📜

17. තිංසනිපාතො

1. ඵුස්සත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

තිංසනිපාතෙ ¶ ¶ පාසාදිකෙ බහූ දිස්වාතිආදිකා ආයස්මතො ඵුස්සත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ එකස්ස මණ්ඩලිකරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ඵුස්සොති නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො ඛත්තියකුමාරෙහි සික්ඛිතබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො. උපනිස්සයසම්පන්නත්තා කාමෙසු අලග්ගචිත්තො අඤ්ඤතරස්ස මහාථෙරස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා භාවනං අනුයුඤ්ජන්තො ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපාදකං විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. අථෙකදිවසං පණ්ඩරගොත්තො නාම එකො තාපසො තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා නිසින්නො සම්බහුලෙ භික්ඛූ සීලාචාරසම්පන්නෙ සුසංවුතින්ද්රියෙ භාවිතකායෙ භාවිතචිත්තෙ දිස්වා පසන්නචිත්තො ‘‘සාධු වතායං පටිපත්ති ලොකෙ චිරං තිට්ඨෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කථං නු ඛො, භන්තෙ, අනාගතමද්ධානං භික්ඛූනං පටිපත්ති භවිස්සතී’’ති ථෙරං පුච්ඡි. තමත්ථං දස්සෙන්තො සඞ්ගීතිකාරා –

949.

‘‘පාසාදිකෙ බහූ දිස්වා, භාවිතත්තෙ සුසංවුතෙ;

ඉසි පණ්ඩරසගොත්තො, අපුච්ඡි ඵුස්සසව්හය’’න්ති. – ගාථං ආදිතො ඨපෙසුං;

තත්ථ ¶ පාසාදිකෙති අත්තනො පටිපත්තියා පසාදාරහෙ. බහූති සම්බහුලෙ. භාවිතත්තෙති සමථවිපස්සනාභාවනාහි භාවිතචිත්තෙ. සුසංවුතෙති සුට්ඨු සංවුතින්ද්රියෙ. ඉසීති තාපසො. පණ්ඩරසගොත්තොති පණ්ඩරස්ස නාම ඉසිනො වංසෙ ජාතත්තා තෙන සමානගොත්තො. ඵුස්සසව්හයන්ති ඵුස්සසද්දෙන අව්හාතබ්බං, ඵුස්සනාමකන්ති අත්ථො.

950.

‘‘කිං ¶ ඡන්දා කිමධිප්පායා, කිමාකප්පා භවිස්සරෙ;

අනාගතම්හි කාලම්හි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති. –

අයං ¶ තස්ස ඉසිනො පුච්ඡාගාථා.

තත්ථ කිං ඡන්දාති ඉමස්මිං සාසනෙ අනාගතෙ භික්ඛූ කීදිසච්ඡන්දා කීදිසාධිමුත්තිකා, කිං හීනාධිමුත්තිකා, උදාහු පණීතාධිමුත්තිකාති අත්ථො. කිමධිප්පායාති කීදිසාධිප්පායා කීදිසජ්ඣාසයා, කිං සංකිලෙසජ්ඣාසයා, උදාහු වොදානජ්ඣාසයාති අත්ථො. අථ වා ඡන්දා නාම කත්තුකම්යතා, තස්මා කීදිසී තෙසං කත්තුකම්යතාති අත්ථො. අධිප්පායො අජ්ඣාසයොයෙව. කිමාකප්පාති කීදිසාකප්පා. ආකප්පාති ච වෙසගහණාදිවාරිත්තචාරිත්තවන්තොති අත්ථො. භවිස්සරෙති භවිස්සන්ති. තං මෙති තං අනාගතෙ භික්ඛූනං ඡන්දාධිප්පායාකප්පභෙදං පුච්ඡිතො මය්හං අක්ඛාහි කථෙහීති ථෙරං අජ්ඣෙසති. තස්ස ථෙරො තමත්ථං ආචික්ඛන්තො සක්කච්චසවනෙ තාව නියොජෙතුං –

951.

‘‘සුණොහි වචනං මය්හං, ඉසි පණ්ඩරසව්හය;

සක්කච්චං උපධාරෙහි, ආචික්ඛිස්සාම්යනාගත’’න්ති. – ගාථමාහ;

තස්සත්ථො – භො පණ්ඩරනාම ඉසි, යං ත්වං මං පුච්ඡසි, තං තෙ අනාගතං ආචික්ඛිස්සාමි, ආචික්ඛතො පන මම වචනං සුණාහි අනාගතත්ථදීපනතො සංවෙගාවහතො ච සක්කච්චං උපධාරෙහීති.

අථ ථෙරො අනාගතංසඤාණෙන භික්ඛූනං භික්ඛුනීනඤ්ච භාවිනිං පවත්තිං යථාභූතං දිස්වා තස්ස ආචික්ඛන්තො –

952.

‘‘කොධනා උපනාහී ච, මක්ඛී ථම්භී සඨා බහූ;

ඉස්සුකී නානාවාදා ච, භවිස්සන්ති අනාගතෙ.

953.

‘‘අඤ්ඤාතමානිනො ධම්මෙ, ගම්භීරෙ තීරගොචරා;

ලහුකා අගරූ ධම්මෙ, අඤ්ඤමඤ්ඤමගාරවා.

954.

‘‘බහූ ආදීනවා ලොකෙ, උප්පජ්ජිස්සන්ත්යනාගතෙ;

සුදෙසිතං ඉමං ධම්මං, කිලෙසිස්සන්ති දුම්මතී.

955.

‘‘ගුණහීනාපි ¶ සඞ්ඝම්හි, වොහරන්තා විසාරදා;

බලවන්තො භවිස්සන්ති, මුඛරා අස්සුතාවිනො.

956.

‘‘ගුණවන්තොපි ¶ ¶ සඞ්ඝම්හි, වොහරන්තා යථාත්ථතො;

දුබ්බලා තෙ භවිස්සන්ති, හිරීමනා අනත්ථිකා.

957.

‘‘රජතං ජාතරූපඤ්ච, ඛෙත්තං වත්ථුමජෙළකං.

දාසිදාසඤ්ච දුම්මෙධා, සාදියිස්සන්ත්යනාගතෙ.

958.

‘‘උජ්ඣානසඤ්ඤිනො බාලා, සීලෙසු අසමාහිතා;

උන්නළා විචරිස්සන්ති, කලහාභිරතා මගා.

959.

‘‘උද්ධතා ච භවිස්සන්ති, නීලචීවරපාරුතා;

කුහා ථද්ධා ලපා සිඞ්ගී, චරිස්සන්ත්යරියා විය.

960.

‘‘තෙලසණ්ඨෙහි කෙසෙහි, චපලා අඤ්ජනක්ඛිකා;

රථියාය ගමිස්සන්ති, දන්තවණ්ණිකපාරුතා.

961.

‘‘අජෙගුච්ඡං විමුත්තෙහි, සුරත්තං අරහද්ධජං;

ජිගුච්ඡිස්සන්ති කාසාවං, ඔදාතෙසු සමුච්ඡිතා.

962.

‘‘ලාභකාමා භවිස්සන්ති, කුසීතා හීනවීරියා;

කිච්ඡන්තා වනපත්ථානි, ගාමන්තෙසු වසිස්සරෙ.

963.

‘‘යෙ යෙ ලාභං ලභිස්සන්ති, මිච්ඡාජීවරතා සදා;

තෙ තෙව අනුසික්ඛන්තා, භජිස්සන්ති අසංයතා.

964.

‘‘යෙ යෙ අලාභිනො ලාභං, න තෙ පුජ්ජා භවිස්සරෙ;

සුපෙසලෙපි තෙ ධීරෙ, සෙවිස්සන්ති න තෙ තදා.

965.

‘‘මිලක්ඛුරජනං රත්තං, ගරහන්තා සකං ධජං;

තිත්ථියානං ධජං කෙචි, ධාරිස්සන්ත්යවදාතකං.

966.

‘‘අගාරවො ච කාසාවෙ, තදා තෙසං භවිස්සති;

පටිසඞ්ඛා ච කාසාවෙ, භික්ඛූනං න භවිස්සති.

967.

‘‘අභිභූතස්ස දුක්ඛෙන, සල්ලවිද්ධස්ස රුප්පතො;

පටිසඞ්ඛා මහාඝොරා, නාගස්සාසි අචින්තියා.

968.

‘‘ඡද්දන්තො හි තදා දිස්වා, සුරත්තං අරහද්ධජං;

තාවදෙවභණී ගාථා, ගජො අත්ථොපසංහිතා.

969.

‘‘අනික්කසාවො කාසාවං, යො වත්ථං පරිධස්සති;

අපෙතො දමසච්චෙන, න සො කාසාවමරහති.

970.

‘‘යො ච වන්තකසාවස්ස, සීලෙසු සුසමාහිතො;

උපෙතො දමසච්චෙන, ස වෙ කාසාවමරහති.

971.

‘‘විපන්නසීලො ¶ දුම්මෙධො, පාකටො කාමකාරියො;

විබ්භන්තචිත්තො නිස්සුක්කො, න සො කාසාවමරහති.

972.

‘‘යො ච සීලෙන සම්පන්නො, වීතරාගො සමාහිතො;

ඔදාතමනසඞ්කප්පො, ස වෙ කාසාවමරහති.

973.

‘‘උද්ධතො උන්නළො බාලො, සීලං යස්ස න විජ්ජති;

ඔදාතකං අරහති, කාසාවං කිං කරිස්සති.

974.

‘‘භික්ඛූ ¶ ච භික්ඛුනියො ච, දුට්ඨචිත්තා අනාදරා;

තාදීනං මෙත්තචිත්තානං, නිග්ගණ්හිස්සන්ත්යනාගතෙ.

975.

‘‘සික්ඛාපෙන්තාපි ථෙරෙහි, බාලා චීවරධාරණං;

න සුණිස්සන්ති දුම්මෙධා, පාකටා කාමකාරියා.

976.

‘‘තෙ තථා සික්ඛිතා බාලා, අඤ්ඤමඤ්ඤං අගාරවා;

නාදියිස්සන්තුපජ්ඣායෙ, ඛළුඞ්කො විය සාරථිං.

977.

‘‘එවං අනාගතද්ධානං, පටිපත්ති භවිස්සති;

භික්ඛූනං භික්ඛුනීනඤ්ච, පත්තෙ කාලම්හි පච්ඡිමෙ.

978.

‘‘පුරා ආගච්ඡතෙ එතං, අනාගතං මහබ්භයං;

සුබ්බචා හොථ සඛිලා, අඤ්ඤමඤ්ඤං සගාරවා.

979.

‘‘මෙත්තචිත්තා කාරුණිකා, හොථ සීලෙසු සංවුතා;

ආරද්ධවීරියා පහිතත්තා, නිච්චං දළ්හපරක්කමා.

980.

‘‘පමාදං ¶ භයතො දිස්වා, අප්පමාදඤ්ච ඛෙමතො;

භාවෙථට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, ඵුසන්තා අමතං පද’’න්ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ කොධනාති කුජ්ඣනසීලා. භවිස්සන්ති අනාගතෙති සම්බන්ධො. කිං ථෙරස්ස කාලෙ තථා නාහෙසුන්ති? න නාහෙසුං. තදා පන කල්යාණමිත්තබහුලතාය ඔවාදකෙසු විඤ්ඤාපකෙසු සබ්රහ්මචාරීසු බහූසු විජ්ජමානෙසු කිලෙසෙසු බලවන්තෙසු පටිසඞ්ඛානබහුලතාය ච යෙභුය්යෙන භික්ඛූ අක්කොධනා අහෙසුං, ආයතිං තබ්බිපරියායෙ අතිකොධනා භවිස්සන්ති, තස්මා ‘‘අනාගතෙ’’ති වුත්තං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. උපනාහීති ආඝාතවත්ථූසු ආඝාතස්ස උපනය්හනසීලා උපනාහසම්භවතො වා උපනාහී. තත්ථ පුරිමකාලිකො බ්යාපාදො කොධො, අපරකාලිකො උපනාහො. සකිං පවත්තො වා දොසො කොධො, අනෙකක්ඛත්තුං පවත්තො උපනාහො. පරෙසං විජ්ජමානෙ ගුණෙ මක්ඛන්ති පුඤ්ජන්ති, තෙසං වා උදකපුඤ්ජනියා විය උදකස්ස මක්ඛො මක්ඛනං පුඤ්ජනං එතෙසං අත්ථීති මක්ඛී. අතිමානලක්ඛණො ථම්භො එතෙසං අත්ථීති ථම්භී. සඨාති ¶ අසන්තගුණවිභාවනලක්ඛණෙන සාඨෙය්යෙන සමන්නාගතා. ඉස්සුකීති පරසම්පත්තිඛිය්යනලක්ඛණාය ඉස්සාය සමන්නාගතා. නානාවාදාති අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධවාදා විරුද්ධදිට්ඨිකා, කලහකාරකා චාති අත්ථො.

අඤ්ඤාතමානිනො ධම්මෙ, ගම්භීරෙ තීරගොචරාති ගම්භීරෙ දුරොභාසෙ සද්ධම්මෙ අඤ්ඤාතෙ එව ‘‘ඤාතොති, දිට්ඨො’’ති එවං මානිනො, තතො එව තස්ස ඔරභාගෙ පවත්තිතාය ඔරිමතීරගොචරා. ලහුකාති ලහුසභාවා චපලා. අගරූ ධම්මෙති සද්ධම්මෙ ගාරවරහිතා. අඤ්ඤමඤ්ඤමගාරවාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්මිං අප්පතිස්සා, සඞ්ඝෙ සබ්රහ්මචාරීසු ච ගරුගාරවවිරහිතා. බහූ ආදීනවාති වුත්තප්පකාරා, වක්ඛමානා ච බහූ අනෙකදොසා අන්තරායා ¶ . ලොකෙති සත්තලොකෙ. උප්පජ්ජිස්සන්ත්යනාගතෙති අනාගතෙ පාතු භවිස්සන්ති. සුදෙසිතං ඉමං ධම්මන්ති, සම්මාසම්බුද්ධෙන සුට්ඨු අවිපරීතං ආදිකල්යාණාදිප්පකාරෙන දෙසිතං ඉමං ආගමසද්ධම්මං. කිලෙසිස්සන්තීති කිලිට්ඨං කිලෙසදූසිතං කරිස්සන්ති, ‘‘ආපත්තිං ‘අනාපත්තී’ති ගරුකාපත්තිං ‘ලහුකාපත්තී’’’තිආදිනා ¶ දුච්චරිතසංකිලෙසෙන අසද්ධම්මෙන සණ්හසුඛුමං රූපාරූපධම්මං පටික්ඛිපිස්සන්ති, දිට්ඨිසංකිලෙසෙන උභයත්රාපි තණ්හාසංකිලෙසෙන සංකිලෙසිස්සන්ති මලිනං කරිස්සන්ති. දුම්මතීති නිප්පඤ්ඤා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘භවිස්සන්ති, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ අනාගතමද්ධානං…පෙ… අභිධම්මකථං වෙදල්ලකථං කථෙන්තා කණ්හධම්මං ඔක්කමමානා න බුජ්ඣිස්සන්තී’’ති (අ. නි. 5.79).

ගුණහීනාති සීලාදිගුණවිරහිතා දුස්සීලා, අලජ්ජිනො ච. අථ වා ගුණහීනාති විනයවාරිත්තාදිගුණෙන හීනා ධම්මවිනයෙ අප්පකතඤ්ඤුනො. සඞ්ඝම්හීති සඞ්ඝමජ්ඣෙ. වොහරන්තාති කථෙන්තා, සඞ්ඝෙ විනිච්ඡයකථාය වත්තමානාය යංකිඤ්චි භණන්තා. විසාරදාති නිබ්භයා පගබ්භා. බලවන්තොති පක්ඛබලෙන බලවන්තො. මුඛරාති මුඛඛරා ඛරවාදිනො. අස්සුතාවිනොති න සුතවන්තො, කෙවලං ලාභසක්කාරසිලොකසන්නිස්සයෙන ගුණධරා හුත්වා ‘‘ධම්මං ‘අධම්මො’ති, අධම්මඤ්ච ‘ධම්මො’ති, විනයං ‘අවිනයො’ති, අවිනයඤ්ච ‘විනයො’’’ති එවං අත්තනා යථිච්ඡිතමත්ථං සඞ්ඝමජ්ඣෙ පතිට්ඨපෙන්තා බලවන්තො භවිස්සන්ති.

ගුණවන්තොති සීලාදිගුණසම්පන්නා. වොහරන්තා යථාත්ථතොති අත්ථානුරූපං, අවිපරීතත්ථං ‘‘ධම්මං ‘ධම්මො’ති, අධම්මං ‘අධම්මො’ති, විනයං ‘විනයො’ති අවිනයං ‘අවිනයො’’’ති එවං දීපෙන්තා. දුබ්බලා තෙ භවිස්සන්තීති පරිසායං අලජ්ජුස්සන්නතාය බලවිරහිතා තෙ භවිස්සන්ති, තෙසං වචනං න තිට්ඨිස්සති. හිරීමනා අනත්ථිකාති හිරීමන්තො කෙනචි අනත්ථිකා. තෙ හි ධම්මෙන වත්තුං සමත්ථාපි ¶ පාපජිගුච්ඡතාය අප්පකිච්චතාය ච කෙහිචි විරොධං අකරොන්තා අත්තනො වාදං පතිට්ඨාපෙතුං න වායමන්තා දිට්ඨාවිකම්මං වා අධිට්ඨානං වා අකත්වා තුණ්හී හොන්ති.

රජතන්ති රූපියං, තෙන කහාපණලොහමාසකාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං, තෙන මණිමුත්තාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො ‘‘අපදා වා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.34; 5.32; ඉතිවු. 90) විය. ‘‘රජතජාතරූපඤ්චා’’ති වා පාඨො. ඛෙත්තන්ති යත්ථ පුබ්බණ්ණාපරණ්ණං රුහති, තං ඛෙත්තං. තදත්ථං අකතභූමිභාගො වත්ථු. අජෙළකන්ති එළකා නාම අජායෙව, තෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා පසුජාතී අජා නාම. අජෙළකග්ගහණෙනෙව හෙත්ථ ගොමහිංසාදීනම්පි සඞ්ගහො කතො. දාසිදාසඤ්චාති දාසියො ච දාසෙ ¶ ච. දුම්මෙධාති අවිද්දසුනො ¶ , කප්පියාකප්පියං සාරුප්පාසාරුප්පං අජානන්තා අත්තනො අත්ථාය සාදියිස්සන්ති සම්පටිච්ඡිස්සන්ති.

උජ්ඣානසඤ්ඤිනොති පරෙ හෙට්ඨතො කත්වා ඔලොකනචිත්තා, අනුජ්ඣායිතබ්බට්ඨානෙපි වා උජ්ඣානසීලා. බාලාති දුච්චින්තිතචින්තනාදිනා බාලලක්ඛණෙන සමන්නාගතා, තතො එව සීලෙසු අසමාහිතා චතුපාරිසුද්ධිසීලෙසු න සමාහිතචිත්තා. උන්නළාති, සමුස්සිතතුච්ඡමානා. විචරිස්සන්තීති මානද්ධජං උක්ඛිපිත්වා විචරිස්සන්ති. කලහාභිරතා මගාති සාරම්භබහුලතාය කරණුත්තරියපසුතා කලහෙ එව අභිරතා මගසදිසා මිගා විය අත්තහිතාපෙක්ඛා ඝාසෙසනාභිරතා දුබ්බලවිහෙසපරාති අත්ථො.

උද්ධතාති උද්ධච්චෙන සමන්නාගතා චිත්තෙකග්ගතාරහිතා. නීලචීවරපාරුතාති අකප්පියරජනරත්තෙන නීලවණ්ණෙන චීවරෙන පාරුතා, තාදිසං චීවරං නිවාසෙත්වා චෙව පාරුපිත්වා ච විචරණකා. කුහාති සාමන්තජප්පනාදිනා කුහනවත්ථුනා කුහකා, අසන්තගුණසම්භාවනිච්ඡාය කොහඤ්ඤං කත්වා පරෙසං විම්හාපයා. ථද්ධාති කොධෙන මානෙන ච ථද්ධමානසා කක්ඛළහදයා. ලපාති ලපනකා කුහනවුත්තිකා, පසන්නමානසෙහි මනුස්සෙහි ‘‘කෙන, භන්තෙ, අය්යස්ස අත්ථො’’ති පච්චයදායකානං වදාපනකා, පයුත්තවාචාවසෙන, නිප්පෙසිකතාවසෙන ච පච්චයත්ථං ලපකාති වා අත්ථො. සිඞ්ගීති ‘‘තත්ථ කතමං සිඞ්ගං? යං සිඞ්ගං සිඞ්ගාරතා චාතුරතා චාතුරියං පරික්ඛතතා පාරික්ඛතිය’’න්ති (විභ. 852) එවං වුත්තෙහි සිඞ්ගසදිසෙහි පාකටකිලෙසෙහි සමන්නාගතා, සිඞ්ගාරචරිතාති අත්ථො. ‘‘අරියා වියා’’ති ඉදං ‘‘කුහා’’ති එතස්සෙව අත්ථදස්සනං. කුහකානඤ්හි අරියානමිව ඨිතභාවං දස්සෙන්තො අරියා විය විචරන්තීති ආහ.

තෙලසණ්ඨෙහීති ¶ සිත්ථකතෙලෙන වා උදකතෙලෙන වා ඔසණ්ඨිතෙහි. චපලාති කායමණ්ඩනපරික්ඛාරමණ්ඩනාදිනා චාපල්ලෙන යුත්තා. අඤ්ජනක්ඛිකාති අලඞ්කාරඤ්ජනෙන අඤ්ජිතනෙත්තා. රථියාය ගමිස්සන්තීති භික්ඛාචරියාය කුලූපසඞ්කමනාපදෙසෙහි, මහාරච්ඡාය ඉතො චිතො ච පරිබ්භමිස්සන්ති. දන්තවණ්ණිකපාරුතාති දන්තවණ්ණරත්තෙන චීවරෙන පාරුතසරීරා.

අජෙගුච්ඡන්ති ¶ අජිගුච්ඡිතබ්බං. විමුත්තෙහීති අරියෙහි. සුරත්තන්ති කප්පියරජනෙන සුට්ඨු රත්තං, අරහන්තානං බුද්ධාදීනං චිණ්ණතාය අරහද්ධජං ජිගුච්ඡිස්සන්ති කාසාවං. කස්මා? ඔදාතෙසු සමුච්ඡිතා ගෙධං ආපන්නා. දන්තවණ්ණපාරුපනස්ස හි ඉදං ¶ කාරණවචනං. තෙ හි සෙතකං සම්භාවෙන්තා ‘‘සබ්බෙන සබ්බං සෙතකෙ ගහිතෙ ලිඞ්ගපරිච්චාගො එව සියා’’ති දන්තවණ්ණං පාරුපන්ති.

ලාභකාමාති ලාභගිද්ධා. භික්ඛාචරියාසුපි කොසජ්ජයොගතො කුසීතා. සමණධම්මං කාතුං චිත්තස්ස උස්සාහාභාවෙන හීනවීරියා. කිච්ඡන්තාති, කිලමන්තා, වනපත්ථෙසු වසිතුං කිච්ඡන්තා කිලන්තචිත්තාති අත්ථො. ගාමන්තෙසූති ගාමන්තසෙනාසනෙසු ගාමසමීපෙසු සෙනාසනෙසු, ගාමද්වාරෙසු වා සෙනාසනෙසු. වසිස්සරෙති වසිස්සන්ති.

තෙ තෙව අනුසික්ඛන්තාති යෙ යෙ මිච්ඡාජීවප්පයොගෙන ලද්ධලාභා, තෙ තෙ එව පුග්ගලෙ අනුසික්ඛන්තා භමිස්සන්ති. භමිස්සන්තීති සයම්පි තෙ විය මිච්ඡාජීවෙන ලාභං උප්පාදෙතුං රාජකුලාදීනි සෙවන්තා පරිබ්භමිස්සන්ති. ‘‘භජිස්සන්තී’’ති වා පාඨො, සෙවිස්සන්තීති අත්ථො. අසංයතාති සීලසංයමරහිතා.

යෙ යෙ අලාභිනො ලාභන්ති යෙ යෙ භික්ඛූ මිච්ඡාජීවපරිවජ්ජනෙන අප්පපුඤ්ඤතාය ච ලාභස්ස පච්චයස්ස න ලාභිනො, තෙ පුජ්ජා පූජනීයා පාසංසා තදා අනාගතෙ කාලෙ න භවිස්සන්ති. සුපෙසලෙපි තෙ ධීරෙති ධිතිසම්පන්නතාය ධීරෙ සුට්ඨු පෙසලෙපි තෙ භික්ඛූ න සෙවිස්සන්ති, තදා අනාගතෙ තෙ ලාභිනො ලාභකාමාව භික්ඛූති අත්ථො.

මිලක්ඛුරජනං රත්තන්ති කාලකච්ඡකරජනෙන රත්තං. සමාසපදඤ්හෙතං, ගාථාසුඛත්ථං සානුනාසිකනිද්දෙසො. ගරහන්තා සකං ධජන්ති අත්තනො ධජභූතං කාසාවං ජිගුච්ඡන්තා. සාසනෙ පබ්බජිතානඤ්හි කාසාවො ධජො නාම. තිත්ථියානං ධජං කෙචීති කෙචි සක්යපුත්තියභාවං පටිජානන්තා එව තිත්ථියානං සෙතවත්ථිකානං ධජභූතං අවදාතකං සෙතවත්ථං ධාරෙස්සන්ති.

අගාරවො ¶ ච කාසාවෙති අරහද්ධජභූතෙ කාසාවෙ අගාරවො අබහුමානං තදා අනාගතෙ තෙසං භවිස්සති. පටිසඞ්ඛා ච කාසාවෙති ‘‘පටිසඞ්ඛා ¶ යොනිසො චීවරං පටිසෙවාමී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58) නයෙන පච්චවෙක්ඛණමත්තම්පි කාසාවපරිභොගෙ න භවිස්සති.

කාසාවං ධාරෙන්තෙන කාසාවං බහුමානෙන ‘‘දුච්චරිතතො ඔරමිතබ්බ’’න්ති කාසාවස්ස ගරුකාතබ්බභාවෙ ඡද්දන්තජාතකමුදාහරන්තො ‘‘අභිභූතස්ස දුක්ඛෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සල්ලවිද්ධස්සාති පුථුනා සවිසෙන සල්ලෙන විද්ධස්ස, තතො එව මහතා දුක්ඛෙන අභිභූතස්ස. රුප්පතොති සරීරවිකාරං ආපජ්ජතො. මහාඝොරාති සරීරජීවිතෙසු නිරපෙක්ඛතාය භිම්මා ගරුතරා පටිසඞ්ඛා අඤ්ඤෙහි අචින්තියා චින්තාමත්තෙන පවත්තෙතුං අසක්කුණෙය්යා ඡද්දන්තමහානාගස්සආසි, අහොසි. ඡද්දන්තනාගරාජකාලෙ හි බොධිසත්තො සොණුත්තරෙන නාම නෙසාදෙන පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ ¶ ඨත්වා විසපීතෙන සල්ලෙන විද්ධො මහතා දුක්ඛෙන අභිභූතො තං ගහෙත්වා පරිදහිතං කාසාවං දිස්වා ‘‘අයං අරියද්ධජෙන පටිච්ඡන්නො, න මයා හිංසිතබ්බො’’ති තත්ථ මෙත්තචිත්තමෙව පච්චුපට්ඨපෙත්වා උපරිධම්මං දෙසෙසි. යථාහ –

‘‘සමප්පිතො පුථුසල්ලෙන නාගො,

අදුට්ඨචිත්තො ලුද්දකමජ්ඣභාසි;

කිමත්ථයං කිස්ස වා සම්ම හෙතු,

මමං වධී කස්ස වායං පයොගො’’තිආදි. (ජා. 1.16.124);

ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ථෙරො ‘‘ඡද්දන්තො හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුරත්තං අරහද්ධජන්ති සොණුත්තරෙන පරිදහිතකාසාවං සන්ධායාහ. අභණීති අභාසි. ගාථාති ගාථායො. ගජොති ඡද්දන්තො නාගරාජා. අත්ථොපසංහිතාති අත්ථසන්නිස්සිතා හිතා, හිතයුත්තාති අත්ථො.

ඡද්දන්තනාගරාජෙන වුත්තගාථාසු අනික්කසාවොති රාගාදීහි කසාවෙහි කසාවො, පරිදහිස්සතීති නිවාසනපාරුපනඅත්ථරණවසෙන පරිභුඤ්ජිස්සති. ‘‘පරිධස්සතී’’ති වා පාඨො. අපෙතො දමසච්චෙනාති ඉන්ද්රියදමෙන චෙව පරමත්ථසච්චපක්ඛිකෙන වචීසච්චෙන ච අපෙතො, වියුත්තො පරිච්චත්තොති අත්ථො. න සොති සො එවරූපො පුග්ගලො කාසාවං පරිදහිතුං නාරහති.

වන්තකසාවස්සාති ¶ ¶ චතූහි මග්ගෙහි වන්තකසාවො ඡඩ්ඩිතකසාවො පහීනකසාවො අස්ස භවෙය්යාති අත්ථො. සීලෙසූති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙසු. සුසමාහිතොති සුට්ඨු සමාහිතො. උපෙතොති ඉන්ද්රියදමෙන චෙව වුත්තප්පකාරෙන සච්චෙන ච උපගතො සමන්නාගතො. ස වෙති සො එවරූපො පුග්ගලො තං ගන්ධකාසාවවත්ථං එකන්තෙන අරහතීති අත්ථො.

විපන්නසීලොති භින්නසීලො. දුම්මෙධොති නිප්පඤ්ඤො සීලවිසොධනපඤ්ඤාය විරහිතො. පාකටොති ‘‘දුස්සීලො අය’’න්ති පාකටො පකාසො, වික්ඛිත්තින්ද්රියතාය වා පාකටො පාකටින්ද්රියොති අත්ථො. කාමකාරියොති භින්නසංවරතාය යථිච්ඡිතකාරකො, කාමස්ස වා මාරස්ස යථාකාමකරණීයො. විබ්භන්තචිත්තොති රූපාදීසු විසයෙසු වික්ඛිත්තචිත්තො. නිස්සුක්කොති අසුක්කො සුක්කධම්මරහිතො හිරොත්තප්පවිවජ්ජිතො, කුසලධම්මසම්පාදනඋස්සුක්කරහිතො වා.

වීතරාගොති විගතච්ඡන්දරාගො. ඔදාතමනසඞ්කප්පොති සුවිසුද්ධමනොවිතක්කො, අනාවිලසඞ්කප්පො වා.

කාසාවං කිං කරිස්සතීති යස්ස සීලං නත්ථි, තස්ස කාසාවං කිං නාම පයොජනං සාධෙස්සති, චිත්තකතසදිසං තස්ස පබ්බජිතලිඞ්ගන්ති අත්ථො.

දුට්ඨචිත්තාති ¶ රාගාදිදොසෙහි දූසිතචිත්තා. අනාදරාති සත්ථරි ධම්මෙ අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච ආදරරහිතා අගාරවා. තාදීනං මෙත්තචිත්තානන්ති මෙත්තාභාවනාය සම්පයුත්තහදයෙ තෙනෙව අරහත්තාධිගමෙන ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවප්පත්තෙ උළාරගුණෙ. උපයොගත්ථෙ හි ඉදං සාමිවචනං. නිග්ගණ්හිස්සන්තීති ‘‘සීලාදිසම්පන්නෙ දිස්වා තෙ සම්භාවෙන්තා විපන්නසීලෙ අම්හෙ න බහුං මඤ්ඤිස්සන්තී’’ති අත්තනි අගාරවභයෙන යථා තෙ උබ්බාළ්හා පක්කමිස්සන්ති, තථා බාධිස්සන්තීති අත්ථො.

සික්ඛාපෙන්තාපීති සික්ඛාපියමානාපි. කම්මත්ථෙ හි අයං කත්තුනිද්දෙසො. ථෙරෙහීති අත්තනො ආචරියුපජ්ඣායෙහි. චීවරධාරණන්ති ඉදං සමණපටිපත්තියා නිදස්සනමත්තං, තස්මා ‘‘එවං තෙ අභික්කමිතබ්බං, එවං තෙ පටික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිනා ¶ (අ. නි. 4.122) සික්ඛාපියමානාපීති අත්ථො. න සුණිස්සන්තීති ඔවාදං න ගණ්හිස්සන්ති.

තෙ තථා සික්ඛිතා බාලාති තෙ අන්ධබාලා ආචරියුපජ්ඣායෙහි සික්ඛාපියමානාපි අනාදරතාය ¶ අසික්ඛිතාති. නාදියිස්සන්තුපජ්ඣායෙති උපජ්ඣායෙ ආචරියෙ ච ආදරං න කරොන්ති, තෙසං අනුසාසනියං න තිට්ඨන්ති. යථා කිං? ඛළුඞ්කො විය සාරථිං යථා ඛළුඞ්කො දුට්ඨස්සො අස්සදමකං නාදියති න තස්ස උපදෙසෙ තිට්ඨති, එවං තෙපි උපජ්ඣායාචරියෙ න භායන්ති න සාරජ්ජන්තීති අත්ථො.

‘‘එව’’න්තිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනං. තත්ථ එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන. අනාගතද්ධානන්ති අනාගතමද්ධානං, අනාගතෙ කාලෙති අත්ථො. තංයෙව සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘පත්තෙ කාලම්හි පච්ඡිමෙ’’ති ආහ. තත්ථ කතමො පච්ඡිමකාලො? ‘‘තතියසඞ්ගීතිතො පට්ඨාය පච්ඡිමකාලො’’ති කෙචි, තං එකෙ නානුජානන්ති. සාසනස්ස හි පඤ්චයුගානි විමුත්තියුගං, සමාධියුගං, සීලයුගං, සුතයුගං, දානයුගන්ති. තෙසු පඨමං විමුත්තියුගං, තස්මිං අන්තරහිතෙ සමාධියුගං වත්තති, තස්මිම්පි අන්තරහිතෙ සීලයුගං වත්තති, තස්මිම්පි අන්තරහිතෙ සුතයුගං වත්තතෙව. අපරිසුද්ධසීලො හි එකදෙසෙන පරියත්තිබාහුසච්චං පග්ගය්හ තිට්ඨති ලාභාදිකාමතාය. යදා පන මාතිකාපරියොසානා පරියත්ති සබ්බසො අන්තරධායති, තතො පට්ඨාය ලිඞ්ගමත්තමෙව අවසිස්සති, තදා යථා තථා ධනං සංහරිත්වා දානමුඛෙන විස්සජ්ජෙන්ති, සා කිර නෙසං චරිමා සම්මාපටිපත්ති. තත්ථ සුතයුගතො පට්ඨාය පච්ඡිමකාලො, ‘‘සීලයුගතො පට්ඨායා’’ති අපරෙ.

එවං ථෙරො පච්ඡිමෙ කාලෙ උප්පජ්ජනකං මහාභයං දස්සෙත්වා පුන තත්ථ සන්නිපතිතභික්ඛූනං ඔවාදං දදන්තො ‘‘පුරා ආගච්ඡතෙ’’තිආදිනා තිස්සො ගාථා අභාසි. තත්ථ පුරා ආගච්ඡතෙ එතන්ති එතං මයා තුම්හාකං වුත්තං පටිපත්තිඅන්තරායකරං අනාගතං මහාභයං ආගච්ඡති පුරා, යාව ආගමිස්සති, තාවදෙවාති අත්ථො. සුබ්බචාති වචනක්ඛමා සොවචස්සකාරකෙහි ධම්මෙහි ¶ සමන්නාගතා, ගරූනං අනුසාසනියො පදක්ඛිණග්ගාහිනො හොථාති අත්ථො. සඛිලාති මුදුහදයා.

මෙත්තචිත්තාති ¶ සබ්බසත්තෙසු හිතූපසංහාරලක්ඛණාය මෙත්තාය සම්පයුත්තචිත්තා. කාරුණිකාති කරුණාය නියුත්තා පරෙසං දුක්ඛාපනයනාකාරවුත්තියා කරුණාය සමන්නාගතා. ආරද්ධවීරියාති අකුසලානං පහානාය කුසලානං උපසම්පදාය පග්ගහිතවීරියා. පහිතත්තාති නිබ්බානං පටිපෙසිතචිත්තා. නිච්චන්ති සබ්බකාලං. දළ්හපරක්කමාති ථිරවීරියා.

පමාදන්ති පමජ්ජනං, කුසලානං ධම්මානං අනනුට්ඨානං, අකුසලෙසු ච ධම්මෙසු චිත්තවොස්සග්ගො. වුත්තඤ්හි –

‘‘තත්ථ ¶ කතමො පමාදො? කායදුච්චරිතෙ වා වචීදුච්චරිතෙ වා මනොදුච්චරිතෙ වා පඤ්චසු වා කාමගුණෙසු චිත්තස්ස වොස්සග්ගො වොස්සග්ගානුප්පදානං, කුසලානං ධම්මානං භාවනාය අසක්කච්චකිරියතා’’තිආදි (විභ. 930).

අප්පමාදන්ති අප්පමජ්ජනං, සො පමාදස්ස පටිපක්ඛතො වෙදිතබ්බො. අත්ථතො හි අප්පමාදො නාම සතියා අවිප්පවාසො, උපට්ඨිතාය සතියා එව චෙතං නාමං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යස්මා පමාදමූලකා සබ්බෙ අනත්ථා, අප්පමාදමූලකා ච සබ්බෙ අත්ථා, තස්මා පමාදං භයතො උපද්දවතො දිස්වා අප්පමාදඤ්ච ඛෙමතො අනුපද්දවතො දිස්වා අප්පමාදපටිපත්තියා සිඛාභූතං සීලාදික්ඛන්ධත්තයසඞ්ගහං සම්මාදිට්ඨිආදීනං අට්ඨන්නං අඞ්ගානං වසෙන අට්ඨඞ්ගිකං අරියමග්ගං භාවෙථ, අමතං නිබ්බානං ඵුසන්තා සච්ඡිකරොන්තා අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙථ, දස්සනමග්ගමත්තෙ අට්ඨත්වා උපරි තිණ්ණං මග්ගානං උප්පාදනවසෙන වඩ්ඪෙථ, එවං වො අප්පමාදභාවනා සිඛාපත්තා භවිස්සතීති.

එවං ථෙරො සම්පත්තපරිසං ඔවදති. ඉමා එව චිමස්ස ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහෙසුන්ති.

ඵුස්සත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සාරිපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යථාචාරී ¶ යථාසතොතිආදිකා ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. තස්ස ආයස්මතො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස ච වත්ථු එවං වෙදිතබ්බං – අතීතෙ ඉතො සතසහස්සකප්පාධිකෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යමත්ථකෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, නාමෙන සරදමාණවො නාම අහොසි. මහාමොග්ගල්ලානො ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, නාමෙන සිරිවඩ්ඪකුටුම්බිකො නාම අහොසි. තෙ උභොපි සහපංසුකීළකසහායා අහෙසුං. තෙසු සරදමාණවො පිතු අච්චයෙන කුලසන්තකං ¶ ධනං පටිපජ්ජිත්වා එකදිවසං රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙසං සත්තානං මරණං නාම එකන්තිකං, තස්මා මයා එකං පබ්බජ්ජං උපගන්ත්වා මොක්ඛමග්ගො ගවෙසිතබ්බො’’ති සහායං උපසඞ්කමිත්වා, සම්ම, අහං පබ්බජිතුකාමො, කිං ත්වං පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති වත්වා තෙන ‘‘න සක්ඛිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘හොතු අහමෙව පබ්බජිස්සාමී’’ති රතනකොට්ඨාගාරානි විවරාපෙත්වා කපණද්ධිකාදීනං ¶ මහාදානං දත්වා පබ්බතපාදං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තස්ස පබ්බජ්ජං අනුපබ්බජිතා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා බ්රාහ්මණපුත්තා අහෙසුං. සො පඤ්ච අභිඤ්ඤායො අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා තෙසම්පි ජටිලානං කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛි. තෙපි සබ්බෙ පඤ්චාභිඤ්ඤා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසුං.

තෙන සමයෙන අනොමදස්සී නාම සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො සත්තෙ සංසාරමහොඝතො තාරෙත්වා එකදිවසං ‘‘සරදතාපසස්ස ච අන්තෙවාසිකානඤ්ච සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති එකො අදුතියො පත්තචීවරමාදාය ආකාසෙන ගන්ත්වා ‘‘බුද්ධභාවං මෙ ජානාතූ’’ති තාපසස්ස පස්සන්තස්සෙව ආකාසතො ඔතරිත්වා පථවියං පතිට්ඨාසි. සරදතාපසො සත්ථු සරීරෙ මහාපුරිසලක්ඛණානි උපධාරෙත්වා ‘‘සබ්බඤ්ඤුබුද්ධොයෙවාය’’න්ති නිට්ඨං ගන්ත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ. සරදතාපසො සත්ථු සන්තිකෙ එකමන්තං නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ තස්ස අන්තෙවාසිකා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා ජටිලා පණීතපණීතානි ඔජවන්තානි ඵලාඵලානි ගහෙත්වා ආගතා සත්ථාරං දිස්වා ¶ සඤ්ජාතප්පසාදා අත්තනො ආචරියස්ස ච සත්ථු ච නිසින්නාකාරං ඔලොකෙත්වා, ‘‘ආචරිය, මයං පුබ්බෙ ‘තුම්හෙහි මහන්තතරො කොචි නත්ථී’ති විචරාම, අයං පන පුරිසො තුම්හෙහි මහන්තතරො මඤ්ඤෙ’’ති ආහංසු. ‘‘කිං වදෙථ, තාතා? සාසපෙන සද්ධිං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධං සිනෙරුං සමං කාතුං ඉච්ඡථ? සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන මං තුල්යං මා කරිත්ථා’’ති. අථ තෙ තාපසා ආචරියස්ස වචනං සුත්වා ‘‘යාව මහා වතායං පුරිසුත්තමො’’ති සබ්බෙව පාදෙසු නිපතිත්වා සත්ථාරං වන්දිංසු.

අථ තෙ ආචරියො ආහ – ‘‘තාතා, සත්ථු අනුච්ඡවිකො නො දෙය්යධම්මො නත්ථි, සත්ථා ච භික්ඛාචාරවෙලාය ඉධාගතො, හන්ද මයං දෙය්යධම්මං යථාබලං දස්සාම. තුම්හෙහි යං යං පණීතං ඵලාඵලං ආභතං, තං තං ආහරථා’’ති ආහරාපෙත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා සයං තථාගතස්ස පත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථාරා ච ඵලාඵලෙ පටිග්ගණ්හිතමත්තෙ දෙවතා දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. තාපසො උදකම්පි සයමෙව පරිස්සාවෙත්වා අදාසි. තතො භොජනකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා සත්ථරි නිසින්නෙ සබ්බෙ අන්තෙවාසිකෙ පක්කොසිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ සාරණීයං කථං කථෙන්තො නිසීදි. සත්ථා ¶ ‘‘ද්වෙ අග්ගසාවකා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති චින්තෙසි. තෙ සත්ථු චිත්තං ඤත්වා තාවදෙව සතසහස්සඛීණාසවපරිවාරා අග්ගසාවකා ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු.

තතො ¶ සරදතාපසො අන්තෙවාසිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘තාතා, සත්ථු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච පුප්ඵාසනෙන පූජා කාතබ්බා, තස්මා පුප්ඵානි ආහරථා’’ති. තෙ තාවදෙව ඉද්ධියා වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරිත්වා බුද්ධස්ස යොජනප්පමාණං පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙසුං, උභින්නං අග්ගසාවකානං තිගාවුතං, සෙසභික්ඛූනං අඩ්ඪයොජනිකාදිභෙදං, සඞ්ඝනවකස්ස උසභමත්තං පඤ්ඤාපෙසුං. එවං තෙසං පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු සරදතාපසො තථාගතස්ස පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො – ‘‘භන්තෙ, මය්හං අනුග්ගහත්ථාය ඉමං පුප්ඵාසනං අභිරුහථා’’ති ආහ. නිසීදි භගවා පුප්ඵාසනෙ. සත්ථරි නිසින්නෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා සෙසභික්ඛූ ච අත්තනො අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදිංසු. සත්ථා ‘‘තෙසං මහප්ඵලං හොතූ’’ති නිරොධං සමාපජ්ජි. සත්ථු සමාපන්නභාවං ඤත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකාපි සෙසභික්ඛූපි නිරොධං සමාපජ්ජිංසු. තාපසො ¶ සත්තාහං නිරන්තරං පුප්ඵච්ඡත්තං ධාරෙන්තො අට්ඨාසි. ඉතරෙ පන වනමූලඵලාඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා සෙසකාලෙ අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨංසු.

සත්ථා සත්තාහස්ස අච්චයෙන නිරොධතො වුට්ඨාය අග්ගසාවකං නිසභත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘තාපසානං පුප්ඵාසනානුමොදනං කරොහී’’ති. ථෙරො සාවකපාරමීඤාණෙ ඨත්වා තෙසං පුප්ඵාසනානුමොදනං අකාසි. තස්ස දෙසනාවසානෙ සත්ථා දුතියං අග්ගසාවකං අනොමත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ත්වම්පි ඉමෙසං ධම්මං දෙසෙහී’’ති. සොපි තෙපිටකං බුද්ධවචනං සම්මසිත්වා තෙසං ධම්මං කථෙසි. ද්වින්නම්පි දෙසනාය එකස්සපි ධම්මාභිසමයො නාහොසි. අථ සත්ථා බුද්ධවිසයෙ ඨත්වා ධම්මදෙසනං ආරභි. දෙසනාවසානෙ ඨපෙත්වා සරදතාපසං අවසෙසා සබ්බෙපි චතුසත්තතිසහස්සමත්තා ජටිලා අරහත්තං පාපුණිංසු. සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙ තාවදෙව අන්තරහිතතාපසවෙසා අට්ඨපරික්ඛාරවරධරා සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරා විය අහෙසුං.

සරදතාපසො පන ‘‘අහො වතාහම්පි අයං නිසභත්ථෙරො විය අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස අග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති සත්ථු දෙසනාකාලෙ උප්පන්නපරිවිතක්කතාය අඤ්ඤවිහිතො හුත්වා මග්ගඵලානි පටිවිජ්ඣිතුං නාසක්ඛි. අථ තථාගතං වන්දිත්වා තථා පණිධානං අකාසි. සත්ථාපිස්ස අනන්තරායෙන සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා – ‘‘ඉතො ත්වං කප්පසතසහස්සාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස අග්ගසාවකො සාරිපුත්තො නාම භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා ධම්මකථං වත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ආකාසං පක්ඛන්දි.

සරදතාපසොපි ¶ සහායකස්ස සිරිවඩ්ඪස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, සම්ම, මයා අනොමදස්සිස්ස ¶ භගවතො පාදමූලෙ අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථිතං, ත්වම්පි තස්ස දුතියසාවකට්ඨානං පත්ථෙහීති.

සිරිවඩ්ඪො තං උපදෙසං සුත්වා අත්තනො නිවෙසනද්වාරෙ අට්ඨකරීසමත්තං ඨානං සමතලං කාරෙත්වා ලාජපඤ්චමානි පුප්ඵානි විකිරිත්වා නීලුප්පලච්ඡදනං මණ්ඩපං කාරෙත්වා බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා භික්ඛූනම්පි ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා ¶ මහන්තං සක්කාරසම්මානං සජ්ජෙත්වා, සරදතාපසෙන සත්ථාරං නිමන්තාපෙත්වා සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා, බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං මහාරහෙහි වත්ථෙහි අච්ඡාදෙත්වා, දුතියසාවකභාවාය පණිධානං අකාසි. සත්ථාපිස්ස අනන්තරායෙන සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා වුත්තනයෙන බ්යාකරිත්වා භත්තානුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සිරිවඩ්ඪො හට්ඨපහට්ඨො යාවජීවං කුසලකම්මං කත්වා දුතියචිත්තවාරෙ කාමාවචරදෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. සරදතාපසො චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.

තතො පට්ඨාය නෙසං උභින්නම්පි අන්තරාකම්මං න කථිතං. අම්හාකං පන භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව සරදතාපසො රාජගහස්ස අවිදූරෙ උපතිස්සගාමෙ රූපසාරියා බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. තංදිවසමෙවස්ස සහායොපි රාජගහස්සෙව අවිදූරෙ කොලිතගාමෙ මොග්ගලියා බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. තානි කිර ද්වෙපි කුලානි යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ආබද්ධපටිබද්ධසහායකානෙව. තෙසං ද්වින්නං එකදිවසමෙව ගබ්භපරිහාරමදංසු. දසමාසච්චයෙන ජාතානම්පි තෙසං ඡසට්ඨි ධාතියො උපට්ඨාපෙසුං, නාමග්ගහණදිවසෙ රූපසාරිබ්රාහ්මණියා පුත්තස්ස උපතිස්සගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා උපතිස්සොති නාමං අකංසු. ඉතරස්ස කොලිතගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා කොලිතොති නාමං අකංසු. තෙ උභොපි මහතා පරිවාරෙන වඩ්ඪන්තා වුද්ධිමන්වාය සබ්බසිප්පානං පාරං අගමංසු.

අථෙකදිවසං තෙ රාජගහෙ ගිරග්ගසමජ්ජං පස්සන්තා මහාජනං සන්නිපතිතං දිස්වා ඤාණස්ස පරිපාකගතත්තා යොනිසො උම්මුජ්ජන්තා ‘‘සබ්බෙපිමෙ ඔරං වස්සසතානං මච්චුමුඛෙ පතිස්සන්තී’’ති සංවෙගං පටිලභිත්වා ‘‘අම්හෙහි මොක්ඛධම්මො පරියෙසිතබ්බො, තඤ්ච පරියෙසන්තෙහි එකං පබ්බජ්ජං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති නිච්ඡයං කත්වා පඤ්චහි මාණවකසතෙහි සද්ධිං සඤ්චයස්ස පරිබ්බාජකස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසං පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සඤ්චයො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි ¶ . තෙ කතිපාහෙනෙව සබ්බං සඤ්චයස්ස සමයං පරිග්ගණ්හිත්වා තත්ථ සාරං අදිස්වා තතො නික්ඛමිත්වා තත්ථ තත්ථ තෙ තෙ පණ්ඩිතසම්මතෙ සමණබ්රාහ්මණෙ පඤ්හං පුච්ඡන්ති, තෙ තෙහි ¶ පුට්ඨා නෙව ¶ සම්පායන්ති, අඤ්ඤදත්ථු තෙයෙව තෙසං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්ති. එවං තෙ මොක්ඛං පරියෙසන්තා කතිකං අකංසු – ‘‘අම්හෙසු යො පඨමං අමතං අධිගච්ඡති, සො ඉතරස්ස ආරොචෙතූ’’ති.

තෙන ච සමයෙන අම්හාකං සත්ථරි පඨමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ අනුපුබ්බෙන උරුවෙලකස්සපාදිකෙ සහස්සජටිලෙ දමෙත්වා රාජගහෙ විහරන්තෙ එකදිවසං උපතිස්සො පරිබ්බාජකො පරිබ්බාජකාරාමං ගච්ඡන්තො ආයස්මන්තං අස්සජිත්ථෙරං රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා ‘‘න මයා එවරූපො ආකප්පසම්පන්නො පබ්බජිතො දිට්ඨපුබ්බො, සන්තධම්මෙන නාම එත්ථ භවිතබ්බ’’න්ති සඤ්ජාතප්පසාදො පඤ්හං පුච්ඡිතුං ආයස්මන්තං උදික්ඛන්තො පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධි. ථෙරොපි ලද්ධපිණ්ඩපාතො පරිභුඤ්ජිතුං පතිරූපං ඔකාසං ගතො. පරිබ්බාජකො අත්තනො පරිබ්බාජකපීඨං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. භත්තකිච්චපරියොසානෙ චස්ස අත්තනො කුණ්ඩිකාය උදකං අදාසි.

එවං සො ආචරියවත්තං කත්වා කතභත්තකිච්චෙන ථෙරෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො සම්මාසම්බුද්ධං අපදිසි. පුන තෙන ‘‘කිංවාදී පනායස්මතො සත්ථා’’ති පුට්ඨො ‘‘ඉමස්ස සාසනස්ස ගම්භීරතං දස්සෙස්සාමී’’ති අත්තනො නවකභාවං පවෙදෙත්වා සඞ්ඛෙපවසෙන චස්ස සාසනධම්මං කථෙන්තො ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’ති (මහාව. 60; අප. ථෙර 1.1.286; පෙටකො. 9) ගාථමාහ. පරිබ්බාජකො පඨමපදද්වයමෙව සුත්වා සහස්සනයසම්පන්නෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, ඉතරං පදද්වයං සොතාපන්නකාලෙ නිට්ඨාසි. ගාථාපරියොසානෙ පන සොතාපන්නො හුත්වා උපරි විසෙසෙ අප්පවත්තෙන්තෙ ‘‘භවිස්සති එත්ථ කාරණ’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ථෙරං ආහ – ‘‘මා, භන්තෙ, උපරි ධම්මදෙසනං වඩ්ඪයිත්ථ, එත්තකමෙව හොතු, කහං අම්හාකං සත්ථා වසතී’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථ, අහං මය්හං සහායකස්ස කතපටිඤ්ඤං මොචෙත්වා තං ගහෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා ¶ තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ථෙරං උය්යොජෙත්වා පරිබ්බාජකාරාමං අගමාසි.

කොලිතපරිබ්බාජකො තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘මුඛවණ්ණො න අඤ්ඤදිවසෙසු විය, අද්ධානෙන අමතං අධිගතං භවිස්සතී’’ති තෙනෙවස්ස විසෙසාධිගමං සම්භාවෙත්වා අමතාධිගමං පුච්ඡි. සොපිස්ස ‘‘ආමාවුසො, අමතං අධිගත’’න්ති පටිජානිත්වා තමෙව ගාථං අභාසි. ගාථාපරියොසානෙ කොලිතො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිත්වා ¶ ආහ – ‘‘කහං නො සත්ථා’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, ආවුසො, ආයාම, සත්ථාරං පස්සිස්සාමා’’ති. උපතිස්සො ¶ සබ්බකාලම්පි ආචරියපූජකොව, තස්මා සඤ්චයස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථු ගුණෙ පකාසෙත්වා තම්පි සත්ථු සන්තිකං නෙතුකාමො අහොසි. සො ලාභාසාපකතො අන්තෙවාසිකභාවං අනිච්ඡන්තො ‘‘න සක්කොමි චාටි හුත්වා උදකසිඤ්චනං හොතු’’න්ති පටික්ඛිපි. තෙ අනෙකෙහි කාරණෙහි තං සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තා අත්තනො ඔවාදෙ වත්තමානෙහි අඩ්ඪතෙය්යසතෙහි අන්තෙවාසිකෙහි සද්ධිං වෙළුවනං අගමංසු. සත්ථා තෙ දූරතොව ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘එතං මෙ සාවකයුගං භවිස්සති අග්ගං භද්දයුග’’න්ති වත්වා තෙසං පරිසාය චරියවසෙන ධම්මං දෙසෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන උපසම්පදං අදාසි. යථා තෙසං, එවං අග්ගසාවකානම්පි ඉද්ධිමයපත්තචීවරං ආගතමෙව. උපරිමග්ගත්තයකිච්චං පන න නිට්ඨාති. කස්මා? සාවකපාරමීඤාණස්ස මහන්තතාය.

තෙසු ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පබ්බජිතදිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ මගධරට්ඨෙ කල්ලවාලගාමෙ සමණධම්මං කරොන්තො ථිනමිද්ධෙ ඔක්කන්තෙ සත්ථාරා සංවෙජිතො ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා ධාතුකම්මට්ඨානං (අ. නි. 7.61) සුණන්තො එව උපරිමග්ගත්තයං අධිගන්ත්වා සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං පාපුණි. ආයස්මා සාරිපුත්තො පබ්බජිතදිවසතො අඩ්ඪමාසං අතික්කමිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං රාජගහෙ සූකරඛතලෙණෙ විහරන්තො අත්තනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස වෙදනාපරිග්ගහසුත්තන්තෙ (ම. නි. 2.201 ආදයො) දෙසියමානෙ දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා පරස්ස වඩ්ඪිතං භත්තං භුඤ්ජන්තො විය සාවකපාරමීඤාණස්ස ¶ මත්ථකං පාපුණි. ඉති ද්වින්නම්පි අග්ගසාවකානං සත්ථු සමීපෙ එව සාවකපාරමීඤාණං මත්ථකං පත්තං. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.1.141-374) –

‘‘හිමවන්තස්ස අවිදූරෙ, ලම්බකො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා.

‘‘උත්තානකූලා නදිකා, සුපතිත්ථා මනොරමා;

සුසුද්ධපුලිනාකිණ්ණා, අවිදූරෙ මමස්සමං.

‘‘අසක්ඛරා අපබ්භාරා, සාදු අප්පටිගන්ධිකා;

සන්දතී නදිකා තත්ථ, සොභයන්තා මමස්සමං.

‘‘කුම්භීලා මකරා චෙත්ථ, සුසුමාරා ච කච්ඡපා;

චරන්ති නදියා තත්ථ, සොභයන්තා මමස්සමං.

‘‘පාඨීනා පාවුසා මච්ඡා, බලජා මුඤ්ජරොහිතා;

වග්ගළා පපතායන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං.

‘‘උභො කූලෙසු නදියා, පුප්ඵිනො ඵලිනො දුමා;

උභතො අභිලම්බන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං.

‘‘අම්බා ¶ සාලා ච තිලකා, පාටලී සින්දුවාරකා;

දිබ්බගන්ධා සම්පවන්ති, පුප්ඵිතා මම අස්සමෙ.

‘‘චම්මකා සළලා නීපා, නාගපුන්නාගකෙතකා;

දිබ්බගන්ධා සම්පවන්ති, පුප්ඵිතා මම අස්සමෙ.

‘‘අතිමුත්තා අසොකා ච, භගිනීමාලා ච පුප්ඵිතා;

අඞ්කොලා බිම්බිජාලා ච, පුප්ඵිතා මම අස්සමෙ.

‘‘කෙතකා කන්දලි චෙව, ගොධුකා තිණසූලිකා;

දිබ්බගන්ධං සම්පවන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං.

‘‘කණිකාරා කණ්ණිකා ච, අසනා අජ්ජුනා බහූ;

දිබ්බගන්ධං සම්පවන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං.

‘‘පුන්නාගා ගිරිපුන්නාගා, කොවිළාරා ච පුප්ඵිතා;

දිබ්බගන්ධං සම්පවන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං.

‘‘උද්දාලකා ¶ ච කුටජා, කදම්බා වකුලා බහූ;

දිබ්බගන්ධං සම්පවන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං.

‘‘ආළකා ඉසිමුග්ගා ච, කදලිමාතුලුඞ්ගියො;

ගන්ධොදකෙන සංවඩ්ඪා, ඵලානි ධාරයන්ති තෙ.

‘‘අඤ්ඤෙ පුප්ඵන්ති පදුමා, අඤ්ඤෙ ජායන්ති කෙසරී;

අඤ්ඤෙ ඔපුප්ඵා පදුමා, පුප්ඵිතා තළාකෙ තදා.

‘‘ගබ්භං ගණ්හන්ති පදුමා, නිද්ධාවන්ති මුළාලියො;

සිඞ්ඝාටිපත්තමාකිණ්ණා, සොභන්ති තළාකෙ තදා.

‘‘නයිතා අම්බගන්ධී ච, උත්තලී බන්ධුජීවකා;

දිබ්බගන්ධා සම්පවන්ති, පුප්ඵිතා තළාකෙ තදා.

‘‘පාඨීනා පාවුසා මච්ඡා, බලජා මුඤ්ජරොහිතා;

සංගුලා මග්ගුරා චෙව, වසන්ති තළාකෙ තදා.

‘‘කුම්භීලා සුසුමාරා ච, තන්තිගාහා ච රක්ඛසා;

ඔගුහා අජගරා ච, වසන්ති තළාකෙ තදා.

‘‘පාරෙවතා රවිහංසා, චක්කවාකා නදීචරා;

කොකිලා සුකසාළිකා, උපජීවන්ති තං සරං.

‘‘කුකුත්ථකා කුළීරකා, වනෙ පොක්ඛරසාතකා;

දින්දිභා සුවපොතා ච, උපජීවන්ති තං සරං.

‘‘හංසා කොඤ්චා මයූරා ච, කොකිලා තම්බචූළකා;

පම්පකා ජීවංජීවා ච, උපජීවන්ති තං සරං.

‘‘කොසිකා ¶ පොට්ඨසීසා ච, කුරරා සෙනකා බහූ;

මහාකාළා ච සකුණා, උපජීවන්ති තං සරං.

‘‘පසදා ච වරාහා ච, චමරා ගණ්ඩකා බහූ;

රොහිච්චා සුකපොතා ච, උපජීවන්ති තං සරං.

‘‘සීහබ්යග්ඝා ච දීපී ච, අච්ඡකොකතරච්ඡකා;

තිධා පභින්නමාතඞ්ගා, උපජීවන්ති තං සරං.

‘‘කින්නරා ¶ වානරා චෙව, අථොපි වනකම්මිකා;

චෙතා ච ලුද්දකා චෙව, උපජීවන්ති තං සරං.

‘‘තින්දුකානි පියාලානි, මධුකෙ කාසුමාරියො;

ධුවං ඵලානි ධාරෙන්ති, අවිදූරෙ මමස්සමං.

‘‘කොසම්බා සළලා නිම්බා, සාදුඵලසමායුතා;

ධුවං ඵලානි ධාරෙන්ති, අවිදූරෙ මමස්සමං.

‘‘හරීතකා ආමලකා, අම්බජම්බුවිභීතකා;

කොලා භල්ලාතකා බිල්ලා, ඵලානි ධාරයන්ති තෙ.

‘‘ආලුවා ච කළම්බා ච, බිළාලීතක්කළානි ච;

ජීවකා සුතකා චෙව, බහුකා මම අස්සමෙ.

‘‘අස්සමස්සාවිදූරම්හි, තළාකාසුං සුනිම්මිතා;

අච්ඡොදකා සීතජලා, සුපතිත්ථා මනොරමා.

‘‘පදුමුප්පලසඤ්ඡන්නා, පුණ්ඩරීකසමායුතා;

මන්දාලකෙහි සඤ්ඡන්නා, දිබ්බගන්ධොපවායති.

‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නෙ, පුප්ඵිතෙ ඵලිතෙ වනෙ;

සුකතෙ අස්සමෙ රම්මෙ, විහරාමි අහං තදා.

‘‘සීලවා වතසම්පන්නො, ඣායී ඣානරතො සදා;

පඤ්චාභිඤ්ඤාබලප්පත්තො, සුරුචි නාම තාපසො.

‘‘චතුවීසසහස්සානි, සිස්සා මය්හං උපට්ඨහුං;

සබ්බෙ මං බ්රාහ්මණා එතෙ, ජාතිමන්තො යසස්සිනො.

‘‘ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සනිඝණ්ඩුසකෙටුභෙ;

පදකා වෙය්යාකරණා, සධම්මෙ පාරමිං ගතා.

‘‘උප්පාතෙසු නිමිත්තෙසු, ලක්ඛණෙසු ච කොවිදා;

පථබ්යා භූමන්තලික්ඛෙ, මම සිස්සා සුසික්ඛිතා.

‘‘අප්පිච්ඡා නිපකා එතෙ, අප්පාහාරා අලොලුපා;

ලාභාලාභෙන සන්තුට්ඨා, පරිවාරෙන්ති මං සදා.

‘‘ඣායී ¶ ¶ ඣානරතා ධීරා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

ආකිඤ්චඤ්ඤං පත්ථයන්තා, පරිවාරෙන්ති මං සදා.

‘‘අභිඤ්ඤාපාරමිප්පත්තා, පෙත්තිකෙ ගොචරෙ රතා;

අන්තලික්ඛචරා ධීරා, පරිවාරෙන්ති මං සදා.

‘‘සංවුතා ඡසු ද්වාරෙසු, අනෙජා රක්ඛිතින්ද්රියා;

අසංසට්ඨා ච තෙ ධීරා, මම සිස්සා දුරාසදා.

‘‘පල්ලඞ්කෙන නිසජ්ජාය, ඨානචඞ්කමනෙන ච;

වීතිනාමෙන්ති තෙ රත්තිං, මම සිස්සා දුරාසදා.

‘‘රජ්ජනීයෙ න රජ්ජන්ති, දුස්සනීයෙ න දුස්සරෙ;

මොහනීයෙ න මුය්හන්ති, මම සිස්සා දුරාසදා.

‘‘ඉද්ධිං වීමංසමානා තෙ, වත්තන්ති නිච්චකාලිකං;

පථවිං තෙ පකම්පෙන්ති, සාරබ්භෙන දුරාසදා.

‘‘කීළමානා ච තෙ සිස්සා, කීළන්ති ඣානකීළිතං.

ජම්බුතො ඵලමානෙන්ති, මම සිස්සා දුරාසදා.

‘‘අඤ්ඤෙ ගච්ඡන්ති ගොයානං, අඤ්ඤෙ පුබ්බවිදෙහකං;

අඤ්ඤෙ ච උත්තරකුරුං, එසනාය දුරාසදා.

‘‘පුරතො පෙසෙන්ති ඛාරිං, පච්ඡතො ච වජන්ති තෙ;

චතුවීසසහස්සෙහි, ඡාදිතං හොති අම්බරං.

‘‘අග්ගිපාකී අනග්ගී ච, දන්තොදුක්ඛලිකාපි ච;

අස්මෙන කොට්ටිතා කෙචි, පවත්තඵලභොජනා.

‘‘උදකොරොහණා කෙචි, සායං පාතො සුචීරතා;

තොයාභිසෙචනකරා, මම සිස්සා දුරාසදා.

‘‘පරූළ්හකච්ඡනඛලොමා, පඞ්කදන්තා රජස්සිරා;

ගන්ධිතා සීලගන්ධෙන, මම සිස්සා දුරාසදා.

‘‘පාතොව සන්නිපතිත්වා, ජටිලා උග්ගතාපනා;

ලාභාලාභං පකිත්තෙත්වා, ගච්ඡන්ති අම්බරෙ තදා.

‘‘එතෙසං ¶ පක්කමන්තානං, මහාසද්දො පවත්තති;

අජිනචම්මසද්දෙන, මුදිතා හොන්ති දෙවතා.

‘‘දිසොදිසං පක්කමන්ති, අන්තලික්ඛචරා ඉසී;

සකෙ බලෙනුපත්ථද්ධා, තෙ ගච්ඡන්ති යදිච්ඡකං.

‘‘පථවීකම්පකා එතෙ, සබ්බෙව නභචාරිනො;

උග්ගතෙජා දුප්පසහා, සාගරොව අඛොභියා.

‘‘ඨානචඞ්කමිනො ¶ කෙචි, කෙචි නෙසජ්ජිකා ඉසී;

පවත්තභොජනා කෙචි, මම සිස්සා දුරාසදා.

‘‘මෙත්තාවිහාරිනො එතෙ, හිතෙසී සබ්බපාණිනං;

අනත්තුක්කංසකා සබ්බෙ, න තෙ වම්භෙන්ති කස්සචි.

‘‘සීහරාජාවසම්භීතා, ගජරාජාව ථාමවා;

දුරාසදා බ්යග්ඝාරිව, ආගච්ඡන්ති මමන්තිකෙ.

‘‘විජ්ජාධරා දෙවතා ච, නාගගන්ධබ්බරක්ඛසා;

කුම්භණ්ඩා දානවා ගරුළා, උපජීවන්ති තං සරං.

‘‘තෙ ජටාඛාරිභරිතා, අජිනුත්තරවාසනා;

අන්තලික්ඛචරා සබ්බෙ, උපජීවන්ති තං සරං.

‘‘සදානුච්ඡවිකා එතෙ, අඤ්ඤමඤ්ඤං සගාරවා;

චතුබ්බීසසහස්සානං, ඛිපිතසද්දො න විජ්ජති.

‘‘පාදෙ පාදං නික්ඛිපන්තා, අප්පසද්දා සුසංවුතා;

උපසඞ්කම්ම සබ්බෙව, සිරසා වන්දරෙ මමං.

‘‘තෙහි සිස්සෙහි පරිවුතො, සන්තෙහි ච තපස්සිභි;

වසාමි අස්සමෙ තත්ථ, ඣායී ඣානරතො අහං.

‘‘ඉසීනං සීලගන්ධෙන, පුප්ඵගන්ධෙන චූභයං;

ඵලීනං ඵලගන්ධෙන, ගන්ධිතො හොති අස්සමො.

‘‘රත්තින්දිවං න ජානාමි, අරති මෙ න විජ්ජති;

සකෙ සිස්සෙ ඔවදන්තො, භිය්යො හාසං ලභාමහං.

‘‘පුප්ඵානං ¶ පුප්ඵමානානං, ඵලානඤ්ච විපච්චතං;

දිබ්බගන්ධා පවායන්ති, සොභයන්තා මමස්සමං.

‘‘සමාධිම්හා වුට්ඨහිත්වා, අතාපී නිපකො අහං;

ඛාරිභාරං ගහෙත්වාන, වනං අජ්ඣොගහිං අහං.

‘‘උප්පාතෙ සුපිනෙ චාපි, ලක්ඛණෙසු සුසික්ඛිතො;

පවත්තමානං මන්තපදං, ධාරයාමි අහං තදා.

‘‘අනොමදස්සී භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

විවෙකකාමො සම්බුද්ධො, හිමවන්තමුපාගමි.

‘‘අජ්ඣොගාහෙත්වා හිමවන්තං, අග්ගො කාරුණිකො මුනි;

පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාන, නිසීදි පුරිසුත්තමො.

‘‘තමද්දසාහං සම්බුද්ධං, සප්පභාසං මනොරමං;

ඉන්දීවරංව ජලිතං, ආදිත්තංව හුතාසනං.

‘‘ජලන්තං ¶ දීපරුක්ඛංව, විජ්ජුතං ගගනෙ යථා;

සුඵුල්ලං සාලරාජංව, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘අයං නාගො මහාවීරො, දුක්ඛස්සන්තකරො මුනි;

ඉමං දස්සනමාගම්ම, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චරෙ.

‘‘දිස්වානාහං දෙවදෙවං, ලක්ඛණං උපධාරයිං;

බුද්ධො නු ඛො න වා බුද්ධො, හන්ද පස්සාමි චක්ඛුමං.

‘‘සහස්සාරානි චක්කානි, දිස්සන්ති චරණුත්තමෙ;

ලක්ඛණානිස්ස දිස්වාන, නිට්ඨං ගච්ඡෙ තථාගතෙ.

‘‘සම්මජ්ජනිං ගහෙත්වාන, සම්මජ්ජිත්වානහං තදා;

අථ පුප්ඵෙ සමානෙත්වා, බුද්ධසෙට්ඨං අපූජයිං.

‘‘පූජයිත්වාන සම්බුද්ධං, ඔඝතිණ්ණමනාසවං;

එකංසං අජිනං කත්වා, නමස්සිං ලොකනායකං.

‘‘යෙන ඤාණෙන සම්බුද්ධො, විහරති අනාසවො;

තං ඤාණං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘සමුද්ධරසිමං ¶ ලොකං, සයම්භූ අමිතොදය;

තව දස්සනමාගම්ම, කඞ්ඛාසොතං තරන්ති තෙ.

‘‘තුවං සත්ථා ච කෙතු ච, ධජො යූපො ච පාණිනං;

පරායණො පතිට්ඨා ච, දීපො ච ද්විපදුත්තමො.

‘‘සක්කා සමුද්දෙ උදකං, පමෙතුං ආළ්හකෙන වා;

න ත්වෙව තව සබ්බඤ්ඤු, ඤාණං සක්කා පමෙතවෙ.

‘‘ධාරෙතුං පථවිං සක්කා, ඨපෙත්වා තුලමණ්ඩලෙ;

න ත්වෙව තව සබ්බඤ්ඤු, ඤාණං සක්කා ධරෙතවෙ.

‘‘ආකාසො මිනිතුං සක්කා, රජ්ජුයා අඞ්ගුලෙන වා;

න ත්වෙව තව සබ්බඤ්ඤු, ඤාණං සක්කා පමෙතවෙ.

‘‘මහාසමුද්දෙ උදකං, පථවිඤ්චාඛිලඤ්ජහෙ;

බුද්ධඤාණං උපාදාය, උපමාතො න යුජ්ජරෙ.

‘‘සදෙවකස්ස ලොකස්ස, චිත්තං යෙසං පවත්තති;

අන්තොජාලීකතා එතෙ, තව ඤාණම්හි චක්ඛුම.

‘‘යෙන ඤාණෙන පත්තොසි, කෙවලං බොධිමුත්තමං;

තෙන ඤාණෙන සබ්බඤ්ඤු, මද්දසී පරතිත්ථියෙ.

‘‘ඉමා ගාථා ථවිත්වාන, සුරුචි නාම තාපසො;

අජිනං පත්ථරිත්වාන, පථවියං නිසීදි සො.

‘‘චුල්ලාසීතිසහස්සානි ¶ , අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ;

අච්චුග්ගතො තාවදෙව, ගිරිරාජා පවුච්චති.

‘‘තාව අච්චුග්ගතො නෙරු, ආයතො විත්ථතො ච සො;

චුණ්ණිතො අණුභෙදෙන, කොටිසතසහස්සසො.

‘‘ලක්ඛෙ ඨපියමානම්හි, පරික්ඛයමගච්ඡථ;

න ත්වෙව තව සබ්බඤ්ඤු, ඤාණං සක්කා පමෙතවෙ.

‘‘සුඛුමච්ඡිකෙන ජාලෙන, උදකං යො පරික්ඛිපෙ;

යෙ කෙචි උදකෙ පාණා, අන්තොජාලීකතා සියුං.

‘‘තථෙව ¶ හි මහාවීර, යෙ කෙචි පුථුතිත්ථියා;

දිට්ඨිගහනපක්ඛන්දා, පරාමාසෙන මොහිතා.

‘‘තව සුද්ධෙන ඤාණෙන, අනාවරණදස්සිනා;

අන්තොජාලීකතා එතෙ, ඤාණං තෙ නාතිවත්තරෙ.

‘‘භගවා තම්හි සමයෙ, අනොමදස්සී මහායසො;

වුට්ඨහිත්වා සමාධිම්හා, දිසං ඔලොකයී ජිනො.

‘‘අනොමදස්සිමුනිනො, නිසභො නාම සාවකො;

පරිවුතො සතසහස්සෙහි, සන්තචිත්තෙහි තාදිභි.

‘‘ඛීණාසවෙහි සුද්ධෙහි, ඡළභිඤ්ඤෙහි ඣායිභි;

චිත්තමඤ්ඤාය බුද්ධස්ස, උපෙසි ලොකනායකං.

‘‘අන්තලික්ඛෙ ඨිතා තත්ථ, පදක්ඛිණමකංසු තෙ;

නමස්සන්තා පඤ්ජලිකා, ඔතරුං බුද්ධසන්තිකෙ.

‘‘අනොමදස්සී භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, සිතං පාතුකරී ජිනො.

‘‘වරුණො නාමුපට්ඨාකො, අනොමදස්සිස්ස සත්ථුනො;

එකංසං චීවරං කත්වා, අපුච්ඡි ලොකනායකං.

‘‘කො නු ඛො භගවා හෙතු, සිතකම්මස්ස සත්ථුනො;

න හි බුද්ධා අහෙතූහි, සිතං පාතුකරොන්ති තෙ.

‘‘අනොමදස්සී භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

භික්ඛුමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා, ඉමං ගාථං අභාසථ.

‘‘යො මං පුප්ඵෙන පූජෙසි, ඤාණඤ්චාපි අනුත්ථවි;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණොථ මම භාසතො.

‘‘බුද්ධස්ස ගිරමඤ්ඤාය, සබ්බෙ දෙවා සමාගතා;

සද්ධම්මං සොතුකාමා තෙ, සම්බුද්ධමුපසඞ්කමුං.

‘‘දසසු ¶ ලොකධාතූසු, දෙවකායා මහිද්ධිකා;

සද්ධම්මං සොතුකාමා තෙ, සම්බුද්ධමුපසඞ්කමුං.

‘‘හත්ථී ¶ අස්සා රථා පත්තී, සෙනා ච චතුරඞ්ගිනී;

පරිවාරෙස්සන්තිමං නිච්චං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘සට්ඨිතූරියසහස්සානි, භෙරියො සමලඞ්කතා;

උපට්ඨිස්සන්තිමං නිච්චං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘සොළසිත්ථිසහස්සානි, නාරියො සමලඞ්කතා;

විචිත්තවත්ථාභරණා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා.

‘‘අළාරපම්හා හසුලා, සුසඤ්ඤා තනුමජ්ඣිමා;

පරිවාරෙස්සන්තිමං නිච්චං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කප්පසතසහස්සානි, දෙවලොකෙ රමිස්සති;

සහස්සක්ඛත්තුං චක්කවත්තී, රාජා රට්ඨෙ භවිස්සති.

‘‘සහස්සක්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘පච්ඡිමෙ භවසම්පත්තෙ, මනුස්සත්තං ගමිස්සති;

බ්රාහ්මණී සාරියා නාම, ධාරයිස්සති කුච්ඡිනා.

‘‘මාතුයා නාමගොත්තෙන, පඤ්ඤායිස්සතියං නරො;

සාරිපුත්තොති නාමෙන, තික්ඛපඤ්ඤො භවිස්සති.

‘‘අසීතිකොටී ඡඩ්ඩෙත්වා, පබ්බජිස්සතිකිඤ්චනො;

ගවෙසන්තො සන්තිපදං, චරිස්සති මහිං ඉමං.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

සාරිපුත්තොති නාමෙන, හෙස්සති අග්ගසාවකො.

‘‘අයං භාගීරථී ගඞ්ගා, හිමවන්තා පභාවිතා;

මහාසමුද්දමප්පෙති, තප්පයන්තී මහොදධිං.

‘‘තථෙවායං සාරිපුත්තො, සකෙ තීසු විසාරදො;

පඤ්ඤාය පාරමිං ගන්ත්වා, තප්පයිස්සති පාණිනෙ.

‘‘හිමවන්තමුපාදාය ¶ , සාගරඤ්ච මහොදධිං;

එත්ථන්තරෙ යං පුලිනං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘තම්පි සක්කා අසෙසෙන, සඞ්ඛාතුං ගණනා යථා;

න ත්වෙව සාරිපුත්තස්ස, පඤ්ඤායන්තො භවිස්සති.

‘‘ලක්ඛෙ ¶ ඨපියමානම්හි, ඛීයෙ ගඞ්ගාය වාලුකා;

න ත්වෙව සාරිපුත්තස්ස, පඤ්ඤායන්තො භවිස්සති.

‘‘මහාසමුද්දෙ ඌමියො, ගණනාතො අසඞ්ඛියා;

තථෙව සාරිපුත්තස්ස, පඤ්ඤායන්තො න හෙස්සති.

‘‘ආරාධයිත්වා සම්බුද්ධං, ගොතමං සක්යපුඞ්ගවං;

පඤ්ඤාය පාරමිං ගන්ත්වා, හෙස්සති අග්ගසාවකො.

‘‘පවත්තිතං ධම්මචක්කං, සක්යපුත්තෙන තාදිනා;

අනුවත්තෙස්සති සම්මා, වස්සෙන්තො ධම්මවුට්ඨියො.

‘‘සබ්බමෙතං අභිඤ්ඤාය, ගොතමො සක්යපුඞ්ගවො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙස්සති.

‘‘අහො මෙ සුකතං කම්මං, අනොමදස්සිස්ස සත්ථුනො;

යස්සාහං කාරං කත්වාන, සබ්බත්ථ පාරමිං ගතො.

‘‘අපරිමෙය්යෙ කතං කම්මං, ඵලං දස්සෙති මෙ ඉධ;

සුමුත්තො සරවෙගොව, කිලෙසෙ ඣාපයිං අහං.

‘‘අසඞ්ඛතං ගවෙසන්තො, නිබ්බානං අචලං පදං;

විචිනං තිත්ථියෙ සබ්බෙ, එසාහං සංසරිං භවෙ.

‘‘යථාපි බ්යාධිතො පොසො, පරියෙසෙය්ය ඔසධං;

විචිනෙය්ය වනං සබ්බං, බ්යාධිතො පරිමුත්තියා.

‘‘අසඞ්ඛතං ගවෙසන්තො, නිබ්බානං අමතං පදං;

අබ්බොකිණ්ණං පඤ්චසතං, පබ්බජිං ඉසිපබ්බජං.

‘‘ජටාභාරෙන භරිතො, අජිනුත්තරනිවාසනො;

අභිඤ්ඤාපාරමිං ගන්ත්වා, බ්රහ්මලොකං අගච්ඡිහං.

‘‘නත්ථි ¶ බාහිරකෙ සුද්ධි, ඨපෙත්වා ජිනසාසනං;

යෙ කෙචි බුද්ධිමා සත්තා, සුජ්ඣන්ති ජිනසාසනෙ.

‘‘අත්තකාරමයං එතං, නයිදං ඉතිහීතිහං;

අසඞ්ඛතං ගවෙසන්තො, කුතිත්ථෙ සඤ්චරිං අහං.

‘‘යථා සාරත්ථිකො පොසො, කදලිං ඡෙත්වාන ඵාලයෙ;

න තත්ථ සාරං වින්දෙය්ය, සාරෙන රිත්තකො හි සො.

‘‘තථෙව තිත්ථියා ලොකෙ, නානාදිට්ඨී බහුජ්ජනා.

අසඞ්ඛතෙන රිත්තාසෙ, සාරෙන කදලී යථා.

‘‘පච්ඡිමෙ භවසම්පත්තෙ, බ්රහ්මබන්ධු අහොසහං;

මහාභොගං ඡඩ්ඩෙත්වාන, පබ්බජිං අනගාරියං.

‘‘අජ්ඣායකො ¶ මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

බ්රාහ්මණො සඤ්චයො නාම, තස්ස මූලෙ වසාමහං.

‘‘සාවකො තෙ මහාවීර, අස්සජි නාම බ්රාහ්මණො;

දුරාසදො උග්ගතෙජො, පිණ්ඩාය චරතී තදා.

‘‘තමද්දසාසිං සප්පඤ්ඤං, මුනිං මොනෙ සමාහිතං;

සන්තචිත්තං මහානාගං, සුඵුල්ලං පදුමං යථා.

‘‘දිස්වා මෙ චිත්තමුප්පජ්ජි, සුදන්තං සුද්ධමානසං;

උසභං පවරං වීරං, අරහායං භවිස්සති.

‘‘පාසාදිකො ඉරියති, අභිරූපො සුසංවුතො;

උත්තමෙ දමථෙ දන්තො, අමතදස්සී භවිස්සති.

‘‘යංනූනාහං උත්තමත්ථං, පුච්ඡෙය්යං තුට්ඨමානසං;

සො මෙ පුට්ඨො කථෙස්සති, පටිපුච්ඡාමහං තදා.

‘‘පිණ්ඩපාතං චරන්තස්ස, පච්ඡතො අගමාසහං;

ඔකාසං පටිමානෙන්තො, පුච්ඡිතුං අමතං පදං.

‘‘වීථින්තරෙ අනුප්පත්තං, උපගන්ත්වාන පුච්ඡහං;

කථං ගොත්තොසි ත්වං වීර, කස්ස සිස්සොසි මාරිස.

‘‘සො ¶ මෙ පුට්ඨො වියාකාසි, අසම්භීතොව කෙසරී;

බුද්ධො ලොකෙ සමුප්පන්නො, තස්ස සිස්සොම්හි ආවුසො.

‘‘කීදිසං තෙ මහාවීර, අනුජාතො මහායසො;

බුද්ධස්ස සාසනං ධම්මං, සාධු මෙ කථයස්සු භො.

‘‘සො මෙ පුට්ඨො කථී සබ්බං, ගම්භීරං නිපුණං පදං;

තණ්හාසල්ලස්ස හන්තාරං, සබ්බදුක්ඛාපනූදනං.

‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා, තෙසං හෙතුං තථාගතො ආහ;

තෙසඤ්ච යො නිරොධො, එවංවාදී මහාසමණො.

‘‘සොහං විස්සජ්ජිතෙ පඤ්හෙ, පඨමං ඵලමජ්ඣගං;

විරජො විමලො ආසිං, සුත්වාන ජිනසාසනං.

‘‘සුත්වාන මුනිනො වාක්යං, පස්සිත්වා ධම්මමුත්තමං;

පරියොගාළ්හසද්ධම්මො, ඉමං ගාථමභාසහං.

‘‘එසෙව ධම්මො යදි තාවදෙව, පච්චබ්යථ පදමසොකං;

අදිට්ඨං අබ්භතීතං, බහුකෙහි කප්පනහුතෙහි.

‘‘ය්වාහං ධම්මං ගවෙසන්තො, කුතිත්ථෙ සඤ්චරිං අහං;

සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, කාලො මෙ නප්පමජ්ජිතුං.

‘‘තොසිතොහං ¶ අස්සජිනා, පත්වාන අචලං පදං;

සහායකං ගවෙසන්තො, අස්සමං අගමාසහං.

‘‘දූරතොව මමං දිස්වා, සහායො මෙ සුසික්ඛිතො;

ඉරියාපථසම්පන්නො, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘පසන්නමුඛනෙත්තොසි, මුනිභාවොව දිස්සති;

අමතාධිගතො කච්චි, නිබ්බානමච්චුතං පදං.

‘‘සුභානුරූපො ආයාසි, ආනෙඤ්ජකාරිතො විය;

දන්තොව දන්තදමථො, උපසන්තොසි බ්රාහ්මණ.

‘‘අමතං මයාධිගතං, සොකසල්ලාපනූදනං;

ත්වම්පි තං අධිගච්ඡෙසි, ගච්ඡාම බුද්ධසන්තිකං.

‘‘සාධූති ¶ සො පටිස්සුත්වා, සහායො මෙ සුසික්ඛිතො;

හත්ථෙන හත්ථං ගණ්හිත්වා, උපගම්ම තවන්තිකං.

‘‘උභොපි පබ්බජිස්සාම, සක්යපුත්ත තවන්තිකෙ;

තව සාසනමාගම්ම, විහරාම අනාසවා.

‘‘කොලිතො ඉද්ධියා සෙට්ඨො, අහං පඤ්ඤාය පාරගො;

උභොව එකතො හුත්වා, සාසනං සොභයාමසෙ.

‘‘අපරියොසිතසඞ්කප්පො, කුතිත්ථෙ සඤ්චරිං අහං;

තව දස්සනමාගම්ම, සඞ්කප්පො පූරිතො මම.

‘‘පථවියං පතිට්ඨාය, පුප්ඵන්ති සමයෙ දුමා;

දිබ්බගන්ධා සම්පවන්ති, තොසෙන්ති සබ්බපාණිනං.

‘‘තථෙවාහං මහාවීර, සක්යපුත්ත මහායස;

සාසනෙ තෙ පතිට්ඨාය, සමයෙසාමි පුප්ඵිතුං.

‘‘විමුත්තිපුප්ඵං එසන්තො, භවසංසාරමොචනං;

විමුත්තිපුප්ඵලාභෙන, තොසෙමි සබ්බපාණිනං.

‘‘යාවතා බුද්ධඛෙත්තම්හි, ඨපෙත්වාන මහාමුනිං;

පඤ්ඤාය සදිසො නත්ථි, තව පුත්තස්ස චක්ඛුම.

‘‘සුවිනීතා ච තෙ සිස්සා, පරිසා චසුසික්ඛිතා;

උත්තමෙ දමථෙ දන්තා, පරිවාරෙන්ති තං සදා.

‘‘ඣායී ඣානරතා ධීරා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

මුනී මොනෙය්යසම්පන්නා, පරිවාරෙන්ති තං සදා.

‘‘අප්පිච්ඡා නිපකා ධීරා, අප්පාහාරා අලොලුපා;

ලාභාලාභෙන සන්තුට්ඨා, පරිවාරෙන්ති තං සදා.

‘‘ආරඤ්ඤිකා ¶ ධුතරතා, ඣායිනො ලූඛචීවරා;

විවෙකාභිරතා ධීරා, පරිවාරෙන්ති තං සදා.

‘‘පටිපන්නා ඵලට්ඨා ච, සෙඛා ඵලසමඞ්ගිනො;

ආසීසකා උත්තමත්ථං, පරිවාරෙන්ති තං සදා.

‘‘සොතාපන්නා ¶ ච විමලා, සකදාගාමිනො ච යෙ;

අනාගාමී ච අරහා, පරිවාරෙන්ති තං සදා.

‘‘සතිපට්ඨානකුසලා, බොජ්ඣඞ්ගභාවනාරතා;

සාවකා තෙ බහූ සබ්බෙ, පරිවාරෙන්ති තං සදා.

‘‘ඉද්ධිපාදෙසු කුසලා, සමාධිභාවනාරතා;

සම්මප්පධානානුයුත්තා, පරිවාරෙන්ති තං සදා.

‘‘තෙවිජ්ජා ඡළභිඤ්ඤා ච, ඉද්ධියා පාරමිං ගතා;

පඤ්ඤාය පාරමිං පත්තා, පරිවාරෙන්ති තං සදා.

‘‘එදිසා තෙ මහාවීර, තව සිස්සා සුසික්ඛිතා;

දුරාසදා උග්ගතෙජා, පරිවාරෙන්ති තං සදා.

‘‘තෙහි සිස්සෙහි පරිවුතො, සඤ්ඤතෙහි තපස්සිභි;

මිගරාජාවසම්භීතො, උළුරාජාව සොභසි.

‘‘පථවියං පතිට්ඨාය, රුහන්ති ධරණීරුහා;

වෙපුල්ලතං පාපුණන්ති, ඵලඤ්ච දස්සයන්ති තෙ.

‘‘පථවීසදිසො ත්වංසි, සක්යපුත්ත මහායස;

සාසනෙ තෙ පතිට්ඨාය, ලභන්ති අමතං ඵලං.

‘‘සින්ධු සරස්සතී චෙව, නන්දියො චන්දභාගිකා;

ගඞ්ගා ච යමුනා චෙව, සරභූ ච අථො මහී.

‘‘එතාසං සන්දමානානං, සාගරොව සම්පටිච්ඡති;

ජහන්ති පුරිමං නාමං, සාගරොතෙව ඤායති.

‘‘තථෙවිමෙ චතුබ්බණ්ණා, පබ්බජිත්වා තවන්තිකෙ;

ජහන්ති පුරිමං නාමං, බුද්ධපුත්තාති ඤායරෙ.

‘‘යථාපි චන්දො විමලො, ගච්ඡං ආකාසධාතුයා;

සබ්බෙ තාරගණෙ ලොකෙ, ආභාය අතිරොචති.

‘‘තථෙව ¶ ත්වං මහාවීර, පරිවුතො දෙවමානුසෙ;

එතෙ සබ්බෙ අතික්කම්ම, ජලසි සබ්බදා තුවං.

‘‘ගම්භීරෙ ¶ උට්ඨිතා ඌමී, න වෙලමතිවත්තරෙ;

සබ්බා වෙලංව ඵුසන්ති, සඤ්චුණ්ණා විකිරන්ති තා.

‘‘තථෙව තිත්ථියා ලොකෙ, නානාදිට්ඨී බහුජ්ජනා;

ධම්මං වාදිතුකාමා තෙ, නාතිවත්තන්ති තං මුනිං.

‘‘සචෙ ච තං පාපුණන්ති, පටිවාදෙහි චක්ඛුම;

තවන්තිකං උපගන්ත්වා, සඤ්චුණ්ණාව භවන්ති තෙ.

‘‘යථාපි උදකෙ ජාතා, කුමුදා මන්දාලකා බහූ;

උපලිම්පන්ති තොයෙන, කද්දමකලලෙන ච.

‘‘තථෙව බහුකා සත්තා, ලොකෙ ජාතා විරූහරෙ;

අට්ටිතා රාගදොසෙන, කද්දමෙ කුමුදං යථා.

‘‘යථාපි පදුමං ජලජං, ජලමජ්ඣෙ විරූහති;

න සො ලිම්පති තොයෙන, පරිසුද්ධො හි කෙසරී.

‘‘තථෙව ත්වං මහාවීර, ලොකෙ ජාතො මහාමුනි;

නොපලිම්පසි ලොකෙන, තොයෙන පදුමං යථා.

‘‘යථාපි රම්මකෙ මාසෙ, බහූ පුප්ඵන්ති වාරිජා;

නාතික්කමන්ති තං මාසං, සමයො පුප්ඵනාය සො.

‘‘තථෙව ත්වං මහාවීර, පුප්ඵිතො තෙ විමුත්තියා;

සාසනං නාතිවත්තන්ති, පදුමං වාරිජං යථා.

‘‘සුපුප්ඵිතො සාලරාජා, දිබ්බගන්ධං පවායති;

අඤ්ඤසාලෙහි පරිවුතො, සාලරාජාව සොභති.

‘‘තථෙව ත්වං මහාවීර, බුද්ධඤාණෙන පුප්ඵිතො;

භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො, සාලරාජාව සොභසි.

‘‘යථාපි සෙලො හිමවා, ඔසධො සබ්බපාණිනං;

නාගානං අසුරානඤ්ච, දෙවතානඤ්ච ආලයො.

‘‘තථෙව ත්වං මහාවීර, ඔසධො විය පාණිනං;

තෙවිජ්ජා ඡළභිඤ්ඤා ච, ඉද්ධියා පාරමිං ගතා.

‘‘අනුසිට්ඨා ¶ මහාවීර, තයා කාරුණිකෙන තෙ;

රමන්ති ධම්මරතියා, වසන්ති තව සාසනෙ.

‘‘මිගරාජා යථා සීහො, අභිනික්ඛම්ම ආසයා;

චතුද්දිසානුවිලොකෙත්වා, තික්ඛත්තුං අභිනාදති.

‘‘සබ්බෙ මිගා උත්තසන්ති, මිගරාජස්ස ගජ්ජතො;

තථා හි ජාතිමා එසො, පසූ තාසෙති සබ්බදා.

‘‘ගජ්ජතො තෙ මහාවීර, වසුධා සම්පකම්පති;

බොධනෙය්යාවබුජ්ඣන්ති, තසන්ති මාරකායිකා.

‘‘තසන්ති ¶ තිත්ථියා සබ්බෙ, නදතො තෙ මහාමුනි;

කාකා සෙනාව විබ්භන්තා, මිගරඤ්ඤා යථා මිගා.

‘‘යෙ කෙචි ගණිනො ලොකෙ, සත්ථාරොති පවුච්චරෙ;

පරම්පරාගතං ධම්මං, දෙසෙන්ති පරිසාය තෙ.

‘‘න හෙවං ත්වං මහාවීර, ධම්මං දෙසෙසි පාණිනං;

සාමං සච්චානි බුජ්ඣිත්වා, කෙවලං බොධිපක්ඛියං.

‘‘ආසයානුසයං ඤත්වා; ඉන්ද්රියානං බලාබලං;

භබ්බාභබ්බෙ විදිත්වාන, මහාමෙඝොව ගජ්ජසි.

‘‘චක්කවාළපරියන්තා, නිසින්නා පරිසා භවෙ;

නානාදිට්ඨී විචිනන්තං, විමතිච්ඡෙදනාය තං.

‘‘සබ්බෙසං චිත්තමඤ්ඤාය, ඔපම්මකුසලො මුනි;

එකං පඤ්හං කථෙන්තොව, විමතිං ඡින්දසි පාණිනං.

‘‘උපතිස්සසදිසෙහෙව, වසුධා පූරිතා භවෙ;

සබ්බෙව තෙ පඤ්ජලිකා, කිත්තයුං ලොකනායකං.

‘‘කප්පං වා තෙ කිත්තයන්තා, නානාවණ්ණෙහි කිත්තයුං;

පරිමෙතුං න සක්කෙය්යුං, අප්පමෙය්යො තථාගතො.

‘‘යථා සකෙන ථාමෙන, කිත්තිතො හි මයා ජිනො;

කප්පකොටීපි කිත්තෙන්තා, එවමෙව පකිත්තයුං.

‘‘සචෙ ¶ හි කොචි දෙවො වා, මනුස්සො වා සුසික්ඛිතො;

පමෙතුං පරිකප්පෙය්ය, විඝාතංව ලභෙය්ය සො.

‘‘සාසනෙ තෙ පතිට්ඨාය, සක්යපුත්ත මහායස;

පඤ්ඤාය පාරමිං ගන්ත්වා, විහරාමි අනාසවො.

‘‘තිත්ථියෙ සම්පමද්දාමි, වත්තෙමි ජිනසාසනං;

ධම්මසෙනාපති අජ්ජ, සක්යපුත්තස්ස සාසනෙ.

‘‘අපරිමෙය්යෙ කතං කම්මං, ඵලං දස්සෙසි මෙ ඉධ;

සුඛිත්තො සරවෙගොව, කිලෙසෙ ඣාපයී මම.

‘‘යො කොචි මනුජො භාරං, ධාරෙය්ය මත්ථකෙ සදා;

භාරෙන දුක්ඛිතො අස්ස, භාරෙහි භරිතො තථා.

‘‘ඩය්හමානො තීහග්ගීහි, භවෙසු සංසරිං අහං;

භරිතො භවභාරෙන, ගිරිං උච්චාරිතො යථා.

‘‘ඔරොපිතො ච මෙ භාරො, භවා උග්ඝාටිතා මයා;

කරණීයං කතං සබ්බං, සක්යපුත්තස්ස සාසනෙ.

‘‘යාවතා ¶ බුද්ධඛෙත්තම්හි, ඨපෙත්වා සක්යපුඞ්ගවං;

අහං අග්ගොම්හි පඤ්ඤාය, සදිසො මෙ න විජ්ජති.

‘‘සමාධිම්හි සුකුසලො, ඉද්ධියා පාරමිං ගතො;

ඉච්ඡමානො චහං අජ්ජ, සහස්සං අභිනිම්මිනෙ.

‘‘අනුපුබ්බවිහාරස්ස, වසීභූතො මහාමුනි;

කථෙසි සාසනං මය්හං, නිරොධො සයනං මම.

‘‘දිබ්බචක්ඛු විසුද්ධං මෙ, සමාධිකුසලො අහං;

සම්මප්පධානානුයුත්තො, බොජ්ඣඞ්ගභාවනාරතො.

‘‘සාවකෙන හි පත්තබ්බං, සබ්බමෙව කතං මයා;

ලොකනාථං ඨපෙත්වාන, සදිසො මෙ න විජ්ජති.

‘‘සමාපත්තීනං කුසලො, ඣානවිමොක්ඛාන ඛිප්පපටිලාභී;

බොජ්ඣඞ්ගභාවනාරතො, සාවකගුණපාරමිගතොස්මි.

‘‘සාවකගුණෙනපි ¶ ඵුස්සෙන, බුද්ධියා පරිසුත්තමභාරවා;

යං සද්ධාසඞ්ගහිතං චිත්තං, සදා සබ්රහ්මචාරීසු.

‘‘උද්ධතවිසොව සප්පො, ඡින්නවිසාණොව උසභො;

නික්ඛිත්තමානදප්පොව, උපෙමි ගරුගාරවෙන ගණං.

‘‘යදි රූපිනී භවෙය්ය, පඤ්ඤා මෙ වසුමතීපි න සමෙය්ය;

අනොමදස්සිස්ස භගවතො, ඵලමෙතං ඤාණථවනාය.

‘‘පවත්තිතං ධම්මචක්කං, සක්යපුත්තෙන තාදිනා;

අනුවත්තෙමහං සම්මා, ඤාණථවනායිදං ඵලං.

‘‘මා මෙ කදාචි පාපිච්ඡො, කුසීතො හීනවීරියො;

අප්පස්සුතො අනාචාරො, සමෙතො අහු කත්ථචි.

‘‘බහුස්සුතො ච මෙධාවී, සීලෙසු සුසමාහිතො;

චෙතොසමථානුයුත්තො, අපි මුද්ධනි තිට්ඨතු.

‘‘තං වො වදාමි භද්දන්තෙ, තාවන්තෙත්ථ සමාගතා;

අප්පිච්ඡා හොථ සන්තුට්ඨා, ඣායී ඣානරතා සදා.

‘‘යමහං පඨමං දිස්වා, විරජො විමලො අහුං;

සො මෙ ආචරියො ධීරො, අස්සජි නාම සාවකො.

‘‘තස්සාහං වාහසා අජ්ජ, ධම්මසෙනාපතී අහුං;

සබ්බත්ථ පාරමිං පත්වා, විහරාමි අනාසවො.

‘‘යො මෙ ආචරියො ආසි, අස්සජි නාම සාවකො;

යස්සං දිසායං වසති, උස්සීසම්හි කරොමහං.

‘‘මම ¶ කම්මං සරිත්වාන, ගොතමො සක්යපුඞ්ගවො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි මං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අපරභාගෙ පන සත්ථා ජෙතවනමහාවිහාරෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො අත්තනො සාවකෙ තෙන තෙන ගුණවිසෙසෙන එතදග්ගෙ ඨපෙන්තො – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං මහාපඤ්ඤානං යදිදං සාරිපුත්තො’’ති ¶ (අ. නි. 1.188-189) ථෙරං මහාපඤ්ඤභාවෙන එතදග්ගෙ ඨපෙසි. සො එවං සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං පත්වා ධම්මසෙනාපතිට්ඨානෙ පතිට්ඨහිත්වා සත්තහිතං කරොන්තො එකදිවසං සබ්රහ්මචාරීනං ¶ අත්තනො චරියවිභාවනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

981.

‘‘යථාචාරී යථාසතො සතීමා, යතසඞ්කප්පජ්ඣායි අප්පමත්තො;

අජ්ඣත්තරතො සමාහිතත්තො, එකො සන්තුසිතො තමාහු භික්ඛුං.

982.

‘‘අල්ලං සුක්ඛං වා භුඤ්ජන්තො, න බාළ්හං සුහිතො සියා;

ඌනූදරො මිතාහාරො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ.

983.

‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො.

984.

‘‘කප්පියං තඤ්චෙ ඡාදෙති, චීවරං ඉදමත්ථිකං;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො.

985.

‘‘පල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස, ජණ්ණුකෙ නාභිවස්සති;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො.

986.

‘‘යො සුඛං දුක්ඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො;

උභයන්තරෙන නාහොසි, කෙන ලොකස්මි කිං සියා.

987.

‘‘මා මෙ කදාචි පාපිච්ඡො, කුසීතො හීනවීරියො;

අප්පස්සුතො අනාදරො, කෙන ලොකස්මි කිං සියා.

988.

‘‘බහුස්සුතො ච මෙධාවී, සීලෙසු සුසමාහිතො;

චෙතොසමථමනුයුත්තො, අපි මුද්ධනි තිට්ඨතු.

989.

‘‘යො පපඤ්චමනුයුත්තො, පපඤ්චාභිරතො මගො;

විරාධයී සො නිබ්බානං, යොගක්ඛෙමං අනුත්තරං.

990.

‘‘යො ¶ ¶ ච පපඤ්චං හිත්වාන, නිප්පපඤ්චපථෙ රතො;

ආරාධයී සො නිබ්බානං, යොගක්ඛෙමං අනුත්තරං.

991.

‘‘ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;

යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යකං.

992.

‘‘රමණීයානි අරඤ්ඤානි, යත්ථ න රමතී ජනො;

වීතරාගා රමිස්සන්ති, න තෙ කාමගවෙසිනො.

993.

‘‘නිධීනංව පවත්තාරං, යං පස්සෙ වජ්ජදස්සිනං;

නිග්ගය්හවාදිං මෙධාවිං, තාදිසං පණ්ඩිතං භජෙ;

තාදිසං භජමානස්ස, සෙය්යො හොති න පාපියො.

994.

‘‘ඔවදෙය්යානුසාසෙය්ය, අසබ්භා ච නිවාරයෙ;

සතඤ්හි සො පියො හොති, අසතං හොති අප්පියො.

995.

‘‘අඤ්ඤස්ස ¶ භගවා බුද්ධො, ධම්මං දෙසෙසි චක්ඛුමා;

ධම්මෙ දෙසියමානම්හි, සොතමාධෙසිමත්ථිකො;

තං මෙ අමොඝං සවනං, විමුත්තොම්හි අනාසවො.

996.

‘‘නෙව පුබ්බෙනිවාසාය, නපි දිබ්බස්ස චක්ඛුනො;

චෙතොපරියාය ඉද්ධියා, චුතියා උපපත්තියා;

සොතධාතුවිසුද්ධියා, පණිධී මෙ න විජ්ජති.

997.

‘‘රුක්ඛමූලංව නිස්සාය, මුණ්ඩො සඞ්ඝාටිපාරුතො;

පඤ්ඤාය උත්තමො ථෙරො, උපතිස්සොව ඣායති.

998.

‘‘අවිතක්කං සමාපන්නො, සම්මාසම්බුද්ධසාවකො;

අරියෙන තුණ්හීභාවෙන, උපෙතො හොති තාවදෙ.

999.

‘‘යථාපි පබ්බතො සෙලො, අචලො සුප්පතිට්ඨිතො;

එවං මොහක්ඛයා භික්ඛු, පබ්බතොව න වෙධති.

1000.

‘‘අනඞ්ගණස්ස පොසස්ස, නිච්චං සුචිගවෙසිනො;

වාලග්ගමත්තං පාපස්ස, අබ්භමත්තංව ඛායති.

1001.

‘‘නාභිනන්දාමි ¶ මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිතං;

නික්ඛිපිස්සං ඉමං කායං, සම්පජානො පටිස්සතො.

1002.

‘‘නාභිනන්දාමි මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිතං;

කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, නිබ්බිසං භතකො යථා.

1003.

‘‘උභයෙන ¶ මිදං මරණමෙව, නාමරණං පච්ඡා වා පුරෙ වා;

පටිපජ්ජථ මා විනස්සථ, ඛණො වො මා උපච්චගා.

1004.

‘‘නගරං යථා පච්චන්තං, ගුත්තං සන්තරබාහිරං;

එවං ගොපෙථ අත්තානං, ඛණො වො මා උපච්චගා;

ඛණාතීතා හි සොචන්ති, නිරයම්හි සමප්පිතා.

1005.

‘‘උපසන්තො උපරතො, මන්තභාණී අනුද්ධතො;

ධුනාති පාපකෙ ධම්මෙ, දුමපත්තංව මාලුතො.

1006.

‘‘උපසන්තො උපරතො, මන්තභාණී අනුද්ධතො;

අප්පාසි පාපකෙ ධම්මෙ, දුමපත්තංව මාලුතො.

1007.

‘‘උපසන්තො අනායාසො, විප්පසන්නො අනාවිලො;

කල්යාණසීලො මෙධාවී, දුක්ඛස්සන්තකරො සියා.

1008.

‘‘න විස්සසෙ එකතියෙසු එවං, අගාරිසු පබ්බජිතෙසු චාපි;

සාධූපි හුත්වාන අසාධු හොන්ති, අසාධු හුත්වා පුන සාධු හොන්ති.

1009.

‘‘කාමච්ඡන්දො ¶ ච බ්යාපාදො, ථිනමිද්ධඤ්ච භික්ඛුනො;

උද්ධච්චං විචිකිච්ඡා ච, පඤ්චෙතෙ චිත්තකෙලිසා.

1010.

‘‘යස්ස සක්කරියමානස්ස, අසක්කාරෙන චූභයං;

සමාධි න විකම්පති, අප්පමාදවිහාරිනො.

1011.

‘‘තං ඣායිනං සාතතිකං, සුඛුමදිට්ඨිපස්සකං;

උපාදානක්ඛයාරාමං, ආහු සප්පුරිසො ඉති.

1012.

‘‘මහාසමුද්දො ¶ පථවී, පබ්බතො අනිලොපි ච;

උපමාය න යුජ්ජන්ති, සත්ථු වරවිමුත්තියා.

1013.

‘‘චක්කානුවත්තකො ථෙරො, මහාඤාණී සමාහිතො;

පථවාපග්ගිසමානො, න රජ්ජති න දුස්සති.

1014.

‘‘පඤ්ඤාපාරමිතං පත්තො, මහාබුද්ධි මහාමති;

අජළො ජළසමානො, සදා චරති නිබ්බුතො.

1015.

‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා…පෙ… භවනෙත්තිසමූහතා.

1016.

‘‘සම්පාදෙථප්පමාදෙන, එසා මෙ අනුසාසනී;

හන්දාහං පරිනිබ්බිස්සං, විප්පමුත්තොම්හි සබ්බධී’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි. ඉමා හි කාචි ගාථා ථෙරෙන භාසිතා, කාචි ථෙරං ආරබ්භ භගවතා භාසිතා, සබ්බා පච්ඡා අත්තනො චරියපවෙදනවසෙන ථෙරෙන භාසිතත්තා ථෙරස්සෙව ගාථා අහෙසුං.

තත්ථ ¶ යථාචාරීති යථා කායාදීහි සංයතො, සංවුතො හුත්වා චරති විහරති, යථාචරණසීලොති වා යථාචාරී, සීලසම්පන්නොති අත්ථො. යථාසතොති යථාසන්තො. ගාථාසුඛත්ථඤ්හි අනුනාසිකලොපං කත්වා නිද්දෙසො කතො, සන්තො විය, අරියෙහි නිබ්බිසෙසොති අත්ථො. සතීමාති පරමාය සතියා සමන්නාගතො. යතසඞ්කප්පජ්ඣායීති සබ්බසො මිච්ඡාසඞ්කප්පං පහාය නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදිවසෙන සංයතසඞ්කප්පො හුත්වා ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ච ඣායනසීලො. අප්පමත්තොති තස්මිංයෙව යථාචාරිභාවෙ යතසඞ්කප්පො හුත්වා ඣායනෙන ච පමාදරහිතො සබ්බත්ථ සුප්පතිට්ඨිතසතිසම්පජඤ්ඤො. අජ්ඣත්තරතොති ගොචරජ්ඣත්තෙ කම්මට්ඨානභාවනාය අභිරතො. සමාහිතත්තොති තාය එව භාවනාය එකග්ගචිත්තො. එකොති අසහායො ගණසංසග්ගං, කිලෙසසංසග්ගඤ්ච පහාය කායවිවෙකං, චිත්තවිවෙකඤ්ච පරිබ්රූහයන්තො. සන්තුසිතොති පච්චයසන්තොසෙන ච භාවනාරාමසන්තොසෙන ච සම්මදෙව තුසිතො තුට්ඨො. භාවනාය හි උපරූපරි විසෙසං ආවහන්තියා උළාරං පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජති, මත්ථකං පත්තාය පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තමාහු ¶ භික්ඛුන්ති තං එවරූපං පුග්ගලං සික්ඛත්තයපාරිපූරියා භයං ඉක්ඛනතාය භින්නකිලෙසතාය ච භික්ඛූති වදන්ති.

ඉදානි ¶ යථාවුත්තසන්තොසද්වයෙ පච්චයසන්තොසං තාව දස්සෙන්තො ‘‘අල්ලං සුක්ඛං වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අල්ලන්ති සප්පිආදිඋපසෙකෙන තින්තං සිනිද්ධං. සුක්ඛන්ති තදභාවෙන ලූඛං. වා-සද්දො අනියමත්ථො, අල්ලං වා සුක්ඛං වාති. බාළ්හන්ති අතිවිය. සුහිතොති ධාතො න සියාති අත්ථො. කථං පන සියාති ආහ ‘‘ඌනූදරො මිතාහාරො’’ති පණීතං ලූඛං වාපි භොජනං භුඤ්ජන්තො භික්ඛු යාවදත්ථං අභුඤ්ජිත්වා ඌනූදරො සල්ලහුකුදරො, තතො එව මිතාහාරො පරිමිතභොජනො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහරන්තො තත්ථ මත්තඤ්ඤුතාය පච්චවෙක්ඛණසතියා ච සතො හුත්වා පරිබ්බජෙ විහරෙය්ය.

යථා පන ඌනූදරො මිතාහාරො ච නාම හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අභුත්වාති චත්තාරො වා පඤ්ච වා ආලොපෙ කබළෙ අභුඤ්ජිත්වා තත්තකස්ස ආහාරස්ස ඔකාසං ඨපෙත්වා පානීයං පිවෙය්ය. අයඤ්හි ආහාරෙ සල්ලහුකවුත්ති. නිබ්බානඤ්හි පෙසිතචිත්තස්ස භික්ඛුනො ඵාසුවිහාරාය ඣානාදීනං අධිගමයොග්යතාය සුඛවිහාරාය අලං පරියත්තන්ති අත්ථො. ඉමිනා කුච්ඡිපරිහාරියං පිණ්ඩපාතං වදන්තො පිණ්ඩපාතෙ ඉතරීතරසන්තොසං දස්සෙති. ‘‘භුත්වානා’’ති වා පාඨො, සො චතුපඤ්චාලොපමත්තෙනාපි ආහාරෙන සරීරං යාපෙතුං සමත්ථස්ස අතිවිය ථිරපකතිකස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන වුත්තො සියා, උත්තරගාථාහිපි සංසන්දති එව අප්පකස්සෙව චීවරස්ස සෙනාසනස්ස ච වක්ඛමානත්තා.

කප්පියන්ති ¶ යං කප්පියකප්පියානුලොමෙසු ඛොමාදීසු අඤ්ඤතරන්ති අත්ථො. තඤ්චෙ ඡාදෙතීති කප්පියං චීවරං සමානං ඡාදෙතබ්බං ඨානං ඡාදෙති චෙ, සත්ථාරා අනුඤ්ඤාතජාතියං සන්තං හෙට්ඨිමන්තෙන අනුඤ්ඤාතපමාණයුත්තං චෙ හොතීති අත්ථො. ඉදමත්ථිකන්ති ඉදං පයොජනත්ථං සත්ථාරා වුත්තපයොජනත්ථං යාවදෙව සීතාදිපටිඝාතනත්ථඤ්චෙව හිරීකොපීනපටිච්ඡාදනත්ථඤ්චාති අත්ථො. එතෙන කායපරිහාරියං චීවරං තත්ථ ඉතරීතරසන්තොසඤ්ච වදති.

පල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්සාති පල්ලඞ්කං වුච්චති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං, තෙන නිසින්නස්ස, තිසන්ධිපල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නස්සාති අත්ථො. ජණ්ණුකෙ ¶ නාභිවස්සතීති යස්සං කුටියං තථා නිසින්නස්ස දෙවෙ වස්සන්තෙ ජණ්ණුකද්වයං වස්සොදකෙන න තෙමියති, එත්තකම්පි සබ්බපරියන්තසෙනාසනං ¶ , සක්කා හි තත්ථ නිසීදිත්වා අත්ථකාමරූපෙන කුලපුත්තෙන සදත්ථං නිප්ඵාදෙතුං. තෙනාහ ‘‘අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති.

එවං ථෙරො ඉමාහි චතූහි ගාථාහි යෙ තෙ භික්ඛූ මහිච්ඡා අසන්තුට්ඨා, තෙසං පරමුක්කංසගතං සල්ලෙඛඔවාදං පකාසෙත්වා ඉදානි වෙදනාමුඛෙන භාවනාරාමසන්තොසං දස්සෙන්තො ‘‘යො සුඛ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සුඛන්ති සුඛවෙදනං. දුක්ඛතොති විපරිණාමදුක්ඛතො. අද්දාති අද්දස, විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය යථාභූතං යො අපස්සීති අත්ථො. සුඛවෙදනා හි පරිභොගකාලෙ අස්සාදියමානාපි විසමිස්සං විය භොජනං විපරිණාමකාලෙ දුක්ඛායෙව හොති. තෙනෙත්ථ දුක්ඛානුපස්සනං දස්සෙති. දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතොති දුක්ඛවෙදනං යො සල්ලන්ති පස්සි. දුක්ඛවෙදනා හි යථා සල්ලං සරීරං අනුපවිසන්තම්පි අනුපවිසිත්වා ඨිතම්පි උද්ධරියමානම්පි පීළනමෙව ජනෙති, එවං උප්පජ්ජමානාපි ඨිතිප්පත්තාපි භිජ්ජමානාපි විබාධතියෙවාති. එතෙනෙත්ථ දුක්ඛානුපස්සනංයෙව උක්කංසෙත්වා වදති, තෙන ච ‘‘යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15) වචනතො වෙදනාද්වයෙ අත්තත්තනියගාහං විනිවෙඨෙති. උභයන්තරෙනාති උභයෙසං අන්තරෙ, සුඛදුක්ඛවෙදනානං මජ්ඣභූතෙ අදුක්ඛමසුඛෙති අත්ථො. නාහොසීති යථාභූතාවබොධනෙ අත්තත්තනියාභිනිවෙසනං අහොසි. කෙන ලොකස්මි කිං සියාති එවං වෙදනාමුඛෙන පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධෙ පරිජානිත්වා තප්පටිබද්ධං සකලකිලෙසජාලං සමුච්ඡින්දිත්වා ඨිතො කෙන නාම කිලෙසෙන ලොකස්මිං බද්ධො, දෙවතාදීසු කිං වා ආයති සියා, අඤ්ඤදත්ථු ඡින්නබන්ධනො අපඤ්ඤත්තිකොව සියාති අධිප්පායො.

ඉදානි මිච්ඡාපටිපන්නෙ පුග්ගලෙ ගරහන්තො සම්මාපටිපන්නෙ පසංසන්තො ‘‘මා මෙ’’තිආදිකා චතස්සො ගාථා අභාසි. තත්ථ මා මෙ කදාචි පාපිච්ඡොති යො අසන්තගුණසම්භාවනිච්ඡාය පාපිච්ඡො ¶ , සමණධම්මෙ උස්සාහාභාවෙන කුසීතො, තතොයෙව හීනවීරියො, සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිපටිසංයුත්තස්ස සුතස්ස අභාවෙන අප්පස්සුතො, ඔවාදානුසාසනීසු ආදරාභාවෙන අනාදරො, තාදිසො අතිහීනපුග්ගලො මම ¶ සන්තිකෙ කදාචිපි මා හොතු. කස්මා? කෙන ලොකස්මි කිං සියාති ලොකස්මිං සත්තනිකායෙ තස්ස තාදිසස්ස පුග්ගලස්ස කෙන ඔවාදෙන කිං භවිතබ්බං, කෙන වා කතෙන කිං සියා, නිරත්ථකමෙවාති අත්ථො.

බහුස්සුතො චාති යො පුග්ගලො සීලාදිපටිසංයුත්තස්ස සුත්තගෙය්යාදිභෙදස්ස බහුනො සුතස්ස සම්භවෙන බහුස්සුතො, ධම්මොජපඤ්ඤාය පාරිහාරියපඤ්ඤාය පටිවෙධපඤ්ඤාය ච වසෙන මෙධාවී, සීලෙසු ච සුට්ඨු පතිට්ඨිතත්තා සුසමාහිතො, චෙතොසමථං ලොකියලොකුත්තරභෙදං චිත්තසමාධානං ¶ අනුයුත්තො, තාදිසො පුග්ගලො මය්හං මත්ථකෙපි තිට්ඨතු, පගෙව සහවාසො.

යො පපඤ්චමනුයුත්තොති යො පන පුග්ගලො කම්මාරාමතාදිවසෙන රූපාභිසඞ්ගාදිවසෙන ච පවත්තියා පපඤ්චනට්ඨෙන තණ්හාදිභෙදං පපඤ්චං අනුයුත්තො, තත්ථ ච අනාදීනවදස්සනෙන අභිරතො මගසදිසො, සො නිබ්බානං විරාධයි, සො නිබ්බානා සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතො.

යො ච පපඤ්චං හිත්වානාති යො පන පුග්ගලො තණ්හාපපඤ්චං පහාය තදභාවතො නිප්පපඤ්චස්ස නිබ්බානස්ස පථෙ අධිගමුපායෙ අරියමග්ගෙ රතො භාවනාභිසමයෙ අභිරතො, සො නිබ්බානං ආරාධයි සාධෙසි අධිගච්ඡීති අත්ථො.

අථෙකදිවසං ථෙරො අත්තනො කනිට්ඨභාතිකස්ස රෙවතත්ථෙරස්ස කණ්ටකනිචිතඛදිරරුක්ඛසඤ්ඡන්නෙ නිරුදකකන්තාරෙ වාසං දිස්වා තං පසංසන්තො ‘‘ගාමෙ වා’’තිආදිකා ද්වෙ ගාථා අභාසි. තත්ථ ගාමෙ වාති කිඤ්චාපි අරහන්තො ගාමන්තෙ කායවිවෙකං න ලභන්ති, චිත්තවිවෙකං පන ලභන්තෙව. තෙසඤ්හි දිබ්බපටිභාගානිපි ආරම්මණානි චිත්තං චාලෙතුං න සක්කොන්ති, තස්මා ගාමෙ වා හොතු අරඤ්ඤාදීසු අඤ්ඤතරං වා, යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යකන්ති සො භූමිප්පදෙසො රමණීයො එවාති අත්ථො.

අරඤ්ඤානීති සුපුප්ඵිතතරුසණ්ඩමණ්ඩිතානි විමලසලිලාසයසම්පන්නානි අරඤ්ඤානි රමණීයානීති සම්බන්ධො. යත්ථාති යෙසු අරඤ්ඤෙසු විකසිතෙසු විය රමමානෙසු කාමපක්ඛිකො කාමගවෙසකො ජනො න රමති. වීතරාගාති විගතරාගා පන ඛීණාසවා භමරමධුකරා විය පදුමවනෙසු ¶ ¶ තථාරූපෙසු අරඤ්ඤෙසු රමිස්සන්තීති. න තෙ කාමගවෙසිනොති යස්මා තෙ වීතරාගා කාමගවෙසිනො න හොන්තීති අත්ථො.

පුන ථෙරො රාධං නාම දුග්ගතබ්රාහ්මණං අනුකම්පාය පබ්බාජෙත්වා, උපසම්පාදෙත්වා තමෙව පච්ඡාසමණං කත්වා විචරන්තො එකදිවසං තස්ස ච සුබ්බචභාවෙන තුස්සිත්වා ඔවාදං දෙන්තො ‘‘නිධීනංවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිධීනංවාති තත්ථ තත්ථ නිදහිත්වා ඨපිතානං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිපූරානං නිධිකුම්භීනං. පවත්තාරන්ති කිච්ඡජීවිකෙ දුග්ගතමනුස්සෙ අනුකම්පං කත්වා ‘‘එහි තෙ සුඛෙන ජීවිතුං උපායං දස්සෙස්සාමී’’ති නිධිට්ඨානං නෙත්වා හත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘ඉමං ගහෙත්වා සුඛං ජීවාහී’’ති ආචික්ඛිතාරං විය. වජ්ජදස්සිනන්ති ද්වෙ වජ්ජදස්සිනො – ‘‘ඉමිනා නං අසාරුප්පෙන වා ඛලිතෙන වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති රන්ධගවෙසකො ච, අඤ්ඤාතං ඤාපෙතුකාමො ඤාතං අස්සාදෙන්තො සීලාදිවුද්ධිකාමතාය තං තං වජ්ජං ඔලොකෙන්තො උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතො ¶ චාති, අයං ඉධ අධිප්පෙතො. යථා හි දුග්ගතමනුස්සො ‘‘ඉමං නිධිං ගණ්හාහී’’ති නිග්ගය්හමානොපි නිධිදස්සනෙ කොපං න කරොති, පමුදිතොව හොති, එවං එවරූපෙසු පුග්ගලෙසු අසාරුප්පං වා ඛලිතං වා දිස්වා ආචික්ඛන්තෙ කොපො න කාතබ්බො, තුට්ඨචිත්තෙනෙව භවිතබ්බං, ‘‘භන්තෙ, පුනපි මං එවරූපං වදෙය්යාථා’’ති පවාරෙතබ්බමෙව. නිග්ගය්හවාදින්ති යො වජ්ජං දිස්වා අයං මෙ සද්ධිවිහාරිකො, අන්තෙවාසිකො, උපකාරකොති අචින්තෙත්වා වජ්ජානුරූපං තජ්ජෙන්තො පණාමෙන්තො දණ්ඩකම්මං කරොන්තො සික්ඛාපෙති, අයං නිග්ගය්හවාදී නාම සම්මාසම්බුද්ධො විය. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘නිග්ගය්හ නිග්ගය්හාහං, ආනන්ද, වක්ඛාමි; පවය්හ පවය්හ, ආනන්ද, වක්ඛාමි. යො සාරො සො ඨස්සතී’’ති (ම. නි. 3.196). මෙධාවින්ති ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතං. තාදිසන්ති එවරූපං පණ්ඩිතං. භජෙති පයිරුපාසෙය්ය. තාදිසඤ්හි ආචරියං භජමානස්ස අන්තෙවාසිකස්ස සෙය්යො හොති, න පාපියො, වුඩ්ඪියෙව හොති, නො පරිහානීති අත්ථො.

අථෙකදා අස්සජිපුනබ්බසුකෙහි කීටාගිරිස්මිං ආවාසෙ දූසිතෙ සත්ථාරා ආණත්තො අත්තනො පරිසාය මහාමොග්ගල්ලානෙන ච සද්ධිං තත්ථ ගතො ධම්මසෙනාපති අස්සජිපුනබ්බසුකෙසු ඔවාදං අනාදියන්තෙසු ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ ඔවදෙය්යාති ඔවාදං අනුසිට්ඨිං දදෙය්ය. අනුසාසෙය්යාති තස්සෙව පරියායවචනං. අථ වා උප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං වදන්තො ඔවදති ¶ නාම, අනුප්පන්නෙ ‘‘අයසොපි තෙ සියා’’තිආදිං අනාගතං උද්දිස්ස වදන්තො අනුසාසති නාම. සම්මුඛා වදන්තො වා ඔවදති නාම, පරම්මුඛා දූතං, සාසනං වා පෙසෙත්වා වදන්තො අනුසාසති නාම. සකිං වදන්තො වා ඔවදති නාම, පුනප්පුනං වදන්තො අනුසාසති නාම. අසබ්භා චාති අකුසලා ධම්මා ච නිවාරයෙ, කුසලෙ ධම්මෙ ච පතිට්ඨාපෙය්යාති අත්ථො. සතඤ්හි සොති එවරූපො පුග්ගලො ¶ සාධූනං පියො හොති. යෙ පන අසන්තා අසප්පුරිසා විතිණ්ණපරලොකා ආමිසචක්ඛුකා ජීවිකත්ථාය පබ්බජිතා, තෙසං සො ඔවාදකො අනුසාසකො ‘‘න ත්වං අම්හාකං උපජ්ඣායො, න ආචරියො, කස්මා අම්හෙ වදසී’’ති එවං මුඛසත්තීහි විජ්ඣන්තානං අප්පියො හොතීති.

‘‘යං ආරබ්භ සත්ථා ධම්මං දෙසෙති, සො එව උපනිස්සයසම්පන්නො’’ති භික්ඛූසු කථාය සමුට්ඨිතාය ‘‘නයිදමෙත’’න්ති දස්සෙන්තො ‘‘අඤ්ඤස්සා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අඤ්ඤස්සාති අත්තනො භාගිනෙය්යං දීඝනඛපරිබ්බාජකං සන්ධායාහ. තස්ස හි සත්ථාරා වෙදනාපරිග්ගහසුත්තෙ (ම. නි. 2.205-206) දෙසියමානෙ අයං මහාථෙරො භාවනාමග්ගෙ අධිගන්ත්වා සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. සොතමොධෙසිමත්ථිකොති සත්ථාරං බීජයමානො ඨිතො අත්ථිකො හුත්වා සුස්සූසන්තො සොතං ඔදහිං. තං ¶ මෙ අමොඝං සවනන්ති තං තථා සුතං සවනං මය්හං අමොඝං අවඤ්ඣං අහොසි, අග්ගසාවකෙන පත්තබ්බං සම්පත්තීනං අවස්සයො අහොසි. තෙනාහ ‘‘විමුත්තොම්හී’’තිආදි.

තත්ථ නෙව පුබ්බෙනිවාසායාති අත්තනො පරෙසඤ්ච පුබ්බෙනිවාසජානනඤාණත්ථාය, පණිධී මෙ නෙව විජ්ජතීති යොජනා. පරිකම්මකරණවසෙන තදත්ථං චිත්තපණිධානමත්තම්පි නෙවත්ථි නෙව අහොසීති අත්ථො. චෙතොපරියායාති චෙතොපරියඤාණස්ස. ඉද්ධියාති ඉද්ධිවිධඤාණස්ස. චුතියා උපපත්තියාති, සත්තානං චුතියා උපපත්තියා ච ජානනඤාණාය චුතූපපාතඤාණත්ථාය. සොතධාතුවිසුද්ධියාති දිබ්බසොතඤාණස්ස. පණිධී මෙ න විජ්ජතීති ඉමෙසං අභිඤ්ඤාවිසෙසානං අත්ථාය පරිකම්මවසෙන චිත්තස්ස පණිධි චිත්තාභිනීහාරො මෙ නත්ථි නාහොසීති අත්ථො. සබ්බඤ්ඤුගුණා විය හි බුද්ධානං අග්ගමග්ගාධිගමෙනෙව සාවකානං ¶ සබ්බෙ සාවකගුණා හත්ථගතා හොන්ති, න තෙසං අධිගමාය විසුං පරිකම්මකරණකිච්චං අත්ථීති.

රුක්ඛමූලන්තිආදිකා තිස්සො ගාථා කපොතකන්දරායං විහරන්තස්ස යක්ඛෙන පහතකාලෙ සමාපත්තිබලෙන අත්තනො නිබ්බිකාරතාදීපනවසෙන වුත්තා. තත්ථ මුණ්ඩොති න වොරොපිතකෙසො. සඞ්ඝාටිපාරුතොති සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා නිසින්නො. ‘‘සඞ්ඝාටියා සුපාරුතො’’ති ච පඨන්ති. පඤ්ඤාය උත්තමො ථෙරොති ථෙරො හුත්වා පඤ්ඤාය උත්තමො, සාවකෙසු පඤ්ඤාය සෙට්ඨොති අත්ථො. ඣායතීති ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ච ඣායති, බහුලං සමාපත්තිවිහාරෙන විහරතීති අත්ථො.

උපෙතො හොති තාවදෙති යදා යක්ඛෙන සීසෙ පහතො, තාවදෙව අවිතක්කං චතුත්ථජ්ඣානිකඵලසමාපත්තිං ¶ සමාපන්නො අරියෙන තුණ්හීභාවෙන උපෙතො සමන්නාගතො අහොසි. අතීතත්ථෙ හි හොතීති ඉදං වත්තමානවචනං.

පබ්බතොව න වෙධතීති මොහක්ඛයා භින්නසබ්බකිලෙසො භික්ඛු. සො සෙලමයපබ්බතො විය අචලො සුප්පතිට්ඨිතො ඉට්ඨාදිනා කෙනචි න වෙධති, සබ්බත්ථ නිබ්බිකාරො හොතීති අත්ථො.

අථෙකදිවසං ථෙරස්ස අසතියා නිවාසනකණ්ණෙ ඔලම්බන්තෙ අඤ්ඤතරො සාමණෙරො, ‘‘භන්තෙ, පරිමණ්ඩලං නිවාසෙතබ්බ’’න්ති ආහ. තං සුත්වා ‘‘භද්දං තයා සුට්ඨු වුත්ත’’න්ති සිරසා විය සම්පටිච්ඡන්තො තාවදෙව ථොකං අපක්කමිත්වා පරිමණ්ඩලං නිවාසෙත්වා ‘‘මාදිසානං අයම්පි දොසොයෙවා’’ති දස්සෙන්තො ‘‘අනඞ්ගණස්සා’’ති ගාථමාහ.

පුන මරණෙ ජීවිතෙ ච අත්තනො සමචිත්තතං දස්සෙන්තො ‘‘නාභිනන්දාමී’’තිආදිනා ද්වෙ ගාථා වත්වා පරෙසං ධම්මං කථෙන්තො ‘‘උභයෙන මිද’’න්තිආදිනා ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ උභයෙනාති උභයෙසු, උභොසු කාලෙසූති අත්ථො. මිදන්ති ¶ ම-කාරො පදසන්ධිකරො. ඉදං මරණමෙව, මරණං අත්ථෙව නාම, අමරණං නාම නත්ථි. කෙසු උභොසු කාලෙසූති ආහ ¶ ‘‘පච්ඡා වා පුරෙ වා’’ති මජ්ඣිමවයස්ස පච්ඡා වා ජරාජිණ්ණකාලෙ පුරෙ වා දහරකාලෙ මරණමෙව මරණං එකන්තිකමෙව. තස්මා පටිපජ්ජථ සම්මා පටිපත්තිං පූරෙථ විප්පටිපජ්ජිත්වා මා විනස්සථ අපායෙසු මහාදුක්ඛං මානුභවථ. ඛණො වො මා උපච්චගාති අට්ඨහි අක්ඛණෙහි විවජ්ජිතො අයං නවමො ඛණො මා තුම්හෙ අතික්කමීති අත්ථො.

අථෙකදිවසං ආයස්මන්තං මහාකොට්ඨිකං දිස්වා තස්ස ගුණං පකාසෙන්තො ‘‘උපසන්තො’’තිආදිනා තිස්සො ගාථා අභාසි. තත්ථ අනුද්දෙසිකවසෙන ‘‘ධුනාතී’’ති වුත්තමෙවත්ථං පුන ථෙරසන්නිස්සිතං කත්වා වදන්තො ‘‘අප්පාසී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අප්පාසීති අධුනා පහාසීති අත්ථො. අනායාසොති අපරිස්සමො, කිලෙසදුක්ඛරහිතොති අත්ථො. විප්පසන්නො අනාවිලොති විප්පසන්නො අසද්ධියාදීනං අභාවෙන සුට්ඨු පසන්නචිත්තො අනාවිලසඞ්කප්පතාය අනාවිලො.

න විස්සසෙති ගාථා දෙවදත්තං සද්දහිත්වා තස්ස දිට්ඨිං රොචෙත්වා ඨිතෙ වජ්ජිපුත්තකෙ ආරබ්භ වුත්තා. තත්ථ න විස්සසෙති විස්සට්ඨො න භවෙය්ය, න සද්දහෙය්යාති අත්ථො. එකතියෙසූති එකච්චෙසු අනවට්ඨිතසභාවෙසු පුථුජ්ජනෙසු. එවන්ති යථා තුම්හෙ ‘‘දෙවදත්තො සම්මා පටිපන්නො’’ති විස්සාසං ආපජ්ජිත්ථ, එවං. අගාරිසූති ගහට්ඨෙසු. සාධූපි හුත්වානාති යස්මා පුථුජ්ජනභාවො නාම ¶ අස්සපිට්ඨෙ ඨපිතකුම්භණ්ඩං විය ථුසරාසිම්හි නිඛාතඛාණුකං විය ච අනවට්ඨිතො, තස්මා එකච්චෙ ආදිතො සාධූ හුත්වා ඨිතාපි පච්ඡා අසාධූ හොන්ති. යථා දෙවදත්තො පුබ්බෙ සීලසම්පන්නො අභිඤ්ඤාසමාපත්තිලාභී හුත්වා ලාභසක්කාරපකතො ඉදානි පරිහීනවිසෙසො ඡින්නපක්ඛකාකො විය ආපායිකො ජාතො. තස්මා තාදිසො දිට්ඨමත්තෙන ‘‘සාධූ’’ති න විස්සාසිතබ්බො. එකච්චෙ පන කල්යාණමිත්තසංසග්ගාභාවෙන ආදිතො අසාධූ හුත්වාපි පච්ඡා කල්යාණසංසග්ගෙන සාධූ හොන්තියෙව, තස්මා දෙවදත්තසදිසෙ සාධුපතිරූපෙ ‘‘සාධූ’’ති න විස්සාසෙය්යාති අත්ථො.

යෙසං කාමච්ඡන්දාදයො චිත්තුපක්කිලෙසා අවිගතා, තෙ අසාධූ. යෙසං තෙ විගතා, තෙ සාධූති දස්සෙතුං ‘‘කාමච්ඡන්දො’’ති ගාථං වත්වා අසාධාරණතො උක්කංසගතං සාධුලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘‘යස්ස සක්කරියමානස්සා’’තිආදිනා ගාථාද්වයං වුත්තං.

අසාධාරණතො ¶ පන උක්කංසගතං තං දස්සෙතුං සත්ථාරං අත්තානඤ්ච උදාහරන්තො ‘‘මහාසමුද්දො’’තිආදිකා ගාථා අභාසි. තත්ථ මහාසමුද්දොති ¶ අයං මහාසමුද්දො, මහාපථවී සෙලො පබ්බතො, පුරත්ථිමාදිභෙදතො අනිලො ච අත්තනො අචෙතනාභාවෙන ඉට්ඨානිට්ඨං සහන්ති, න පටිසඞ්ඛානබලෙන, සත්ථා පන යස්සා අරහත්තුප්පත්තියා වසෙන උත්තමෙ තාදිභාවෙ ඨිතො ඉට්ඨාදීසු සබ්බත්ථ සමො නිබ්බිකාරො, තස්සා සත්ථු වරවිමුත්තියා අග්ගඵලවිමුත්තියා තෙ මහාසමුද්දාදයො උපමාය උපමාභාවෙන න යුජ්ජන්ති කලභාගම්පි න උපෙන්තීති අත්ථො.

චක්කානුවත්තකොති සත්ථාරා වත්තිතස්ස ධම්මචක්කස්ස අනුවත්තකො. ථෙරොති අසෙක්ඛෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගමෙන ථෙරො. මහාඤාණීති මහාපඤ්ඤො. සමාහිතොති උපචාරප්පනාසමාධිනා අනුත්තරසමාධිනා ච සමාහිතො. පඨවාපග්ගිසමානොති ඉට්ඨාදිආරම්මණසන්නිපාතෙ නිබ්බිකාරතාය පථවියා ආපෙන අග්ගිනා ච සදිසවුත්තිකො. තෙනාහ ‘‘න රජ්ජති න දුස්සතී’’ති.

පඤ්ඤාපාරමිතං පත්තොති සාවකඤාණස්ස පාරමිං පාරකොටිං පත්තො. මහාබුද්ධීති මහාපුථුහාසජවනතික්ඛනිබ්බෙධිකභාවප්පත්තාය මහතියා බුද්ධියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතො. මහාමතීති ධම්මන්වයවෙදිතසඞ්ඛාතාය මහතියා නයග්ගාහමතියා සමන්නාගතො. යෙ හි තෙ චතුබ්බිධා, සොළසවිධා, චතුචත්තාලීසවිධා, තෙසත්තතිවිධා ච පඤ්ඤප්පභෙදා. තෙසං සබ්බසො අනවසෙසානං ¶ අධිගතත්තා මහාපඤ්ඤතා දිවිසෙසයොගතො ච අයං මහාථෙරො සාතිසයං ‘‘මහාබුද්ධී’’ති වත්තබ්බතං අරහති. යථාහ භගවා –

‘‘පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො; මහාපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො; පුථුපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො; හාසපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො; ජවනපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො; තික්ඛපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො; නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො’’තිආදි (ම. නි. 3.93).

තත්ථායං පණ්ඩිතභාවාදීනං විභාගවිභාවනා. ධාතුකුසලතා, ආයතනකුසලතා, පටිච්චසමුප්පාදකුසලතා, ඨානාට්ඨානකුසලතාති ¶ ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි පණ්ඩිතො. මහාපඤ්ඤතාදීනං විභාගදස්සනෙ අයං පාළි –

‘‘කතමා මහාපඤ්ඤා? මහන්තෙ අත්ථෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ ධම්මෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තා නිරුත්තියො පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තානි පටිභානානි පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ සමාධික්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ විමුත්තික්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තානි ඨානාට්ඨානානි පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තා විහාරසමාපත්තියො පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තානි අරියසච්චානි පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ සතිපට්ඨානෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ සම්මප්පධානෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ ඉද්ධිපාදෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තානි ඉන්ද්රියානි පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තානි බලානි පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තෙ අරියමග්ගෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තානි සාමඤ්ඤඵලානි පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තා අභිඤ්ඤායො පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා, මහන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා.

‘‘කතමා පුථුපඤ්ඤා? පුථුනානාඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා ¶ , පුථුනානාධාතූසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාආයතනෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාපටිච්චසමුප්පාදෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාසුඤ්ඤතමනුපලබ්භෙසු ¶ ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාඅත්ථෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාධම්මෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානානිරුත්තීසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාපටිභානෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාසීලක්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාසමාධික්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාවිමුත්තික්ඛන්ධෙසු ඤාණං ¶ පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාවිමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාඨානාට්ඨානෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාවිහාරසමාපත්තීසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාඅරියසච්චෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාසතිපට්ඨානෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාසම්මප්පධානෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාඉද්ධිපාදෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාඉන්ද්රියෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාබලෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාබොජ්ඣඞ්ගෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාඅරියමග්ගෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාසාමඤ්ඤඵලෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුනානාඅභිඤ්ඤාසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා, පුථුජ්ජනසාධාරණෙ ධම්මෙ අතික්කම්ම පරමත්ථෙ නිබ්බානෙ ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා.

‘‘කතමා හාසපඤ්ඤා? ඉධෙකච්චො හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො සීලානි පරිපූරෙතීති හාසපඤ්ඤා, හාසබහුලො…පෙ… පාමොජ්ජබහුලො ඉන්ද්රියසංවරං පරිපූරෙතීති හාසපඤ්ඤා, හාසබහුලො…පෙ… පාමොජ්ජබහුලො භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතං පරිපූරෙතීති හාසපඤ්ඤා, හාසබහුලො…පෙ… පාමොජ්ජබහුලො ජාගරියානුයොගං පරිපූරෙතීති හාසපඤ්ඤා, හාසබහුලො…පෙ… පාමොජ්ජබහුලො සීලක්ඛන්ධං…පෙ… සමාධික්ඛන්ධං, පඤ්ඤාක්ඛන්ධං, විමුත්තික්ඛන්ධං, විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං පරිපූරෙතීති…පෙ… පටිවිජ්ඣතීති. විහාරසමාපත්තියො පරිපූරෙතීති, අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣතීති, සතිපට්ඨානෙ භාවෙතීති, සම්මප්පධානෙ භාවෙතීති, ඉද්ධිපාදෙ භාවෙතීති, ඉන්ද්රියානි භාවෙතීති, බලානි භාවෙතීති, බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙතීති, අරියමග්ගං භාවෙතීති…පෙ… සාමඤ්ඤඵලානි සච්ඡිකරොතීති හාසපඤ්ඤා, හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣතීති හාසපඤ්ඤා; හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීති හාසපඤ්ඤා.

‘‘කතමා ¶ ජවනපඤ්ඤා? යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං…පෙ… යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං අනිච්චතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා, දුක්ඛතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා, අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා; යා කාචි වෙදනා…පෙ… ¶ යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං…පෙ… සබ්බං විඤ්ඤාණං අනිච්චතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා, දුක්ඛතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා, අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං, අනිච්චතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා, දුක්ඛතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා, අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා.

‘‘රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා රූපනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා…පෙ… වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා ජරාමරණනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා.

‘‘රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා රූපනිරොධෙ ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා ජරාමරණනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා.

‘‘කතමා තික්ඛපඤ්ඤා? ඛිප්පං කිලෙසෙ ඡින්දතීති තික්ඛපඤ්ඤා, උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති ¶ අනභාවං ගමෙතීති තික්ඛපඤ්ඤා; උප්පන්නං බ්යාපාදවිතක්කං නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති අනභාවං ගමෙතීති තික්ඛපඤ්ඤා; උප්පන්නං විහිංසාවිතක්කං නාධිවාසෙති…පෙ… උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති ¶ බ්යන්තීකරොති අනභාවං ගමෙතීති තික්ඛපඤ්ඤා; උප්පන්නං රාගං නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති අනභාවං ගමෙතීති තික්ඛපඤ්ඤා; උප්පන්නං දොසං…පෙ… උප්පන්නං මොහං… උප්පන්නං කොධං… උප්පන්නං උපනාහං… මක්ඛං… පළාසං… ඉස්සං… මච්ඡරියං… මායං… සාඨෙය්යං… ථම්භං… සාරම්භං… මානං… අතිමානං… මදං… පමාදං… සබ්බෙ කිලෙසෙ… සබ්බෙ දුච්චරිතෙ… සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරෙ…පෙ… සබ්බෙ භවගාමිකම්මෙ නාධිවාසෙති පජහති ¶ විනොදෙති බ්යන්තීකරොති අනභාවං ගමෙතීති තික්ඛපඤ්ඤා. එකස්මිං ආසනෙ චත්තාරො ච අරියමග්ගා, චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි, චතස්සො පටිසම්භිදායො, ඡ අභිඤ්ඤායො අධිගතා හොන්ති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤායාති තික්ඛපඤ්ඤා.

‘‘කතමා නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා? ඉධෙකච්චො සබ්බසඞ්ඛාරෙසු උබ්බෙගබහුලො හොති උත්තාසබහුලො උක්කණ්ඨනබහුලො අරතිබහුලො අනභිරතිබහුලො බහිමුඛො න රමති සබ්බසඞ්ඛාරෙසු, අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අපදාලිතපුබ්බං ලොභක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා, අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අපදාලිතපුබ්බං දොසක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා, අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අපදාලිතපුබ්බං මොහක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා; අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අපදාලිතපුබ්බං කොධං…පෙ… උපනාහං…පෙ… සබ්බෙ භවගාමිකම්මෙ නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා’’ති (පටි. ම. 3.6-7).

එවං යථාවුත්තවිභාගාය මහතියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා ‘‘මහාබුද්ධී’’ති වුත්තං.

අපිච අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙනාපි ඉමස්ස ථෙරස්ස මහාපඤ්ඤතා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සාරිපුත්තො, භික්ඛවෙ, අඩ්ඪමාසං අනුපදධම්මවිපස්සනං විපස්සති. තත්රිදං, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තස්ස අනුපදධම්මවිපස්සනාය හොති.

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. යෙ ච පඨමෙ ඣානෙ ධම්මා විතක්කො ච…පෙ… චිත්තෙකග්ගතා ච ඵස්සො වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා චිත්තං ඡන්දො ¶ අධිමොක්ඛො වීරියං සති උපෙක්ඛා මනසිකාරො, ත්යාස්ස ධම්මා අනුපදවවත්ථිතා හොන්ති, ත්යාස්ස ධම්මා විදිතා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති. සො එවං පජානාති ‘එවං කිර මෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තී’ති. සො තෙසු ධම්මෙසු අනුපායො අනපායො අනිස්සිතො අප්පටිබද්ධො විප්පමුත්තො විසංයුත්තො විමරියාදීකතෙන චෙතසා විහරති. සො ‘අත්ථි උත්තරි නිස්සරණ’න්ති පජානාති. තබ්බහුලීකාරා අත්ථිත්වෙවස්ස හොති.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං… ¶ තතියං ඣානං… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. ආකාසානඤ්චායතනං… විඤ්ඤාණඤ්චායතනං… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං… සබ්බසො ¶ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. සො තාය සමාපත්තියා සතො වුට්ඨහති, සො තාය සමාපත්තියා සතො වුට්ඨහිත්වා යෙ ධම්මා අතීතා නිරුද්ධා විපරිණතා, තෙ ධම්මෙ සමනුපස්සති ‘‘එවං කිර මෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තී’’ති. සො තෙසු ධම්මෙසු අනුපායො අනපායො අනිස්සිතො අප්පටිබද්ධො විප්පමුත්තො විසංයුත්තො විමරියාදීකතෙන චෙතසා විහරති. සො ‘අත්ථි උත්තරි නිස්සරණ’න්ති පජානාති. තබ්බහුලීකාරා අත්ථිත්වෙවස්ස හොති.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො සබ්බසො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්පජ්ජ විහරති. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. සො තාය සමාපත්තියා සතො වුට්ඨහති, සො තාය සමාපත්තියා සතො වුට්ඨහිත්වා යෙ ධම්මා අතීතා නිරුද්ධා විපරිණතා, තෙ ධම්මෙ සමනුපස්සති ‘එවං කිර මෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තී’ති. සො තෙසු ධම්මෙසු අනුපායො අනපායො අනිස්සිතො අප්පටිබද්ධො විප්පමුත්තො විසංයුත්තො විමරියාදීකතෙන චෙතසා විහරති, සො ‘නත්ථි උත්තරි ¶ නිස්සරණ’න්ති පජානාති. තබ්බහුලීකාරා නත්ථිත්වෙවස්ස හොති.

‘‘යං ඛො තං, භික්ඛවෙ, සම්මා වදමානො වදෙය්ය ‘වසිප්පත්තො පාරමිප්පත්තො අරියස්මිං සීලස්මිං, වසිප්පත්තො පාරමිප්පත්තො අරියස්මිං සමාධිස්මිං, වසිප්පත්තො පාරමිප්පත්තො අරියාය පඤ්ඤාය, වසිප්පත්තො පාරමිප්පත්තො අරියාය විමුත්තියා’ති. සාරිපුත්තමෙවෙතං සම්මා වදමානො වදෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.93-97).

එවං මහාපුථුහාසජවනතික්ඛනිබ්බෙධිකභාවප්පත්තාය මහතියා බුද්ධියා සමන්නාගතත්තා ථෙරො මහාබුද්ධීති අත්ථො. ධම්මන්වයවෙදිතා පනස්ස සම්පසාදනීයසුත්තෙන (දී. නි. 3.141 ආදයො) දීපෙතබ්බා. තත්ථ හි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසදිසො ථෙරස්ස නයග්ගාහො වුත්තො. අජළො ජළසමානොති සාවකෙසු පඤ්ඤාය උක්කංසගතත්තා සබ්බථාපි අජළො සමානො පරමප්පිච්ඡතාය අත්තානං අජානන්තං විය කත්වා, දස්සනෙන ජළසදිසො මන්දසරික්ඛො කිලෙසපරිළාහාභාවෙන නිබ්බුතො සීතිභූතො සදා චරති නිච්චං විහරතීති අත්ථො.

පරිචිණ්ණොති ¶ ගාථා ථෙරෙන අත්තනො කතකිච්චතං පකාසෙන්තෙන භාසිතා, සාපි වුත්තත්ථායෙව.

සම්පාදෙථප්පමාදෙනාති අයං පන අත්තනො පරිනිබ්බානකාලෙ සන්නිපතිතානං භික්ඛූනං ඔවාදදානවසෙන භාසිතා. සාපි වුත්තත්ථායෙවාති.

සාරිපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. ආනන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පිසුණෙන ¶ ච කොධනෙනාතිආදිකා ආයස්මතො ආනන්දත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ සත්ථු වෙමාතිකභාතා හුත්වා නිබ්බත්ති, සුමනොතිස්ස නාමං අහොසි. පිතා පනස්ස ආනන්දරාජා නාම. සො අත්තනො පුත්තස්ස සුමනකුමාරස්ස වයප්පත්තස්ස හංසවතිතො වීසයොජනසතෙ ඨානෙ භොගනගරං අදාසි. සො කදාචි කදාචි ආගන්ත්වා අත්තානඤ්ච ¶ පිතරඤ්ච පස්සති. තදා රාජා සත්ථාරඤ්ච සතසහස්සපරිමාණං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච සයමෙව සක්කච්චං උපට්ඨහි, අඤ්ඤෙසං උපට්ඨාතුං න දෙති.

තෙන සමයෙන පච්චන්තො කුපිතො අහොසි. කුමාරො තස්ස කුපිතභාවං රඤ්ඤො අනාරොචෙත්වා සයමෙව තං වූපසමෙති. තං සුත්වා රාජා තුට්ඨමානසො පුත්තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘වරං තෙ, තාත දම්මි, වරං ගණ්හාහී’’ති ආහ. කුමාරො ‘‘සත්ථාරං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච තෙමාසං උපට්ඨහන්තො ජීවිතං අවඤ්ඣං කාතුං ඉච්ඡාමී’’ති ආහ. ‘‘එතං න සක්කා, අඤ්ඤං වදෙහී’’ති. ‘‘දෙව, ඛත්තියානං ද්වෙකථා නාම නත්ථි, එතදෙව මෙ දෙහි, න මය්හං අඤ්ඤෙන අත්ථො’’ති. ‘‘සචෙ සත්ථා අනුජානාති, දින්නමෙවා’’ති. සො ‘‘සත්ථු චිත්තං ජානිස්සාමී’’ති විහාරං ගතො.

තෙන ච සමයෙන භගවා භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා ගන්ධකුටිං පවිට්ඨො හොති. සො භික්ඛූ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, භගවන්තං දස්සනාය ආගතො, දස්සෙථ මෙ භගවන්ත’’න්ති ආහ. භික්ඛූ ‘‘සුමනො නාම ථෙරො සත්ථු උපට්ඨාකො, තස්ස සන්තිකං ගච්ඡාහී’’ති ආහංසු. සො ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘සත්ථාරං, භන්තෙ, මෙ දස්සෙථා’’ති ආහ. අථ ථෙරො තස්ස පස්සන්තස්සෙව ¶ පථවියං නිමුජ්ජිත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, රාජපුත්තො තුම්හාකං දස්සනාය ආගතො’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි, භික්ඛු, බහි ආසනං පඤ්ඤාපෙහී’’ති. ථෙරො පුනපි තස්ස පස්සන්තස්සෙව බුද්ධාසනං ගහෙත්වා අන්තොගන්ධකුටියං නිමුජ්ජිත්වා බහිපරිවෙණෙ පාතුභවිත්වා ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙසි. කුමාරො තං දිස්වා ‘‘මහන්තො වතායං භික්ඛූ’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි.

භගවාපි ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. රාජපුත්තො සත්ථාරං වන්දිත්වා, පටිසන්ථාරං කත්වා, අයං, භන්තෙ, ථෙරො තුම්හාකං සාසනෙ වල්ලභො මඤ්ඤෙති. ‘‘ආම කුමාර, වල්ලභො’’ති? ‘‘කිං කත්වා, භන්තෙ, එස වල්ලභො හොතී’’ති?‘‘දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා’’ති. ‘‘භගවා ¶ , අහම්පි අයං ථෙරො විය අනාගතෙ බුද්ධසාසනෙ වල්ලභො හොතුකාමො’’ති සත්ථාහං ඛන්ධාවාරභත්තං නාම දත්වාපි සත්තමෙ දිවසෙ, භන්තෙ, මයා පිතු සන්තිකා තෙමාසං තුම්හාකං පටිජග්ගනවරො ලද්ධො, තෙමාසං මෙ වස්සාවාසං අධිවාසෙථාති. භගවා, ‘‘අත්ථි නු ඛො තත්ථ ගතෙන අත්ථො’’ති ඔලොකෙත්වා ‘‘අත්ථී’’ති දිස්වා ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො, කුමාර, තථාගතා අභිරමන්තී’’ති ආහ. කුමාරො ‘‘අඤ්ඤාතං ¶ භගවා, අඤ්ඤාතං සුගතා’’ති වත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, පුරිමතරං ගන්ත්වා විහාරං කාරෙමි, මයා පෙසිතෙ භික්ඛුසතසහස්සෙන සද්ධිං ආගච්ඡථා’’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දින්නා මෙ, දෙව, භගවතා පටිඤ්ඤා, මයා පහිතෙ භගවන්තං පෙසෙය්යාථා’’ති පිතරං වන්දිත්වා, නික්ඛමිත්වා යොජනෙ යොජනෙ විහාරං කරොන්තො වීසයොජනසතං අද්ධානං ගතො. ගන්ත්වා ච අත්තනො නගරෙ විහාරට්ඨානං විචිනන්තො සොභනස්ස නාම කුටුම්බිකස්ස උය්යානං දිස්වා සතසහස්සෙන කිණිත්වා සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා විහාරං කාරෙසි. තත්ථ භගවතො ගන්ධකුටිං සෙසභික්ඛූනඤ්ච රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානත්ථාය කුටිලෙණමණ්ඩපෙ කාරෙත්වා පාකාරපරික්ඛෙපං ද්වාරකොට්ඨකඤ්ච නිට්ඨාපෙත්වා පිතු සන්තිකං පෙසෙසි ‘‘නිට්ඨිතං මය්හං කිච්චං, සත්ථාරං පහිණථා’’ති.

රාජා භගවන්තං භොජෙත්වා ‘‘භගවා සුමනස්ස කිච්චං නිට්ඨිතං, තුම්හාකං ගමනං පච්චාසීසතී’’ති ආහ. භගවා සතසහස්සභික්ඛුපරිවුතො යොජනෙ යොජනෙ විහාරෙසු වසමානො අගමාසි. කුමාරො ‘‘සත්ථා ආගච්ඡතී’’ති සුත්වා යොජනං පච්චුග්ගන්ත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජයමානො සතසහස්සෙන කීතෙ සොභනෙ නාම උය්යානෙ සතසහස්සෙන කාරිතං විහාරං පවෙසෙත්වා –

‘‘සතසහස්සෙන මෙ කීතං, සතසහස්සෙන මාපිතං;

සොභනං නාම උය්යානං, පටිග්ගණ්හ මහාමුනී’’ති. –

තං ¶ නිය්යාදෙසි. සො වස්සූපනායිකදිවසෙ මහාදානං පවත්තෙත්වා ‘‘ඉමිනාව නීහාරෙන දානං දදෙය්යාථා’’ති පුත්තදාරෙ අමච්චෙ ච කිච්චකරණීයෙසු ච නියොජෙත්වා සයං සුමනත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානසමීපෙයෙව වසන්තො තෙමාසං සත්ථාරං උපට්ඨහන්තො උපකට්ඨාය පවාරණාය ගාමං පවිසිත්වා සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සත්ථු භික්ඛුසතසහස්සස්ස ච පාදමූලෙ තිචීවරානි ඨපෙත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, යදෙතං මයා සත්තාහං ඛන්ධාවාරදානතො පට්ඨාය පුඤ්ඤං කතං, න තං සග්ගසම්පත්තිආදීනං අත්ථාය, අථ ඛො අහං අයං සුමනත්ථෙරො විය අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස උපට්ඨාකො භවෙය්ය’’න්ති ¶ පණිධානං අකාසි. සත්ථාපිස්ස අනන්තරායතං දිස්වා බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සොපි ¶ තස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වස්සසතසහස්සං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො පරම්පි තත්ථ තත්ථ භවෙ උළාරානි පුඤ්ඤකම්මානි උපචිනිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ පිණ්ඩාය චරතො එකස්ස ථෙරස්ස පත්තග්ගහණත්ථං උත්තරසාටකං දත්වා පූජං අකාසි. පුන සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො බාරාණසිරාජා හුත්වා අට්ඨ පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා තෙ භොජෙත්වා අත්තනො මඞ්ගලුය්යානෙ අට්ඨ පණ්ණසාලායො කාරෙත්වා තෙසං නිසීදනත්ථාය අට්ඨ සබ්බරතනමයපීඨෙ චෙව මණිආධාරකෙ ච පටියාදෙත්වා දසවස්සසහස්සානි උපට්ඨානං අකාසි. එතානි පාකටට්ඨානානි.

කප්පසතසහස්සං පන තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තොව අම්හාකං බොධිසත්තෙන සද්ධිං තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො අමිතොදනසක්කස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්ති. තස්ස සබ්බෙ ඤාතකෙ ආනන්දිතෙ කරොන්තො ජාතොති ආනන්දොත්වෙව නාමං අහොසි. සො අනුක්කමෙන වයප්පත්තො කතාභිනික්ඛමනෙ සම්මාසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ පඨමං කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා තතො නික්ඛන්තෙ භගවති තස්ස පරිවාරත්ථං පබ්බජිතුං නික්ඛන්තෙහි භද්දියාදීහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව ආයස්මතො පුණ්ණස්ස මන්තාණිපුත්තස්ස සන්තිකෙ ධම්මකථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.

තෙන ච සමයෙන භගවතො පඨමබොධියං වීසතිවස්සානි අනිබද්ධඋපට්ඨාකා අහෙසුං. එකදා නාගසමාලො පත්තචීවරං ගහෙත්වා විචරි, එකදා නාගිතො, එකදා උපවානො, එකදා සුනක්ඛත්තො, එකදා චුන්දො සමණුද්දෙසො, එකදා සාගතො, එකදා මෙඝියො, තෙ යෙභුය්යෙන සත්ථු චිත්තං නාරාධයිංසු. අථෙකදිවසං භගවා ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො නිසින්නො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘අහං, භික්ඛවෙ, ඉදානිම්හි මහල්ලකො, එකච්චෙ භික්ඛූ ‘ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡාමා’ති වුත්තෙ අඤ්ඤෙන ගච්ඡන්ති, එකච්චෙ මය්හං පත්තචීවරං ¶ භූමියං නික්ඛිපන්ති, මය්හං නිබද්ධුපට්ඨාකං භික්ඛුං ජානාථා’’ති. තං සුත්වා භික්ඛූනං ධම්මසංවෙගො උදපාදි. අථායස්මා සාරිපුත්තො උට්ඨාය භගවන්තං වන්දිත්වා – ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හෙ උපට්ඨහිස්සාමී’’ති ආහ. තං භගවා පටික්ඛිපි. එතෙනුපායෙන මහාමොග්ගල්ලානං ආදිං කත්වා සබ්බෙ මහාසාවකා – ‘‘අහං උපට්ඨහිස්සාමි, අහං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති උට්ඨහිංසු ඨපෙත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං, තෙපි භගවා පටික්ඛිපි ¶ . සො පන තුණ්හීයෙව නිසීදි. අථ නං භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘ආවුසො, ත්වම්පි සත්ථු උපට්ඨාකට්ඨානං යාචාහී’’ති. යාචිත්වා ලද්ධට්ඨානං නාම කීදිසං හොති, සචෙ ¶ රුච්චති, සත්ථා සයමෙව වක්ඛතීති. අථ භගවා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ආනන්දො අඤ්ඤෙහි උස්සාහෙතබ්බො, සයමෙව ජානිත්වා මං උපට්ඨහිස්සතී’’ති ආහ. තතො භික්ඛූ ‘‘උට්ඨෙහි, ආවුසො ආනන්ද, සත්ථාරං උපට්ඨාකට්ඨානං යාචාහී’’ති ආහංසු.

ථෙරො උට්ඨහිත්වා ‘‘සචෙ මෙ, භන්තෙ, භගවා අත්තනා ලද්ධං පණීතචීවරං න දස්සති, පණීතපිණ්ඩපාතං න දස්සති, එකගන්ධකුටියං වසිතුං න දස්සති, නිමන්තනං ගහෙත්වා න ගමිස්සති, එවාහං භගවන්තං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘එත්තකෙ ගුණෙ ලභතො සත්ථු උපට්ඨානෙ කො භාරො’’ති උපවාදමොචනත්ථං ඉමෙ චත්තාරො පටික්ඛෙපා ච – ‘‘සචෙ, භන්තෙ, භගවා මයා ගහිතනිමන්තනං ගමිස්සති, සචාහං දෙසන්තරතො ආගතාගතෙ තාවදෙව දස්සෙතුං ලච්ඡාමි; යදා මෙ කඞ්ඛා උප්පජ්ජති, තාවදෙව භගවන්තං උපසඞ්කමිතුං ලච්ඡාමි, සචෙ භගවා පරම්මුඛා දෙසිතං ධම්මං පුන මය්හං කථෙස්සති, එවාහං භගවන්තං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති ‘‘එත්තකම්පි සත්ථු සන්තිකෙ අනුග්ගහං න ලභතී’’ති උපවාදමොචනත්ථඤ්චෙව ධම්මභණ්ඩාගාරිකභාවපාරමීපූරණත්ථඤ්ච ඉමා චතස්සො ආයාචනා චාති අට්ඨ වරෙ ගහෙත්වා නිබද්ධුපට්ඨාකො අහොසි. තස්සෙව ඨානන්තරස්ස අත්ථාය කප්පසතසහස්සං පූරිතානං පාරමීනං ඵලං පාපුණි. සො උපට්ඨාකට්ඨානං ලද්ධදිවසතො පට්ඨාය දසබලං දුවිධෙන උදකෙන, තිවිධෙන දන්තකට්ඨෙන, හත්ථපාදපරිකම්මෙන පිට්ඨිපරිකම්මෙන, ගන්ධකුටිපරිවෙණසම්මජ්ජනෙනාති එවමාදීහි කිච්චෙහි උපට්ඨහන්තො ‘‘ඉමාය නාම වෙලාය සත්ථු ඉදං නාම ලද්ධුං වට්ටති, ඉදං නාම කාතුං වට්ටතී’’ති දිවසභාගං සන්තිකාවචරො හුත්වා, රත්තිභාගෙ මහන්තං දණ්ඩදීපිකං ගහෙත්වා ගන්ධකුටිපරිවෙණං නව වාරෙ අනුපරියායති, සත්ථරි පක්කොසන්තෙ පටිවචනදානාය ථිනමිද්ධවිනොදනත්ථං.

අථ නං සත්ථා ජෙතවනෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො අනෙකපරියායෙන පසංසිත්වා ‘‘බහුස්සුතානං සතිමන්තානං ගතිමන්තානං ධිතිමන්තානං උපට්ඨාකානඤ්ච භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. එවං සත්ථාරා පඤ්චසු ඨානෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො චතූහි අච්ඡරියබ්භුතධම්මෙහි සමන්නාගතො සත්ථු ධම්මකොසාරක්ඛො ¶ අයං මහාථෙරො සෙඛොව සමානො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන භික්ඛූහි සමුත්තෙජිතො ¶ දෙවතාය ච සංවෙජිතො ‘‘ස්වෙයෙව ච දානි ධම්මසඞ්ගීති කාතබ්බා, න ඛො පන මෙතං පතිරූපං, ය්වායං සෙඛො සකරණීයො හුත්වා අසෙඛෙහි ථෙරෙහි සද්ධිං ධම්මං සඞ්ගායිතුං සන්නිපාතං ගන්තු’’න්ති සඤ්ජාතුස්සාහො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා බහුදෙවරත්තිං විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො චඞ්කමෙ වීරියසමතං අලභිත්වා විහාරං පවිසිත්වා සයනෙ නිසීදිත්වා සයිතුකාමො කායං ¶ ආවට්ටෙසි. අප්පත්තඤ්ච සීසං බිම්බොහනං පාදා ච භූමිතො මුත්තමත්තා, එතස්මිං අන්තරෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චි ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.1.644-663) –

‘‘ආරාමද්වාරා නික්ඛම්ම, පදුමුත්තරො මහාමුනි;

වස්සෙන්තො අමතං වුට්ඨිං, නිබ්බාපෙසි මහාජනං.

‘‘සතසහස්සං තෙ ධීරා, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

පරිවාරෙන්ති සම්බුද්ධං, ඡායාව අනපායිනී.

‘‘හත්ථික්ඛන්ධගතො ආසිං, සෙතච්ඡත්තං වරුත්තමං;

සුචාරුරූපං දිස්වාන, විත්ති මෙ උදපජ්ජථ.

‘‘ඔරුය්හ හත්ථිඛන්ධම්හා, උපගච්ඡිං නරාසභං;

රතනාමයඡත්තං මෙ, බුද්ධසෙට්ඨස්ස ධාරයිං.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, පදුමුත්තරො මහාඉසි;

තං කථං ඨපයිත්වාන, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යො සො ඡත්තමධාරෙසි, සොණ්ණාලඞ්කාරභූසිතං;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණොථ මම භාසතො.

‘‘ඉතො ගන්ත්වා අයං පොසො, තුසිතං ආවසිස්සති;

අනුභොස්සති සම්පත්තිං, අච්ඡරාහි පුරක්ඛතො.

‘‘චතුතිංසතික්ඛත්තුඤ්ච, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

බලාධිපො අට්ඨසතං, වසුධං ආවසිස්සති.

‘‘අට්ඨපඤ්ඤාසක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, මහියා කාරයිස්සති.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි ¶ , ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘සක්යානං කුලකෙතුස්ස, ඤාතිබන්ධු භවිස්සති;

ආනන්දො නාම නාමෙන, උපට්ඨාකො මහෙසිනො.

‘‘ආතාපී ¶ නිපකො චාපි, බාහුසච්චෙසු කොවිදො;

නිවාතවුත්ති අත්ථද්ධො, සබ්බපාඨී භවිස්සති.

‘‘පධානපහිතත්තො සො, උපසන්තො නිරූපධි;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘සන්ති ආරඤ්ඤකා නාගා, කුඤ්ජරා සට්ඨිහායනා;

තිධාපභින්නා මාතඞ්ගා, ඊසාදන්තා උරූළ්හවා.

‘‘අනෙකසතසහස්සා, පණ්ඩිතාපි මහිද්ධිකා;

සබ්බෙ තෙ බුද්ධනාගස්ස, න හොන්තුපණිධිම්හි තෙ.

‘‘ආදියා මෙ නමස්සාමි, මජ්ඣිමෙ අථ පච්ඡිමෙ;

පසන්නචිත්තො සුමනො, බුද්ධසෙට්ඨං උපට්ඨහිං.

‘‘ආතාපී නිපකො චාපි, සම්පජානො පටිස්සතො;

සොතාපත්තිඵලං පත්තො, සෙඛභූමීසු කොවිදො.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං කම්මමභිනීහරිං;

තාහං භූමිමනුප්පත්තො, ඨිතා සද්ධම්මමාචලා.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා සඞ්ගීතිමණ්ඩපං පවිසිත්වා ධම්මං සඞ්ගායන්තො තත්ථ තත්ථ භික්ඛූනං ඔවාදදානවසෙන අත්තනො පටිපත්තිදීපනාදිවසෙන ච භාසිතගාථා එකජ්ඣං කත්වා අනුක්කමෙව ඛුද්දකනිකායසඞ්ගායනකාලෙ ථෙරගාථාසු සඞ්ගීතිං ආරොපෙන්තො –

1017.

‘‘පිසුණෙන ච කොධනෙන ච, මච්ඡරිනා ච විභූතනන්දිනා;

සඛිතං න කරෙය්ය පණ්ඩිතො, පාපො කාපුරිසෙන සඞ්ගමො.

1018.

‘‘සද්ධෙන ¶ ච පෙසලෙන ච, පඤ්ඤවතා බහුස්සුතෙන ච;

සඛිතං කරෙය්ය පණ්ඩිතො, භද්දො සප්පුරිසෙන සඞ්ගමො.

1019.

‘‘පස්ස චිත්තකතං බිම්බං, අරුකායං සමුස්සිතං;

ආතුරං බහුසඞ්කප්පං, යස්ස නත්ථි ධුවං ඨිති.

1020.

‘‘පස්ස චිත්තකතං රූපං, මණිනා කුණ්ඩලෙන ච;

අට්ඨිතචෙන ඔනද්ධං, සහ වත්ථෙහි සොභති.

1021.

‘‘අලත්තකකතා පාදා, මුඛං චුණ්ණකමක්ඛිතං;

අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.

1022.

‘‘අට්ඨපදකතා කෙසා, නෙත්තා අඤ්ජනමක්ඛිතා;

අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.

1023.

‘‘අඤ්ජනීව ¶ නවා චිත්තා, පූතිකායො අලඞ්කතො;

අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.

‘‘ඔදහි මිගවො පාසං, නාසදා වාගුරං මිගො;

භුත්වා නිවාපං ගච්ඡාම, කන්දන්තෙ මිගබන්ධකෙ.

‘‘ඡින්නො පාසො මිගවස්ස, නාසදා වාගුරං මිගො;

භුත්වා නිවාපං ගච්ඡාම, සොචන්තෙ මිගලුද්දකෙ.

1024.

‘‘බහුස්සුතො ¶ චිත්තකථී, බුද්ධස්ස පරිචාරකො;

පන්නභාරො විසඤ්ඤුත්තො, සෙය්යං කප්පෙති ගොතමො.

1025.

‘‘ඛීණාසවො විසඤ්ඤුත්තො, සඞ්ගාතීතො සුනිබ්බුතො;

ධාරෙති අන්තිමං දෙහං, ජාතිමරණපාරගූ.

1026.

‘‘යස්මිං පතිට්ඨිතා ධම්මා, බුද්ධස්සාදිච්චබන්ධුනො;

නිබ්බානගමනෙ මග්ගෙ, සොයං තිට්ඨති ගොතමො.

1027.

‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීතිසහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො.

1028.

‘‘අප්පස්සුතායං ¶ පුරිසො, බලිබද්දොව ජීරති;

මංසානි තස්ස වඩ්ඪන්ති, පඤ්ඤා තස්ස න වඩ්ඪති.

1029.

‘‘බහුස්සුතො අප්පස්සුතං, යො සුතෙනාතිමඤ්ඤති;

අන්ධො පදීපධාරොව, තථෙව පටිභාති මං.

1030.

‘‘බහුස්සුතං උපාසෙය්ය, සුතඤ්ච න විනාසයෙ;

තං මූලං බ්රහ්මචරියස්ස, තස්මා ධම්මධරො සියා.

1031.

‘‘පුබ්බාපරඤ්ඤූ අත්ථඤ්ඤූ, නිරුත්තිපදකොවිදො;

සුග්ගහීතඤ්ච ගණ්හාති, අත්ථඤ්චොපපරික්ඛති.

1032.

‘‘ඛන්ත්යා ඡන්දිකතො හොති, උස්සහිත්වා තුලෙති තං;

සමයෙ සො පදහති, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතො.

1033.

‘‘බහුස්සුතං ධම්මධරං, සප්පඤ්ඤං බුද්ධසාවකං;

ධම්මවිඤ්ඤාණමාකඞ්ඛං, තං භජෙථ තථාවිධං.

1034.

‘‘බහුස්සුතො ධම්මධරො, කොසාරක්ඛො මහෙසිනො;

චක්ඛු සබ්බස්ස ලොකස්ස, පූජනීයො බහුස්සුතො.

1035.

‘‘ධම්මාරාමො ධම්මරතො, ධම්මං අනුවිචින්තයං;

ධම්මං අනුස්සරං භික්ඛු, සද්ධම්මා න පරිහායති.

1036.

‘‘කායමච්ඡෙරගරුනො ¶ , හිය්යමානෙ අනුට්ඨහෙ;

සරීරසුඛගිද්ධස්ස, කුතො සමණඵාසුතා.

1037.

‘‘න පක්ඛන්ති දිසා සබ්බා, ධම්මා න පටිභන්ති මං;

ගතෙ කල්යාණමිත්තම්හි, අන්ධකාරංව ඛායති.

1038.

‘‘අබ්භතීතසහායස්ස, අතීතගතසත්ථුනො;

නත්ථි එතාදිසං මිත්තං, යථා කායගතා සති.

1039.

‘‘යෙ පුරාණා අතීතා තෙ, නවෙහි න සමෙති මෙ;

ස්වජ්ජ එකොව ඣායාමි, වස්සුපෙතොව පක්ඛිමා.

1040.

‘‘දස්සනාය ¶ අභික්කන්තෙ, නානාවෙරජ්ජකෙ බහූ;

මා වාරයිත්ථ සොතාරො, පස්සන්තු සමයො මමං.

1041.

‘‘දස්සනාය අභික්කන්තෙ, නානාවෙරජ්ජකෙ පුථු;

කරොති සත්ථා ඔකාසං, න නිවාරෙති චක්ඛුමා.

1042.

‘‘පණ්ණවීසති වස්සානි, සෙඛභූතස්ස මෙ සතො;

න කාමසඤ්ඤා උප්පජ්ජි, පස්ස ධම්මසුධම්මතං.

1043.

‘‘පණ්ණවීසති වස්සානි, සෙඛභූතස්ස මෙ සතො;

න දොසසඤ්ඤා උප්පජ්ජි, පස්ස ධම්මසුධම්මතං.

1044.

‘‘පණ්ණවීසති ¶ වස්සානි, භගවන්තං උපට්ඨහිං;

මෙත්තෙන කායකම්මෙන, ඡායාව අනපායිනී.

1045.

‘‘පණ්ණවීසති වස්සානි, භගවන්තං උපට්ඨහිං;

මෙත්තෙන වචීකම්මෙන, ඡායාව අනපායිනී.

1046.

‘‘පණ්ණවීසති වස්සානි, භගවන්තං උපට්ඨහිං;

මෙත්තෙන මනොකම්මෙන, ඡායාව අනපායිනී.

1047.

‘‘බුද්ධස්ස චඞ්කමන්තස්ස, පිට්ඨිතො අනුචඞ්කමිං;

ධම්මෙ දෙසියමානම්හි, ඤාණං මෙ උදපජ්ජථ.

1048.

‘‘අහං සකරණීයොම්හි, සෙඛො අප්පත්තමානසො;

සත්ථු ච පරිනිබ්බානං, යො අම්හං අනුකම්පකො.

1049.

‘‘තදාසි යං භිංසනකං, තදාසි ලොමහංසනං;

සබ්බකාරවරූපෙතෙ, සම්බුද්ධෙ පරිනිබ්බුතෙ.

1050.

‘‘බහුස්සුතො ධම්මධරො, කොසාරක්ඛො මහෙසිනො;

චක්ඛු සබ්බස්ස ලොකස්ස, ආනන්දො පරිනිබ්බුතො.

1051.

‘‘බහුස්සුතො ¶ ධම්මධරො, කොසාරක්ඛො මහෙසිනො;

චක්ඛු සබ්බස්ස ලොකස්ස, අන්ධකාරෙ තමොනුදො.

1052.

‘‘ගතිමන්තො ¶ සතිමන්තො, ධිතිමන්තො ච යො ඉසි;

සද්ධම්මධාරකො ථෙරො, ආනන්දො රතනාකරො.

1053.

‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;

ඔහිතො ගරුකො භාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ පිසුණෙන චාති ආදිතො ද්වෙ ගාථා ඡබ්බග්ගියෙ භික්ඛූ දෙවදත්තපක්ඛියෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං සංසග්ගං කරොන්තෙ දිස්වා තෙසං ඔවාදදානවසෙන වුත්තා. තත්ථ පිසුණෙනාති පිසුණාය වාචාය. තාය හි යුත්තො පුග්ගලො ‘‘පිසුණො’’ති වුත්තො යථා නීලගුණයුත්තො පටො නීලොති. කොධනෙනාති කුජ්ඣනසීලෙන. අත්තසම්පත්තිනිගූහණලක්ඛණස්ස මච්ඡෙරස්ස සම්භවතො මච්ඡරිනා. විභූතනන්දිනාති සත්තානං විභූතං විභවනං විනාසං ඉච්ඡන්තෙන, විභූතං වා විසුං භාවො භෙදො, තං නන්දනෙන, සබ්බමෙතං දෙවදත්තපක්ඛියෙව සන්ධාය වුත්තං. තෙ හි පඤ්චවත්ථුදීපනාය බහූ ජනෙ සම්මාපටිපන්නෙ භින්දන්තා සත්ථරි බහිද්ධතාය ථද්ධමච්ඡරියාදිමච්ඡරියපකතා මහාජනස්ස මහතො අනත්ථාය පටිපජ්ජිංසු. සඛිතන්ති සහායභාවං සංසග්ගං න කරෙය්ය, කිංකාරණා? පාපො ¶ කාපුරිසෙන සඞ්ගමො කාපුරිසෙන පාපපුග්ගලෙන සමාගමො නිහීනො ලාමකො. යෙ හිස්ස දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජන්ති. තෙසං දුචින්තිතාදිභෙදං බාලලක්ඛණමෙව ආවහති, පගෙව වචනකරස්ස. තෙනාහ භගවා – ‘‘යානි කානිචි, භික්ඛවෙ, භයානි උප්පජ්ජන්ති, සබ්බානි තානි බාලතො උප්පජ්ජන්ති, නො පණ්ඩිතතො’’තිආදි (අ. නි. 3.1).

යෙන පන සංසග්ගො කාතබ්බො, තං දස්සෙතුං ‘‘සද්ධෙන චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සද්ධෙනාති කම්මකම්මඵලසද්ධාය චෙව, රතනත්තයසද්ධාය ච සමන්නාගතෙන. පෙසලෙනාති පියසීලෙන සීලසම්පන්නෙන. පඤ්ඤවතාති උදයත්ථගාමිනියා නිබ්බෙධිකාය පඤ්ඤාය වසෙන පඤ්ඤාසම්පන්නෙන. බහුස්සුතෙනාති පරියත්තිපටිවෙධබාහුසච්චානං පාරිපූරියා බහුස්සුතෙන. භද්දොති තෙන තාදිසෙන සාධුනා සඞ්ගමො භද්දො සුන්දරො කල්යාණො දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදං අත්ථං ආවහතීති අධිප්පායො.

පස්ස චිත්තකතන්තිආදිකා සත්ත ගාථා අත්තනො රූපසම්පත්තිං දිස්වා කාමසඤ්ඤං උප්පාදෙන්තියා උත්තරාය නාම උපාසිකාය කායවිච්ඡන්දජනනත්ථං භාසිතා ¶ . ‘‘අම්බපාලිං ගණිකං දිස්වා වික්ඛිත්තචිත්තානං ඔවාදදානත්ථ’’න්තිපි වදන්ති. තා හෙට්ඨා වුත්තත්ථා එව.

බහුස්සුතො ¶ චිත්තකථීතිආදිකා ද්වෙ ගාථා ථෙරෙන අරහත්තං පත්වා උදානවසෙන භාසිතා. තත්ථ පරිචාරකොති උපට්ඨාකො. සෙය්යං කප්පෙතීති අරහත්තප්පත්තිසමනන්තරං සයිතත්තා වුත්තං. ථෙරො හි බහුදෙව රත්තිං චඞ්කමෙන වීතිනාමෙත්වා සරීරං උතුං ගාහාපෙතුං ඔවරකං පවිසිත්වා සයිතුං මඤ්චකෙ නිසින්නො පාදා ච භූමිතො මුත්තා, අප්පත්තඤ්ච සීසං බිම්බොහනං, එත්ථන්තරෙ අරහත්තං පත්වා සයි.

ඛීණාසවොති පරික්ඛීණචතුරාසවො, තතො එව චතූහිපි යොගෙහි විසංයුත්තො, රාගසඞ්ගාදීනං අතික්කන්තත්තා සඞ්ගාතීතො, සබ්බසො කිලෙසපරිළාහස්ස වූපසන්තත්තා සුනිබ්බුතො සීතිභූතොති අත්ථො.

යස්මිං පතිට්ඨිතා ධම්මාති ථෙරං උද්දිස්ස ඛීණාසවමහාබ්රහ්මුනා භාසිතා ගාථා. උපට්ඨිතාය හි ධම්මසඞ්ගීතියා ථෙරං උද්දිස්ස යෙහි භික්ඛූහි ‘‘එකො භික්ඛු විස්සගන්ධං වායතී’’ති වුත්තං. අථ ථෙරො අධිගතෙ අරහත්තෙ සත්තපණ්ණිගුහාද්වාරං සඞ්ඝස්ස සාමග්ගීදානත්ථං ආගතො, තස්ස ඛීණාසවභාවප්පකාසනෙන සුද්ධාවාසමහාබ්රහ්මා. තෙ භික්ඛූ ලජ්ජාපෙන්තො ‘‘යස්මිං පතිට්ඨිතා ධම්මා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – බුද්ධස්ස භගවතො ධම්මා තෙනෙව අධිගතා පවෙදිතා ච පටිවෙධපරියත්තිධම්මා. යස්මිං පුරිසවිසෙසෙ පතිට්ඨිතා, සොයං ගොත්තතො ගොතමො ධම්මභණ්ඩාගාරිකො ¶ සඋපාදිසෙසනිබ්බානස්ස අධිගතත්තා ඉදානි අනුපාදිසෙසනිබ්බානගමනෙ මග්ගෙ පතිට්ඨහි, තස්ස එකංසභාගීති.

අථෙකදිවසං ගොපකමොග්ගල්ලානො නාම බ්රාහ්මණො ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘ත්වං බහුස්සුතොති බුද්ධස්ස සාසනෙ පාකටො, කිත්තකා ධම්මා තෙ සත්ථාරා භාසිතා, තයා ධාරිතා’’ති? තස්ස ථෙරො පටිවචනං දෙන්තො ‘‘ද්වාසීතී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ ද්වාසීති සහස්සානීති යොජනා, බුද්ධතො ගණ්හින්ති සම්මාසම්බුද්ධතො උග්ගණ්හිං ද්විසහස්සාධිකානි අසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි සත්ථු සන්තිකා අධිගණ්හින්ති අත්ථො. ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතොති ද්වෙ ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි භික්ඛුතො ගණ්හිං, ධම්මසෙනාපතිආදීනං භික්ඛූනං සන්තිකා අධිගච්ඡිං. චතුරාසීතිසහස්සානීති තදුභයං සමොධානෙත්වා ¶ චතුසහස්සාධිකානි අසීතිසහස්සානි. යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනොති යෙ යථාවුත්තපරිමාණා ධම්මක්ඛන්ධා මය්හං පගුණා වාචුග්ගතා ජිව්හග්ගෙ පරිවත්තන්තීති.

අථෙකදා ථෙරො සාසනෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනාධුරෙපි ගන්ථධුරෙපි අනනුයුත්තං එකං පුග්ගලං දිස්වා බාහුසච්චාභාවෙ ආදීනවං පකාසෙන්තො ‘‘අප්පස්සුතාය’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ අප්පස්සුතායන්ති ¶ එකස්ස ද්වින්නං වා පණ්ණාසානං, අථ වා පන වග්ගානං අන්තමසො එකස්ස ද්වින්නං වා සුත්තන්තානම්පි උග්ගහිතානං අභාවෙන අප්පස්සුතො අයං, කම්මට්ඨානං පන උග්ගහෙත්වා අනුයුඤ්ජන්තො බහුස්සුතොව. බලිබද්දොව ජීරතීති යථා බලිබද්දො ජීරමානො වඩ්ඪමානො නෙව මාතු න පිතු, න සෙසඤාතකානං අත්ථාය වඩ්ඪති, අථ ඛො නිරත්ථකමෙව ජීරති; එවමෙවං අයම්පි න උපජ්ඣායවත්තං කරොති, න ආචරියවත්තං, න ආගන්තුකවත්තාදීනි, න භාවනං අනුයුඤ්ජති, නිරත්ථකමෙව ජීරති. මංසානි තස්ස වඩ්ඪන්තීති යථා බලිබද්දස්ස ‘‘කසනභාරවහනාදීසු අසමත්ථො එසො’’ති අරඤ්ඤෙ විස්සට්ඨස්ස යථා තථා විචරන්තස්ස ඛාදන්තස්ස පිවන්තස්ස මංසානි තස්ස වඩ්ඪන්ති; එවමෙවං ඉමස්සාපි උපජ්ඣායාදීහි විස්සට්ඨස්ස සඞ්ඝං නිස්සාය චත්තාරො පච්චයෙ ලභිත්වා උද්ධංවිරෙචනාදීනි කත්වා කායං පොසෙන්තස්ස මංසානි වඩ්ඪන්ති ථූලසරීරො හුත්වා විචරති. පඤ්ඤාති ලොකියලොකුත්තරා පනස්ස පඤ්ඤා එකඞ්ගුලිමත්තාපි න වඩ්ඪති, අරඤ්ඤෙ ගච්ඡලතාදීනි විය අස්ස ඡද්වාරානි නිස්සාය තණ්හා චෙව නවවිධමානො ච වඩ්ඪතීති අධිප්පායො.

බහුස්සුතොති ගාථා අත්තනො බාහුසච්චං නිස්සාය අඤ්ඤං අතිමඤ්ඤන්තං එකං භික්ඛුං උද්දිස්ස වුත්තා. තත්ථ සුතෙනාති සුතහෙතු අත්තනො බාහුසච්චනිමිත්තං. අතිමඤ්ඤතීති අතික්කමිත්වා මඤ්ඤති අත්තානං උක්කංසෙන්තො පරං පරිභවති. තථෙවාති යථා අන්ධො අන්ධකාරෙ තෙලපජ්ජොතං ධාරෙන්තො ආලොකදානෙන පරෙසංයෙව අත්ථාවහො ¶ , න අත්තනො, තථෙව පරියත්තිබාහුසච්චෙන සුතවා පුග්ගලො සුතෙන අනුපපන්නො අත්තනො අත්ථං අපරිපූරෙන්තො අන්ධො ඤාණාලොකදානෙන පරෙසංයෙව අත්ථාවහො, න අත්තනො, දීපධාරො අන්ධො විය මය්හං උපට්ඨාතීති.

ඉදානි බාහුසච්චෙ ආනිසංසං දස්සෙන්තො ‘‘බහුස්සුත’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ උපාසෙය්යාති පයිරුපාසෙය්ය. සුතඤ්ච න විනාසයෙති බහුස්සුතං පයිරුපාසිත්වා ¶ ලද්ධං සුතඤ්ච න විනාසෙය්ය, න සුස්සෙය්ය ධාරණපරිචයපරිපුච්ඡාමනසිකාරෙහි වඩ්ඪෙය්ය. තං මූලං බ්රහ්මචරියස්සාති යස්මා බහුස්සුතං පයිරුපාසිත්වා ලද්ධං තං සුතං පරියත්තිබාහුසච්චං මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස මූලං පධානකාරණං. තස්මා ධම්මධරො සියා විමුත්තායතනසීසෙ ඨත්වා යථාසුතස්ස ධම්මස්ස ධාරණෙ පඨමං පරියත්තිධම්මධරො භවෙය්ය.

ඉදානි පරියත්තිබාහුසච්චෙන සාධෙතබ්බමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බාපරඤ්ඤූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පුබ්බඤ්ච අපරඤ්ච ජානාතීති පුබ්බාපරඤ්ඤූ. එකිස්සා හි ගාථාය පුබ්බභාගෙ අපඤ්ඤායමානෙපි පුබ්බභාගෙ වා පඤ්ඤායමානෙ අපරභාගෙ අපඤ්ඤායමානෙපි ‘‘ඉමස්ස අපරභාගස්ස ඉමිනා පුබ්බභාගෙන ¶ , ඉමස්ස වා පුබ්බභාගස්ස ඉමිනා අපරභාගෙන භවිතබ්බ’’න්ති ජානන්තො පුබ්බාපරඤ්ඤූ නාම. අත්තත්ථාදිභෙදං තස්ස තස්ස භාසිතස්ස අත්ථං ජානාතීති අත්ථඤ්ඤූ. නිරුත්තිපදකොවිදොති නිරුත්තියං සෙසපදෙසුපි චාති චතූසුපි පටිසම්භිදාසු ඡෙකො. සුග්ගහීතඤ්ච ගණ්හාතීති තෙනෙව කොවිදභාවෙන අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච ධම්මං සුගහිතමෙව කත්වා ගණ්හාති. අත්ථඤ්චොපපරික්ඛතීති යථාසුතස්ස යථාපරියත්තස්ස ධම්මස්ස අත්ථං උපපරික්ඛති ‘‘ඉති සීලං, ඉති සමාධි, ඉති පඤ්ඤා, ඉමෙ රූපාරූපධම්මා’’ති මනසා අනුපෙක්ඛති.

ඛන්ත්යා ඡන්දිකතො හොතීති තෙසු මනසා අනුපෙක්ඛිතෙසු ධම්මෙසු දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා නිජ්ඣානං ඛමාපෙත්වා රූපපරිග්ගහාදිමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසෙ ඡන්දිකතො ඡන්දජාතො හොති. තථාභූතො ච විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො උස්සහිත්වා තුලෙති තංතංපච්චයනාමරූපදස්සනවසෙන උස්සාහං කත්වා තතො පරං තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා තුලෙති ‘‘අනිච්ච’’න්තිපි, ‘‘දුක්ඛ’’න්තිපි, ‘‘අනත්තා’’තිපි තං නාමරූපං තීරෙති විපස්සති. සමයෙ සො පදහති, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතොති සො එවං පස්සන්තො පග්ගහෙතබ්බාදිසමයෙ චිත්තස්ස පග්ගණ්හනාදිනා පදහති, පදහන්තො ච අජ්ඣත්තං ගොචරජ්ඣත්තෙ විපස්සනාසමාධිනා මග්ගසමාධිනා ච සුට්ඨු සමාහිතො භවෙය්ය, අසමාධානහෙතුභූතෙ කිලෙසෙ පජහෙය්ය. ස්වායං ගුණො සබ්බොපි යස්මා බහුස්සුතං ධම්මධරං සප්පඤ්ඤං බුද්ධසාවකං පයිරුපාසන්තස්ස හොති, තස්මා අසඞ්ඛතං ධම්මං ආරබ්භ දුක්ඛාදීසු පරිඤ්ඤාදිවිසිට්ඨකිච්චතාය ධම්මවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතං ධම්මඤාණං ආකඞ්ඛන්තො තථාවිධං ¶ වුත්තප්පකාරං කල්යාණමිත්තං භජෙථ, සෙවෙය්ය පයිරුපාසෙය්යාති අත්ථො.

එවං ¶ බහුපකාරතාය තස්ස පූජනීයකං දස්සෙන්තො ‘‘බහුස්සුතො’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – සුත්තගෙය්යාදි බහු සුතං එතස්සාති බහුස්සුතො. තමෙව දෙසනාධම්මං සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහවසා විය අවිනස්සන්තං ධාරෙතීති ධම්මධරො. තතො එව මහෙසිනො භගවතො ධම්මකොසං ධම්මරතනං ආරක්ඛතීති කොසාරක්ඛො. යස්මා සදෙවකස්ස ලොකස්ස සමදස්සනෙන චක්ඛුභූතො, තස්මා චක්ඛු සබ්බස්ස ලොකස්ස පූජනීයො මානනීයොති, බහුස්සුතභාවෙන බහුජනස්ස පූජනීයභාවදස්සනත්ථං නිගමනවසෙන පුනපි ‘‘බහුස්සුතො’’ති වුත්තං.

එවරූපං කල්යාණමිත්තං ලභිත්වාපි කාරකස්සෙව අපරිහානි, න අකාරකස්සාති දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මාරාමො’’ති ගාථමාහ. තත්ථ නිවාසනට්ඨෙන සමථවිපස්සනාධම්මො ආරාමො, තස්මිං එව ධම්මෙ රතො අභිරතොති ධම්මරතො, තස්සෙව ධම්මස්ස පුනප්පුනං විචින්තනෙන ධම්මං අනුවිචින්තයං ධම්මං ආවජ්ජෙන්තො මනසි කරොතීති අත්ථො. අනුස්සරන්ති තමෙව ධම්මං අනුස්සරන්තො. සද්ධම්මාති එවරූපො ¶ භික්ඛු සත්තතිංසපභෙදා බොධිපක්ඛියධම්මා නවවිධලොකුත්තරධම්මා ච න පරිහායති, න කදාචි තස්ස තතො පරිහානි හොතීති අත්ථො.

අථෙකදිවසං කායෙ අවීතරාගං කුසීතං හීනවීරියං කොසල්ලායා ති නාමං භික්ඛුං සංවෙජෙන්තො ‘‘කායමච්ඡෙරගරුනො’’ති ගාථමාහ. තත්ථ කායමච්ඡෙරගරුනොති ‘‘කායදළ්හීබහුලස්ස කායෙ මමත්තස්ස ආචරියුපජ්ඣායානම්පි කායෙන කත්තබ්බං කිඤ්චි අකත්වා විචරන්තස්ස. හිය්යමානෙති අත්තනො කායෙ ජීවිතෙ ච ඛණෙ ඛණෙ පරිහිය්යමානෙ. අනුට්ඨහෙති සීලාදීනං පරිපූරණවසෙන උට්ඨානවීරියං න කරෙය්ය. සරීරසුඛගිද්ධස්සාති අත්තනො සරීරස්ස සුඛාපනෙනෙව ගෙධං ආපන්නස්ස. කුතො සමණඵාසුතාති එවරූපස්ස පුග්ගලස්ස සාමඤ්ඤවසෙන කුතො සුඛවිහාරො, ඵාසුවිහාරො න තස්ස විජ්ජතීති අත්ථො.

න පක්ඛන්තීතිආදිකා ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස ධම්මසෙනාපතිනො පරිනිබ්බුතභාවං සුත්වා ථෙරෙන භාසිතා. තත්ථ න පක්ඛන්ති දිසා සබ්බාති පුරත්ථිමාදිභෙදා ¶ සබ්බා දිසා න පක්ඛයන්ති, දිසාමූළ්හොති අත්ථො. ධම්මා න පටිභන්ති මන්ති පුබ්බෙ සුට්ඨු පගුණාපි පරියත්තිධම්මා ඉදානි සක්කච්චං සමන්නාහරියමානාපි මය්හං න උපට්ඨහන්ති. ගතෙ කල්යාණමිත්තම්හීති සදෙවකස්ස ලොකස්ස කල්යාණමිත්තභූතෙ ධම්මසෙනාපතිම්හි අනුපාදිසෙසනිබ්බානං ගතෙ. අන්ධකාරංව ඛායතීති සබ්බොපායං ලොකො අන්ධකාරො විය උපට්ඨාති.

අබ්භතීතසහායස්සාති ¶ අපගතසහායස්ස, කල්යාණමිත්තරහිතස්සාති අත්ථො. අතීතගතසත්ථුනොති ආයස්මතො අතීතො හුත්වා නිබ්බානගතසත්ථුකස්ස, සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙති අත්ථො. යථා කායගතා සතීති කායගතාසතිභාවනා තක්කරස්ස යථා එකන්තහිතාවහා, එවං එතාදිසං අනාථස්ස පුග්ගලස්ස එකන්තහිතාවහං අඤ්ඤං මිත්තං නාම නත්ථි, සනාථස්ස අඤ්ඤාපි භාවනා හිතාවහා එවාති අධිප්පායො.

පුරාණාති පොරාණා, සාරිපුත්තාදිකෙ කල්යාණමිත්තෙ සන්ධාය වදති. නවෙහීති නවකෙහි. න සමෙති මෙති මය්හං චිත්තං න සමාගච්ඡති, න තෙ මම චිත්තං ආරාධෙන්තීති අත්ථො. ස්වජ්ජ එකොව ඣායාමීති සොහං අජ්ජ වුඩ්ඪතරෙහි විරහිතො එකොව හුත්වා ඣායාමි ඣානපසුතො හොමි. වස්සුපෙතොති වස්සකාලෙ කුලාවකං උපෙතො පක්ඛී විය. ‘‘වාසුපෙතො’’තිපි පාළි, වාසං උපගතොති අත්ථො.

දස්සනාය ¶ අභික්කන්තෙති ගාථා සත්ථාරා භාසිතා. තස්සත්ථො – මම දස්සනාය අභික්කන්තෙ නානාවිධවිදෙසපවාසිකබහුජනෙ, ආනන්ද, මම උපසඞ්කමනං මා වාරෙසි. කස්මා? තෙ සොතාරො ධම්මස්ස, මමං පස්සන්තු, අයමෙව දස්සනාය සමයොති.

තං සුත්වා ථෙරො ‘‘දස්සනාය අභික්කන්තෙ’’ති අපරං ගාථමාහ. ඉමාය හි ගාථාය සම්බන්ධත්ථං පුරිමගාථා ඉධ නික්ඛිත්තා. තෙනෙව සචාහං දෙසන්තරතො ආගතාගතෙ තාවදෙව දස්සෙතුං ලච්ඡාමීති එතස්ස පදස්ස අත්ථසිද්ධිං දස්සෙති.

පණ්ණවීසති වස්සානීති පඤ්ච ගාථා අත්තනො අග්ගුපට්ඨාකභාවං දීපෙතුං වුත්තා. ආරද්ධකම්මට්ඨානභාවෙන හි සත්ථු උපට්ඨානපසුතභාවෙන ච ථෙරස්ස ¶ මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නාපි කාමසඤ්ඤාදයො න උප්පජ්ජිංසු, කායවචීමනොකම්මානි ච සබ්බකාලං සත්ථරි මෙත්තාපුබ්බඞ්ගමානි මෙත්තානුපරිවත්තානි අහෙසුං. තත්ථ පණ්ණවීසති වස්සානීති පඤ්චවීසති සංවච්ඡරානි. සෙඛභූතස්ස මෙ සතොති සෙඛභූමියං සොතාපත්තිඵලෙ ඨිතස්ස මෙ සතො. කාමසඤ්ඤාති කාමසහගතා සඤ්ඤා න උප්පජ්ජි, එත්ථ ච කාමසඤ්ඤාදිඅනුප්පත්තිවචනෙන අත්තනො ආසයසුද්ධිං දස්සෙති, ‘‘මෙත්තෙන කායකම්මෙනා’’තිආදිනා පයොගසුද්ධිං. තත්ථ ගන්ධකුටියං පරිභණ්ඩකරණාදිනා සත්ථු වත්තපටිවත්තකරණෙන ච මෙත්තං කායකම්මං වෙදිතබ්බං, ධම්මදෙසනාකාලාරොචනාදිනා මෙත්තං වචීකම්මං, රහොගතස්ස සත්ථාරං උද්දිස්ස හිතූපසංහාරමනසිකාරෙන මෙත්තං මනොකම්මං. ඤාණං මෙ උදපජ්ජථාති අත්තනො සෙක්ඛභූමිපත්තිමාහ.

අහං සකරණීයොම්හීති සත්ථු පරිනිබ්බානෙ උපට්ඨිතෙ මණ්ඩලමාළං පවිසිත්වා කපිසීසං ආලම්බිත්වා සොකාභිභූතෙන වුත්තගාථා ¶ . තත්ථ සකරණීයොම්හීති දුක්ඛපරිජානනාදිනා කරණීයෙන සකරණීයො අම්හි. අප්පත්තමානසොති අනධිගතාරහත්තො. සත්ථු ච පරිනිබ්බානන්ති මය්හං සත්ථු පරිනිබ්බානඤ්ච උපට්ඨිතං. යො අම්හං අනුකම්පකොති යො සත්ථා මය්හං අනුග්ගාහකො.

තදාසි යං භිංසනකන්ති ගාථා සත්ථු පරිනිබ්බානකාලෙ පථවීකම්පනදෙවදුන්දුභිඵලනාදිකෙ දිස්වා සඤ්ජාතසංවෙගෙන වුත්තගාථා.

බහුස්සුතොතිආදිකා තිස්සො ගාථා ථෙරං පසංසන්තෙහි සඞ්ගීතිකාරෙහි ඨපිතා. තත්ථ ගතිමන්තොති අසදිසාය ඤාණගතියා සමන්නාගතො. සතිමන්තොති පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගතො. ධිතිමන්තොති අසාධාරණාය බ්යඤ්ජනත්ථාවධාරණසමත්ථාය ධිතිසම්පත්තියා සමන්නාගතො. අයඤ්හි ථෙරො එකපදෙයෙව ¶ ඨත්වා සට්ඨිපදසහස්සානි සත්ථාරා කථිතනියාමෙනෙව ගණ්හාති, ගහිතඤ්ච සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහවසා විය සබ්බකාලං න විනස්සති, අවිපරීතබ්යඤ්ජනාවධාරණසමත්ථාය සතිපුබ්බඞ්ගමාය පඤ්ඤාය, අත්ථාවධාරණසමත්ථාය පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය සතියා ච සමන්නාගතො. තෙනාහ භගවා – ‘‘එතදග්ගං ¶ , භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං බහුස්සුතාන’’න්තිආදි (අ. නි. 1.219). තථා චාහ ධම්මසෙනාපති – ‘‘ආයස්මා ආනන්දො අත්ථකුසලො’’තිආදි (අ. නි. 5.169). රතනාකරොති සද්ධම්මරතනස්ස ආකරභූතො.

පරිචිණ්ණොති ගාථා පරිනිබ්බානකාලෙ ථෙරෙන භාසිතා, සා වුත්තත්ථා එව.

ආනන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තිංසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.