසු රාජපුත්තෙසු සත්ථාරං උපට්ඨහන්තෙසු තෙසං පුඤ්ඤකිරියාය කිච්චං අකාසි.
එවං තත්ථ තත්ථ භවෙ තං තං බහුං කුසලං උපචිනිත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කුරුරට්ඨෙ ථුල්ලකොට්ඨිකනිගමෙ රට්ඨපාලසෙට්ඨිනො ගෙහෙ නිබ්බත්ති, තස්ස භින්නං රට්ඨං සන්ධාරෙතුං සමත්ථෙ කුලෙ නිබ්බත්තත්තා රට්ඨපාලොති ¶ වංසානුගතමෙව නාමං අහොසි. සො මහතා පරිවාරෙන වඩ්ඪන්තො අනුක්කමෙන යොබ්බනපත්තො මාතාපිතූහි පතිරූපෙන දාරෙන සංයොජිතො මහන්තෙ ච යසෙ පතිට්ඨාපිතො දිබ්බසම්පත්තිසදිසං සම්පත්තිං පච්චනුභොති. අථ භගවා කුරුරට්ඨෙ ජනපදචාරිකං චරන්තො ථුල්ලකොට්ඨිකං අනුපාපුණි. තං සුත්වා රට්ඨපාලො කුලපුත්තො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිතුකාමො සත්තාහං භත්තච්ඡෙදං කත්වා කිච්ඡෙන කසිරෙන මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සත්ථු ආණත්තියා අඤ්ඤතරස්ස ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා යොනිසොමනසිකාරෙන කම්මං කරොන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.97-111) –
‘‘පදුමුත්තරස්ස ¶ භගවතො, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;
වරනාගො මයා දින්නො, ඊසාදන්තො උරූළ්හවා.
‘‘සෙතච්ඡත්තො පසොභිතො, සකප්පනො සහත්ථිපො;
අග්ඝාපෙත්වාන තං සබ්බං, සඞ්ඝාරාමං අකාරයිං.
‘‘චතුපඤ්ඤාසසහස්සානි, පාසාදෙ කාරයිං අහං;
මහොඝදානං කරිත්වාන, නිය්යාදෙසිං මහෙසිනො.
‘‘අනුමොදි ¶ මහාවීරො, සයම්භූ අග්ගපුග්ගලො;
සබ්බෙ ජනෙ හාසයන්තො, දෙසෙසි අමතං පදං.
‘‘තං මෙ බුද්ධො වියාකාසි, ජලජුත්තරනාමකො;
භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.
‘‘චතුපඤ්ඤාසසහස්සානි, පාසාදෙ කාරයී අයං;
කථයිස්සාමි විපාකං, සුණොථ මම භාසතො.
‘‘අට්ඨාරසසහස්සානි, කූටාගාරා භවිස්සරෙ;
බ්යම්හුත්තමම්හි නිබ්බත්තා, සබ්බසොණ්ණමයා ච තෙ.
‘‘පඤ්ඤාසක්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;
අට්ඨපඤ්ඤාසක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති.
‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;
ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.
‘‘දෙවලොකා චවිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;
අඩ්ඪෙ කුලෙ මහාභොගෙ, නිබ්බත්තිස්සති තාවදෙ.
‘‘සො පච්ඡා පබ්බජිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;
රට්ඨපාලොති නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.
‘‘පධානපහිතත්තො සො, උපසන්තො නිරූපධි;
සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.
‘‘උට්ඨාය අභිනික්ඛම්ම, ජහිතා භොගසම්පදා;
ඛෙළපිණ්ඩෙව භොගම්හි, පෙමං මය්හං න විජ්ජති.
‘‘වීරියං ¶ මෙ ධුරධොරය්හං, යොගක්ඛෙමාධිවාහනං;
ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ.
‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො, විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ;
ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අරහත්තං පන පත්වා සත්ථාරං අනුජානාපෙත්වා මාතාපිතරො පස්සිතුං ථුල්ලකොට්ඨිකං ගන්ත්වා, තත්ථ සපදානං පිණ්ඩාය චරන්තො පිතු නිවෙසනෙ ආභිදොසිකං කුම්මාසං ලභිත්වා තං අමතං විය පරිභුඤ්ජන්තො, පිතරා නිමන්තිතො ස්වාතනාය අධිවාසෙත්වා, දුතියදිවසෙ පිතු නිවෙසනෙ පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා අලඞ්කතපටියත්තෙ ඉත්ථාගාරජනෙ උපගන්ත්වා ‘‘කීදිසා නාම තා, අය්යපුත්ත, අච්ඡරායො, යාසං ත්වං හෙතු බ්රහ්මචරියං චරසී’’තිආදීනි (ම. නි. 2.301) වත්වා, පලොභනකම්මං කාතුං ආරද්ධෙ තස්ස අධිප්පායං පරිවත්තෙත්වා අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තං ධම්මං කථෙන්තො –
‘‘පස්ස ¶ චිත්තකතං බිම්බං, අරුකායං සමුස්සිතං;
ආතුරං බහුසඞ්කප්පං, යස්ස නත්ථි ධුවං ඨිති.
‘‘පස්ස චිත්තකතං රූපං, මණිනා කුණ්ඩලෙන ච;
අට්ඨිං තචෙන ඔනද්ධං, සහ වත්ථෙහි සොභති.
‘‘අලත්තකකතා පාදා, මුඛං චුණ්ණකමක්ඛිතං;
අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.
‘‘අට්ඨාපදකතා කෙසා, නෙත්තා අඤ්ජනමක්ඛිතා;
අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.
‘‘අඤ්ජනීව නවා චිත්තා, පූතිකායො අලඞ්කතො;
අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.
‘‘ඔදහි ¶ මිගවො පාසං, නාසදා වාගුරං මිගො;
භුත්වා නිවාපං ගච්ඡාම, කන්දන්තෙ මිගබන්ධකෙ.
‘‘ඡින්නො ¶ පාසො මිගවස්ස, නාසදා වාගුරං මිගො;
භුත්වා නිවාපං ගච්ඡාම, සොචන්තෙ මිගලුද්දකෙ’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
තත්ථ චිත්තකතන්ති චිත්තං කතං චිත්තකතං, වත්ථාභරණමාලාදීහි විචිත්තං කතන්ති අත්ථො. බිම්බන්ති දීඝාදිභාවෙන යුත්තට්ඨානෙසු දීඝාදීහි අඞ්ගපච්චඞ්ගෙහි මණ්ඩිතං අත්තභාවං. අරුකායන්ති නවන්නං වණමුඛානං ලොමකූපානඤ්ච වසෙන විස්සන්දමානඅසුචිං, සබ්බසො ච අරුභූතං වණභූතං අරූනං වා කායං. සමුස්සිතන්ති තීහි අට්ඨිසතෙහි සමුස්සිතං. ආතුරන්ති සබ්බකාලං ඉරියාපථන්තරාදීහි පරිහරිතබ්බතාය නිච්චං ගිලානං. බහුසඞ්කප්පන්ති බාලජනෙන අභූතං ආරොපෙත්වා බහුධා සඞ්කප්පිතබ්බං. යස්ස නත්ථි ධුවං ඨිතීති යස්ස කායස්ස ධුවභාවො ඨිතිසභාවො නත්ථි, එකංසතො භෙදනවිකිරණවිද්ධංසනධම්මොයෙව. තං පස්සාති සමීපෙ ඨිතං ජනං, අත්තානමෙව වා සන්ධාය වදති.
රූපන්ති සරීරං. සරීරම්පි හි ‘‘අට්ඨිඤ්ච පටිච්ච, න්හාරුඤ්ච පටිච්ච, මංසඤ්ච පටිච්ච, චම්මඤ්ච පටිච්ච, ආකාසො පරිවාරිතො ‘රූපන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.306) රූපන්ති වුච්චති. මණිනා කුණ්ඩලෙන චාති සීසූපගාදිආභරණගතෙන මණිනා කුණ්ඩලෙන චිත්තකතං. අට්ඨිං තචෙන ඔනද්ධන්ති අල්ලචම්මෙන පරියොනද්ධං අතිරෙකතිසතපභෙදං අට්ඨිං පස්සාති යොජනා. කුණ්ඩලෙන චාති ච-සද්දෙන සෙසාභරණාලඞ්කාරෙ සඞ්ගණ්හාති. සහ වත්ථෙහි සොභතීති තයිදං රූපං මණිනා චිත්තකතම්පි වත්ථෙහි පටිච්ඡාදිතමෙව සොභති, න අපටිච්ඡාදිතන්ති ¶ අත්ථො. යෙ පන ‘‘අට්ඨිතචෙනා’’ති පඨන්ති, තෙසං අට්ඨිතචෙනං ඔනද්ධං සොභති, ඔනද්ධත්තා අට්ඨිතචෙනාති අත්ථො.
අලත්තකකතාති අලත්තකෙන කතරඤ්ජනා ලාඛාය සංරඤ්ජිතා. පාදාති චරණා. මුඛං චුණ්ණකමක්ඛිතන්ති මුඛං චුණ්ණකෙන මක්ඛිතං, යං මණ්ඩනමනුයුත්තා සාසපකක්කෙන මුඛපීළකාදීනි හරිත්වා ලොණමත්තිකාය දුට්ඨලොහිතං හරිත්වා මුඛචුණ්ණකවිලෙපනං කරොන්ති, තං සන්ධාය වුත්තං. අලන්ති බාලස්ස අන්ධපුථුජ්ජනස්ස නො ¶ ච පාරගවෙසිනො වට්ටාභිරතස්ස මොහාය සම්මොහනාය සමත්ථං තස්ස චිත්තං මොහෙතුං පරියත්තං, පාරගවෙසිනො පන විවට්ටාභිරතස්ස නො අලං න පරියත්තං.
අට්ඨාපදකතාති ¶ අට්ඨපදාකාරෙන කතා සඤ්චිතා පුරිමභාගෙ කෙසෙ කප්පෙත්වා නලාටස්ස පටිච්ඡාදනවසෙන කතා කෙසරචනා අට්ඨපදං නාම, යං ‘‘අලක’’න්තිපි වුච්චති. නෙත්තා අඤ්ජනමක්ඛිතාති උභොපි නයනානි අන්තො ද්වීසු අන්තෙසු ච යථා අඤ්ජනච්ඡායා දිස්සති, එවං අඤ්ජිතඤ්ජනානි.
අඤ්ජනීව නවා චිත්තා, පූතිකායො අලඞ්කතොති යථා අඤ්ජනී අඤ්ජනනාළිකා නවා අභිනවා මාලාකම්මමකරදන්තාදිවසෙන චිත්තා බහි මට්ඨා උජ්ජලා දස්සනීයා, අන්තො පන න දස්සනීයා හොති, එවමෙව තාසං කායො න්හානබ්භඤ්ජනවත්ථාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කතො බහි උජ්ජලො, අන්තො පන පූති නානප්පකාරඅසුචීහි භරිතො තිට්ඨතීති අත්ථො.
ඔදහීති ඔඩ්ඩෙසි. මිගවොති, මිගලුද්දකො. පාසන්ති, දණ්ඩවාගුරං. නාසදාති න සඞ්ඝට්ටෙසි. වාගුරන්ති පාසං. නිවාපන්ති මිගානං ඛාදනත්ථාය ඛිත්තං තිණාදිඝාසං. උපමා ඛො අයං ථෙරෙන කතා අත්ථස්ස විඤ්ඤාපනාය. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යථා මිගානං මාරණත්ථාය දණ්ඩවාගුරං ඔඩ්ඩෙත්වා තත්ථ නිවාපං විකිරිය මිගලුද්දකෙ නිලීනෙ ඨිතෙ තත්ථෙකො ජවපරක්කමසම්පන්නො ඡෙකො මිගො පාසං අඵුසන්තො එව යථාසුඛං නිවාපං ඛාදිත්වා, ‘‘වඤ්චෙසි වත මිගො’’ති මිගලුද්දකෙ විරවන්තෙ එව ගච්ඡති. අපරො මිගො බලවා ඡෙකො ජවසම්පන්නොව තත්ථ ගන්ත්වා නිවාපං ඛාදිත්වා තත්ථ තත්ථ පාසං ඡින්දිත්වා, ‘‘වඤ්චෙසි වත මිගො, පාසො ඡින්නො’’ති මිගලුද්දකෙ සොචන්තෙ එව ගච්ඡති, එවං මයම්පි පුබ්බෙ පුථුජ්ජනකාලෙ මාතාපිතූහි ආසජ්ජනත්ථාය නිය්යාදිතෙ භොගෙ භුඤ්ජිත්වා තත්ථ තත්ථ අසජ්ජමානා නික්ඛන්තා. ඉදානි පන සබ්බසො ¶ ඡින්නකිලෙසා අපාසා හුත්වා ඨිතා, තෙහි දින්නභොජනං භුඤ්ජිත්වා තෙසු සොචන්තෙසු එව ගච්ඡාමාති.
එවං ථෙරො මිගලුද්දකං විය මාතාපිතරො, හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ඉත්ථාගාරඤ්ච වාගුරජාලං විය, අත්තනා පුබ්බෙ භුත්තභොගෙ ච ඉදානි භුත්තභොජනඤ්ච නිවාපතිණං විය, අත්තානං මහාමිගං විය ච කත්වා දස්සෙති. ඉමා ගාථා වත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා රඤ්ඤො කොරබ්යස්ස මිගාජිනඋය්යානෙ මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිසීදි. ථෙරස්ස කිර පිතා සත්තසු ද්වාරකොට්ඨකෙසු අග්ගළං දාපෙත්වා ¶ මල්ලෙ ආණාපෙසි ‘‘නික්ඛමිතුං මා දෙථ, කාසායානි අපනෙත්වා සෙතකානි නිවාසෙථා’’ති, තස්මා ථෙරො ආකාසෙන ¶ අගමාසි. අථ රාජා කොරබ්යො ථෙරස්ස තත්ථ නිසින්නභාවං සුත්වා තං උපසඞ්කමිත්වා සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා ‘‘ඉධ, භො රට්ඨපාල, පබ්බජන්තො බ්යාධිපාරිජුඤ්ඤං වා ජරාභොගඤාතිපාරිජුඤ්ඤං වා පත්තො පබ්බජති. ත්වං පන කිඤ්චිපි පාරිජුඤ්ඤං අනුපගතො එව කස්මා පබ්බජිතො’’ති පුච්ඡි. අථස්ස ථෙරො, ‘‘උපනිය්යති ලොකො අද්ධුවො, අතාණො ලොකො අනභිස්සරො, අස්සකො ලොකො සබ්බං පහාය ගමනීයං, ඌනො ලොකො අතිත්තො තණ්හාදාසො’’ති (ම. නි. 2.305) ඉමෙසං චතුන්නං ධම්මුද්දෙසානං අත්තානං විවිත්තභාවං කථෙත්වා තස්සා දෙසනාය අනුගීතිං කථෙන්තො –
‘‘පස්සාමි ලොකෙ සධනෙ මනුස්සෙ, ලද්ධාන විත්තං න දදන්ති මොහා;
ලුද්ධා ධනං සන්නිචයං කරොන්ති, භිය්යොව කාමෙ අභිපත්ථයන්ති.
‘‘රාජා පසය්හප්පථවිං විජෙත්වා, සසාගරන්තං මහිමාවසන්තො;
ඔරං සමුද්දස්ස අතිත්තරූපො, පාරං සමුද්දස්සපි පත්ථයෙථ.
‘‘රාජා ච අඤ්ඤෙ ච බහූ මනුස්සා, අවීතතණ්හා මරණං උපෙන්ති;
ඌනාව හුත්වාන ජහන්ති දෙහං, කාමෙහි ලොකම්හි න හත්ථි තිත්ති.
‘‘කන්දන්ති නං ඤාතී පකිරිය කෙසෙ, ‘අහො වතා නො අමරා’ති චාහු;
වත්ථෙන නං පාරුතං නීහරිත්වා, චිතං සමොධාය තතො ඩහන්ති.
‘‘සො ¶ ඩය්හති සූලෙහි තුජ්ජමානො, එකෙන වත්ථෙන පහාය භොගෙ;
න මීයමානස්ස භවන්ති තාණා, ඤාතී ච මිත්තා අථ වා සහායා.
‘‘දායාදකා තස්ස ධනං හරන්ති, සත්තො පන ගච්ඡති යෙනකම්මං;
න මීයමානං ධනමන්වෙති කිඤ්චි, පුත්තා ච දාරා ච ධනඤ්ච රට්ඨං.
‘‘න ¶ දීඝමායුං ලභතෙ ධනෙන, න චාපි විත්තෙන ජරං විහන්ති;
අප්පං හිදං ජීවිතමාහු ධීරා, අසස්සතං විප්පරිණාමධම්මං.
‘‘අඩ්ඪා ¶ දලිද්දා ච ඵුසන්ති ඵස්සං, බාලො ච ධීරො ච තථෙව ඵුට්ඨො;
බාලො හි බාල්යා වධිතොව සෙති, ධීරො ච නො වෙධති ඵස්සඵුට්ඨො.
‘‘තස්මා හි පඤ්ඤාව ධනෙන සෙය්යා, යාය වොසානමිධාධිගච්ඡති;
අබ්යොසිතත්තා හි භවාභවෙසු, පාපානි කම්මානි කරොති මොහා.
‘‘උපෙති ගබ්භඤ්ච පරඤ්ච ලොකං, සංසාරමාපජ්ජ පරම්පරාය;
තස්සප්පපඤ්ඤො අභිසද්දහන්තො, උපෙති ගබ්භඤ්ච පරඤ්ච ලොකං.
‘‘චොරො යථා සන්ධිමුඛෙ ගහීතො, සකම්මුනා හඤ්ඤති පාපධම්මො;
එවං පජා පෙච්ච පරම්හි ලොකෙ, සකම්මුනා හඤ්ඤති පාපධම්මො.
‘‘කාමා ¶ හි චිත්රා මධුරා මනොරමා, විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්තං;
ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වා, තස්මා අහං පබ්බජිතොම්හි රාජ.
‘‘දුමප්ඵලානීව පතන්ති මාණවා, දහරා ච වුඩ්ඪා ච සරීරභෙදා;
එතම්පි දිස්වා පබ්බජිතොම්හි රාජ, අපණ්ණකං සාමඤ්ඤමෙව සෙය්යො.
‘‘සද්ධායාහං පබ්බජිතො, උපෙතො ජිනසාසනෙ;
අවඤ්ඣා මය්හං පබ්බජ්ජා, අනණො භුඤ්ජාමි භොජනං.
‘‘කාමෙ ආදිත්තතො දිස්වා, ජාතරූපානි සත්ථතො;
ගබ්භවොක්කන්තිතො දුක්ඛං, නිරයෙසු මහබ්භයං.
‘‘එතමාදීනවං ¶ ඤත්වා, සංවෙගං අලභිං තදා;
සොහං විද්ධො තදා සන්තො, සම්පත්තො ආසවක්ඛයං.
‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;
ඔහිතො ගරුකො භාරො, භවනෙත්ති සමූහතා.
‘‘යස්සත්ථාය පබ්බජිතො, අගාරස්මානගාරියං;
සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො’’ති. – ඉමා ගාථා අවොච;
තත්ථ පස්සාමි ලොකෙති අහං, මහාරාජ, ඉමස්මිං ලොකෙ සධනෙ ධනසම්පන්නෙ අඩ්ඪෙ මනුස්සෙ පස්සාමි, තෙ පන ලද්ධාන විත්තං ධනං ලභිත්වා භොගසම්පත්තියං ඨිතා සමණබ්රාහ්මණාදීසු කස්සචි කිඤ්චිපි න දදන්ති. කස්මා? මොහා කම්මස්සකතාපඤ්ඤාය අභාවතො. ලුද්ධා ලොභාභිභූතා යථාලද්ධං ධනං සන්නිචයං සබ්බසො නිචෙතබ්බං නිධෙතබ්බං කරොන්ති. භිය්යොව යථාධිගතකාමතො උපරි කාමෙ කාමගුණෙ ‘‘තථාහං එදිසෙ ච භොගෙ පටිලභෙය්ය’’න්ති අභිපත්ථයන්ති පච්චාසීසන්ති තජ්ජඤ්ච වායාමං කරොන්ති.
භිය්යො ¶ ¶ කාමපත්ථනාය උදාහරණං දස්සෙන්තො ‘‘රාජා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පසය්හප්පථවිං විජෙත්වාති අත්තනො වංසානුගතං පථවිං බලක්කාරෙන අභිවිජිය. ආවසන්තොති පසාසෙන්තො. ඔරං සමුද්දස්සාති අනවසෙසං සමුද්දස්ස ඔරභාගං ලභිත්වාපි තෙන අතිත්තරූපො පාරං සමුද්දස්ස දීපන්තරම්පි පත්ථයෙය්ය.
අවීතතණ්හාති අවිගතතණ්හා. ඌනාවාති අපරිපුණ්ණමනොරථාව. කාමෙහි ලොකම්හි න හත්ථි තිත්තීති තණ්හාවිපන්නානං ඉමස්මිං ලොකෙ වත්ථුකාමෙහි තිත්ති නාම නත්ථි.
කන්දන්ති නන්ති මතපුරිසං උද්දිස්ස තස්ස ගුණෙ කිත්තෙන්තා කන්දනං කරොන්ති. අහො වතා නො අමරාති චාහූති අහො වත අම්හාකං ඤාතී අමරා සියුන්ති ච කථෙන්ති, ගාථාසුඛත්ථඤ්හෙත්ථ වතා-ඉති දීඝං කත්වා වුත්තං.
සො ඩය්හති සූලෙහි තුජ්ජමානොති සො මතසත්තො ඡවඩාහකෙහි සම්මා ඣාපෙතුං සූලෙහි තුජ්ජමානො. තාණාති පරිත්තාණකරා.
යෙනකම්මන්ති යථාකම්මං. ධනන්ති ධනායිතබ්බං යංකිඤ්චි වත්ථු. පුන ධනන්ති හිරඤ්ඤසුවණ්ණං සන්ධාය වදති.
‘‘න දීඝමායු’’න්තිආදිනා කාමගුණස්ස ජරාය ච පටිකාරාභාවං වත්වා පුන තස්ස එකන්තිකභාවං දස්සෙතුං ‘‘අප්පං හී’’තිආදි වුත්තං. ඵුසන්තීති ¶ අනිට්ඨඵස්සං ඵුසන්ති පාපුණන්ති, තත්ථ අඩ්ඪදලිද්දතා අකාරණන්ති දස්සෙති. ඵස්සං බාලො ච ධීරො ච තථෙව ඵුට්ඨොති යථා බාලො ඉට්ඨානිට්ඨසම්ඵස්සං ඵුට්ඨො, තථෙව ධීරො ඉට්ඨානිට්ඨඵස්සං ඵුට්ඨො හොති, න එත්ථ බාලපණ්ඩිතානං කොචි විසෙසො. අයං පන විසෙසො, බාලො හි බාල්යා වධිතොව සෙතීති බාලපුග්ගලො කෙනචි දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨො සොචන්තො කිලමන්තො උරත්තාළිං කන්දන්තො බාලභාවෙන වධිතො පීළිතොව හුත්වා සෙති සයති. ඉතො චිතො ච ආවට්ටන්තො විවට්ටන්තො විරොධෙන්තො වෙධති ඵස්සඵුට්ඨොති ධීරො පන පණ්ඩිතො දුක්ඛසම්ඵස්සෙන සම්ඵුට්ඨො න වෙධති කම්පනමත්තම්පි තස්ස න හොතීති.
තස්මාති ¶ යස්මා බාලපණ්ඩිතානං ලොකධම්මෙ එදිසී පවත්ති, තස්මා හි පඤ්ඤාව ධනෙන සෙය්යා, යාය වොසානමිධාධිගච්ඡතීති පඤ්ඤාව ධනතො පාසංසතරා, යාය පඤ්ඤාය වොසානං භවස්ස ¶ පරියොසානභූතං නිබ්බානං අධිගච්ඡති. අබ්යොසිතත්තා හීති අනධිගතනිට්ඨත්තා. භවාභවෙසූති මහන්තාමහන්තෙසු භවෙසු.
උපෙති ගබ්භඤ්ච පරඤ්ච ලොකං, සංසාරමාපජ්ජ පරම්පරායාති යො පාපානි කත්වා අපරාපරං සංසරණමාපජ්ජිත්වා උපෙති ගබ්භඤ්ච පරඤ්ච ලොකං ගබ්භසෙය්යාය පරලොකුප්පත්තියා ච න මුච්චති, තස්ස පාපකම්මකාරිනො පුග්ගලස්ස කිරියං අභිසද්දහන්තො ‘‘අත්තා ච මෙ හොතී’’ති පත්තියායන්තො අඤ්ඤොපි අප්පපඤ්ඤො බාලො යථා පටිපජ්ජිත්වා උපෙති ගබ්භඤ්ච පරඤ්ච ලොකං, න තතො පරිමුච්චති.
චොරො යථාති යථා චොරො පාපධම්මො ඝරසන්ධිං ඡින්දන්තො සන්ධිමුඛෙ ආරක්ඛකපුරිසෙහි ගහිතො සකම්මුනා තෙන අත්තනො සන්ධිච්ඡෙදකම්මුනා කාරණභූතෙන කසාදීහි තාළනාදිවසෙන හඤ්ඤති රාජපුරිසෙහි බාධිය්යති බජ්ඣති ච. එවං පජාති එවමයං සත්තලොකො ඉධ පාපානි කරිත්වා පෙච්ච පත්වා තෙන කම්මුනා පරම්හි ලොකෙ නිරයාදීසු හඤ්ඤති, පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණාදිවසෙන බාධිය්යති.
එවමෙතාහි එකාදසහි ගාථාහි යථාරහං චත්තාරො ධම්මුද්දෙසෙ පකාසෙත්වා ඉදානි කාමෙසු සංසාරෙ ච ආදීනවං දිස්වා සද්ධාය අත්තනො පබ්බජිතභාවං පබ්බජිතකිච්චස්ස ච මත්ථකප්පත්තිං විභාවෙන්තො ‘‘කාමා හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කාමාති වත්ථුකාමා මනාපියා රූපාදයො ධම්මා, කිලෙසකාමා සබ්බෙපි රාගප්පභෙදා. ඉධ පන වත්ථුකාමා වෙදිතබ්බා. තෙ හි රූපාදිවසෙන අනෙකප්පකාරතාය චිත්රා. ලොකස්සාදවසෙන ඉට්ඨාකාරතාය මධුරා. බාලපුථුජ්ජනානං මනං ¶ රමෙන්තීති මනොරමා. විරූපරූපෙනාති විවිධරූපෙන, අනෙකවිධසභාවෙනාති අත්ථො. තෙ හි රූපාදිවසෙන චිත්රා, නීලාදිවසෙන විවිධරූපා. එවං තෙන විරූපරූපෙන තථා තථා අස්සාදං දස්සෙත්වා මථෙන්ති චිත්තං පබ්බජ්ජාය අභිරමිතුං න දෙන්තීති ඉමිනා අප්පස්සාදබහුදුක්ඛතාදිනා ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වා තස්මා තංනිමිත්තං අහං පබ්බජිතො අම්හි. දුමප්ඵලානි ¶ පක්කකාලෙ අපරිපක්කකාලෙ ච යත්ථ කත්ථචි පරූපක්කමතො සරසතො වා පතන්ති, එවං සත්තා දහරා ච වුඩ්ඪා ච සරීරස්ස භෙදා පතන්තියෙව. එතම්පි දිස්වාති එවං අනිච්චතම්පි පඤ්ඤාචක්ඛුනා දිස්වා, න කෙවලං අප්පස්සාදතාදිතාය ආදීනවමෙවාති අධිප්පායො. අපණ්ණකන්ති අවිරද්ධනකං සාමඤ්ඤමෙව සමණභාවොව සෙය්යො උත්තරිතරො.
සද්ධායාති කම්මං කම්මඵලං බුද්ධසුබුද්ධතං ධම්මසුධම්මතං සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිඤ්ච සද්දහිත්වා. උපෙතො ¶ ජිනසාසනෙති සත්ථු සාසනෙ සම්මාපටිපත්තිං උපගතො. අවඤ්ඣා මය්හං පබ්බජ්ජා අරහත්තස්ස අධිගතත්තා. තතො එව අනණො භුඤ්ජාමි භොජනං නික්කිලෙසවසෙන සාමිභාවතො සාමිපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජනතො.
කාමෙ ආදිත්තතො දිස්වාති වත්ථුකාමෙ කිලෙසකාමෙ ච එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තභාවතො දිස්වා. ජාතරූපානි සත්ථතොති කතාකතප්පභෙදා සබ්බසුවණ්ණවිකතියො අනත්ථාවහතාය නිසිතසත්ථතො. ගබ්භවොක්කන්තිතො දුක්ඛන්ති ගබ්භවොක්කන්තිතො පට්ඨාය සබ්බසංසාරපවත්තිදුක්ඛං. නිරයෙසු මහබ්භයන්ති සඋස්සදෙසු අට්ඨසු මහානිරයෙසු ලබ්භමානං මහාභයඤ්ච සබ්බත්ථ දිස්වාති යොජනා.
එතමාදීනවං ඤත්වාති එතං කාමානං ආදිත්තතාදිං සංසාරෙ ආදීනවං දොසං ඤත්වා. සංවෙගං අලභිං තදාති තස්මිං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මස්ස සුතකාලෙ භවාදිකෙ සංවෙගං අලත්ථං. විද්ධො තදා සන්තොති තස්මිං ගහට්ඨකාලෙ රාගසල්ලාදීහි විද්ධො සමානො ඉදානි සත්ථු සාසනං ආගම්ම සම්පත්තො ආසවක්ඛයං, විද්ධො වා චත්තාරි සච්චානි, පටිවිද්ධොති අත්ථො. සෙසං අන්තරන්තරාදීසු වුත්තත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
එවං ථෙරො රඤ්ඤො කොරබ්යස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා සත්ථු සන්තිකමෙව ගතො. සත්ථා ච අපරභාගෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං සද්ධාපබ්බජිතානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.
රට්ඨපාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. මාලුක්යපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
රූපං ¶ ¶ දිස්වා සති මුට්ඨාතිආදිකා ආයස්මතො මාලුක්යපුත්තස්ස ගාථා. ඉමස්ස ආයස්මතො වත්ථු හෙට්ඨා ඡක්කනිපාතෙ (ථෙරගා. 399 ආදයො) වුත්තමෙව. තා පන ගාථා ථෙරෙන අරහත්තෙ පතිට්ඨිතෙන ඤාතීනං ධම්මදෙසනාවසෙන භාසිතා. ඉධ පන පුථුජ්ජනකාලෙ ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’ති යාචිතෙන සත්ථාරා ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මාලුක්යපුත්ත, යෙ තෙ චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා අදිට්ඨා අදිට්ඨපුබ්බා, න ච පස්සසි, න ච තෙ හොති පස්සෙය්යන්ති, අත්ථි තෙ තත්ථ ඡන්දො වා රාගො වා පෙමං වා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘යෙ තෙ සොතවිඤ්ඤෙය්යා සද්දා…පෙ… ¶ ඝාන…ජිව්හා…කාය…මනොවිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා අවිඤ්ඤාතා අවිඤ්ඤාතපුබ්බා, න ච විජානාසි, න ච තෙ හොති විජානෙය්යන්ති, අත්ථි තෙ තත්ථ ඡන්දො වා රාගො වා පෙමං වා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘එත්ථ ච තෙ, මාලුක්යපුත්ත, දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සති, සුතෙ සුතමත්තං, මුතෙ මුතමත්තං, විඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතමත්තං භවිස්සති. යතො ඛො තෙ, මාලුක්යපුත්ත, දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං, සුතෙ සුතමත්තං, මුතෙ මුතමත්තං, විඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතමත්තං භවිස්සති, තතො ත්වං, මාලුක්යපුත්ත, න තෙන. යතො ත්වං, මාලුක්යපුත්ත, න තෙන, තතො ත්වං, මාලුක්යපුත්ත, න තත්ථ. යතො ත්වං, මාලුක්යපුත්ත, න තත්ථ, තතො ත්වං, මාලුක්යපුත්ත, නෙවිධ න හුරං න උභයමන්තරෙන, එසෙවන්තො දුක්ඛස්සා’’ති (සං. නි. 4.95). සංඛිත්තෙන ධම්මෙ දෙසිතෙ තස්ස ධම්මස්ස සාධුකං උග්ගහිතභාවං පකාසෙන්තෙන –
‘‘රූපං දිස්වා සති මුට්ඨා, පියං නිමිත්තං මනසි කරොතො;
සාරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච අජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘තස්ස වඩ්ඪන්ති වෙදනා, අනෙකා රූපසම්භවා;
අභිජ්ඣා ච විහෙසා ච, චිත්තමස්සූපහඤ්ඤති;
එවමාචිනතො දුක්ඛං, ආරා නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘සද්දං සුත්වා සති මුට්ඨා, පියං නිමිත්තං මනසි කරොතො;
සාරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච අජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘තස්ස ¶ වඩ්ඪන්ති වෙදනා, අනෙකා සද්දසම්භවා;
අභිජ්ඣා ච විහෙසා ච, චිත්තමස්සූපහඤ්ඤති;
එවමාචිනතො දුක්ඛං, ආරා නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘ගන්ධං ¶ ඝත්වා සති මුට්ඨා, පියං නිමිත්තං මනසි කරොතො;
සාරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච අජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘තස්ස වඩ්ඪන්ති වෙදනා, අනෙකා ගන්ධසම්භවා;
අභිජ්ඣා ච විහෙසා ච, චිත්තමස්සූපහඤ්ඤති;
එවමාචිනතො දුක්ඛං, ආරා නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘රසං භොත්වා සති මුට්ඨා, පියං නිමිත්තං මනසි කරොතො;
සාරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච අජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘තස්ස වඩ්ඪන්ති වෙදනා, අනෙකා රසසම්භවා;
අභිජ්ඣා ච විහෙසා ච, චිත්තමස්සූපහඤ්ඤති;
එවමාචිනතො දුක්ඛං, ආරා නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘ඵස්සං ¶ ඵුස්ස සති මුට්ඨා, පියං නිමිත්තං මනසි කරොතො;
සාරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච අජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘තස්ස වඩ්ඪන්ති වෙදනා, අනෙකා ඵස්සසම්භවා;
අභිජ්ඣා ච විහෙසා ච, චිත්තමස්සූපහඤ්ඤති;
එවමාචිනතො දුක්ඛං, ආරා නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘ධම්මං ඤත්වා සති මුට්ඨා, පියං නිමිත්තං මනසි කරොතො;
සාරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච අජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘තස්ස වඩ්ඪන්ති වෙදනා, අනෙකා ධම්මසම්භවා;
අභිජ්ඣා ච විහෙසා ච, චිත්තමස්සූපහඤ්ඤති;
එවමාචිනතො දුක්ඛං, ආරා නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘න සො රජ්ජති රූපෙසු, රූපං දිස්වා පටිස්සතො;
විරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච නාජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘යථාස්ස ¶ පස්සතො රූපං, සෙවතො චාපි වෙදනං;
ඛීයති නොපචීයති, එවං සො චරතී සතො;
එවං අපචිනතො දුක්ඛං, සන්තිකෙ නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘න සො රජ්ජති සද්දෙසු, සද්දං සුත්වා පටිස්සතො;
විරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච නාජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘යථාස්ස සුණතො සද්දං, සෙවතො චාපි වෙදනං;
ඛීයති නොපචීයති, එවං සො චරතී සතො;
එවං අපචිනතො දුක්ඛං, සන්තිකෙ නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘න සො රජ්ජති ගන්ධෙසු, ගන්ධං ඝත්වා පටිස්සතො;
විරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච නාජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘යථාස්ස ඝායතො ගන්ධං, සෙවතො චාපි වෙදනං;
ඛීයති නොපචීයති, එවං සො චරතී සතො;
එවං අපචිනතො දුක්ඛං, සන්තිකෙ නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘න සො රජ්ජති රසෙසු, රසං භොත්වා පටිස්සතො;
විරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච නාජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘යථාස්ස සායතො රසං, සෙවතො චාපි වෙදනං;
ඛීයති නොපචීයති, එවං සො චරතී සතො;
එවං අපචිනතො දුක්ඛං, සන්තිකෙ නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘න සො රජ්ජති ඵස්සෙසු, ඵස්සං ඵුස්ස පටිස්සතො;
විරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච නාජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘යථාස්ස ¶ ඵුසතො ඵස්සං, සෙවතො චාපි වෙදනං;
ඛීයති නොපචීයති, එවං සො චරතී සතො;
එවං අපචිනතො දුක්ඛං, සන්තිකෙ නිබ්බාන වුච්චති.
‘‘න සො රජ්ජති ධම්මෙසු, ධම්මං ඤත්වා පටිස්සතො;
විරත්තචිත්තො වෙදෙති, තඤ්ච නාජ්ඣොස තිට්ඨති.
‘‘යථාස්ස ¶ විජානතො ධම්මං, සෙවතො චාපි වෙදනං;
ඛීයති නොපචීයති, එවං සො චරතී සතො;
එවං අපචිනතො දුක්ඛං, සන්තිකෙ නිබ්බාන වුච්චතී’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
තත්ථ රූපං දිස්වාති චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං රූපං චක්ඛුද්වාරෙන උපලභිත්වා. සති මුට්ඨා, පියං නිමිත්තං මනසි කරොතොති තස්මිං රූපෙ දිට්ඨමත්තෙ එව අට්ඨත්වා සුභනිමිත්තං මනසි කරොතො සුභාකාරග්ගහණවසෙන අයොනිසො මනසි කරොතො සති මුට්ඨා හොති. තථා ච සති සාරත්තචිත්තො වෙදෙති තං රූපාරම්මණං රත්තො, ගිද්ධො, ගධිතො හුත්වා අනුභවති, අස්සාදෙති, අභිනන්දති. තථාභූතො ච තඤ්ච අජ්ඣොස තිට්ඨතීති තඤ්ච රූපාරම්මණං අජ්ඣොසාය ‘‘සුඛං සුඛ’’න්ති අභිනිවිස්ස ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපෙත්වා තිට්ඨති.
තස්ස වඩ්ඪන්ති වෙදනා, අනෙකා රූපසම්භවාති තස්ස එවරූපස්ස පුග්ගලස්ස ¶ රූපසම්භවා රූපාරම්මණා සුඛාදිභෙදෙන අනෙකා වෙදනා කිලෙසුප්පත්තිහෙතුභූතා වඩ්ඪන්ති. අභිජ්ඣා ච විහෙසා ච, චිත්තමස්සූපහඤ්ඤතීති පියරූපෙ සාරජ්ජනවසෙන උප්පජ්ජමානාය අභිජ්ඣාය, අපියරූපෙ බ්යාපජ්ජනවසෙන පියරූපස්සෙව විපරිණාමඤ්ඤථාභාවාය උප්පජ්ජමානාය සොකාදිලක්ඛණාය විහෙසාය ච අස්ස පුග්ගලස්ස චිත්තං උපහඤ්ඤති බාධීයති. එවමාචිනතො දුක්ඛන්ති වුත්තාකාරෙන තං තං වෙදනස්සාදවසෙන භවාභිසඞ්ඛාරං ආචිනතො වට්ටදුක්ඛං පවත්තති. තෙනාහ භගවා – ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා…පෙ… දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති (විභ. 225; සං. නි. 2.1). තථාභූතස්ස ආරා ආරකා දූරෙ නිබ්බානං වුච්චති, තස්ස තං දුල්ලභන්ති අත්ථො. සද්දං සුත්වාතිආදිගාථාසුපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ඝත්වාති ඝායිත්වා. භොත්වාති සායිත්වා. ඵුස්සාති ඵුසිත්වා. ධම්මං ඤත්වාති ධම්මාරම්මණං විජානිත්වා.
එවං ඡද්වාරගොචරෙ සාරජ්ජන්තස්ස වට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ විරජ්ජන්තස්ස විවට්ටං දස්සෙන්තො ‘‘න සො රජ්ජති රූපෙසූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ න සො රජ්ජති රූපෙසු, රූපං දිස්වා පටිස්සතොති ¶ යො පුග්ගලො රූපං දිස්වා ආපාථගතං ¶ රූපාරම්මණං චක්ඛුද්වාරිකෙන විඤ්ඤාණසන්තානෙන ගහෙත්වා චතුසම්පජඤ්ඤවසෙන සම්පජානකාරිතාය පටිස්සතො හොති, සො රූපාරම්මණෙසු න රජ්ජති රාගං න ජනෙති, අඤ්ඤදත්ථු විරත්තචිත්තො වෙදෙති, රූපාරම්මණම්හි සමුදයාදිතො යථාභූතං පජානන්තො නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දන්තො තං තත්ථුප්පන්නවෙදනඤ්ච විරත්තචිත්තො වෙදෙති, තථාභූතො ච තඤ්ච නජ්ඣොස තිට්ඨතීති තං රූපාරම්මණං සම්මදෙව විරත්තචිත්තතාය අජ්ඣොසාය න තිට්ඨති ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන නාභිනිවිසති.
යථාස්ස පස්සතො රූපන්ති අස්ස යොගිනො යථා තත්ථ අභිජ්ඣාදයො නප්පවත්තන්ති, එවං අනිච්චාදිතො රූපං පස්සන්තස්ස. සෙවතො චාපි වෙදනන්ති තං ආරබ්භ උප්පන්නං වෙදනං තංසම්පයුත්තධම්මෙ ච ගොචරසෙවනාය සෙවතො චාපි. ඛීයතීති සබ්බං කිලෙසවට්ටං පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡති. නොපචීයතීති න උපචියති න ආචයං ගච්ඡති. එවං සො චරතී සතොති එවං කිලෙසාපනයනපටිපත්තියා සතො සම්පජානො හුත්වා චරති, විහරති. එවං අපචිනතො දුක්ඛන්ති වුත්තනයෙන අපචයගාමිනියා මග්ගපඤ්ඤාය සකලං වට්ටදුක්ඛං අපචිනන්තස්ස. සන්තිකෙ නිබ්බාන වුච්චතීති සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුසමීපෙ එවාති වුච්චති අසඞ්ඛතාය ධාතුයා සච්ඡිකතත්තා. න සො රජ්ජති සද්දෙසූතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.
එවං ¶ ථෙරො ඉමාහි ගාථාහි සත්ථු ඔවාදස්ස අත්තනා උපධාරිතභාවං පවෙදෙත්වා උට්ඨායාසනා සත්ථාරං වන්දිත්වා ගතො නචිරස්සෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණීති.
මාලුක්යපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. සෙලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
පරිපුණ්ණකායොතිආදිකා ආයස්මතො සෙලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරභගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ගණපාමොක්ඛො හුත්වා තීණි පුරිසසතානි සමාදපෙත්වා තෙහි සද්ධිං සත්ථු ගන්ධකුටිං කාරෙත්වා කතපරියොසිතාය ගන්ධකුටියා ¶ සභික්ඛුසඞ්ඝස්ස භගවතො මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්ථාරං භික්ඛූ ච තිචීවරෙන අච්ඡාදෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන එකං බුද්ධන්තරං දෙවලොකෙ එව වසිත්වා තතො චුතො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං ¶ බුද්ධුප්පාදෙ අඞ්ගුත්තරාපෙසු ආපණෙ නාම බ්රාහ්මණගාමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සෙලොති ලද්ධනාමො අහොසි. සො වයප්පත්තො තීසු වෙදෙසු, බ්රාහ්මණසිප්පෙසු ච නිප්ඵත්තිං ගන්ත්වා තීණි මාණවකසතානි මන්තෙ වාචෙන්තො ආපණෙ පටිවසති. තෙන ච සමයෙන සත්ථා සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා අඩ්ඪතෙළසහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං අඞ්ගුත්තරාපෙසු චාරිකං චරන්තො සෙලස්ස, අන්තෙවාසිකානඤ්ච ඤාණපරිපාකං දිස්වා අඤ්ඤතරස්මිං වනසණ්ඩෙ විහරති. අථ කෙණියො නාම ජටිලො සත්ථු ආගමනං සුත්වා තත්ථ ගන්ත්වා සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන සත්ථාරං ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා සකෙ අස්සමෙ පහූතං ඛාදනීයං භොජනීයං පටියාදෙති. තස්මිඤ්ච සමයෙ සෙලො බ්රාහ්මණො සද්ධිං තීහි මාණවකසතෙහි ජඞ්ඝාවිහාරං අනුවිචරන්තො කෙණියස්ස අස්සමං පවිසිත්වා ජටිලෙ කට්ඨඵාලනුද්ධනසම්පාදනාදිනා දානූපකරණං සජ්ජෙන්තෙ දිස්වා, ‘‘කිං නු ඛො තෙ, කෙණිය, මහායඤ්ඤො පච්චුපට්ඨිතො’’තිආදිං පුච්ඡිත්වා තෙන ‘‘බුද්ධො භගවා මයා ස්වාතනාය නිමන්තිතො’’ති වුත්තෙ ‘‘බුද්ධො’’ති වචනං සුත්වාව හට්ඨො උදග්ගො පීතිසොමනස්සජාතො තාවදෙව මාණවකෙහි සද්ධිං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා කතපටිසන්ථාරො එකමන්තං නිසින්නො භගවතො කායෙ බාත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි දිස්වා ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො රාජා වා හොති චක්කවත්තී, බුද්ධො වා ලොකෙ විවට්ටච්ඡදො, අයං පන පබ්බජිතො, නො ච ඛො නං ජානාමි ‘බුද්ධො වා, නො වා’, සුතං ඛො පන මෙතං බ්රාහ්මණානං වුද්ධානං මහල්ලකානං ආචරියපාචරියානං භාසමානානං ‘යෙ තෙ භවන්ති අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා ¶ , තෙ සකෙ වණ්ණෙ භඤ්ඤමානෙ අත්තානං පාතුකරොන්තී’ති අසම්මාසම්බුද්ධො හි සම්මුඛෙ ඨත්වා බුද්ධගුණෙහි අභිත්ථවීයමානො සාරජ්ජති මඞ්කුභාවං ආපජ්ජති අවෙසාරජ්ජප්පත්තතාය අනනුයොගක්ඛමත්තා, යංනූනාහං සමණං ගොතමං සම්මුඛා සාරුප්පාහි ගාථාහි අභිත්ථවෙය්ය’’න්ති එවං පන චින්තෙත්වා –
‘‘පරිපුණ්ණකායො සුරුචි, සුජාතො චාරුදස්සනො;
සුවණ්ණවණ්ණොසි භගවා, සුසුක්කදාඨොසි වීරියවා.
‘‘නරස්ස ¶ හි සුජාතස්ස, යෙ භවන්ති වියඤ්ජනා;
සබ්බෙ තෙ තව කායස්මිං, මහාපුරිසලක්ඛණා.
‘‘පසන්නනෙත්තො සුමුඛො, බ්රහා උජු පතාපවා;
මජ්ඣෙ සමණසඞ්ඝස්ස, ආදිච්චොව විරොචසි.
‘‘කල්යාණදස්සනො භික්ඛු, කඤ්චනසන්නිභත්තචො;
කිං තෙ සමණභාවෙන, එවං උත්තමවණ්ණිනො.
‘‘රාජා අරහසි භවිතුං, චක්කවත්තී රථෙසභො;
චාතුරන්තො විජිතාවී, ජම්බුසණ්ඩස්ස ඉස්සරො.
‘‘ඛත්තියා ¶ භොගී රාජානො, අනුයන්තා භවන්ති තෙ;
රාජාභිරාජා මනුජින්දො, රජ්ජං කාරෙහි ගොතමා’’ති. –
ඡහි ගාථාහි භගවන්තං අභිත්ථවි.
තත්ථ පරිපුණ්ණකායොති අභිබ්යත්තරූපානං ද්වත්තිංසාය මහාපුරිසලක්ඛණානං පරිපුණ්ණතාය අහීනඞ්ගපච්චඞ්ගතාය ච පරිපුණ්ණසරීරො. සුරුචීති සුන්දරසරීරප්පභො. සුජාතොති ආරොහපරිණාහසම්පත්තියා, සණ්ඨානසම්පත්තියා ච සුනිබ්බත්තො. චාරුදස්සනොති සුචිරම්පි පස්සන්තානං අතිත්තිජනකං අප්පටික්කූලං රමණීයං චාරු එව දස්සනං අස්සාති චාරුදස්සනො. කෙචි පනාහු ‘‘චාරුදස්සනොති සුන්දරනෙත්තො’’ති. සුවණ්ණවණ්ණොති සුවණ්ණසදිසවණ්ණො. අසීති භවසි, ඉදං පදං ‘‘පරිපුණ්ණකායො අසී’’තිආදිනා සබ්බපදෙහි යොජෙතබ්බං. සුසුක්කදාඨොති සුට්ඨු සුක්කදාඨො. භගවතො හි දාඨාහි චන්දකිරණා විය ධවලරස්මියො නිච්ඡරන්ති. වීරියවාති වීරියපාරමීපාරිපූරියා චතුරඞ්ගසමන්නාගතවීරියාධිට්ඨානතො චතුබ්බිධස්ස සම්මප්පධානස්ස සම්පත්තියා ච අතිසයයුත්තො.
නරස්ස හි සුජාතස්සාති සමතිංසාය පාරමීනං, අරියස්ස වා චක්කවත්තීවත්තස්ස පරිපූරිතත්තා සුට්ඨු සම්මදෙව ජාතස්ස නරස්ස, මහාපුරිසස්සාති අත්ථො. සබ්බෙ තෙති යෙ මහාපුරිසභාවං ලොකෙ අග්ගපුග්ගලභාවං ¶ බ්යඤ්ජයන්තීති බ්යඤ්ජනාති ලද්ධවොහාරසුප්පතිට්ඨිතපාදතාදිබාත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසඞ්ඛාතා තම්බනඛතුඞ්ගනඛතාදිඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනසඞ්ඛාතා ¶ ච රූපගුණා, තෙ අනවසෙසා, තව කායස්මිං සන්තීති වචනසෙසො.
මහාපුරිසලක්ඛණාති පුබ්බෙ වුත්තබ්යඤ්ජනානෙව වචනන්තරෙන නිගමෙන්තො ආහ.
ඉදානි තෙසු ලක්ඛණෙසු අත්තනා අභිරුචිතෙහි ලක්ඛණෙහි භගවන්තං ථොමෙන්තො ‘‘පසන්නනෙත්තො’’තිආදිමාහ. භගවා හි පඤ්ච වණ්ණපසාදසම්පත්තියා පසන්නනෙත්තො. පරිපුණ්ණචන්දමණ්ඩලසදිසමුඛතාය සුමුඛො. ආරොහපරිණාහසම්පත්තියා බ්රහා. බ්රහ්මුජුගත්තතාය උජු. ජුතිමන්තතාය පතාපවා.
ඉදානි තමෙව පතාපවන්තතං ආදිච්චූපමාය විභාවෙන්තො ‘‘මජ්ඣෙ සමණසඞ්ඝස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආදිච්චොව විරොචසීති යථා ආදිච්චො උග්ගච්ඡන්තො සබ්බං තමගතං ¶ විධමෙත්වා ආලොකං කරොන්තො විරොචති, එවං ත්වම්පි අන්තො චෙව බහි ච සබ්බං අවිජ්ජාතමං විද්ධංසෙත්වා ඤාණාලොකං කරොන්තො විරොචසි.
දස්සනීයරූපතාය අඞ්ගීගතානං දස්සනසම්පත්තීනං ආවහනතො, කල්යාණෙහි පඤ්චහි දස්සනෙහි සමන්නාගතත්තා ච කල්යාණදස්සනො. උත්තමවණ්ණිනොති උත්තමවණ්ණසම්පන්නස්ස.
චක්කවත්තීති චක්කරතනං වත්තෙති, චතූහි සම්පත්තිචක්කෙහි වත්තෙති, තෙහි ච පරෙ වත්තෙති. පරහිතාය ඉරියාපථචක්කානං වත්තො එතස්මිං අත්ථීති චක්කවත්තී. අථ වා චතූහි අච්ඡරියධම්මෙහි ච සඞ්ගහවත්ථූහි ච සමන්නාගමෙන පරෙහි අනභිභවනීයස්ස ආණාචක්කස්ස වත්තො එතස්මිං අත්ථීතිපි චක්කවත්තී. රථෙසභොති රථිකෙසු ආජානීයඋසභපුරිසො, මහාරථිකොති අත්ථො. චාතුරන්තොති චතුසමුද්දන්තාය පථවියා ඉස්සරො. විජිතාවීති විජිතවිජයො. ජම්බුසණ්ඩස්සාති ජම්බුදීපස්ස, පාකටෙන හි ඉස්සරියානි දස්සෙන්තො එවමාහ. චක්කවත්තී පන සපරිත්තදීපානං චතුන්නම්පි මහාදීපානං ඉස්සරොව.
ඛත්තියාති ¶ ජාතිඛත්තියා. භොගීති භොගියා. රාජානොති යෙ කෙචි රජ්ජං කාරෙන්තා. අනුයන්තාති අනුගාමිනො සෙවකා. රාජාභිරාජාති රාජූනං පූජනීයො රාජා හුත්වා, චක්කවත්තීති අධිප්පායො. මනුජින්දොති මනුස්සාධිපති, මනුස්සානං පරමිස්සරොති අත්ථො.
එවං සෙලෙන වුත්තෙ භගවා ‘‘යෙ තෙ භවන්ති අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා, තෙ සකෙ වණ්ණෙ භඤ්ඤමානෙ අත්තානං පාතුකරොන්තී’’ති ඉමං සෙලස්ස මනොරථං පූරෙන්තො –
‘‘රාජාහමස්මි සෙල, (සෙලාති භගවා) ධම්මරාජා අනුත්තරො;
ධම්මෙන චක්කං වත්තෙමි, චක්කං අප්පටිවත්තිය’’න්ති. – ඉමං ගාථමාහ;
තත්රායං ¶ අධිප්පායො – යං මං ත්වං, සෙල, යාචසි, ‘‘රාජා අරහසි භවිතුං චක්කවත්තී’’ති, එත්ථ අප්පොස්සුක්කො හොහි, රාජාහමස්මි, සති ච රාජත්තෙ යථා අඤ්ඤො රාජා සමානොපි යොජනසතං වා අනුසාසති, ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච යොජනසතානි වා යොජනසහස්සං වා චක්කවත්තී හුත්වාපි චතුදීපපරියන්තමත්තං වා, නාහමෙවං පරිච්ඡින්නවිසයො. අහඤ්හි ධම්මරාජා අනුත්තරො භවග්ගතො අවීචිපරියන්තං කත්වා තිරියං අපරිමෙය්යලොකධාතුයො අනුසාසාමි. යාවතා හි අපදාදිභෙදා සත්තා, අහං තෙසං අග්ගො. න හි මෙ කොචි සීලෙන වා…පෙ… ¶ විමුත්තිඤාණදස්සනෙන වා සදිසො නත්ථි, කුතො භිය්යො. ස්වාහං එවං ධම්මරාජා අනුත්තරො, අනුත්තරෙනෙව චතුසතිපට්ඨානාදිභෙදබොධිපක්ඛියසඞ්ඛාතෙන ධම්මෙන චක්කං වත්තෙමි, ‘‘ඉදං පජහථ, ඉදං උපසම්පජ්ජ විහරථා’’තිආදිනා ආණාචක්කං. ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්තිආදිනා (මහාව. 14; සං. නි. 5.1081) පරියත්තිධම්මෙන ධම්මචක්කමෙව වා. චක්කං අප්පටිවත්තියන්ති යං චක්කං අප්පටිවත්තියං හොති සමණෙන වා…පෙ… කෙනචි වා ලොකස්මින්ති.
එවං අත්තානමාවිකරොන්තං භගවන්තං දිස්වා පීතිසොමනස්සජාතො සෙලො පුන දළ්හීකරණත්ථං –
‘‘සම්බුද්ධො ¶ පටිජානාසි, (ඉති සෙලො බ්රාහ්මණො) ධම්මරාජා අනුත්තරො;
ධම්මෙන චක්කං වත්තෙමි, ඉති භාසථ ගොතම.
‘‘කො නු සෙනාපති භොතො, සාවකො සත්ථුරන්වයො;
කො තෙතමනුවත්තෙති, ධම්මචක්කං පවත්තිත’’න්ති. – ගාථාද්වයමාහ;
තත්ථ කො නු සෙනාපතීති ධම්මරඤ්ඤො භොතො ධම්මෙන පවත්තිතස්ස චක්කස්ස අනුපවත්තනකො සෙනාපති කො නූති පුච්ඡි.
තෙන ච සමයෙන භගවතො දක්ඛිණපස්සෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො නිසින්නො හොති, සුවණ්ණපුඤ්ජො විය සිරියා සොභමානො. තං දස්සෙන්තො භගවා –
‘‘මයා පවත්තිතං චක්කං, (සෙලාති භගවා) ධම්මචක්කං අනුත්තරං;
සාරිපුත්තො අනුවත්තෙති, අනුජාතො තථාගත’’න්ති. – ගාථමාහ;
තත්ථ අනුජාතො තථාගතන්ති, තථාගතං අනුජාතො, තථා ගතෙන හෙතුනා අරියාය ජාතියා ජාතොති අත්ථො.
එවං ‘‘කො නු සෙනාපති භොතො’’ති සෙලෙන වුත්තපඤ්හං බ්යාකරිත්වා යං සෙලො ආහ ‘‘සම්බුද්ධො පටිජානාසී’’ති තත්ථ නං නික්කඞ්ඛං කාතුකාමො ‘‘නාහං පටිඤ්ඤාමත්තෙනෙව පටිජානාමි, අපි චාහං ඉමිනා කාරණෙන බුද්ධො’’ති ඤාපෙතුං –
‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ ¶ අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;
පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. – ගාථමාහ;
තත්ථ අභිඤ්ඤෙය්යන්ති චත්තාරි සච්චානි චත්තාරි අරියසච්චානි. චතුන්නඤ්හි සච්චානං අරියසච්චානඤ්ච සාමඤ්ඤග්ගහණමෙතං යදිදං අභිඤ්ඤෙය්යන්ති. තත්ථ අරියසච්චෙසු යං භාවෙතබ්බං මග්ගසච්චං, යඤ්ච පහාතබ්බං සමුදයසච්චං, තදුභයග්ගහණෙන ¶ තෙසං ඵලභූතානි නිරොධසච්චදුක්ඛසච්චානිපි ගහිතානෙව හොන්ති හෙතුග්ගහණෙනෙව ඵලසිද්ධිතො. තෙන තත්ථ ‘‘සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකතං, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිඤ්ඤාත’’න්ති ඉදම්පි වුත්තමෙව හොති. ‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං අභිඤ්ඤාත’’න්ති වා ඉමිනා ච සබ්බස්සපි ඤෙය්යස්ස අභිඤ්ඤාතසම්බුද්ධභාවං උද්දෙසවසෙන පකාසෙත්වා තදෙකදෙසං නිද්දෙසවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිත’’න්තිආදිමාහ. අථ වා ‘‘භාවෙතබ්බං භාවිතං, පහාතබ්බං පහීන’’න්ති ඉමිනා අත්තනො ඤාණපහානසම්පදාකිත්තනමුඛෙන තංමූලකත්තා සබ්බෙපි බුද්ධගුණා කිත්තිතා හොන්තීති ආහ ‘‘තස්මා බුද්ධොස්මි, බ්රාහ්මණා’’ති. අභිඤ්ඤෙය්යඅභිඤ්ඤාතග්ගහණෙන හි සබ්බසො විජ්ජාවිමුත්තීනං ගහිතත්තා සඵලං චතුසච්චභාවං සද්ධිං හෙතුසම්පත්තියා දස්සෙන්තො බුජ්ඣිතබ්බං සබ්බං බුජ්ඣිත්වා බුද්ධො ජාතොස්මීති ඤායෙන හෙතුනා අත්තනො බුද්ධභාවං විභාවෙති.
එවං නිප්පරියායෙන අත්තානං පාතුකරිත්වා අත්තනි කඞ්ඛාවිතරණත්ථං බ්රාහ්මණං උස්සාහෙන්තො –
‘‘විනයස්සු මයි කඞ්ඛං, අධිමුච්චස්සු බ්රාහ්මණ;
දුල්ලභං දස්සනං හොති, සම්බුද්ධානං අභිණ්හසො.
‘‘යෙසං වෙ දුල්ලභො ලොකෙ, පාතුභාවො අභිණ්හසො;
සොහං බ්රාහ්මණ බුද්ධොස්මි, සල්ලකත්තො අනුත්තරො.
‘‘බ්රහ්මභූතො අතිතුලො, මාරසෙනප්පමද්දනො;
සබ්බාමිත්තෙ වසෙ කත්වා, මොදාමි අකුතොභයො’’ති. – ගාථත්තයමාහ;
තත්ථ විනයස්සූති විනෙහි ඡින්ද. කඞ්ඛන්ති විචිකිච්ඡං. අධිමුච්චස්සූති අධිමොක්ඛං කර ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො’’ති සද්දහ. දුල්ලභං දස්සනං හොති, සම්බුද්ධානන්ති යතො කප්පානං අසඞ්ඛ්යෙය්යම්පි බුද්ධසුඤ්ඤො ලොකො හොති. සල්ලකත්තොති, රාගාදිසල්ලකත්තනො. බ්රහ්මභූතොති සෙට්ඨභූතො. අතිතුලොති තුලං අතීතො, නිරුපමොති අත්ථො. මාරසෙනප්පමද්දනොති ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’ති (සු. නි. 438; මහානි. 28; චූළනි. නන්දමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 47) එවං ආගතාය මාරසෙනාය පමද්දනො. සබ්බාමිත්තෙති ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරමච්චුදෙවපුත්තමාරසඞ්ඛාතෙ සබ්බපච්චත්ථිකෙ ¶ . වසෙ කත්වාති අත්තනො ¶ වසෙ කත්වා. මොදාමි අකුතොභයොති කුතොචි නිබ්භයො සමාධිසුඛෙන, ඵලනිබ්බානසුඛෙන ච මොදාමි.
එවං ¶ වුත්තෙ සෙලො බ්රාහ්මණො තාවදෙව භගවති සඤ්ජාතපසාදො පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො හුත්වා –
‘‘ඉදං භොන්තො නිසාමෙථ, යථා භාසති චක්ඛුමා;
සල්ලකත්තො මහාවීරො, සීහොව නදතී වනෙ.
‘‘බ්රහ්මභූතං අතිතුලං, මාරසෙනප්පමද්දනං;
කො දිස්වා නප්පසීදෙය්ය, අපි කණ්හාභිජාතිකො.
‘‘යො මං ඉච්ඡති අන්වෙතු, යො වා නිච්ඡති ගච්ඡතු;
ඉධාහං පබ්බජිස්සාමි, වරපඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ’’ති. –
ගාථත්තයමාහ. යථා තං පරිපාකගතාය උපනිස්සයසම්පත්තියා චොදියමානො.
තත්ථ කණ්හාභිජාතිකොති, නීචජාතිකො, තමොතමපරායණභාවෙ ඨිතො.
තතො තෙපි මාණවකා හෙතුසම්පන්නතාය තත්ථෙව පබ්බජ්ජාපෙක්ඛා හුත්වා –
‘‘එතං චෙ රුච්චති භොතො, සම්මාසම්බුද්ධසාසනං;
මයම්පි පබ්බජිස්සාම, වරපඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ’’ති. –
ගාථමාහංසු, යථා තං තෙන සද්ධිං කතාධිකාරා කුලපුත්තා.
අථ සෙලො තෙසු මාණවකෙසු තුට්ඨචිත්තො තෙ දස්සෙන්තො පබ්බජ්ජඤ්ච යාචමානො –
‘‘බ්රාහ්මණා තිසතා ඉමෙ, යාචන්ති පඤ්ජලීකතා;
බ්රහ්මචරියං චරිස්සාම, භගවා තව සන්තිකෙ’’ති. – ගාථමාහ;
තතො ¶ භගවා යස්මා සෙලො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ තෙසංයෙව තිණ්ණං පුරිසසතානං ගණජෙට්ඨො හුත්වා රොපිතකුසලමූලො, ඉදානි පච්ඡිමභවෙපි තෙසංයෙව ආචරියො හුත්වා ¶ නිබ්බත්තො, ඤාණඤ්චස්ස තෙසඤ්ච පරිපක්කං, එහිභික්ඛුභාවස්ස ච උපනිස්සයො අත්ථි, තස්මා තෙ සබ්බෙව එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙන්තො –
‘‘ස්වාඛාතං බ්රහ්මචරියං, (සෙලාති භගවා) සන්දිට්ඨිකමකාලිකං;
යත්ථ අමොඝා පබ්බජ්ජා, අප්පමත්තස්ස සික්ඛතො’’ති. – ගාථමාහ;
තත්ථ සන්දිට්ඨිකන්ති පච්චක්ඛං. අකාලිකන්ති මග්ගානන්තරඵලුප්පත්තිතො න කාලන්තරෙ පත්තබ්බඵලං. යත්ථාති යංනිමිත්තා ¶ . මග්ගබ්රහ්මචරියනිමිත්තා හි පබ්බජ්ජා අමොඝා අනිප්ඵලා, යත්ථාති වා යස්මිං සාසනෙ අප්පමත්තස්ස සතිවිප්පවාසරහිතස්ස තීසු සික්ඛාසු සික්ඛතො.
එවඤ්ච වත්වා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති භගවා අවොච. තාවදෙව තෙ සබ්බෙ ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා හුත්වා සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරා විය භගවන්තං අභිවාදෙත්වා පරිවාරෙසුං. සො එවං පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සත්තමෙ දිවසෙ සපරිසො අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.40.208-303) –
‘‘නගරෙ හංසවතියා, වීථිසාමී අහොසහං;
මම ඤාතී සමානෙත්වා, ඉදං වචනමබ්රවිං.
‘‘බුද්ධො ලොකෙ සමුප්පන්නො, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තො අනුත්තරො;
ආසි සො සබ්බලොකස්ස, ආහුතීනං පටිග්ගහො.
‘‘ඛත්තියා නෙගමා චෙව, මහාසාලා ච බ්රාහ්මණා;
පසන්නචිත්තා සුමනා, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘හත්ථාරොහා අනීකට්ඨා, රථිකා පත්තිකාරකා;
පසන්නචිත්තා සුමනා, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘උග්ගා ¶ ච රාජපුත්තා ච, වෙසියානා ච බ්රාහ්මණා;
පසන්නචිත්තා සුමනා, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘ආළාරිකා කප්පකා ච, න්හාපකා මාලකාරකා;
පසන්නචිත්තා සුමනා, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘රජකා පෙසකාරා ච, චම්මකාරා ච න්හාපිතා;
පසන්නචිත්තා සුමනා, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘උසුකාරා ¶ භමකාරා, චම්මකාරා ච තච්ඡකා;
පසන්නචිත්තා සුමනා, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘කම්මාරා සොණ්ණකාරා ච, තිපුලොහකරා තථා;
පසන්නචිත්තා සුමනා, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘භතකා චෙටකා චෙව, දාසකම්මකරා බහූ;
යථාසකෙන ථාමෙන, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘උදහාරා කට්ඨහාරා, කස්සකා තිණහාරකා;
යථාසකෙන ථාමෙන, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘පුප්ඵිකා මාලිකා චෙව, පණ්ණිකා ඵලහාරකා;
යථාසකෙන ථාමෙන, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘ගණිකා කුම්භදාසී ච, පූවිකා මච්ඡිකාපි ච;
යථාසකෙන ථාමෙන, පූගධම්මං අකංසු තෙ.
‘‘එථ සබ්බෙ සමාගන්ත්වා, ගණං බන්ධාම එකතො;
අධිකාරං කරිස්සාම, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ අනුත්තරෙ.
‘‘තෙ මෙ සුත්වාන වචනං, ගණං බන්ධිංසු තාවදෙ;
උපට්ඨානසාලං සුකතං, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස කාරයුං.
‘‘නිට්ඨාපෙත්වාන තං සාලං, උදග්ගො තුට්ඨමානසො;
පරෙතො තෙහි සබ්බෙහි, සම්බුද්ධමුපසඞ්කමිං.
‘‘උපසඞ්කම්ම සම්බුද්ධං, ලොකනාථං නරාසභං;
වන්දිත්වා සත්ථුනො පාදෙ, ඉදං වචනමබ්රවිං.
‘‘ඉමෙ ¶ තීණි සතා වීර, පුරිසා එකතො ගණා;
උපට්ඨානසාලං සුකතං, නිය්යාදෙන්ති තුවං මුනි.
‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පුරතො, සම්පටිච්ඡත්ව චක්ඛුමා;
තිණ්ණං සතානං පුරතො, ඉමා ගාථා අභාසථ.
‘‘තිසතාපි ච ජෙට්ඨො ච, අනුවත්තිංසු එකතො;
සම්පත්තිඤ්හි කරිත්වාන, සබ්බෙ අනුභවිස්සථ.
‘‘පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, සීතිභාවමනුත්තරං;
අජරං අමතං සන්තං, නිබ්බානං ඵස්සයිස්සථ.
‘‘එවං බුද්ධො වියාකාසි, සබ්බඤ්ඤූ සමණුත්තරො;
බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා, සොමනස්සං පවෙදයිං.
‘‘තිංසකප්පසහස්සානි, දෙවලොකෙ රමිං අහං;
දෙවාධිපො පඤ්චසතං, දෙවරජ්ජමකාරයිං.
‘‘සහස්සක්ඛත්තුං ¶ රාජා ච, චක්කවත්තී අහොසහං;
දෙවරජ්ජං කරොන්තස්ස, මහාදෙවා අවන්දිසුං.
‘‘ඉධ මානුසකෙ රජ්ජං, පරිසා හොන්ති බන්ධවා;
පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, වාසෙට්ඨො නාම බ්රාහ්මණො.
‘‘අසීතිකොටි නිචයො, තස්ස පුත්තො අහොසහං;
සෙලො ඉති මමං නාමං, ඡළඞ්ගෙ පාරමිං ගතො.
‘‘ජඞ්ඝාවිහාරං විචරං, සසිස්සෙහි පුරක්ඛතො;
ජටාභාරිකභරිතං, කෙණියං නාම තාපසං.
‘‘පටියත්තාහුතිං දිස්වා, ඉදං වචනමබ්රවිං;
ආවාහො වා විවාහො වා, රාජා වා තෙ නිමන්තිතො.
‘‘ආහුතිං යිට්ඨුකාමොහං, බ්රාහ්මණෙ දෙවසම්මතෙ;
න නිමන්තෙමි රාජානං, ආහුතී මෙ න විජ්ජති.
‘‘න චත්ථි මය්හමාවාහො, විවාහො මෙ න විජ්ජති;
සක්යානං නන්දිජනනො, සෙට්ඨො ලොකෙ සදෙවකෙ.
‘‘සබ්බලොකහිතත්ථාය ¶ , සබ්බසත්තසුඛාවහො;
සො මෙ නිමන්තිතො අජ්ජ, තස්සෙතං පටියාදනං.
‘‘තිම්බරූසකවණ්ණාභො, අප්පමෙය්යො අනූපමො;
රූපෙනාසදිසො බුද්ධො, ස්වාතනාය නිමන්තිතො.
‘‘උක්කාමුඛපහට්ඨොව, ඛදිරඞ්ගාරසන්නිභො;
විජ්ජූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘පබ්බතග්ගෙ යථා අච්චි, පුණ්ණමායෙව චන්දිමා;
නළග්ගිවණ්ණසඞ්කාසො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘අසම්භීතො භයාතීතො, භවන්තකරණො මුනි;
සීහූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘කුසලො බුද්ධධම්මෙහි, අපසය්හො පරෙහි සො;
නාගූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘සද්ධම්මාචාරකුසලො, බුද්ධනාගො අසාදිසො;
උසභූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘අනන්තවණ්ණො අමිතයසො, විචිත්තසබ්බලක්ඛණො;
සක්කූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘වසී ගණී පතාපී ච, තෙජස්සී ච දුරාසදො;
බ්රහ්මූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘පත්තධම්මො ¶ දසබලො, බලාතිබලපාරගො;
ධරණූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘සීලවීචිසමාකිණ්ණො, ධම්මවිඤ්ඤාණඛොභිතො;
උදධූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘දුරාසදො දුප්පසහො, අචලො උග්ගතො බ්රහා;
නෙරූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘අනන්තඤාණො අසමසමො, අතුලො අග්ගතං ගතො;
ගගනූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘පතිට්ඨා ¶ භයභීතානං, තාණො සරණගාමිනං;
අස්සාසකො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘ආසයො බුද්ධිමන්තානං, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං සුඛෙසිනං;
රතනාකරො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘අස්සාසකො වෙදකරො, සාමඤ්ඤඵලදායකො;
මෙඝූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘ලොකචක්ඛු මහාතෙජො, සබ්බතමවිනොදනො;
සූරියූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘ආරම්මණවිමුත්තීසු, සභාවදස්සනො මුනි;
චන්දූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘බුද්ධො සමුස්සිතො ලොකෙ, ලක්ඛණෙහි අලඞ්කතො;
අප්පමෙය්යො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘යස්ස ඤාණං අප්පමෙය්යං, සීලං යස්ස අනූපමං;
විමුත්ති අසදිසා යස්ස, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘යස්ස ධීති අසදිසා, ථාමො යස්ස අචින්තියො;
යස්ස පරක්කමො ජෙට්ඨො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘රාගො දොසො ච මොහො ච, විසා සබ්බෙ සමූහතා;
අගදූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘ක්ලෙසබ්යාධිබහුදුක්ඛ-සබ්බතමවිනොදනො;
වෙජ්ජූපමො මහාවීරො, සො මෙ බුද්ධො නිමන්තිතො.
‘‘බුද්ධොති භො යං වදෙසි, ඝොසොපෙසො සුදුල්ලභො;
බුද්ධො බුද්ධොති සුත්වාන, පීති මෙ උදපජ්ජථ.
‘‘අබ්භන්තරං අගණ්හන්තං, පීති මෙ බහි නිච්ඡරෙ;
සොහං පීතිමනො සන්තො, ඉදං වචනමබ්රවිං.
‘‘කහං ¶ නු ඛො සො භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;
තත්ථ ගන්ත්වා නමස්සිස්සං, සාමඤ්ඤඵලදායකං.
‘‘පග්ගය්හ ¶ දක්ඛිණං බාහුං, වෙදජාතො කතඤ්ජලී;
ආචික්ඛි මෙ ධම්මරාජං, සොකසල්ලවිනොදනං.
‘‘උදෙන්තංව මහාමෙඝං, නීලං අඤ්ජනසන්නිභං;
සාගරං විය දිස්සන්තං, පස්සසෙතං මහාවනං.
‘‘එත්ථ සො වසතෙ බුද්ධො, අදන්තදමකො මුනි;
විනයන්තො ච වෙනෙය්යෙ, බොධෙන්තො බොධිපක්ඛියෙ.
‘‘පිපාසිතොව උදකං, භොජනංව ජිඝච්ඡිතො;
ගාවී යථා වච්ඡගිද්ධා, එවාහං විචිනිං ජිනං.
‘‘ආචාරඋපචාරඤ්ඤූ, ධම්මානුච්ඡවිසංවරං;
සික්ඛාපෙමි සකෙ සිස්සෙ, ගච්ඡන්තෙ ජිනසන්තිකං.
‘‘දුරාසදා භගවන්තො, සීහාව එකචාරිනො;
පදෙ පදං නික්ඛිපන්තා, ආගච්ඡෙය්යාථ මාණවා.
‘‘ආසීවිසො යථා ඝොරො, මිගරාජාව කෙසරී;
මත්තොව කුඤ්ජරො දන්තී, එවං බුද්ධා දුරාසදා.
‘‘උක්කාසිතඤ්ච ඛිපිතං, අජ්ඣුපෙක්ඛිය මාණවා;
පදෙ පදං නික්ඛිපන්තා, උපෙථ බුද්ධසන්තිකං.
‘‘පටිසල්ලානගරුකා, අප්පසද්දා දුරාසදා;
දුරූපසඞ්කමා බුද්ධා, ගරූ හොන්ති සදෙවකෙ.
‘‘යදාහං පඤ්හං පුච්ඡාමි, පටිසම්මොදයාමි වා;
අප්පසද්දා තදා හොථ, මුනිභූතාව තිට්ඨථ.
‘‘යං සො දෙසෙති සම්බුද්ධො, ඛෙමං නිබ්බානපත්තියා;
තමෙවත්ථං නිසාමෙථ, සද්ධම්මසවනං සුඛං.
‘‘උපසඞ්කම්ම සම්බුද්ධං, සම්මොදිං මුනිනා අහං;
තං කථං වීතිසාරෙත්වා, ලක්ඛණෙ උපධාරයිං.
‘‘ලක්ඛණෙ ද්වෙ ච කඞ්ඛාමි, පස්සාමි තිංසලක්ඛණෙ;
කොසොහිතවත්ථගුය්හං, ඉද්ධියා දස්සයී මුනි.
‘‘ජිව්හං ¶ නින්නාමයිත්වාන, කණ්ණසොතෙ ච නාසිකෙ;
පටිමසි නලාටන්තං, කෙවලං ඡාදයී ජිනො.
‘‘තස්සාහං ලක්ඛණෙ දිස්වා, පරිපුණ්ණෙ සබ්යඤ්ජනෙ;
බුද්ධොති නිට්ඨං ගන්ත්වාන, සහ සිස්සෙහි පබ්බජිං.
‘‘සතෙහි ¶ තීහි සහිතො, පබ්බජිං අනගාරියං;
අඩ්ඪමාසෙ අසම්පත්තෙ, සබ්බෙ පත්තාම්හ නිබ්බුතිං.
‘‘එකතො කම්මං කත්වාන, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ අනුත්තරෙ;
එකතො සංසරිත්වාන, එකතො විනිවත්තයුං.
‘‘ගොපානසියො දත්වාන, පූගධම්මෙ වසිං අහං
තෙන කම්මෙන සුකතෙන, අට්ඨ හෙතූ ලභාමහං.
‘‘දිසාසු පූජිතො හොමි, භොගා ච අමිතා මම;
පතිට්ඨා හොමි සබ්බෙසං, තාසො මම න විජ්ජති.
‘‘බ්යාධයො මෙ න විජ්ජන්ති, දීඝායුං පාලයාමි ච;
සුඛුමච්ඡවිකො හොමි, ආවාසෙ පත්ථිතෙ වසෙ.
‘‘අට්ඨ ගොපානසී දත්වා, පූගධම්මෙ වසිං අහං;
පටිසම්භිදාරහත්තඤ්ච, එතං මෙ අපරට්ඨමං.
‘‘සබ්බවොසිතවොසානො, කතකිච්චො අනාසවො;
අට්ඨ ගොපානසී නාම, තව පුත්තො මහාමුනි.
‘‘පඤ්ච ථම්භානි දත්වාන, පූගධම්මෙ වසිං අහං;
තෙන කම්මෙන සුකතෙන, පඤ්ච හෙතූ ලභාමහං.
‘‘අචලො හොමි මෙත්තාය, අනූනඞ්ගො භවාමහං;
ආදෙය්යවචනො හොමි, න ධංසෙමි යථා අහං.
‘‘අභන්තං හොති මෙ චිත්තං, අඛිලො හොමි කස්සචි;
තෙන කම්මෙන සුකතෙන, විමලො හොමි සාසනෙ.
‘‘සගාරවො සප්පතිස්සො, කතකිච්චො අනාසවො;
සාවකො තෙ මහාවීර, භික්ඛු තං වන්දතෙ මුනි.
‘‘කත්වා ¶ සුකතපල්ලඞ්කං, සාලායං පඤ්ඤපෙසහං;
තෙන කම්මෙන සුකතෙන, පඤ්ච හෙතූ ලභාමහං.
‘‘උච්චෙ කුලෙ පජායිත්වා, මහාභොගො භවාමහං;
සබ්බසම්පත්තිකො හොමි, මච්ඡෙරං මෙ න විජ්ජති.
‘‘ගමනෙ පත්ථිතෙ මය්හං, පල්ලඞ්කො උපතිට්ඨති;
සහ පල්ලඞ්කසෙට්ඨෙන, ගච්ඡාමි මම පත්ථිතං.
‘‘තෙන පල්ලඞ්කදානෙන, තමං සබ්බං විනොදයිං;
සබ්බාභිඤ්ඤාබලප්පත්තො, ථෙරො වන්දති තං මුනි.
‘‘පරිකිච්චත්තකිච්චානි, සබ්බකිච්චානි සාධයිං;
තෙන කම්මෙන සුකතෙන, පාවිසිං අභයං පුරං.
‘‘පරිනිට්ඨිතසාලම්හි ¶ , පරිභොගමදාසහං;
තෙන කම්මෙන සුකතෙන, සෙට්ඨත්තං අජ්ඣුපාගතො.
‘‘යෙ කෙචි දමකා ලොකෙ, හත්ථිඅස්සෙ දමෙන්ති යෙ;
කරිත්වා කාරණා නානා, දාරුණෙන දමෙන්ති තෙ.
‘‘න හෙවං ත්වං මහාවීර, දමෙසි නරනාරියො;
අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන, දමෙසි උත්තමෙ දමෙ.
‘‘දානස්ස වණ්ණෙ කිත්තෙන්තො, දෙසනාකුසලො මුනි;
එකපඤ්හං කථෙන්තොව, බොධෙසි තිසතෙ මුනි.
‘‘දන්තා මයං සාරථිනා, සුවිමුත්තා අනාසවා;
සබ්බාභිඤ්ඤාබලපත්තා, නිබ්බුතා උපධික්ඛයෙ.
‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;
අතික්කන්තා භයා සබ්බෙ, සාලාදානස්සිදං ඵලං.
‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අරහත්තං පන පත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –
‘‘යං තං සරණමාගම්හ, ඉතො අට්ඨමෙ චක්ඛුම;
සත්තරත්තෙන භගවා, දන්තාම්හ තව සාසනෙ’’ති. –
ගාථමාහ ¶ . තස්සත්ථො – පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුම භගවා යස්මා මයං ඉතො අතීතෙ අට්ඨමෙ දිවසෙ තං සරණං අගමිම්හ. තස්මා සත්තරත්තෙන තව සාසනෙ දමකෙන දන්තා අම්හ, අහො තෙ සරණගමනස්ස ආනුභාවොති. තතො පරං –
‘‘තුවං බුද්ධො තුවං සත්ථා, තුවං මාරාභිභූ මුනි;
තුවං අනුසයෙ ඡෙත්වා, තිණ්ණො තාරෙසිමං පජං.
‘‘උපධී තෙ සමතික්කන්තා, ආසවා තෙ පදාලිතා;
සීහොව අනුපාදානො, පහීනභයභෙරවො’’ති. –
ඉමාහි ද්වීහි ගාථාහි අභිත්ථවිත්වා ඔසානගාථාය සත්ථාරං වන්දනං යාචති –
‘‘භික්ඛවො තිසතා ඉමෙ, තිට්ඨන්ති පඤ්ජලීකතා;
පාදෙ වීර පසාරෙහි, නාගා වන්දන්තු සත්ථුනො’’ති.
තත්ථ තුවං බුද්ධොති ත්වමෙව ඉමස්මිං ලොකෙ සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො. දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථෙන සත්තානං අනුසාසනතො ත්වමෙව සත්ථා. සබ්බෙසං මාරානං අභිභවනතො මාරාභිභූ. මුනිභාවතො මුනි. අනුසයෙ ¶ ඡෙත්වාති කාමරාගාදිකෙ අනුසයෙ අරියමග්ගසත්ථෙන ඡින්දිත්වා. තිණ්ණොති සයං සංසාරමහොඝං තිණ්ණො, දෙසනාහත්ථෙන ඉමං පජං සත්තකායං තාරෙසි. උපධීති ඛන්ධූපධිආදයො සබ්බෙ උපධී. අදුපාදානොති සබ්බසො පහීනකාමුපාදානාදිකො. එවං වත්වා ථෙරො සපරිසො සත්ථාරං අභිවන්දතීති.
සෙලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. කාළිගොධාපුත්තභද්දියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
යාතං ¶ මෙ හත්ථිගීවායාතිආදිකා ආයස්මතො භද්දියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරා එකං භික්ඛුං උච්චාකුලිකානං ¶ අග්ගට්ඨානෙ ඨපියමානං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා පණිධානං අකාසි. සත්ථාපිස්ස අනන්තරායෙන සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා බ්යාකාසි. සොපි තං බ්යාකරණං සුත්වා උච්චාකුලිකසංවත්තනිකං කම්මං පුච්ඡිත්වා ධම්මස්සවනස්ස කාරාපනං, ධම්මමණ්ඩපෙ ආසනදානං, බීජනීදානං, ධම්මකථිකානං පූජාසක්කාරකරණං, උපොසථාගාරෙ පටිස්සයදානන්ති එවමාදිං යාවජීවං බහුපුඤ්ඤං කත්වා තතො චුතො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො අපරභාගෙ අම්හාකං භගවතො උප්පත්තියා පුරෙතරං බාරාණසියං කුටුම්බියඝරෙ නිබ්බත්තො සම්බහුලෙ පච්චෙකබුද්ධෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා එකස්මිංයෙව ඨානෙ සමාගන්ත්වා භත්තවිස්සග්ගං කරොන්තෙ දිස්වා තත්ථ පාසාණඵලකානි අත්ථරිත්වා පාදොදකාදිං උපට්ඨපෙන්තො යාවජීවං උපට්ඨහි.
සො එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුනගරෙ සාකියරාජකුලෙ නිබ්බත්ති, භද්දියොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො අනුරුද්ධාදීහි පඤ්චහි ඛත්තියෙහි සද්ධිං සත්ථරි අනුපියම්බවනෙ විහරන්තෙ සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණි. තං සත්ථා අපරභාගෙ ජෙතවනෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො උච්චාකුලිකානං භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො ඵලසුඛෙන නිබ්බානසුඛෙන ච වීතිනාමෙන්තො අරඤ්ඤගතොපි රුක්ඛමූලගතොපි සුඤ්ඤාගාරගතොපි ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති අභික්ඛණං උදානං උදානෙසි. තං සුත්වා භික්ඛූ සත්ථු ආරොචෙසුං – ‘‘ආයස්මා භද්දියො කාළිගොධාය පුත්තො අභික්ඛණං ¶ ‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’න්ති වදති, අනභිරතො මඤ්ඤෙ බ්රහ්මචරියං චරතී’’ති. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භද්දිය, අභික්ඛණං ‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’න්ති වදසී’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘සච්චං භගවා’’ති පටිජානිත්වා ‘‘පුබ්බෙ මෙ, භන්තෙ, රජ්ජං කාරෙන්තස්ස සුසංවිහිතාරක්ඛො අහොසිං, තථාපි භීතො උබ්බිග්ගො උස්සඞ්කිතො විහාසිං. ඉදානි පන පබ්බජිතො අභීතො අනුබ්බිග්ගො අනුස්සඞ්කිතො විහරාමී’’ති වත්වා –
‘‘යාතං ¶ මෙ හත්ථිගීවාය, සුඛුමා වත්ථා පධාරිතා;
සාලීනං ඔදනො භුත්තො, සුචිමංසූපසෙචනො.
‘‘සොජ්ජ ¶ භද්දො සාතතිකො, උඤ්ඡාපත්තාගතෙ රතො;
ඣායති අනුපාදානො, පුත්තො ගොධාය භද්දියො.
‘‘පංසුකූලී සාතතිකො, උඤ්ඡාපත්තාගතෙ රතො;
ඣායති අනුපාදානො, පුත්තො ගොධාය භද්දියො.
‘‘පිණ්ඩපාතී සාතතිකො…පෙ….
‘‘තෙචීවරී සාතතිකො…පෙ….
‘‘සපදානචාරී සාතතිකො…පෙ….
‘‘එකාසනී සාතතිකො…පෙ….
‘‘පත්තපිණ්ඩී සාතතිකො…පෙ….
‘‘ඛලුපච්ඡාභත්තී සාතතිකො…පෙ….
‘‘ආරඤ්ඤිකො සාතතිකො…පෙ….
‘‘රුක්ඛමූලිකො සාතතිකො…පෙ….
‘‘අබ්භොකාසී සාතතිකො…පෙ….
‘‘සොසානිකො සාතතිකො…පෙ….
‘‘යථාසන්ථතිකො සාතතිකො…පෙ….
‘‘නෙසජ්ජිකො සාතතිකො…පෙ….
‘‘අප්පිච්ඡො සාතතිකො…පෙ….
‘‘සන්තුට්ඨො සාතතිකො…පෙ….
‘‘පවිවිත්තො සාතතිකො…පෙ….
‘‘අසංසට්ඨො සාතතිකො…පෙ….
‘‘ආරද්ධවීරියො ¶ සාතතිකො…පෙ….
‘‘හිත්වා සතපලං කංසං, සොවණ්ණං සතරාජිකං;
අග්ගහිං මත්තිකාපත්තං, ඉදං දුතියාභිසෙචනං.
‘‘උච්චෙ ¶ මණ්ඩලිපාකාරෙ, දළ්හමට්ටාලකොට්ඨකෙ;
රක්ඛිතො ඛග්ගහත්ථෙහි, උත්තමං විහරිං පුරෙ.
‘‘සොජ්ජ භද්දො අනුත්රාසී, පහීනභයභෙරවො;
ඣායති වනමොගය්හ, පුත්තො ගොධාය භද්දියො.
‘‘සීලක්ඛන්ධෙ පතිට්ඨාය, සතිං පඤ්ඤඤ්ච භාවයං;
පාපුණිං අනුපුබ්බෙන, සබ්බසංයොජනක්ඛය’’න්ති. –
ඉමාහි ගාථාහි සත්ථු පුරතො සීහනාදං නදි.
තත්ථ යාතං මෙ හත්ථිගීවායාති, භන්තෙ, පුබ්බෙ මයා ගච්ඡන්තෙනාපි හත්ථිගීවාය හත්ථික්ඛන්ධෙ නිසීදිත්වා යාතං චරිතං. වත්ථානි පරිහරන්තෙනාපි සුඛුමා සුඛසම්ඵස්සා කාසිකවත්ථවිසෙසා ධාරිතා. ඔදනං භුඤ්ජන්තෙනාපි තිවස්සිකානං පුරාණගන්ධසාලීනං ඔදනො තිත්තිරකපිඤ්ජරාදිනා සුචිනා මංසෙන උපසිත්තතාය සුචිමංසූපසෙචනො භුත්තො, තථාපි තං සුඛං න මය්හං චිත්තපරිතොසකරං අහොසි, යථා එතරහි විවෙකසුඛන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සොජ්ජ භද්දො’’තිආදි. එත්ථ ච හත්ථිග්ගහණෙනෙව අස්සරථයානානි, වත්ථග්ගහණෙන සබ්බරාජාලඞ්කාරා, ඔදනග්ගහණෙන සබ්බභොජනවිකති ගහිතාති වෙදිතබ්බං. සොජ්ජාති සො අජ්ජ එතරහි පබ්බජ්ජායං ඨිතො. භද්දොති සීලාදිගුණෙහි සමන්නාගතත්තා භද්දො. සාතතිකොති සමණධම්මෙ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරෙ සාතච්චයුත්තො. උඤ්ඡාපත්තාගතෙ රතොති උඤ්ඡාචරියාය පත්තෙ ආගතෙ පත්තපරියාපන්නෙ අභිරතො, තෙනෙව සන්තුට්ඨොති අධිප්පායො. ඣායතීති ඵලසමාපත්තිඣානෙන ඣායති. පුත්තො ගොධායාති කාළිගොධාය නාම ඛත්තියාය පුත්තො. භද්දියොති එවංනාමො අත්තානමෙව ථෙරො අඤ්ඤං විය කත්වා වදති.
ගහපතිචීවරං ¶ පටික්ඛිපිත්වා පංසුකූලිකඞ්ගසමාදානෙන පංසුකූලිකො. සඞ්ඝභත්තං පටික්ඛිපිත්වා පිණ්ඩපාතිකඞ්ගසමාදානෙන පිණ්ඩපාතිකො. අතිරෙකචීවරං ¶ පටික්ඛිපිත්වා තෙචීවරිකඞ්ගසමාදානෙන තෙචීවරිකො. ලොලුප්පචාරං පටික්ඛිපිත්වා සපදානචාරිකඞ්ගසමාදානෙන සපදානචාරී. නානාසනභොජනං පටික්ඛිපිත්වා එකාසනිකඞ්ගසමාදානෙන එකාසනිකො. දුතියකභාජනං පටික්ඛිපිත්වා පත්තපිණ්ඩිකඞ්ගසමාදානෙන පත්තපිණ්ඩිකො. අතිරිත්තභොජනං පටික්ඛිපිත්වා ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගසමාදානෙන ඛලුපච්ඡාභත්තිකො. ගාමන්තසෙනාසනං පටික්ඛිපිත්වා ආරඤ්ඤිකඞ්ගසමාදානෙන ආරඤ්ඤිකො. ඡන්නවාසං පටික්ඛිපිත්වා රුක්ඛමූලිකඞ්ගසමාදානෙන රුක්ඛමූලිකො. ඡන්නරුක්ඛමූලානි පටික්ඛිපිත්වා අබ්භොකාසිකඞ්ගසමාදානෙන අබ්භොකාසිකො. නසුසානං පටික්ඛිපිත්වා සොසානිකඞ්ගසමාදානෙන සොසානිකො. සෙනාසනලොලුප්පං පටික්ඛිපිත්වා යථාසන්ථතිකඞ්ගසමාදානෙන යථාසන්ථතිකො. සයනං පටික්ඛිපිත්වා නෙසජ්ජිකඞ්ගසමාදානෙන නෙසජ්ජිකො ¶ . අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන ධුතඞ්ගකථා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.22 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බා.
උච්චෙති උච්චාදිට්ඨානෙ, උපරිපාසාදතාය වා උච්චෙ. මණ්ඩලිපාකාරෙති මණ්ඩලාකාරෙන පාකාරපරික්ඛිත්තෙ. දළ්හමට්ටාලකොට්ඨකෙති ථිරෙහි අට්ටාලෙහි ද්වාරකොට්ඨකෙහි ච සමන්නාගතෙ, නගරෙති අත්ථො.
සතිං පඤ්ඤඤ්චාති එත්ථ සතිසීසෙන සමාධිං වදති. ඵලසමාපත්තිනිරොධසමාපත්තියො සන්ධාය ‘‘සතිං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති වුත්තො. සෙසං තත්ථ තත්ථ වුත්තනයත්තා උත්තානමෙව.
එවං ථෙරො සත්ථු සම්මුඛා සීහනාදං නදි. තං සුත්වා භික්ඛූ අභිප්පසන්නා අහෙසුං.
කාළිගොධාපුත්තභද්දියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
ගච්ඡං වදෙසීතිආදිකා ආයස්මතො අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කොසලරඤ්ඤො පුරොහිතස්ස භග්ගවස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස ජාතදිවසෙ ¶ සකලනගරෙ ආවුධානි පජ්ජලිංසු, රඤ්ඤො ච ¶ මඞ්ගලාවුධං සයනපීඨෙ ඨපිතං පජ්ජලි, තං දිස්වා රාජා භීතො සංවිග්ගො නිද්දං න ලභි. පුරොහිතො තායං වෙලායං නක්ඛත්තයොගං උල්ලොකෙන්තො ‘‘චොරනක්ඛත්තෙන ජාතො’’ති සන්නිට්ඨානමකාසි. සො විභාතාය රත්තියා රඤ්ඤො සන්තිකං ගතො සුඛසෙය්යං පුච්ඡි. රාජා ‘‘කුතො, ආචරිය, සුඛසෙය්යං, රත්තියං මය්හං මඞ්ගලාවුධං පජ්ජලි, තස්ස කො නු ඛො විපාකො භවිස්සතී’’ති? ‘‘මා භායි, මහාරාජ, මය්හං ඝරෙ දාරකො ජාතො. තස්ස ආනුභාවෙන සකලනගරෙපි ආවුධානි පජ්ජලිංසූ’’ති. ‘‘කිං භවිස්සති, ආචරියා’’ති? ‘‘දාරකො චොරො භවිස්සතී’’ති. ‘‘කිං එකචාරී චොරො, උදාහු ගණජෙට්ඨකො’’ති? ‘‘එකචාරිකො, දෙව’’. ‘‘කිං නං මාරෙමා’’ති? ‘‘එකචාරිකො චෙ, පටිජග්ගථ තාව න’’න්ති ආහ. තස්ස නාමං කරොන්තා යස්මා ජායමානො රඤ්ඤො චිත්තං විහෙසෙන්තො ජාතො, තස්මා හිංසකොති කත්වා පච්ඡා දිට්ඨං අදිට්ඨන්ති විය අහිංසකොති වොහරිංසු.
සො ¶ වයප්පත්තො පුබ්බකම්මබලෙන සත්තන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙති. තස්සිදං පුබ්බකම්මං – බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ කස්සකො හුත්වා නිබ්බත්තො එකං පච්චෙකබුද්ධං වස්සොදකෙන තින්තං අල්ලචීවරං සීතපීළිතං අත්තනො ඛෙත්තභූමිං උපගතං දිස්වා ‘‘පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං මෙ උපට්ඨිත’’න්ති සොමනස්සජාතො අග්ගිං කත්වා අදාසි. සො තස්ස කම්මස්ස බලෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ ථාමජවබලසම්පන්නො ච හුත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ සත්තන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙති. සො තක්කසිලං ගන්ත්වා දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ ධම්මන්තෙවාසී හුත්වා සිප්පං උග්ගණ්හතො ආචරියබ්රාහ්මණං තස්ස භරියඤ්ච සක්කච්චං පටිජග්ගති. තෙනස්ස සා බ්රාහ්මණී ගෙහෙ ලබ්භමානෙන භත්තාදිනා සඞ්ගහං කරොති. තං අසහමානා අඤ්ඤෙ මාණවා ආචරියෙන සද්ධිං භෙදං අකංසු. බ්රාහ්මණො තෙසං වචනං ද්වෙ තයො වාරෙ අසද්දහන්තො හුත්වා පච්ඡා සද්දහිත්වා ‘‘මහාබලො මාණවො, න සක්කා කෙනචි මාරාපෙතුං, උපායෙන නං මාරෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නිට්ඨිතසිප්පං අත්තනො නගරං ගන්තුං ආපුච්ඡන්තං මාණවං ආහ – ‘‘තාත අහිංසක, නිට්ඨිතසිප්පෙන නාම අන්තෙවාසිනා ආචරියස්ස ගරුදක්ඛිණා දාතබ්බා, තං මය්හං දෙහී’’ති. ‘‘සාධු, ආචරිය, කිං දස්සාමී’’ති? ‘‘මනුස්සානං සහස්සදක්ඛිණහත්ථඞ්ගලියො ආනෙහී’’ති. බ්රාහ්මණස්ස කිර අයමස්ස අධිප්පායො – බහූසු මාරියමානෙසු එකන්තතො එකො නං මාරෙය්යාති ¶ . තං සුත්වා අහිංසකො අත්තනො චිරපරිචිතං නික්කරුණතං පුරක්ඛත්වා සන්නද්ධපඤ්චාවුධො කොසලරඤ්ඤො විජිතෙ ¶ ජාලිනං වනං පවිසිත්වා මහාමග්ගසමීපෙ පබ්බතන්තරෙ වසන්තො පබ්බතසිඛරෙ ඨත්වා මග්ගෙන ගච්ඡන්තෙ මනුස්සෙ ඔලොකෙත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා අඞ්ගුලියො ගහෙත්වා රුක්ඛග්ගෙ ඔලම්බෙසි. තා ගිජ්ඣාපි කාකාපි ඛාදිංසු, භූමියං නික්ඛිත්තා පූතිභාවං අගමංසු. එවං ගණනාය අපරිපූරමානාය ලද්ධා ලද්ධා අඞ්ගුලියො සුත්තෙන ගන්ථිත්වා මාලං කත්වා යඤ්ඤොපචිතං විය අංසෙ ඔලම්බෙසි. තතො පට්ඨාය අඞ්ගුලිමාලොත්වෙවස්ස සමඤ්ඤා අහොසි.
එවං තස්මිං මනුස්සෙ මාරෙන්තෙ මග්ගො අවළඤ්ජො අහොසි. සො මග්ගෙ මනුස්සෙ අලභන්තො ගාමූපචාරං ගන්ත්වා නිලීයිත්වා ආගතාගතෙ මනුස්සෙ මාරෙත්වා අඞ්ගුලියො ගහෙත්වා ගච්ඡති. තං ඤත්වා මනුස්සා ගාමතො අපක්කමිංසු, ගාමා සුඤ්ඤා අහෙසුං, තථා නිගමා ජනපදා ච. එවං තෙන සො පදෙසො උබ්බාසිතො අහොසි. අඞ්ගුලිමාලස්ස ච එකාය ඌනා සහස්සඅඞ්ගුලියො සඞ්ගහා අහෙසුං. අථ මනුස්සා තං චොරුපද්දවං කොසලරඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා පාතොව නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි, ‘‘සීඝං අඞ්ගුලිමාලචොරං ගණ්හාම, බලකායො ආගච්ඡතූ’’ති. තං සුත්වා අඞ්ගුලිමාලස්ස මාතා මන්තාණී නාම බ්රාහ්මණී තස්ස පිතරං ආහ – ‘‘පුත්තො කිර තෙ චොරො හුත්වා ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොති, තං ‘ඊදිසං මා කරී’ති සඤ්ඤාපෙත්වා ආනෙහි, අඤ්ඤථා නං රාජා ඝාතෙය්යා’’ති. බ්රාහ්මණො ‘‘න මය්හං තාදිසෙහි පුත්තෙහි අත්ථො, රාජා යං වා තං වා කරොතූ’’ති ආහ ¶ . අථ බ්රාහ්මණී පුත්තසිනෙහෙන පාථෙය්යං ගහෙත්වා ‘‘මම පුත්තං සඤ්ඤාපෙත්වා ආනෙස්සාමී’’ති මග්ගං පටිපජ්ජි.
භගවා ‘‘අයං ‘අඞ්ගුලිමාලං ආනෙස්සාමී’ති ගච්ඡති, සචෙ සා ගමිස්සති, අඞ්ගුලිමාලො ‘අඞ්ගුලිසහස්සං පූරෙස්සාමී’ති මාතරම්පි මාරෙස්සති. සො ච පච්ඡිමභවිකො, සචාහං න ගමිස්සං, මහාජානි අභවිස්සා’’ති ඤත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො සයමෙව පත්තචීවරං ගහෙත්වා අඞ්ගුලිමාලං උද්දිස්ස තිංසයොජනිකං මග්ගං පදසාව පටිපජ්ජමානො අන්තරාමග්ගෙ ගොපාලකාදීහි වාරියමානොපි ජාලිනං වනං උපගච්ඡි. තස්මිඤ්ච ඛණෙ තස්ස මාතා තෙන දිට්ඨා, සො මාතරං දූරතොව දිස්වා ‘‘මාතරම්පි මාරෙත්වා අජ්ජ ඌනඞ්ගුලිං පූරෙස්සාමී’’ති අසිං උක්ඛිපිත්වා උපධාවි. තෙසං ¶ උභින්නං අන්තරෙ භගවා අත්තානං දස්සෙසි. අඞ්ගුලිමාලො භගවන්තං දිස්වා ‘‘කිං මෙ මාතරං වධිත්වා අඞ්ගුලියා ගහිතෙන? ජීවතු මෙ මාතා, යංනූනාහං ඉමං සමණං ජීවිතා වොරොපෙත්වා අඞ්ගුලිං ගණ්හෙය්ය’’න්ති උක්ඛිත්තාසිකො භගවන්තං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධි. අථ ඛො භගවා තථාරූපං ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛාසි, යථා පකතිඉරියාපථෙන ගච්ඡන්තම්පි අත්තානං අඞ්ගුලිමාලො සබ්බථාමෙන ධාවන්තොපි න සක්කොති සම්පාපුණිතුං. සො පරිහීනජවො ඝුරුඝුරුපස්සාසී කච්ඡෙහි ¶ සෙදං මුඤ්චන්තො පදං උද්ධරිතුම්පි අසක්කොන්තො ඛාණු විය ඨිතො භගවන්තං ‘‘තිට්ඨ තිට්ඨ, සමණා’’ති ආහ. භගවා ගච්ඡන්තොව ‘‘ඨිතො අහං, අඞ්ගුලිමාල, ත්වඤ්ච තිට්ඨා’’ති ආහ. සො ‘‘ඉමෙ ඛො සමණා සක්යපුත්තියා සච්චවාදිනො, අයං සමණො ගච්ඡන්තොයෙව ‘ඨිතො අහං, අඞ්ගුලිමාල, ත්වඤ්ච තිට්ඨා’ති ආහ, අහඤ්චම්හි ඨිතො, කො නු ඛො ඉමස්ස අධිප්පායො, පුච්ඡිත්වා නං ජානිස්සාමී’’ති භගවන්තං ගාථාය අජ්ඣභාසි –
‘‘ගච්ඡං වදෙසි සමණ ඨිතොම්හි, මමඤ්ච බ්රූසි ඨිතමට්ඨිතොති;
පුච්ඡාමි තං සමණ එතමත්ථං, කථං ඨිතො ත්වං අහමට්ඨිතොම්හී’’ති.
තත්ථ සමණාති භගවන්තං ආලපති. මමන්ති මං. කථන්ති කෙනාකාරෙන. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – සමණ, ත්වං ගච්ඡන්තොව සමානො ‘‘ඨිතොම්හී’’ති වදෙසි. මමඤ්ච ඨිතංයෙව ‘‘අට්ඨිතො’’ති බ්රූසි, වදෙසි. කාරණෙනෙත්ථ භවිතබ්බං, තස්මා තං සමණං අහං එවමත්ථං පුච්ඡාමි. කථං කෙනාකාරෙන ත්වං ඨිතො අහොසි, අහඤ්ච අට්ඨිතොම්හීති. එවං වුත්තෙ භගවා –
‘‘ඨිතො ¶ අහං අඞ්ගුලිමාල සබ්බදා, සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං;
තුවඤ්ච පාණෙසු අසඤ්ඤතොසි, තස්මා ඨිතොහං තුවමට්ඨිතොසී’’ති. –
ගාථාය තං අජ්ඣභාසි.
තත්ථ ¶ ඨිතො අහං, අඞ්ගුලිමාල, සබ්බදා, සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩන්ති, අඞ්ගුලිමාල, අහං සබ්බදා සබ්බකාලෙ ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු තසථාවරභෙදෙසු සබ්බෙසු සත්තෙසු දණ්ඩං නිධාය නිහිතදණ්ඩො නිහිතසත්ථො ලජ්ජී දයාපන්නො, තතො අඤ්ඤථා අවත්තනතො එවරූපෙනෙව ඨිතො. තුවඤ්ච පාණෙසු අසඤ්ඤතොසීති ත්වං පන සත්තෙසු සඤ්ඤමරහිතො අසි, ලුද්දො ලොහිතපාණි හතපහතෙ නිවිට්ඨො අදයාපන්නො, තස්මා අසඤ්ඤතො විරතිවසෙන අට්ඨිතො. තතො එව තාසු තාසු ගතීසු පරිබ්භමනතොපි තුවං ඉදානි ඉරියාපථෙන ඨිතොපි අට්ඨිතො අසි, අහං පන වුත්තප්පකාරෙන ඨිතොති. තතො අඞ්ගුලිමාලො යථාභුච්චගුණප්පභාවිතස්ස ජලතලෙ තෙලස්ස විය සකලං ලොකං අභිබ්යාපෙත්වා ඨිතස්ස භගවතො කිත්තිසද්දස්ස සුතපුබ්බත්තා හෙතුසම්පත්තියා ඤාණස්ස ච පරිපාකගතත්තා ‘‘අයං සො භගවා’’ති සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සො ‘‘මහා අයං සීහනාදො, මහන්තං ගජ්ජිතං, නයිදං අඤ්ඤස්ස භවිස්සති, සමණස්ස මඤ්ඤෙ ගොතමස්ස එතං ගජ්ජිතං, දිට්ඨො ¶ වතම්හි මහෙසිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන, මය්හං සඞ්ගහකරණත්ථං භගවා ඉධාගතො’’ති චින්තෙත්වා –
‘‘චිරස්සං වත මෙ මහිතො මහෙසී, මහාවනං සමණො පච්චපාදි;
සොහං චජිස්සාමි සහස්සපාපං, සුත්වාන ගාථං තව ධම්මයුත්ත’’න්ති. –
ඉමං ගාථං අභාසි.
තත්ථ චිරස්සං වතාති චිරකාලෙන වත. මෙති මය්හං අනුග්ගහත්ථාය. මහිතොති සදෙවකෙන ලොකෙන මහතියා පූජාය පූජිතො. මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදිගුණෙ එසි, ගවෙසීති මහෙසී. මහාවනං සමණො පච්චපාදීති ඉමං මහාරඤ්ඤං සමිතසබ්බපාපො භගවා පටිපජ්ජි. සොහං චජිස්සාමි සහස්සපාපං, සුත්වාන ගාථං තව ධම්මයුත්තන්ති සොහං ධම්මයුත්තං ධම්මූපසංහිතං තව ගාථං සුණිං. සොහං තං සුත්වාන ‘‘චිරස්සම්පි චිරකාලෙනපි සඞ්ගතං පරිචිතං පාපසහස්සං පජහිස්ස’’න්ති චින්තෙත්වා ඉදානි නං අඤ්ඤදත්ථු පරිච්චජිස්සාමීති අත්ථො. එවං පන වත්වා යථා පටිපජ්ජි, යථා ච භගවතා අනුග්ගහිතො, තං දස්සෙතුං –
‘‘ඉච්චෙව ¶ ¶ චොරො අසිමාවුධඤ්ච, සොබ්භෙ පපාතෙ නරකෙ අන්වකාසි;
අවන්දි චොරො සුගතස්ස පාදෙ, තත්ථෙව පබ්බජ්ජමයාචි බුද්ධං.
‘‘බුද්ධො ච ඛො කාරුණිකො මහෙසි, යො සත්ථා ලොකස්ස සදෙවකස්ස;
තමෙහි භික්ඛූති තදා අවොච, එසෙව තස්ස අහු භික්ඛුභාවො’’ති.
සඞ්ගීතිකාරා ඉමා ද්වෙ ගාථා ඨපෙසුං.
තත්ථ ඉච්චෙවාති ඉති එව එවං වත්වා අනන්තරමෙව. චොරොති අඞ්ගුලිමාලො. අසින්ති ඛග්ගං. ආවුධන්ති සෙසාවුධං. සොබ්භෙති සමන්තතො ඡින්නතටෙ. පපාතෙති එකතො ඡින්නතටෙ. නරකෙති භූමියා ඵලිතවිවරෙ. ඉධ පන තීහිපි පදෙහි යත්ථ පතිතං අඤ්ඤෙන ගහෙතුං න සක්කා, තාදිසං පබ්බතන්තරමෙව වදති. අන්වකාසීති අනු අකාසි, පඤ්චවිධම්පි අත්තනො ආවුධං අනු ඛිපි ඡඩ්ඩෙසි, තානි ඡඩ්ඩෙත්වා භගවතො පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා ‘‘පබ්බාජෙථ මං, භන්තෙ’’ති ආහ. තෙන වුත්තං ‘‘අවන්දි චොරො සුගතස්ස පාදෙ, තත්ථෙව පබ්බජ්ජමයාචි බුද්ධ’’න්ති. එවං තෙන පබ්බජ්ජාය ¶ යාචිතාය සත්ථා තස්ස පුරිමකම්මං ඔලොකෙන්තො එහිභික්ඛුභාවාය හෙතුසම්පත්තිං දිස්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා – ‘‘එහි, භික්ඛු, ස්වාඛාතො ධම්මො, චර බ්රහ්මචරියං, සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායා’’ති ආහ. සා එව ච තස්ස පබ්බජ්ජා උපසම්පදා ච අහොසි. තෙනාහ ‘‘තමෙහි භික්ඛූති තදා අවොච, එසෙව තස්ස අහු භික්ඛුභාවො’’ති.
එවං ථෙරො සත්ථු සන්තිකෙ එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බජ්ජං උපසම්පදඤ්ච ලභිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො අරහත්තං පත්වා විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තො පීතිසොමනස්සජාතො උදානවසෙන –
‘‘යො ච පුබ්බෙ පමජ්ජිත්වා, පච්ඡා සො නප්පමජ්ජති;
සොමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා.
‘‘යස්ස ¶ පාපං කතං කම්මං, කුසලෙන පිධීයති;
සොමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා.
‘‘යො හවෙ දහරො භික්ඛු, යුඤ්ජති බුද්ධසාසනෙ;
සොමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා’’ති. – ගාථත්තයං අභාසි;
තස්සත්ථො – යො පුග්ගලො ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා කල්යාණමිත්තසංසග්ගතො පුබ්බෙ පාපමිත්තසංසග්ගෙන වා අත්තනො වා පටිසඞ්ඛානාභාවෙන පමජ්ජිත්වා සම්මාපටිපත්තියං පමාදං ආපජ්ජිත්වා ¶ , පච්ඡා කල්යාණමිත්තසංසග්ගෙන යොනිසො උම්මුජ්ජන්තො නප්පමජ්ජති, සම්මා පටිපජ්ජති, සමථවිපස්සනං අනුයුඤ්ජන්තො තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා පාපුණාති, සො අබ්භාදීහි මුත්තො චන්දො විය ඔකාසලොකං අත්තනා අධිගතාහි විජ්ජාභිඤ්ඤාහි ඉමං ඛන්ධාදිලොකං ඔභාසෙතීති.
යස්ස පුග්ගලස්ස කතං උපචිතං පාපකම්මං කම්මක්ඛයකරෙන ලොකුත්තරකුසලෙන අවිපාකාරහභාවස්ස ආහරිතත්තා විපාකුප්පාදනෙ ද්වාරපිධානෙන පිධීයති ථකීයති. සෙසං වුත්තනයමෙව.
දහරොති තරුණො, තෙනස්ස යොගක්ඛමසරීරතං දස්සෙති. සො හි උප්පන්නං වාතාතපපරිස්සයං අභිභවිත්වා යොගං කාතුං සක්කොති. යුඤ්ජති බුද්ධසාසනෙ සික්ඛත්තයෙ යුත්තප්පයුත්තො හොති, සක්කච්චං සම්පාදෙතීති අත්ථො.
එවං පීතිසොමනස්සජාතො විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො යදා නගරං පිණ්ඩාය පවිසති, තදා අඤ්ඤෙනපි ඛිත්තො ලෙඩ්ඩු ථෙරස්ස කායෙ නිපතති, අඤ්ඤෙනපි ඛිත්තො දණ්ඩො තස්සෙව කායෙ නිපතති. සො භින්නෙන පත්තෙන විහාරං පවිසිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡති. සත්ථා තං ඔවදති ‘‘අධිවාසෙහි, ත්වං බ්රාහ්මණ, අධිවාසෙහි, ත්වං බ්රාහ්මණ, යස්ස ¶ ඛො, ත්වං බ්රාහ්මණ, කම්මස්ස විපාකෙන බහූනි වස්සසහස්සානි නිරයෙ පච්චෙය්යාසි, තස්ස, ත්වං බ්රාහ්මණ, කම්මස්ස විපාකං දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිසංවෙදෙසී’’ති. අථ ථෙරො අනොධිසො සබ්බසත්තෙසු මෙත්තචිත්තං උපට්ඨපෙත්වා –
‘‘දිසාපි ¶ මෙ ධම්මකථං සුණන්තු, දිසාපි මෙ යුඤ්ජන්තු බුද්ධසාසනෙ;
දිසාපි මෙ තෙ මනුජෙ භජන්තු, යෙ ධම්මමෙවාදපයන්ති සන්තො.
‘‘දිසා හි මෙ ඛන්තිවාදානං, අවිරොධප්පසංසිනං;
සුණන්තු ධම්මං කාලෙන, තඤ්ච අනුවිධීයන්තු.
‘‘න හි ජාතු සො මමං හිංසෙ, අඤ්ඤං වා පන කඤ්චි නං;
පප්පුය්ය පරමං සන්තිං, රක්ඛෙය්ය තසථාවරෙ.
‘‘උදකඤ්හි නයන්ති නෙත්තිකා, උසුකාරා දමයන්ති තෙජනං;
දාරුං දමයන්ති තච්ඡකා, අත්තානං දමයන්ති පණ්ඩිතා.
‘‘දණ්ඩෙනෙකෙ දමයන්ති, අඞ්කුසෙභි කසාහි ච;
අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන, අහං දන්තොම්හි තාදිනා.
‘‘අහිංසකොති ¶ මෙ නාමං, හිංසකස්ස පුරෙ සතො;
අජ්ජාහං සච්චනාමොම්හි, න නං හිංසාමි කඤ්චි නං.
‘‘චොරො අහං පුරෙ ආසිං, අඞ්ගුලිමාලොති විස්සුතො;
වුය්හමානො මහොඝෙන, බුද්ධං සරණමාගමං.
‘‘ලොහිතපාණි පුරෙ ආසිං, අඞ්ගුලිමාලොති විස්සුතො;
සරණගමනං පස්ස, භවනෙත්ති සමූහතා.
‘‘තාදිසං කම්මං කත්වාන, බහුං දුග්ගතිගාමිනං;
ඵුට්ඨො කම්මවිපාකෙන, අනණො භුඤ්ජාමි භොජනං.
‘‘පමාදමනුයුඤ්ජන්ති, බාලා දුම්මෙධිනො ජනා;
අප්පමාදඤ්ච මෙධාවී, ධනං සෙට්ඨංව රක්ඛති.
‘‘මා පමාදමනුයුඤ්ජෙථ, මා කාමරතිසන්ථවං;
අප්පමත්තො හි ඣායන්තො, පප්පොති පරමං සුඛං.
‘‘ස්වාගතං ¶ නාපගතං, නෙතං දුම්මන්තිතං මම;
සවිභත්තෙසු ධම්මෙසු, යං සෙට්ඨං තදුපාගමං.
‘‘ස්වාගතං නාපගතං, නෙතං දුම්මන්තිතං මම;
තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.
‘‘අරඤ්ඤෙ රුක්ඛමූලෙ වා, පබ්බතෙසු ගුහාසු වා;
තත්ථ තත්ථෙව අට්ඨාසිං, උබ්බිග්ගමනසො තදා.
‘‘සුඛං ¶ සයාමි ඨායාමි, සුඛං කප්පෙමි ජීවිතං;
අහත්ථපාසො මාරස්ස, අහො සත්ථානුකම්පිතො.
‘‘බ්රහ්මජච්චො පුරෙ ආසිං, උදිච්චො උභතො අහු.
සොජ්ජ පුත්තො සුගතස්ස, ධම්මරාජස්ස සත්ථුනො.
‘‘වීතතණ්හො අනාදානො, ගුත්තද්වාරො සුසංවුතො;
අඝමූලං වධිත්වාන, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො.
‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;
ඔහිතො ගරුකො භාරො, භවනෙත්ති සමූහතා’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
තත්ථ දිසාපීති මය්හං දිසාපි අමිත්තා පච්චත්ථිකාපි යෙ මං එවං උපවදන්ති ‘‘යථා මයං අඞ්ගුලිමාලස්ස වසෙන ඤාතිවියොගදුක්ඛපරෙතා දුක්ඛං පාපුණාම, එවං අඞ්ගුලිමාලොපි දුක්ඛං පාපුණාතූ’’ති. මෙ ධම්මකථං සුණන්තූති මයා සත්ථු සන්තිකෙ සුතං චතුසච්චධම්මපටිසංයුත්තං කථං සුණන්තු ¶ . යුඤ්ජන්තූති සුත්වා ච තදත්ථාය පටිපජ්ජන්තු. තෙ මනුජෙ භජන්තූති තාදිසෙ සප්පුරිසෙ කල්යාණමිත්තෙ භජන්තු සෙවන්තු. යෙ ධම්මමෙවාදපයන්ති සන්තොති යෙ සප්පුරිසා කුසලධම්මමෙව, උත්තරිමනුස්සධම්මමෙව, නිබ්බත්තිතලොකුත්තරධම්මමෙව ච ආදපෙන්ති සමාදපෙන්ති ගණ්හාපෙන්ති.
ඛන්තිවාදානන්ති අධිවාසනඛන්තිමෙව වදන්තානං තතො එව අවිරොධප්පසංසිනන්ති කෙනචි අවිරොධභූතාය මෙත්තාය එව පසංසනසීලානං. සුණන්තු ධම්මං ¶ කාලෙනාති යුත්තප්පයුත්තකාලෙ තෙසං සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තු. තඤ්ච අනුවිධීයන්තූති තඤ්ච යථාසුතං ධම්මං සම්මදෙව උග්ගහිත්වා අනුකරොන්තු ධම්මානුධම්මං පටිපජ්ජන්තූති අත්ථො.
න හි ජාතු සො මමං හිංසෙති සො මය්හං දිසො පච්චත්ථිකො ජාතු, එකංසෙනෙව මං න හිංසෙ, න බාධෙය්ය. අඤ්ඤං වා පන කඤ්චි නන්ති න කෙවලං මංයෙව, අඤ්ඤං වාපි කඤ්චි සත්තං න හිංසෙය්ය, පප්පුය්ය පරමං සන්තින්ති, පරමං උත්තමං සන්තිං නිබ්බානං පාපුණෙය්ය, පාපුණිත්වා ච රක්ඛෙය්ය තසථාවරෙති සබ්බෙ ච සත්තෙ පරමාය රක්ඛාය රක්ඛෙය්ය, සිස්සං පුත්තං විය පරිපාලෙය්යාති අත්ථො.
එවං ථෙරො ඉමාහි ගාථාහි පරෙ පාපතො පරිමොචෙන්තො පරිත්තකිරියං නාම කත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පකාසෙන්තො ‘‘උදකං හී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ පථවියා ථලට්ඨානං ඛණිත්වා නින්නට්ඨානං පූරෙත්වා මාතිකං වා කත්වා රුක්ඛදොණිං වා ඨපෙත්වා අත්තනා ඉච්ඡිකිච්ඡිතට්ඨානං උදකං ¶ නෙන්තීති නෙත්තිකා, උදකහාරිනො. තෙජනන්ති කණ්ඩං. ඉදං වුත්තං හොති – නෙත්තිකා අත්තනො රුචියා උදකං නයන්ති, උසුකාරාපි තාපෙත්වා වඞ්කාභාවං හරන්තා තෙජනං උසුං දමයන්ති, උජුකං කරොන්ති, තච්ඡකාපි නෙමිආදීනං අත්ථාය තච්ඡන්තා දාරුං දමයන්ති අත්තනො රුචියා උජුං වා වඞ්කං වා කරොන්ති. එවං එත්තකං ආරම්මණං කත්වා පණ්ඩිතා සප්පඤ්ඤා අරියමග්ගං උප්පාදෙන්තා අත්තානං දමෙන්ති, අරහත්තප්පත්තා පන එකන්තදන්තා නාම හොන්තීති.
ඉදානි පුරිසදම්මසාරථිනා සත්ථාරා අත්තනො දමිතාකාරං කතඤ්ඤුතඤ්ච පකාසෙන්තො ‘‘දණ්ඩෙනෙකෙ’’තිආදිකා පඤ්ච ගාථා අභාසි. තත්ථ දණ්ඩෙනෙකෙ දමයන්තීති රාජරාජමහාමත්තාදයො දණ්ඩෙන, හත්ථිඅස්සාදිනා බලකායෙන ච පච්චත්ථිකාදිකෙ දමෙන්ති, ගොපාලාදයො ච ගාවාදිකෙ දණ්ඩෙන යට්ඨියා දමෙන්ති. හත්ථාචරියා හත්ථිං අඞ්කුසෙහි, අස්සාචරියා අස්සෙ කසාහි ච දමෙන්ති. අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන, අහං දන්තොම්හි තාදිනාති අහං පන ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවප්පත්තෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන විනා එව දණ්ඩෙන, විනා සත්ථෙන, නිහිතදණ්ඩනිහිතසත්ථභාවෙන දන්තො දමිතො නිබ්බිසෙවනො ගතො අම්හි.
අහිංසකොති ¶ ¶ මෙ නාමං, හිංසකස්ස පුරෙ සතොති සත්ථාරා සමාගමතො පුබ්බෙ හිංසකස්ස මෙ සමානස්ස අහිංසකොති නාමමත්තං අහොසි. අජ්ජාහන්ති ඉදානි පනාහං ‘‘අහිංසකො’’ති සච්චනාමො අවිතථනාමො අම්හි. තස්මා න නං හිංසාමි කඤ්චිපි සත්තං න හිංසාමි න බාධෙමි, නන්ති නිපාතමත්තං.
විස්සුතොති ‘‘පාණාතිපාතී ලුද්දො ලොහිතපාණී’’තිආදිනා පඤ්ඤාතො. මහොඝෙනාති කාමොඝාදිනා මහතා ඔඝෙන, තස්ස ඔඝස්ස විච්ඡෙදකරං බුද්ධං සරණං බුද්ධසඞ්ඛාතං සරණං අගමං උපගච්ඡිං.
ලොහිතපාණීති පාණමතිපාතනෙන පරෙසං ලොහිතෙන රුහිරෙන මක්ඛිතපාණි. සරණගමනං පස්සාති මහප්ඵලං මම සරණගමනං පස්සාති අත්තානමෙවාලපති.
තාදිසං කම්මන්ති අනෙකසතපුරිසවධං දාරුණං තථාරූපං පාපකම්මං. ඵුට්ඨො කම්මවිපාකෙනාති පුබ්බෙ කතස්ස පාපකම්මස්ස විපාකෙන ඵුට්ඨො, සබ්බසො පහීනකම්මො විපාකමත්තං පච්චනුභොන්තො. අථ වා ඵුට්ඨො කම්මවිපාකෙනාති උපනිස්සයභූතස්ස කුසලකම්මස්ස ඵලභූතෙන ලොකුත්තරමග්ගෙන, ලොකුත්තරකම්මස්සෙව වා ඵලෙන විමුත්තිසුඛෙන ඵුට්ඨො. සබ්බසො කිලෙසානං ඛීණත්තා අනණො භුඤ්ජාමි භොජනං, භොජනාපදෙසෙන චත්තාරොපි පච්චයෙ වදති.
ඉදානි පුබ්බෙ අත්තනො පමාදවිහාරං ගරහාමුඛෙන ¶ පච්ඡා අප්පමාදපටිපත්තිං පසංසන්තො තත්ථ ච පරෙසං උස්සාහං ජනෙන්තො ‘‘පමාදමනුයුඤ්ජන්තී’’තිආදිකා ගාථා අභාසි. තත්ථ බාලාති බාල්යෙන සමන්නාගතා ඉධලොකපරලොකත්ථං අජානන්තා. දුම්මෙධිනොති නිප්පඤ්ඤා, තෙ පමාදෙ ආදීනවං අපස්සන්තා පමාදං අනුයුඤ්ජන්ති පවත්තෙන්ති, පමාදෙනෙව කාලං වීතිනාමෙන්ති. මෙධාවීති ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො පන පණ්ඩිතො කුලවංසාගතං සෙට්ඨං උත්තමං සත්තරතනධනං විය අප්පමාදං රක්ඛති. යථා හි ‘‘උත්තමං ධනං නිස්සාය භොගසම්පත්තිං පාපුණිස්සාම, පුත්තදාරං පොසෙස්සාම, සුගතිමග්ගං සොධෙස්සාමා’’ති ධනෙ ආනිසංසං පස්සන්තා ධනං රක්ඛන්ති; එවං පණ්ඩිතොපි ‘‘අප්පමාදං නිස්සාය පඨමජ්ඣානාදීනි පටිලභිස්සාමි ¶ , මග්ගඵලානි පාපුණිස්සාමි, තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා සම්පාදෙස්සාමී’’ති අප්පමාදෙ ආනිසංසං පස්සන්තො ධනං සෙට්ඨංව අප්පමාදං රක්ඛතීති අත්ථො.
මා පමාදන්ති පමාදං මා අනුයුඤ්ජෙථ පමාදෙන කාලං මා වීතිනාමයිත්ථ. කාමරතිසන්ථවන්ති ¶ වත්ථුකාමෙසු, කිලෙසකාමෙසු ච රතිසඞ්ඛාතං තණ්හාසන්ථවම්පි මා අනුයුඤ්ජෙථ මා වින්දිත්ථ මා පටිලභිත්ථ. අප්පමත්තො හීති උපට්ඨිතසතිතාය අප්පමත්තො පුග්ගලො ඣායන්තො ඣායනප්පසුතො පරමං උත්තමං නිබ්බානසුඛං පාපුණාති.
ස්වාගතං නාපගතන්ති යං තදා මම සත්ථු සන්තිකෙ ආගතං ආගමනං, සත්ථු වා තස්මිං මහාවනෙ ආගමනං, තං ස්වාගතං ස්වාගමනං නාපගතං, අත්ථතො අපෙතං විගතං න හොති. නෙතං දුම්මන්තිතං මමාති යං තදා මයා ‘‘සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති මන්තිතං, ඉදම්පි මම න දුම්මන්තිතං, සුමන්තිතමෙව. කස්මා? සවිභත්තෙසු ධම්මෙසූති සාවජ්ජානවජ්ජාදිවසෙන පකාරතො විභත්තෙසු ධම්මෙසු යං සෙට්ඨං උත්තමං පවරං නිබ්බානං. තදුපාගමං තදෙව උපගච්ඡින්ති අත්ථො.
‘‘තදා පුථුජ්ජනකාලෙ පයොගාසයවිපන්නතාය අරඤ්ඤාදීසු දුක්ඛං විහාසිං, ඉදානි පයොගාසයසම්පන්නතාය තත්ථ සුඛං විහරාමී’’ති සුඛවිහාරභාවඤ්චෙව ‘‘පුබ්බෙ ජාතිමත්තෙන බ්රාහ්මණො, ඉදානි සත්ථු ඔරසපුත්තතාය බ්රාහ්මණො’’ති පරමත්ථබ්රාහ්මණභාවඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘අරඤ්ඤෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුඛං සයාමීති සයන්තොපි සුඛං සුඛෙන නිදුක්ඛෙන චිත්තුත්රාසාදීනං අභාවෙන චෙතොදුක්ඛරහිතො සයාමි. ඨායාමීති ඨාමි ¶ . අහත්ථපාසො මාරස්සාති කිලෙසමාරාදීනං අගොචරො. අහො සත්ථානුකම්පිතොති සත්ථාරානුකම්පිතො අහො.
බ්රහ්මජච්චොති බ්රාහ්මණජාතිකො. උදිච්චො උභතොති මාතිතො ච පිතිතො ච උභතො උදිතො සංසුද්ධගහණිකො. සෙසං තත්ථ තත්ථ වුත්තනයමෙව.
අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. අනුරුද්ධත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
පහාය ¶ මාතාපිතරොතිආදිකා ආයස්මතො අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ විභවසම්පන්නො කුටුම්බිකො හුත්වා නිබ්බත්ති. සො එකදිවසං විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා සතසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස භගවතො සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ භගවතො, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ¶ ච උත්තමානි වත්ථානි දත්වා පණිධානමකාසි. සත්ථාපිස්ස අනන්තරායෙන සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. සොපි තත්ථ පුඤ්ඤානි කරොන්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ නිට්ඨිතෙ සත්තයොජනිකෙ සුවණ්ණචෙතියෙ අනෙකසහස්සෙහි දීපරුක්ඛෙහි දීපකපල්ලිකාහි ච ‘‘දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස උපනිස්සයපච්චයො හොතූ’’ති උළාරං දීපපූජං අකාසි.
එවං යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ බාරාණසියං කුටුම්බිකගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ නිට්ඨිතෙ යොජනිකෙ කනකථූපෙ බහූ කංසපාතියො කාරෙත්වා සප්පිමණ්ඩස්ස පූරෙත්වා මජ්ඣෙ එකෙකං ගුළපිණ්ඩං ඨපෙත්වා මුඛවට්ටියා මුඛවට්ටිං ඵුසාපෙන්තො චෙතියං පරික්ඛිපාපෙත්වා අත්තනා එකං මහතිං කංසපාතිං කාරෙත්වා සප්පිමණ්ඩස්ස පූරෙත්වා සහස්සවට්ටියො ජාලාපෙත්වා සීසෙ ඨපෙත්වා සබ්බරත්තිං චෙතියං අනුපරියායි.
එවං තස්මිම්පි අත්තභාවෙ යාවජීවං කුසලං කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ බාරාණසියංයෙව දුග්ගතකුලෙ නිබ්බත්ති, අන්නභාරොතිස්ස නාමං අහොසි. සො සුමනසෙට්ඨිස්ස නාම ගෙහෙ කම්මං කරොන්තො ජීවති. සො එකදිවසං උපරිට්ඨං නාම පච්චෙකබුද්ධං නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ගන්ධමාදනපබ්බතතො ආකාසෙනාගන්ත්වා බාරාණසීනගරද්වාරෙ ඔතරිත්වා චීවරං ¶ පාරුපිත්වා නගරෙ පිණ්ඩාය පවිසන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො පත්තං ගහෙත්වා අත්තනො අත්ථාය ඨපිතං එකං භාගභත්තං පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස දාතුකාමො ආරභි. භරියාපිස්ස අත්තනො භාගභත්තං තත්ථෙව ¶ පක්ඛිපි. සො තං නෙත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. පච්චෙකබුද්ධො තං ගහෙත්වා අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. තං දිස්වා රත්තිං සුමනසෙට්ඨිස්ස ඡත්තෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘අහො දානං පරමදානං, උපරිට්ඨෙ, සුප්පතිට්ඨිත’’න්ති මහාසද්දෙන අනුමොදි. තං සුත්වා සුමනසෙට්ඨි ‘‘එවං දෙවතාය අනුමොදිතං ඉදමෙව උත්තමදාන’’න්ති චින්තෙත්වා තත්ථ පත්තිං යාචි. අන්නභාරො පන තස්ස පත්තිං අදාසි. තෙන පසන්නචිත්තො සුමනසෙට්ඨි තස්ස සහස්සං දත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය තුය්හං සහත්ථෙන කම්මකරණකිච්චං නත්ථි, පතිරූපං ගෙහං කත්වා නිච්චං වසාහී’’ති ආහ.
යස්මා නිරොධතො වුට්ඨිතස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස දින්නපිණ්ඩපාතො තංදිවසමෙව උළාරතරවිපාකො හොති, තස්මා තංදිවසං සුමනසෙට්ඨි රඤ්ඤො සන්තිකං ගච්ඡන්තො තං ගහෙත්වා අගමාසි. රාජා පන තං ආදරවසෙන ඔලොකෙසි. සෙට්ඨි ‘‘මහාරාජ, අයං ඔලොකෙතබ්බයුත්තොයෙවා’’ති වත්වා තදා ¶ තෙන කතපුඤ්ඤං අත්තනාපිස්ස සහස්සං දින්නභාවං කථෙසි. තං සුත්වා රාජා තුස්සිත්වා සහස්සං දත්වා අසුකස්මිං නාම ඨානෙ ගෙහං කත්වා වසා’’ති ගෙහට්ඨානමස්ස ආණාපෙසි. තස්ස තං ඨානං සොධාපෙන්තස්ස මහන්තියො නිධිකුම්භියො උට්ඨහිංසු. තා දිස්වා සො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා සබ්බං ධනං උද්ධරාපෙත්වා රාසිකතං දිස්වා ‘‘එත්තකං ධනං ඉමස්මිං නගරෙ කස්ස ගෙහෙ අත්ථී’’ති? ‘‘න කස්සචි, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි අයං අන්නභාරො ඉමස්මිං නගරෙ මහාධනසෙට්ඨි නාම හොතූ’’ති තංදිවසමෙව තස්ස සෙට්ඨිඡත්තං උස්සාපෙසි.
සො තතො පට්ඨාය යාවජීවං කුසලකම්මං කත්වා තතො චුතො දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුනගරෙ සුක්කොදනසක්කස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, අනුරුද්ධොතිස්ස නාමං අහොසි. සො මහානාමස්ස සක්කස්ස කනිට්ඨභාතා, සත්ථු චූළපිතු පුත්තො පරමසුඛුමාලො මහාපුඤ්ඤො තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු අලඞ්කතනාටකිත්ථීහි පරිවුතො දෙවො විය සම්පත්තිං අනුභවන්තො සුද්ධොදනමහාරාජෙන උස්සාහිතෙහි සක්යරාජූහි සත්ථු පරිවාරත්ථං පෙසිතෙහි භද්දියකුමාරාදීහි අනුපියම්බවනෙ විහරන්තං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා අන්තොවස්සෙයෙව දිබ්බචක්ඛුං නිබ්බත්තෙත්වා, පුන ¶ ධම්මසෙනාපතිස්ස සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා චෙතියරට්ඨෙ පාචීනවංසදායං ගන්ත්වා සමණධම්මං කරොන්තො සත්තමහාපුරිසවිතක්කෙ විතක්කෙත්වා අට්ඨමං ජානිතුං නාසක්ඛි. තස්ස තං පවත්තිං ඤත්වා සත්ථා අට්ඨමං මහාපුරිසවිතක්කං කථෙත්වා ¶ චතුපච්චයසන්තොසභාවනාරාමපටිමණ්ඩිතං මහාඅරියවංසපටිපදං දෙසෙති. සො දෙසනානුසාරෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාපරිවාරං අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.1.421-433) –
‘‘සුමෙධං භගවන්තාහං, ලොකජෙට්ඨං නරාසභං;
වූපකට්ඨං විහරන්තං, අද්දසං ලොකනායකං.
‘‘උපගන්ත්වාන සම්බුද්ධං, සුමෙධං ලොකනායකං;
අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, බුද්ධසෙට්ඨමයාචහං.
‘‘අනුකම්ප මහාවීර, ලොකජෙට්ඨ නරාසභ;
පදීපං තෙ පදස්සාමි, රුක්ඛමූලම්හි ඣායතො.
‘‘අධිවාසෙසි සො ධීරො, සයම්භූ වදතං වරො;
දුමෙසු විනිවිජ්ඣිත්වා, යන්තං යොජියහං තදා.
‘‘සහස්සවට්ටිං පාදාසිං, බුද්ධස්ස ලොකබන්ධුනො;
සත්තාහං පජ්ජලිත්වාන, දීපා වූපසමිංසු මෙ.
‘‘තෙන ¶ චිත්තප්පසාදෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, විමානමුපපජ්ජහං.
‘‘උපපන්නස්ස දෙවත්තං, බ්යම්හං ආසි සුනිම්මිතං;
සමන්තතො පජ්ජලති, දීපදානස්සිදං ඵලං.
‘‘සමන්තා යොජනසතං, විරොචෙසිමහං තදා;
සබ්බෙ දෙවෙ අභිභොමි, දීපදානස්සිදං ඵලං.
‘‘තිංසකප්පානි දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං;
න මං කෙචීතිමඤ්ඤන්ති, දීපදානස්සිදං ඵලං.
‘‘අට්ඨවීසතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං;
දිවා රත්තිඤ්ච පස්සාමි, සමන්තා යොජනං තදා.
‘‘සහස්සලොකං ¶ ඤාණෙන, පස්සාමි සත්ථු සාසනෙ;
දිබ්බචක්ඛුමනුප්පත්තො, දීපදානස්සිදං ඵලං.
‘‘සුමෙධො නාම සම්බුද්ධො, තිංසකප්පසහස්සිතො;
තස්ස දීපො මයා දින්නො, විප්පසන්නෙන චෙතසා.
‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අථ නං සත්ථා අපරභාගෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං දිබ්බචක්ඛුකානං යදිදං අනුරුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.180, 192).
සො විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදී විහරන්තො එකදිවසං අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිසොමනස්සජාතො උදානවසෙන ‘‘පහාය මාතාපිතරො’’තිආදිකා ගාථා අභාසි. කෙචි පන ‘‘ථෙරස්ස පබ්බජ්ජං අරහත්තප්පත්තිඤ්ච පකාසෙන්තෙහි සඞ්ගීතිකාරෙහි ආදිතො චතස්සො ගාථා භාසිතා. තතො පරා ථෙරස්ස අරියවංසපටිපත්තියා ආරාධිතචිත්තෙන භගවතා භාසිතා. ඉතරා සබ්බාපි තෙන තෙන කාරණෙන ථෙරෙනෙව භාසිතා’’ති වදන්ති. ඉති සබ්බථාපි ඉමා ගාථා ථෙරෙන භාසිතාපි, ථෙරං උද්දිස්ස භාසිතාපි ථෙරස්ස චෙතා ගාථාති වෙදිතබ්බා. සෙය්යථිදං –
‘‘පහාය මාතාපිතරො, භගිනී ඤාතිභාතරො;
පඤ්ච කාමගුණෙ හිත්වා, අනුරුද්ධොව ඣායති.
‘‘සමෙතො නච්චගීතෙහි, සම්මතාළප්පබොධනො;
න තෙන සුද්ධිමජ්ඣගං, මාරස්ස විසයෙ රතො.
‘‘එතඤ්ච ¶ සමතික්කම්ම, රතො බුද්ධස්ස සාසනෙ;
සබ්බොඝං සමතික්කම්ම, අනුරුද්ධොව ඣායති.
‘‘රූපා සද්දා රසා ගන්ධා, ඵොට්ඨබ්බා ච මනොරමා;
එතෙ ච සමතික්කම්ම, අනුරුද්ධොව ඣායති.
‘‘පිණ්ඩපාතමතික්කන්තො, එකො අදුතියො මුනි;
එසති පංසුකූලානි අනුරුද්ධො අනාසවො.
‘‘විචිනී ¶ අග්ගහී ධොවි, රජයී ධාරයී මුනි;
පංසුකූලානි මතිමා, අනුරුද්ධො අනාසවො.
‘‘මහිච්ඡො ච අසන්තුට්ඨො, සංසට්ඨො යො ච උද්ධතො;
තස්ස ධම්මා ඉමෙ හොන්ති, පාපකා සංකිලෙසිකා.
‘‘සතො ච හොති අප්පිච්ඡො, සන්තුට්ඨො අවිඝාතවා;
පවිවෙකරතො විත්තො, නිච්චමාරද්ධවීරියො.
‘‘තස්ස ¶ ධම්මා ඉමෙ හොන්ති, කුසලා බොධිපක්ඛිකා;
අනාසවො ච සො හොති, ඉති වුත්තං මහෙසිනා.
‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, සත්ථා ලොකෙ අනුත්තරො;
මනොමයෙන කායෙන, ඉද්ධියා උපසඞ්කමි.
‘‘යදා මෙ අහු සඞ්කප්පො, තතො උත්තරි දෙසයි;
නිප්පපඤ්චරතො බුද්ධො, නිප්පපඤ්චමදෙසයි.
‘‘තස්සාහං ධම්මමඤ්ඤාය, විහාසිං සාසනෙ රතො;
තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.
‘‘පඤ්චපඤ්ඤාසවස්සානි, යතො නෙසජ්ජිකො අහං;
පඤ්චවීසතිවස්සානි, යතො මිද්ධං සමූහතං.
‘‘නාහු අස්සාසපස්සාසා, ඨිතචිත්තස්ස තාදිනො;
අනෙජො සන්තිමාරබ්භ, චක්ඛුමා පරිනිබ්බුතො.
‘‘අසල්ලීනෙන චිත්තෙන, වෙදනං අජ්ඣවාසයි;
පජ්ජොතස්සෙව නිබ්බානං, විමොක්ඛො චෙතසො අහු.
‘‘එතෙ පච්ඡිමකා දානි, මුනිනො ඵස්සපඤ්චමා;
නාඤ්ඤෙ ධම්මා භවිස්සන්ති, සම්බුද්ධෙ පරිනිබ්බුතෙ.
‘‘නත්ථි දානි පුනාවාසො, දෙවකායස්මි ජාලිනි;
වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.
‘‘යස්ස ¶ ¶ මුහුත්තෙන සහස්සධා, ලොකො සංවිදිතො සබ්රහ්මකප්පො;
වසී ඉද්ධිගුණෙ චුතූපපාතෙ, කාලෙ පස්සති දෙවතා ස භික්ඛු.
‘‘අන්නභාරො පුරෙ ආසිං, දලිද්දො ඝාසහාරකො;
සමණං පටිපාදෙසිං, උපරිට්ඨං යසස්සිනං.
‘‘සොම්හි සක්යකුලෙ ජාතො, අනුරුද්ධොති මං විදූ;
උපෙතො නච්චගීතෙහි, සම්මතාළප්පබොධනො.
‘‘අථද්දසාසිං ¶ සම්බුද්ධං, සත්ථාරං අකුතොභයං;
තස්මිං චිත්තං පසාදෙත්වා, පබ්බජිං අනගාරියං.
‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, යත්ථ මෙ වුසිතං පුරෙ;
තාවතිංසෙසු දෙවෙසු, අට්ඨාසිං සක්කජාතියා.
‘‘සත්තක්ඛත්තුං මනුස්සින්දො, අහං රජ්ජමකාරයිං;
චාතුරන්තො විජිතාවී, ජම්බුසණ්ඩස්ස ඉස්සරො;
අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන, ධම්මෙන අනුසාසයිං.
‘‘ඉතො සත්ත තතො සත්ත, සංසාරානි චතුද්දස;
නිවාසමභිජානිස්සං, දෙවලොකෙ ඨිතො තදා.
‘‘පඤ්චඞ්ගිකෙ සමාධිම්හි, සන්තෙ එකොදිභාවිතෙ;
පටිප්පස්සද්ධිලද්ධම්හි, දිබ්බචක්ඛු විසුජ්ඣි මෙ.
‘‘චුතූපපාතං ජානාමි, සත්තානං ආගතිං ගතිං;
ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, ඣානෙ පඤ්චඞ්ගිකෙ ඨිතො.
‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා…පෙ… භවනෙත්ති සමූහතා.
‘‘වජ්ජීනං වෙළුවගාමෙ, අහං ජීවිතසඞ්ඛයා;
හෙට්ඨතො වෙළුගුම්බස්මිං, නිබ්බායිස්සං අනාසවො’’ති.
තත්ථ ¶ පහායාති පජහිත්වා. මාතාපිතරොති මාතරඤ්ච පිතරඤ්ච. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – යථා අඤ්ඤෙ කෙචි ඤාතිපාරිජුඤ්ඤෙන වා භොගපාරිජුඤ්ඤෙන වා අභිභූතා පබ්බජන්ති, පබ්බජිතා ච කිච්චන්තරපසුතා විහරන්ති, න එවං මයං. මයං පන මහන්තං ඤාතිපරිවට්ටං, මහන්තඤ්ච භොගක්ඛන්ධං පහාය කාමෙසු නිරපෙක්ඛා පබ්බජිතාති. ඣායතීති ආරම්මණූපනිජ්ඣානං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානඤ්චාති, දුවිධම්පි ඣානං අනුයුත්තො විහරති.
සමෙතො නච්චගීතෙහීති නච්චෙහි ච ගීතෙහි ච සමඞ්ගීභූතො, නච්චානි පස්සන්තො ගීතානි සුණන්තොති ¶ අත්ථො. ‘‘සම්මතො’’ති ච පඨන්ති, නච්චගීතෙහි පූජිතොති අත්ථො. සම්මතාළප්පබොධනොති සම්මතාළසද්දෙහි පච්චූසකාලෙ පබොධෙතබ්බො. න තෙන සුද්ධිමජ්ඣගන්ති තෙන කාමභොගෙන සංසාරසුද්ධිං නාධිගච්ඡිං. මාරස්ස විසයෙ රතොති කිලෙසමාරස්ස විසයභූතෙ කාමගුණෙ රතො. ‘‘කිලෙසමාරස්ස විසයභූතෙන කාමගුණභොගෙන සංසාරසුද්ධි හොතී’’ති එවංදිට්ඨිකො අහුත්වාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එතඤ්ච සමතික්කම්මා’’තිආදි. තත්ථ එතන්ති එතං පඤ්චවිධම්පි කාමගුණං. සමතික්කම්මාති සමතික්කමිත්වා, අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩෙත්වාති අත්ථො. සබ්බොඝන්ති කාමොඝාදිකං සබ්බම්පි ඔඝං.
පඤ්ච කාමගුණෙ සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘රූපා සද්දා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ¶ මනොරමාති ලොභනීයට්ඨෙන මනං රමයන්තීති මනොරමා, මනාපියාති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘කතමෙ පඤ්ච මනාපියා රූපා, මනාපියා සද්දා’’තිආදි (ම. නි. 3.328 අත්ථතො සමානං).
පිණ්ඩපාතමතික්කන්තොති පිණ්ඩපාතග්ගහණං අතික්කන්තො, පිණ්ඩපාතග්ගහණතො නිවත්තෙන්තොති අත්ථො. එකොති එකාකී අපච්ඡාසමණො. අදුතියොති නිත්තණ්හො. තණ්හා හි පුරිසස්ස දුතියො නාම. යථාහ ‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො’’ති (ඉතිවු. 15, 105; මහානි. 191). එසතීති පරියෙසති.
විචිනීති එසන්තොව තත්ථ තත්ථ සඞ්කාරකූටාදිකෙ පංසුකූලුප්පත්තිට්ඨානෙ විචිනි. අග්ගහීති විචිනිත්වා අසුචිමක්ඛිතම්පි අජිගුච්ඡන්තො ගණ්හි. ධොවීති, වික්ඛාලෙසි. රජයීති ධොවිත්වා ගහිතං සිබ්බිත්වා කප්පියරජනෙන රජයි. ධාරයීති රජිත්වා කප්පබින්දුං දත්වා ධාරෙසි, නිවාසෙසි චෙව පාරුපි ච.
ඉදානි ¶ පාචීනවංසදායෙ සත්ථාරා දින්නඔවාදං තස්ස ච අත්තනා මත්ථකප්පත්තභාවං දීපෙන්තො ‘‘මහිච්ඡො ච අසන්තුට්ඨො’’තිආදිකා ගාථා අභාසි. තත්ථ මහිච්ඡොති මහතියා පච්චයිච්ඡාය සමන්නාගතො, උළාරුළාරෙ බහූ ච පච්චයෙ ඉච්ඡන්තොති අත්ථො. අසන්තුට්ඨොති නිස්සන්තුට්ඨො, යථාලාභසන්තොසාදිනා සන්තොසෙන විරහිතො. සංසට්ඨොති ගිහීහි චෙව පබ්බජිතෙහි ච අනනුලොමිකෙන සංසග්ගෙන සංසට්ඨො. උද්ධතොති උක්ඛිත්තො. තස්සාති ‘‘මහිච්ඡො’’තිආදිනා වුත්තපුග්ගලස්ස. ධම්මාති මහිච්ඡතා අසන්තොසො, සංසට්ඨතා වික්ඛෙපොති ඊදිසා. ලාමකට්ඨෙන පාපකා. සංකිලෙසිකාති තස්ස චිත්තස්ස මලීනභාවකරණතො සංකිලෙසිකා ධම්මා හොන්ති.
සතො ¶ ච හොති අප්පිච්ඡොති යදා පනායං පුග්ගලො කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තො භජන්තො පයිරුපාසන්තො සද්ධම්මං සුණන්තො යොනිසො මනසි කරොන්තො සතිමා ච මහිච්ඡතං පහාය අප්පිච්ඡො ච හොති. අසන්තොසං පහාය සන්තුට්ඨො, චිත්තස්ස විඝාතකරං වික්ඛෙපං පහාය අවිඝාතවා අවික්ඛිත්තො සමාහිතො, ගණසඞ්ගණිකං පහාය පවිවෙකරතො, විවෙකාභිරතියා නිබ්බිදාය ධම්මපීතියා විත්තො සුමනො තුට්ඨචිත්තො, සබ්බසො කොසජ්ජපහානෙන ආරද්ධවීරියො.
තස්ස එවං අප්පිච්ඡතාදිගුණසමන්නාගතස්ස ඉමෙ සතිපට්ඨානාදයො සත්තතිංසප්පභෙදා තිවිධවිපස්සනාසඞ්ගහා කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන කුසලා, මග්ගපරියාපන්නා බොධිපක්ඛිකා ධම්මා හොන්ති. සො තෙහි සමන්නාගතො සබ්බසො ආසවානං ඛෙපනෙන අග්ගමග්ගක්ඛණතො පට්ඨාය අනාසවො ච හොති. ඉති එවං වුත්තං මහෙසිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන පාචීනවංසදායෙ මහාපුරිසවිතක්කෙ මත්ථකං පාපනවසෙනාති අධිප්පායො.
මම ¶ සඞ්කප්පමඤ්ඤායාති ‘‘අපිච්ඡස්සායං, භික්ඛවෙ, ධම්මො, නායං ධම්මො මහිච්ඡස්සා’’තිආදිනා (අ. නි. 8.30) මහාපුරිසවිතක්කවසෙන ආරද්ධං, තෙ ච මත්ථකං පාපෙතුං අසමත්ථභාවෙන ඨිතං මම සඞ්කප්පං ජානිත්වා. මනොමයෙනාති මනොමයෙන විය, මනසා නිම්මිතසදිසෙන පරිණාමිතෙනාති අත්ථො. ඉද්ධියාති ‘‘අයං කායො ඉදං චිත්තං විය හොතූ’’ති එවං පවත්තඅධිට්ඨානිද්ධියා.
යදා ¶ මෙ අහු සඞ්කප්පොති යස්මිං කාලෙ මය්හං ‘‘කීදිසො නු ඛො අට්ඨමො මහාපුරිසවිතක්කො’’ති පරිවිතක්කො අහොසි. තතො මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය ඉද්ධියා උපසඞ්කමීති යොජනා. උත්තරි දෙසයීති ‘‘නිප්පපඤ්චාරාමස්සායං, භික්ඛවෙ, ධම්මො නිප්පපඤ්චරතිනො, නායංධම්මො පපඤ්චාරාමස්ස පපඤ්චරතිනො’’ති (අ. නි. 8.30) ඉමමට්ඨමං මහාපුරිසවිතක්කං පූරෙන්තො උපරි දෙසයි. තං පන දෙසිතං ධම්මං දෙසෙන්තො ආහ ‘‘නිප්පපඤ්චරතො බුද්ධො, නිප්පපඤ්චමදෙසයී’’ති. පපඤ්චා නාම රාගාදයො කිලෙසා, තෙසං වූපසමතාය, තදභාවතො ච ලොකුත්තරධම්මා නිප්පපඤ්චා නාම. තස්මිං නිප්පපඤ්චෙ රතො අභිරතො සම්මාසම්බුද්ධො යථා තං පාපුණාමි, තථා තාදිසං ධම්මං අදෙසයි, සාමුක්කංසිකං චතුසච්චධම්මදෙසනං පකාසයීති අත්ථො.
තස්සාහං ධම්මමඤ්ඤායාති තස්සා සත්ථු දෙසනාය ධම්මං ජානිත්වා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජන්තො විහාසිං සික්ඛත්තයසඞ්ගහෙ සාසනෙ රතො අභිරතො හුත්වාති අත්ථො.
සත්ථාරා ¶ අත්තනො සමාගමං තෙන සාධිතමත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය ආරද්ධවීරියතං, කායෙ අනපෙක්ඛතාය සෙය්යසුඛපස්සසුඛානං පරිච්චාගං, අප්පමිද්ධකාලතො පට්ඨාය ආරද්ධවීරියතඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්චපඤ්ඤාසවස්සානී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ යතො නෙසජ්ජිකො අහන්ති යතො පට්ඨාය ‘‘යොගානුකූලතා කම්මට්ඨානපරියුට්ඨිතසප්පුරිසචරියා සල්ලෙඛවුත්තී’’ති එවමාදිගුණෙ දිස්වා නෙසජ්ජිකො අහොසිං තානි පඤ්චපඤ්ඤාස වස්සානි. යතො මිද්ධං සමූහතන්ති යතො පට්ඨාය මයා නිද්දා පරිච්චත්තා තානි පඤ්චවීසතිවස්සානි. ‘‘ථෙරස්ස පඤ්චපඤ්ඤාසාය වස්සෙසු නෙසජ්ජිකස්ස සතො ආදිතො පඤ්චවීසතිවස්සානි නිද්දා නාහොසි, තතො පරං සරීරකිලමථෙන පච්ඡිමයාමෙ නිද්දා අහොසී’’ති වදන්ති.
‘‘නාහු අස්සාසපස්සාසා’’ තිආදිකා තිස්සො ගාථා සත්ථු පරිනිබ්බානකාලෙ භික්ඛූහි ‘‘කිං භගවා පරිනිබ්බුතො’’ති පුට්ඨො පරිනිබ්බානභාවං පවෙදෙන්තො ආහ. තත්ථ නාහු අස්සාසපස්සාසා, ඨිතචිත්තස්ස තාදිනොති ¶ අනුලොමපටිලොමතො අනෙකාකාරවොකාරා සබ්බා සමාපත්තියො ¶ සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය සබ්බපච්ඡා චතුත්ථජ්ඣානෙ ඨිතචිත්තස්ස තාදිනො බුද්ධස්ස භගවතො අස්සාසපස්සාසා නාහු නාහෙසුන්ති අත්ථො. එතෙන යස්මා චතුත්ථජ්ඣානං සමාපන්නස්ස කායසඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්ති. කායසඞ්ඛාරාති ච අස්සාසපස්සාසා වුච්චන්ති, තස්මා චතුත්ථජ්ඣානක්ඛණතො පට්ඨාය අස්සාසපස්සාසා නාහෙසුන්ති දස්සෙති. තණ්හාසඞ්ඛාතාය එජාය අභාවතො අනෙජො, සමාධිස්මිං ඨිතත්තා වා අනෙජො. සන්තිමාරබ්භාති අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං ආරබ්භ පටිච්ච සන්ධාය. චක්ඛුමාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා. පරිනිබ්බුතොති පරිනිබ්බායි. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – නිබ්බානාරම්මණචතුත්ථජ්ඣානඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තදනන්තරමෙව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතොති.
අසල්ලීනෙනාති අලීනෙන අසංකුටිතෙන සුවිකසිතෙනෙව චිත්තෙන. වෙදනං අජ්ඣවාසයීති සතො සම්පජානො හුත්වා මාරණන්තිකං වෙදනං අධිවාසෙසි, න වෙදනානුවත්තී හුත්වා ඉතො චිතො ච සම්පරිවත්ති. පජ්ජොතස්සෙව නිබ්බානං, විමොක්ඛො චෙතසො අහූති යථා තෙලඤ්ච පටිච්ච, වට්ටිඤ්ච පටිච්ච පජ්ජලන්තො පජ්ජොතො පදීපො තෙසං පරික්ඛයෙ නිබ්බායති. නිබ්බුතො ච කත්ථචි ගන්ත්වා න තිට්ඨති, අඤ්ඤදත්ථු අන්තරධායති, අදස්සනමෙව ගච්ඡති; එවං කිලෙසාභිසඞ්ඛාරෙ නිස්සාය පවත්තමානො ඛන්ධසන්තානො තෙසං පරික්ඛයෙ නිබ්බායති, නිබ්බුතො ච කත්ථචි ගන්ත්වා න තිට්ඨති, අඤ්ඤදත්ථු අන්තරධායති, අදස්සනමෙව ගච්ඡතීති දස්සෙති. තෙන වුත්තං ‘‘නිබ්බන්ති ධීරා යථායං පදීපො’’ති (ඛු. පා. 6.15), ‘‘අච්චී යථා වාතවෙගෙන ඛිත්තා’’ති (සු. නි. 1080) ච ආදි.
එතෙති ¶ පරිනිබ්බානක්ඛණෙ සත්ථු සන්තානෙ පවත්තමානානං ධම්මානං අත්තනො පච්චක්ඛතාය වුත්තං. පච්ඡිමකා තතො පරං චිත්තුප්පාදාභාවතො. දානීති එතරහි. ඵස්සපඤ්චමාති ඵස්සපඤ්චමකානං ධම්මානං පාකටභාවතො වුත්තං. තථා හි චිත්තුප්පාදකථායම්පි ඵස්සපඤ්චමකාව ආදිතො වුත්තා. අඤ්ඤෙ ධම්මාති සහ නිස්සයෙන අඤ්ඤෙ චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, න පරිනිබ්බානචිත්තචෙතසිකා. නනු තෙපි න භවිස්සන්තෙවාති? සච්චං න භවිස්සන්ති, ආසඞ්කාභාවතො පන තෙ සන්ධාය ‘‘න භවිස්සන්තී’’ති න වත්තබ්බමෙව. ‘‘ඉතරෙ පන සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං විය භවිස්සන්ති නු ඛො’’ති සියා ආසඞ්කාති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං ‘‘නාඤ්ඤෙ ධම්මා භවිස්සන්තී’’ති වුත්තං.
නත්ථි ¶ දානි පුනාවාසො, දෙවකායස්මි ජාලිනීති, එත්ථ ජාලිනීති ¶ දෙවතං ආලපති, දෙවතෙ දෙවකායස්මිං දෙවසමූහෙ උපපජ්ජනවසෙන පුන ආවාසො ආවසනං ඉදානි මය්හං නත්ථීති අත්ථො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘වික්ඛීණො’’තිආදිනා. සා කිර දෙවතා පුරිමත්තභාවෙ ථෙරස්ස පාදපරිචාරිකා, තස්මා ඉදානි ථෙරං ජිණ්ණං වුද්ධං දිස්වා පුරිමසිනෙහෙන ආගන්ත්වා ‘‘තත්ථ චිත්තං පණිධෙහි, යත්ථ තෙ වුසිතං පුරෙ’’ති දෙවූපපත්තිං යාචි. අථ ‘‘දානි නත්ථී’’තිආදිනා ථෙරො තස්සා පටිවචනං අදාසි. තං සුත්වා දෙවතා විහතාසා තත්ථෙවන්තරධායි.
අථ ථෙරො වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා අත්තනො ආනුභාවං සබ්රහ්මචාරීනං පකාසෙන්තො ‘‘යස්ස මුහුත්තෙනා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යස්ස ඛීණාසවභික්ඛුනො මුහුත්තමත්තෙන එව සහස්සධා සහස්සප්පකාරො තිසහස්සිමහාසහස්සිපභෙදො, ලොකො සබ්රහ්මකප්පො සහබ්රහ්මලොකො, සංවිදිතො සම්මදෙව විදිතො ඤාතො පච්චක්ඛං කතො, එවං ඉද්ධිගුණෙ ඉද්ධිසම්පදාය චුතූපපාතෙ ච වසීභාවප්පත්තො සො භික්ඛු උපගතකාලෙ දෙවතා පස්සති, න තස්ස දෙවතානං දස්සනෙ පරිහානීති. ථෙරෙන කිර ජාලිනියා දෙවතාය පටිවචනදානවසෙන ‘‘නත්ථි දානී’’ති ගාථාය වුත්තාය භික්ඛූ ජාලිනිං අපස්සන්තා ‘‘කිං නු ඛො ථෙරො ධම්මාලපනවසෙන කිඤ්චි ආලපතී’’ති චින්තෙසුං. තෙසං චිත්තාචාරං ඤත්වා ථෙරො ‘‘යස්ස මුහුත්තෙනා’’ති ඉමං ගාථමාහ.
අන්නභාරො පුරෙති එවංනාමො පුරිමත්තභාවෙ. ඝාසහාරකොති ඝාසමත්තස්ස අත්ථාය භත්තිං කත්වා ජීවනකො. සමණන්ති සමිතපාපං. පටිපාදෙසින්ති පටිමුඛො හුත්වා පාදාසිං, පසාදෙන අභිමුඛො හුත්වා ආහාරදානං අදාසින්ති අධිප්පායො. උපරිට්ඨන්ති එවංනාමකං පච්චෙකබුද්ධං. යසස්සිනන්ති කිත්තිමන්තං පත්ථටයසං. ඉමාය ගාථාය යාව චරිමත්තභාවා උළාරසම්පත්තිහෙතුභූතං අත්තනො පුබ්බකම්මං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘සොම්හි සක්යකුලෙ ජාතො’’තිආදි.
ඉතො ¶ සත්තාති ඉතො මනුස්සලොකතො චවිත්වා දෙවලොකෙ දිබ්බෙන ආධිපච්චෙන සත්ත. තතො සත්තාති තතො දෙවලොකතො චවිත්වා මනුස්සලොකෙ චක්කවත්තිභාවෙන සත්ත. සංසාරානි චතුද්දසාති චතුද්දස භවන්තරසංසරණානි. නිවාසමභිජානිස්සන්ති පුබ්බෙනිවාසං අඤ්ඤාසිං. දෙවලොකෙ ¶ ඨිතො තදාති තඤ්ච ඛො න ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ, අපි ච ඛො යදා ඉතො අනන්තරාතීතෙ අත්තභාවෙ දෙවලොකෙ ඨිතො, තදා අඤ්ඤාසින්ති අත්ථො.
ඉදානි අත්තනා දිබ්බචක්ඛුඤාණචුතූපපාතඤාණානං අධිගතාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්චඞ්ගිකෙ’’තිආදිනා ද්වෙ ගාථා අභාසි. තත්ථ පඤ්චඞ්ගිකෙ සමාධිම්හීති අභිඤ්ඤාපාදකචතුත්ථජ්ඣානසමාධිම්හි. සො හි පීතිඵරණතා, සුඛඵරණතා, චෙතොඵරණතා, ආලොකඵරණතා ¶ , පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතත්තා පඤ්චඞ්ගිකො සමාධීති වුච්චති. සන්තෙති පටිපක්ඛවූපසමෙන අඞ්ගසන්තතාය ච සන්තෙ. එකොදිභාවිතෙති එකොදිභාවගතෙ, සුචිණ්ණෙ වසීභාවප්පත්තෙති අත්ථො. පටිප්පස්සද්ධිලද්ධම්හීති කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධියා ලද්ධෙ. දිබ්බචක්ඛු විසුජ්ඣි මෙති එවංවිධෙ සමාධිම්හි සම්පාදිතෙ මය්හං දිබ්බචක්ඛුඤාණං විසුජ්ඣි, එකාදසහි උපක්කිලෙසෙහි විමුත්තියා විසුද්ධං අහොසි.
චුතූපපාතං ජානාමීති සත්තානං චුතිඤ්ච උපපත්තිඤ්ච ජානාමි, ජානන්තො ච ‘‘ඉමෙ සත්තා අමුම්හා ලොකම්හා ආගන්ත්වා ඉධූපපන්නා, ඉමම්හා ච ලොකා ගන්ත්වා අමුම්හි ලොකෙ උපපජ්ජිස්සන්තී’’ති සත්තානං ආගතිං ගතිඤ්ච ජානාමි, ජානන්තො එව ච නෙසං ඉත්ථභාවං මනුස්සභාවං තතො අඤ්ඤථාභාවං අඤ්ඤථාතිරච්ඡානභාවඤ්ච උපපත්තිතො පුරෙතරමෙව ජානාමි. තයිදං සබ්බම්පි පඤ්චඞ්ගිකෙ සමාධිම්හි සම්පාදිතෙ එවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඣානෙ පඤ්චඞ්ගිකෙ ඨිතො’’ති. තත්ථ පඤ්චඞ්ගිකෙ ඣානෙ ඨිතො පතිට්ඨිතො හුත්වා එවං ජානාමීති අත්ථො.
එවං විජ්ජාත්තයං දස්සෙත්වා තප්පසඞ්ගෙන පුබ්බෙ දස්සිතම්පි තතියවිජ්ජං සහ කිච්චනිප්ඵත්තියා දස්සෙන්තො ‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා’’තිආදිනා ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ වජ්ජීනං වෙළුවගාමෙති වජ්ජිරට්ඨස්ස වෙළුවගාමෙ, වජ්ජිරට්ඨෙ යත්ථ පච්ඡිමවස්සං උපගච්ඡි වෙළුවගාමෙ. හෙට්ඨතො වෙළුගුම්බස්මින්ති තත්ථ අඤ්ඤතරස්ස වෙළුගුම්බස්ස හෙට්ඨා. නිබ්බායිස්සන්ති නිබ්බායිස්සාමි, අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිස්සාමීති අත්ථො.
අනුරුද්ධත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. පාරාපරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
සමණස්ස ¶ ¶ අහු චින්තාතිආදිකා ආයස්මතො පාරාපරියත්ථෙරස්ස ගාථා. ඉමස්ස වත්ථු හෙට්ඨා ආගතමෙව. තා ච ගාථා සත්ථරි ධරන්තෙ අත්තනො පුථුජ්ජනකාලෙ මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං නිග්ගණ්හනචින්තාය පකාසනවසෙන භාසිතා. ඉමා පන අපරභාගෙ සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ අත්තනො ච පරිනිබ්බානෙ උපට්ඨිතෙ තදා ආයතිඤ්ච භික්ඛූනං උද්ධම්මපටිපත්තියා පකාසනවසෙන භාසිතා. තත්ථ –
‘‘සමණස්ස ¶ අහු චින්තා, පුප්ඵිතම්හි මහාවනෙ;
එකග්ගස්ස නිසින්නස්ස, පවිවිත්තස්ස ඣායිනො’’ති. –
අයං ගාථා සඞ්ගීතිකාරෙහි ඨපිතා. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයොව. අයං පන සම්බන්ධො – සත්ථරි අග්ගසාවකෙසු එකච්චෙසු මහාථෙරෙසු ච පරිනිබ්බුතෙසු අතීතසත්ථුකෙ පාවචනෙ සුබ්බචෙසු සික්ඛාකාමෙසු භික්ඛූසු දුල්ලභෙසු, දුබ්බචෙසු මිච්ඡාපටිපත්තිබහුලෙසු භික්ඛූසු ච ජාතෙසු සුපුප්ඵිතෙ මහන්තෙ සාලවනෙ නිසින්නස්ස පවිවිත්තස්ස එකග්ගස්ස ඣායනසීලස්ස, සමිතපාපතාය සමණස්ස, පාරාපරියත්ථෙරස්ස පටිපත්තිං නිස්සාය චින්තා වීමංසා අහොසීති ඉතරා –
‘‘අඤ්ඤථා ලොකනාථම්හි, තිට්ඨන්තෙ පුරිසුත්තමෙ;
ඉරියං ආසි භික්ඛූනං, අඤ්ඤථා දානි දිස්සති.
‘‘සීතවාතපරිත්තාණං, හිරිකොපීනඡාදනං;
මත්තට්ඨියං අභුඤ්ජිංසු, සන්තුට්ඨා ඉතරීතරෙ.
‘‘පණීතං යදි වා ලූඛං, අප්පං වා යදි වා බහුං;
යාපනත්ථං අභුඤ්ජිංසු, අගිද්ධා නාධිමුච්ඡිතා.
‘‘ජීවිතානං පරික්ඛාරෙ, භෙසජ්ජෙ අථ පච්චයෙ;
න බාළ්හං උස්සුකා ආසුං, යථා තෙ ආසවක්ඛයෙ.
‘‘අරඤ්ඤෙ රුක්ඛමූලෙසු, කන්දරාසු ගුහාසු ච;
විවෙකමනුබ්රූහන්තා, විහංසු තප්පරායණා.
‘‘නීචා ¶ නිවිට්ඨා සුභරා, මුදූ අථද්ධමානසා;
අබ්යාසෙකා අමුඛරා, අත්ථචින්තාවසානුගා.
‘‘තතො පාසාදිකං ආසි, ගතං භුත්තං නිසෙවිතං;
සිනිද්ධා තෙලධාරාව, අහොසි ඉරියාපථො.
‘‘සබ්බාසවපරික්ඛීණා ¶ , මහාඣායී මහාහිතා;
නිබ්බුතා දානි තෙ ථෙරා, පරිත්තා දානි තාදිසා.
‘‘කුසලානඤ්ච ධම්මානං, පඤ්ඤාය ච පරික්ඛයා;
සබ්බාකාරවරූපෙතං, ලුජ්ජතෙ ජිනසාසනං.
‘‘පාපකානඤ්ච ධම්මානං, කිලෙසානඤ්ච යො උතු;
උපට්ඨිතා විවෙකාය, යෙ ච සද්ධම්මසෙසකා.
‘‘තෙ කිලෙසා පවඩ්ඪන්තා, ආවිසන්ති බහුං ජනං;
කීළන්ති මඤ්ඤෙ බාලෙහි, උම්මත්තෙහිව රක්ඛසා.
‘‘කිලෙසෙහාභිභූතා තෙ, තෙන තෙන විධාවිතා;
නරා කිලෙසවත්ථූසු, සසඞ්ගාමෙව ඝොසිතෙ.
‘‘පරිච්චජිත්වා සද්ධම්මං, අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි භණ්ඩරෙ;
දිට්ඨිගතානි අන්වෙන්තා, ඉදං සෙය්යොති මඤ්ඤරෙ.
‘‘ධනඤ්ච පුත්තං භරියඤ්ච, ඡඩ්ඩයිත්වාන නිග්ගතා;
කටච්ඡුභික්ඛහෙතූපි, අකිච්ඡානි නිසෙවරෙ.
‘‘උදරාවදෙහකං ¶ භුත්වා, සයන්තුත්තානසෙය්යකා;
කථා වඩ්ඪෙන්ති පටිබුද්ධා, යා කථා සත්ථුගරහිතා.
‘‘සබ්බකාරුකසිප්පානි, චිත්තිං කත්වාන සික්ඛරෙ;
අවූපසන්තා අජ්ඣත්තං, සාමඤ්ඤත්ථොතිඅච්ඡති.
‘‘මත්තිකං තෙලචුණ්ණඤ්ච, උදකාසනභොජනං;
ගිහීනං උපනාමෙන්ති, ආකඞ්ඛන්තා බහුත්තරං.
‘‘දන්තපොනං කපිත්ථඤ්ච, පුප්ඵං ඛාදනියානි ච;
පිණ්ඩපාතෙ ච සම්පන්නෙ, අම්බෙ ආමලකානි ච.
‘‘භෙසජ්ජෙසු ¶ යථා වෙජ්ජා, කිච්චාකිච්චෙ යථා ගිහී;
ගණිකාව විභූසායං, ඉස්සරෙ ඛත්තියා යථා.
‘‘නෙකතිකා වඤ්චනිකා, කූටසක්ඛී අපාටුකා;
බහූහි පරිකප්පෙහි, ආමිසං පරිභුඤ්ජරෙ.
‘‘ලෙසකප්පෙ පරියායෙ, පරිකප්පෙනුධාවිතා;
ජීවිකත්ථා උපායෙන, සඞ්කඩ්ඪන්ති බහුං ධනං.
‘‘උපට්ඨාපෙන්ති ¶ පරිසං, කම්මතො නො ච ධම්මතො;
ධම්මං පරෙසං දෙසෙන්ති, ලාභතො නො ච අත්ථතො.
‘‘සඞ්ඝලාභස්ස භණ්ඩන්ති, සඞ්ඝතො පරිබාහිරා;
පරලාභොපජීවන්තා, අහිරීකා න ලජ්ජරෙ.
‘‘නානුයුත්තා තථා එකෙ, මුණ්ඩා සඞ්ඝාටිපාරුතා;
සම්භාවනංයෙවිච්ඡන්ති, ලාභසක්කාරමුච්ඡිතා.
‘‘එවං නානප්පයාතම්හි, න දානි සුකරං තථා;
අඵුසිතං වා ඵුසිතුං, ඵුසිතං වානුරක්ඛිතුං.
‘‘යථා කණ්ටකට්ඨානම්හි, චරෙය්ය අනුපාහනො;
සතිං උපට්ඨපෙත්වාන, එවං ගාමෙ මුනී චරෙ.
‘‘සරිත්වා පුබ්බකෙ යොගී, තෙසං වත්තමනුස්සරං;
කිඤ්චාපි පච්ඡිමො කාලො, ඵුසෙය්ය අමතං පදං.
‘‘ඉදං වත්වා සාලවනෙ, සමණො භාවිතින්ද්රියො;
බ්රාහ්මණො පරිනිබ්බායී, ඉසි ඛීණපුනබ්භවො’’ති. –
ඉමා ගාථා ථෙරෙනෙව භාසිතා.
තත්ථ ඉරියං ආසි භික්ඛූනන්ති පුරිසුත්තමෙ ලොකනාථම්හි සම්මාසම්බුද්ධෙ තිට්ඨන්තෙ ධරන්තෙ එතරහි පටිපත්තිභාවතො. අඤ්ඤථා අඤ්ඤෙන පකාරෙන ¶ භික්ඛූනං ඉරියං චරිතං අහොසි යථානුසිට්ඨං පටිපත්තිභාවතො. අඤ්ඤථා දානි දිස්සතීති ඉදානි පන තතො අඤ්ඤථා භික්ඛූනං ඉරියං දිස්සති අයාථාවපටිපත්තිභාවතොති අධිප්පායො ¶ .
ඉදානි සත්ථරි ධරන්තෙ යෙනාකාරෙන භික්ඛූනං පටිපත්ති අහොසි, තං තාව දස්සෙතුං ‘‘සීතවාතපරිත්තාණ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ මත්තට්ඨියන්ති තං මත්තං පයොජනං. යාවදෙව සීතවාතපරිත්තාණං, යාවදෙව හිරීකොපීනපටිච්ඡාදනං කත්වා චීවරං පරිභුඤ්ජිංසු. කථං? සන්තුට්ඨා ඉතරීතරෙ යස්මිං තස්මිං හීනෙ පණීතෙ වා යථාලද්ධෙ පච්චයෙ සන්තොසං ආපන්නා.
පණීතන්ති උළාරං සප්පිආදිනා සංසට්ඨං, තදභාවෙන ලූඛං. අප්පන්ති, චතුපඤ්චාලොපමත්තම්පි. බහුං යාපනත්ථං අභුඤ්ජිංසූති පණීතං බහුං භුඤ්ජන්තාපි යාපනමත්තමෙව ආහාරං භුඤ්ජිංසු. තතො එව අගිද්ධා ගෙධං අනාපන්නා. නාධිමුච්ඡිතා න අජ්ඣොසිතා අක්ඛබ්භඤ්ජනං විය සාකටිකා, වණලෙපනං විය වණිනො අභුඤ්ජිංසු.
ජීවිතානං ¶ පරික්ඛාරෙ, භෙසජ්ජෙ අථ පච්චයෙපි ජීවිතානං පවත්තියා පරික්ඛාරභූතෙ භෙසජ්ජසඞ්ඛාතෙ පච්චයෙ ගිලානපච්චයෙ. යථා තෙති යථා තෙ පුරිමකා භික්ඛූ ආසවක්ඛයෙ උස්සුකා යුත්තා ආසුං, තථා තෙ රොගාභිභූතාපි ගිලානපච්චයෙ බාළ්හං අතිවිය උස්සුකා නාහෙසුන්ති අත්ථො.
තප්පරායණාති විවෙකපරායණා විවෙකපොණා. එවං චතූහි ගාථාහි චතුපච්චයසන්තොසං භාවනාභිරතිඤ්ච දස්සෙන්තෙන තෙසං අරියවංසපටිපදා දස්සිතා.
නීචාති ‘‘මයං පංසුකූලිකා පිණ්ඩපාතිකා’’ති අත්තුක්කංසනපරවම්භනානි අකත්වා නීචවුත්තිනො, නිවාතවුත්තිනොති අත්ථො. නිවිට්ඨාති සාසනෙ නිවිට්ඨසද්ධා. සුභරාති අප්පිච්ඡතාදිභාවෙන සුපොසා. මුදූති වත්තපටිපත්තියං සකලෙ ච බ්රහ්මචරියෙ මුදූ, සුපරිකම්මකතසුවණ්ණං විය විනියොගක්ඛමා. මුදූති වා අභාකුටිකා උත්තානමුඛා පුප්ඵිතමුඛෙන පටිසන්ථාරවුත්තිනො, සුතිත්ථං විය සුඛාවහාති වුත්තං හොති. අථද්ධමානසාති අකථිනචිත්තා ¶ තෙන සුබ්බචභාවමාහ. අබ්යාසෙකාති සතිවිප්පවාසාභාවතො කිලෙසබ්යාසෙකරහිතා, අන්තරන්තරා තණ්හාදිට්ඨිමානාදීහි අවොකිණ්ණාති අත්ථො. අමුඛරාති න මුඛරා, න මුඛෙන ඛරා වචීපාගබ්භියරහිතාති වා අත්ථො. අත්ථචින්තාවසානුගාති හිතචින්තාවසානුගාහිතචින්තාවසිකා, අත්තනො පරෙසඤ්ච හිතචින්තමෙව අනුපරිවත්තනකා.
තතොති තස්මා නීචවුත්තාදිහෙතු. පාසාදිකන්ති පසාදජනිකං පටිපත්තිං පස්සන්තානං සුණන්තානඤ්ච පසාදාවහං. ගතන්ති අභික්කන්තපටික්කන්තපරිවත්තනාදිගමනං. ගතන්ති වා කායවාචාපවත්ති. භුත්තන්ති චතුපච්චයපරිභොගො. නිසෙවිතන්ති ගොචරනිසෙවනං. සිනිද්ධා ¶ තෙලධාරාවාති යථා අනිවත්තිතා කුසලජනාභිසිඤ්චිතා සවන්තී තෙලධාරා අවිච්ඡින්නා සිනිද්ධා මට්ඨා දස්සනීයා පාසාදිකා හොති, එවං තෙසං ආකප්පසම්පන්නානං ඉරියාපථො අච්ඡිද්දො සණ්හො මට්ඨො දස්සනීයො පාසාදිකො අහොසි.
මහාඣායීති මහන්තෙහි ඣානෙහි ඣායනසීලා, මහන්තං වා නිබ්බානං ඣායන්තීති මහාඣායී. තතො එව මහාහිතා, මහන්තෙහි හිතෙහි සමන්නාගතාති අත්ථො. තෙ ථෙරාති තෙ යථාවුත්තප්පකාරා පටිපත්තිපරායණා ථෙරා ඉදානි පරිනිබ්බුතාති අත්ථො. පරිත්තා දානි තාදිසාති ඉදානි පච්ඡිමෙ කාලෙ තාදිසා තථාරූපා ථෙරා පරිත්තා අප්පකා කතිපයා එවාති වුත්තං හොති.
කුසලානඤ්ච ¶ ධම්මානන්ති විවට්ටස්ස උපනිස්සයභූතානං විමොක්ඛසම්භාරානං අනවජ්ජධම්මානං. පඤ්ඤාය චාති තථාරූපාය පඤ්ඤාය ච. පරික්ඛයාති අභාවතො අනුප්පත්තිතො. කාමඤ්චෙත්ථ පඤ්ඤාපි සියා අනවජ්ජධම්මා, බහුකාරභාවදස්සනත්ථං පනස්සා විසුං ගහණං යථා පුඤ්ඤඤාණසම්භාරාති. සබ්බාකාරවරූපෙතන්ති ආදිකල්යාණතාදීහි සබ්බෙහි ආකාරවරෙහි පකාරවිසෙසෙහි උපෙතං යුත්තං ජිනස්ස භගවතො සාසනං ලුජ්ජති විනස්සතීති අත්ථො.
පාපකානඤ්ච ධම්මානං, කිලෙසානඤ්ච යො උතූති කායදුච්චරිතාදීනං පාපධම්මානං ලොභාදීනඤ්ච කිලෙසානං යො උතු යො කාලො, සො අයං ¶ වත්තතීති වචනසෙසො. උපට්ඨිතා විවෙකාය, යෙ ච සද්ධම්මසෙසකාති යෙ පන එවරූපෙ කාලෙ කායචිත්තඋපධිවිවෙකත්ථාය උපට්ඨිතා ආරද්ධවීරියා, තෙ ච සෙසපටිපත්තිසද්ධම්මකා හොන්ති. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – සුවිසුද්ධසීලාචාරාපි සමානා ඉදානි එකච්චෙ භික්ඛූ ඉරියාපථසණ්ඨාපනං, සමථවිපස්සනාභාවනාවිධානං, මහාපලිබොධූපච්ඡෙදො, ඛුද්දකපලිබොධූපච්ඡෙදොති එවමාදිපුබ්බකිච්චං සම්පාදෙත්වා භාවනමනුයුඤ්ජන්ති. තෙ සෙසපටිපත්තිසද්ධම්මකා, පටිපත්තිං මත්ථකං පාපෙතුං න සක්කොන්තීති.
තෙ කිලෙසා පවඩ්ඪන්තාති යෙ භගවතො ඔරසපුත්තෙහි ච තදා පරික්ඛයං පරියාදානං ගමිතා කිලෙසා, තෙ එතරහි ලද්ධොකාසා භික්ඛූසු වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්තා. ආවිසන්ති බහුං ජනන්ති කල්යාණමිත්තරහිතං අයොනිසොමනසිකාරබහුලං අන්ධබාලජනං අභිභවිත්වා අවසං කරොන්තා ආවිසන්ති සන්තානං අනුපවිසන්ති. එවංභූතා ච තෙ කීළන්ති මඤ්ඤෙ බාලෙහි, උම්මත්තෙහිව රක්ඛසා, යථා නාම කෙළිසීලා රක්ඛසා භිසක්කරහිතෙ උම්මත්තෙ ආවිසිත්වා තෙ අනයබ්යසනං ආපාදෙන්තා තෙහි කීළන්ති, එවං තෙ කිලෙසා සම්මාසම්බුද්ධභිසක්කරහිතෙ අන්ධබාලෙ භික්ඛූ ආවිසිත්වා තෙසං දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදං අනත්ථං උප්පාදෙන්තා තෙහි සද්ධිං කීළන්ති මඤ්ඤෙ, කීළන්තා විය හොන්තීති අත්ථො.
තෙන ¶ තෙනාති තෙන තෙන ආරම්මණභාගෙන. විධාවිතාති විරූපං ධාවිතා අසාරුප්පවසෙන පටිපජ්ජන්තා. කිලෙසවත්ථූසූති පඨමං උප්පන්නං කිලෙසා පච්ඡා උප්පජ්ජනකානං කාරණභාවතො කිලෙසාව කිලෙසවත්ථූනි, තෙසු කිලෙසවත්ථූසු සමූහිතෙසු. සසඞ්ගාමෙව ඝොසිතෙති හිරඤ්ඤසුවණ්ණමණිමුත්තාදිකං ධනං විප්පකිරිත්වා ‘‘යං යං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදි යස්ස යස්ස හත්ථගතං, තං තං තස්ස තස්සෙව හොතූ’’ති එවං කාමඝොසනා සසඞ්ගාමඝොසනා නාම. තත්ථායමත්ථො ¶ – කිලෙසවත්ථූසු ‘‘යො යො කිලෙසො යං යං සත්තං ගණ්හාති අභිභවති, සො සො තස්ස තස්ස හොතූ’’ති කිලෙසසෙනාපතිනා මාරෙන සසඞ්ගාමෙ ඝොසිතෙ විය. තෙහි තෙහි කිලෙසෙහි අභිභූතා තෙ බාලපුථුජ්ජනා තෙන තෙන ආරම්මණභාගෙන විධාවිතා වොසිතාති.
තෙ ¶ එවං විධාවිතා කිං කරොන්තීති ආහ ‘‘පරිච්චජිත්වා සද්ධම්මං, අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි භණ්ඩරෙ’’ති. තස්සත්ථො – පටිපත්තිසද්ධම්මං ඡඩ්ඩෙත්වා ආමිසකිඤ්ජක්ඛහෙතු අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි භණ්ඩරෙ කලහං කරොන්තීති. දිට්ඨිගතානීති ‘‘විඤ්ඤාණමත්තමෙව අත්ථි, නත්ථෙව රූපධම්මා’’ති, ‘‘යථා පුග්ගලො නාම පරමත්ථතො නත්ථි, එවං සභාවධම්මාපි පරමත්ථතො නත්ථි, වොහාරමත්තමෙවා’’ති ච එවමාදීනි දිට්ඨිගතානි මිච්ඡාගාහෙ අන්වෙන්තා අනුගච්ඡන්තා ඉදං සෙය්යො ඉදමෙව සෙට්ඨං, අඤ්ඤං මිච්ඡාති මඤ්ඤන්ති.
නිග්ගතාති ගෙහතො නික්ඛන්තා. කටච්ඡුභික්ඛහෙතූපීති කටච්ඡුමත්තභික්ඛානිමිත්තම්පි. තං දදන්තස්ස ගහට්ඨස්ස අනනුලොමිකසංසග්ගවසෙන අකිච්චානි පබ්බජිතෙන අකත්තබ්බානි කම්මානි නිසෙවරෙ කරොන්ති.
උදරාවදෙහකං භුත්වාති ‘‘ඌනූදරො මිතාහාරො’’ති (ථෙරගා. 982; මි. ප. 6.5.10) වුත්තවචනං අචින්තෙත්වා උදරපූරං භුඤ්ජිත්වා. සයන්තුත්තානසෙය්යකාති ‘‘දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං කප්පෙති පාදෙ පාදං අච්චාධාය සතො සම්පජානො’’ති (අ. නි. 8.9; විභ. 519) වුත්තවිධානං අනනුස්සරිත්වා උත්තානසෙය්යකා සයන්ති. යා කථා සත්ථුගරහිතාති රාජකථාදිතිරච්ඡානකථං සන්ධාය වදති.
සබ්බකාරුකසිප්පානීති සබ්බෙහි වෙස්සාදීහි කාරුකෙහි කත්තබ්බානි භත්තතාලවණ්ටකරණාදීනි හත්ථසිප්පානි. චිත්තිං කත්වානාති සක්කච්චං සාදරං කත්වා. අවූපසන්තා අජ්ඣත්තන්ති කිලෙසවූපසමාභාවතො ගද්දුහනමත්තම්පි සමාධානාභාවතො ච අජ්ඣත්තං අවූපසන්තා, අවූපසන්තචිත්තාති අත්ථො. සාමඤ්ඤත්ථොති සමණධම්මො. අතිඅච්ඡතීති තෙසං ආජීවකිච්චපසුතතාය එකදෙසම්පි අඵුසනතො විසුංයෙව නිසීදති, අනල්ලීයතීති වුත්තං හොති.
මත්තිකන්ති ¶ පාකතිකං වා පඤ්චවණ්ණං වා ගිහීනං විනියොගක්ඛමං මත්තිකං. තෙලචුණ්ණඤ්චාති පාකතිකං, අභිසඞ්ඛතං වා තෙලඤ්ච චුණ්ණඤ්ච. උදකාසනභොජනන්ති උදකඤ්ච ආසනඤ්ච ¶ භොජනඤ්ච. ආකඞ්ඛන්තා බහුත්තරන්ති බහුං පිණ්ඩපාතාදිඋත්තරුත්තරං ආකඞ්ඛන්තා ‘‘අම්හෙහි මත්තිකාදීසු දින්නෙසු මනුස්සා දළ්හභත්තිකා හුත්වා බහුං උත්තරුත්තරං චතුපච්චයජාතං දස්සන්තී’’ති අධිප්පායෙන ගිහීනං උපනාමෙන්තීති අත්ථො.
දන්තෙ ¶ පුනන්ති සොධෙන්ති එතෙනාති දන්තපොනං, දන්තකට්ඨං. කපිත්ථන්ති කපිත්ථඵලං. පුප්ඵන්ති සුමනචම්පකාදිපුප්ඵං. ඛාදනීයානීති අට්ඨාරසවිධෙපි ඛජ්ජකවිසෙසෙ. පිණ්ඩපාතෙ ච සම්පන්නෙති වණ්ණාදිසම්පයුත්තෙ ඔදනවිසෙසෙ. ‘‘අම්බෙ ආමලකානි චා’’ති ච-සද්දෙන මාතුලුඞ්ගතාලනාළිකෙරාදිඵලානි අවුත්තානි සඞ්ගණ්හාති. සබ්බත්ථ ගිහීනං උපනාමෙන්ති ආකඞ්ඛන්තා බහුත්තරන්ති යොජනා.
භෙසජ්ජෙසු යථා වෙජ්ජාති ගිහීනං භෙසජ්ජප්පයොගෙසු යථා වෙජ්ජා, තථා භික්ඛූ පටිපජ්ජන්තීති අධිප්පායො. කිච්චාකිච්චෙ යථා ගිහීති ගහට්ඨානං ඛුද්දකෙ චෙව මහන්තෙ ච කිච්චෙ කත්තබ්බෙ ගිහී විය. ගණිකාව විභූසායන්ති අත්තනො සරීරස්ස විභූසනෙ රූපූපජීවිනියො විය. ඉස්සරෙ ඛත්තියා යථාති ඉස්සරෙ ඉස්සරියපවත්තනෙ යථා ඛත්තියා, එවං කුලපතී හුත්වා වත්තන්තීති අත්ථො.
නෙකතිකාති නිකතියං නියුත්තා, අමණිංයෙව මණිං, අසුවණ්ණංයෙව සුවණ්ණං කත්වා පටිරූපසාචියොගනිරතා. වඤ්චනිකාති කූටමානාදීහි විප්පලම්බකා. කූටසක්ඛීති අයාථාවසක්ඛිනො. අපාටුකාති වාමකා, අසංයතවුත්තීති අත්ථො. බහූහි පරිකප්පෙහීති යථාවුත්තෙහි අඤ්ඤෙහි ච බහූහි මිච්ඡාජීවප්පකාරෙහි.
ලෙසකප්පෙති කප්පියලෙසෙ කප්පියපටිරූපෙ. පරියායෙති, පච්චයෙසු පරියායස්ස යොගෙ. පරිකප්පෙති වඩ්ඪිආදිවිකප්පනෙ, සබ්බත්ථ විසයෙ භුම්මං. අනුධාවිතාති මහිච්ඡතාදීහි පාපධම්මෙහි අනුධාවිතා වොසිතා. ජීවිකත්ථා ජීවිකප්පයොජනා ආජීවහෙතුකා. උපායෙනාති පරිකථාදිනා උපායෙන පච්චයුප්පාදනනයෙන. සඞ්කඩ්ඪන්තීති සංහරන්ති.
උපට්ඨාපෙන්ති පරිසන්ති පරිසාය අත්තානං උපට්ඨපෙන්ති, යථා පරිසා අත්තානං උපට්ඨපෙන්ති, එවං පරිසං සඞ්ගණ්හන්තීති අත්ථො. කම්මතොති කම්මහෙතු. තෙ හි අත්තනො කත්තබ්බවෙය්යාවච්චනිමිත්තං උපට්ඨපෙන්ති. නො ච ධම්මතොති ධම්මනිමිත්තං නො ච උපට්ඨපෙන්ති. යො සත්ථාරා උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතාය පරිසාය සඞ්ගහො අනුඤ්ඤාතො, තෙන න සඞ්ගණ්හන්තීති අත්ථො. ලාභතොති ¶ ලාභහෙතු, ‘‘අය්යො ¶ බහුස්සුතො, භාණකො, ‘ධම්මකථිකො’ති එවං සම්භාවෙන්තො මහාජනො මය්හං ලාභසක්කාරෙ උපනයිස්සතී’’ති ¶ ඉච්ඡාචාරෙ ඨත්වා ලාභනිමිත්තං පරෙසං ධම්මං දෙසෙන්ති. නො ච අත්ථතොති යො සො විමුත්තායතනසීසෙ ඨත්වා සද්ධම්මං කථෙන්තෙන පත්තබ්බො අත්ථො, න තංදිට්ඨධම්මිකාදිභෙදහිතනිමිත්තං ධම්මං දෙසෙන්තීති අත්ථො.
සඞ්ඝලාභස්ස භණ්ඩන්තීති සඞ්ඝලාභහෙතු භණ්ඩන්ති ‘‘මය්හං පාපුණාති, න තුය්හ’’න්තිආදිනා කලහං කරොන්ති. සඞ්ඝතො පරිබාහිරාති, අරියසඞ්ඝතො බහිභූතා අරියසඞ්ඝෙ තදභාවතො. පරලාභොපජීවන්තාති සාසනෙ ලාභස්ස අන්ධබාලපුථුජ්ජනෙහි පරෙ සීලාදිගුණසම්පන්නෙ සෙක්ඛෙ උද්දිස්ස උප්පන්නත්තා තං පරලාභං, පරතො වා දායකතො ලද්ධබ්බලාභං උපජීවන්තා භණ්ඩනකාරකා භික්ඛූ පාපජිගුච්ඡාය අභාවතො අහිරිකා සමානා ච ‘‘මයං පරලාභං භුඤ්ජාම, පරපටිබද්ධජීවිකා’’තිපි න ලජ්ජරෙ න හිරීයන්ති.
නානුයුත්තාති සමණකරණෙහි ධම්මෙහි අනනුයුත්තා. තථාති යථා පුබ්බෙ වුත්තා බන්ධනකාරකාදයො, තථා. එකෙති එකච්චෙ. මුණ්ඩා සඞ්ඝාටිපාරුතාති කෙවලං මුණ්ඩිතකෙසතාය මුණ්ඩා පිලොතිකඛණ්ඩෙහි සඞ්ඝටිතට්ඨෙන ‘‘සඞ්ඝාටී’’ති ලද්ධනාමෙන චීවරෙන පාරුතසරීරා. සම්භාවනංයෙවිච්ඡන්ති, ලාභසක්කාරමුච්ඡිතාති ලාභසක්කාරාසාය මුච්ඡිතා අජ්ඣොසිතා හුත්වා, ‘‘පෙසලො ධුතවාදො බහුස්සුතො’’ති වා මධුරවචනමනුයුත්තා ‘‘අරියො’’ති ච කෙවලං සම්භාවනං බහුමානංයෙව ඉච්ඡන්ති එසන්ති, න තන්නිමිත්තෙ ගුණෙති අත්ථො.
එවන්ති ‘‘කුසලානඤ්ච ධම්මානං පඤ්ඤාය ච පරික්ඛයා’’ති වුත්තනයෙන. නානප්පයාතම්හීති නානප්පකාරෙ භෙදනධම්මෙ පයාතෙ සමකතෙ, නානප්පකාරෙන වා සංකිලෙසධම්මෙ පයාතුං පවත්තිතුං ආරද්ධෙ. න දානි සුකරං තථාති ඉදානි ඉමස්මිං දුල්ලභකල්යාණමිත්තෙ දුල්ලභසප්පායසද්ධම්මස්සවනෙ ච කාලෙ යථා සත්ථරි ධරන්තෙ අඵුසිතං අඵුට්ඨං, අනධිගතං ඣානවිපස්සනං ඵුසිතුං අධිගන්තුං, ඵුසිතං වා හානභාගියං ඨිතිභාගියමෙව වා අහුත්වා යථා විසෙසභාගියං හොති, තථා අනුරක්ඛිතුං පාලෙතුං සුකරං, තථා න සුකරං, තථා සම්පාදෙතුං න සක්කාති අත්ථො.
ඉදානි ¶ අත්තනො පරිනිබ්බානකාලස්ස ආසන්නත්තා සංඛිත්තෙන ඔවාදෙන සබ්රහ්මචාරිං ඔවදන්තො ‘‘යථා කණ්ටකට්ඨානම්හී’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යථා පුරිසො කෙනචිදෙව පයොජනෙන කණ්ටකනිචිතෙ පදෙසෙ අනුපාහනො විචරන්තො ‘‘මා මං කණ්ටකො විජ්ඣී’’ති ¶ සතිං උපට්ඨපෙත්වාව ¶ විචරති, එවං කිලෙසකණ්ටකනිචිතෙ ගොචරගාමෙ පයොජනෙන චරන්තො මුනි සතිං උපට්ඨපෙත්වාන සතිසම්පජඤ්ඤයුත්තො අප්පමත්තොව චරෙය්ය කම්මට්ඨානං අවිජහන්තොති වුත්තං හොති.
සරිත්වා පුබ්බකෙ යොගී, තෙසං වත්තමනුස්සරන්ති පුරිමකෙ යොගෙ භාවනාය යුත්තතාය යොගී ආරද්ධවිපස්සකෙ සරිත්වා තෙසං වත්තං ආගමානුසාරෙන සම්මාපටිපත්තිභාවනාවිධිං අනුස්සරන්තො ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා යථාපටිපජ්ජන්තො. කිඤ්චාපි පච්ඡිමො කාලොති යදිපායං අතීතසත්ථුකො චරිමො කාලො, තථාපි යථාධම්මමෙව පටිපජ්ජන්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙන්තො ඵුසෙය්ය අමතං පදං නිබ්බානං අධිගච්ඡෙය්ය.
ඉදං වත්වාති, යථාදස්සිතං සංකිලෙසවොදානෙසු ඉමං පටිපත්තිවිධිං කථෙත්වා. අයඤ්ච ඔසානගාථා සඞ්ගීතිකාරෙහි ථෙරස්ස පරිනිබ්බානං පකාසෙතුං වුත්තාති වෙදිතබ්බා.
පාරාපරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
වීසතිනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.