📜
18. චත්තාලීසනිපාතො
1. මහාකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
චත්තාලීසනිපාතෙ ¶ ¶ න ගණෙන පුරක්ඛතොතිආදිකා ආයස්මතො මහාකස්සපත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ වෙදෙහො නාම අසීතිකොටිවිභවො කුටුම්බිකො අහොසි. සො බුද්ධමාමකො, ධම්මමාමකො, සඞ්ඝමාමකො උපාසකො හුත්වා විහරන්තො එකස්මිං උපොසථදිවසෙ පාතොව සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය ගන්ධපුප්ඵාදීනි ගහෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි.
තස්මිඤ්ච ඛණෙ සත්ථා මහානිසභත්ථෙරං නාම තතියසාවකං ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධුතවාදානං, යදිදං නිසභො’’ති එතදග්ගෙ ඨපෙසි. උපාසකො තං සුත්වා පසන්නො ධම්මකථාවසානෙ මහාජනෙ උට්ඨාය ගතෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘ස්වෙ මය්හං භික්ඛං අධිවාසෙථා’’ති නිමන්තෙසි. ‘‘මහා ඛො, උපාසක ¶ , භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති. ‘‘කිත්තකො, භන්තෙ’’ති? ‘‘අට්ඨසට්ඨිභික්ඛුසතසහස්ස’’න්ති. ‘‘භන්තෙ, එකං සාමණෙරම්පි විහාරෙ අසෙසෙත්වා මය්හං භික්ඛං අධිවාසෙථා’’ති. සත්ථා අධිවාසෙසි. උපාසකො සත්ථු අධිවාසනං විදිත්වා ගෙහං ගන්ත්වා මහාදානං සජ්ජෙත්වා පුනදිවසෙ සත්ථු කාලං ආරොචාපෙසි. සත්ථා පත්තචීවරමාදාය භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො උපාසකස්ස ඝරං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො දක්ඛිණොදකාවසානෙ යාගුආදීනි සම්පටිච්ඡන්තො භත්තවිස්සග්ගං අකාසි. උපාසකොපි සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදි.
තස්මිං අන්තරෙ මහානිසභත්ථෙරො පිණ්ඩාය චරන්තො තමෙව වීථිං පටිපජ්ජි. උපාසකො දිස්වා උට්ඨාය ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා ‘‘පත්තං, භන්තෙ, දෙථා’’ති ආහ. ථෙරො පත්තං අදාසි. ‘‘භන්තෙ, ඉධෙව පවිසථ, සත්ථාපි ගෙහෙ නිසින්නො’’ති. ‘‘න වට්ටිස්සති, උපාසකා’’ති. සො ථෙරස්ස පත්තං ගහෙත්වා පිණ්ඩපාතස්ස පූරෙත්වා අදාසි. තතො ථෙරං අනුගන්ත්වා නිවත්තො සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදිත්වා එවමාහ – ‘‘මහානිසභත්ථෙරො, භන්තෙ, ‘සත්ථාපි ගෙහෙ නිසින්නො’ති වුත්තෙපි පවිසිතුං න ඉච්ඡි, අත්ථි නු ඛො එතස්ස තුම්හාකං ගුණෙහි අතිරෙකගුණො’’ති. බුද්ධානඤ්ච වණ්ණමච්ඡෙරං ¶ ¶ නාම නත්ථි, තස්මා සත්ථා එවමාහ – ‘‘උපාසක, මයං භික්ඛං ආගමයමානා ගෙහෙ නිසීදාම, සො පන භික්ඛු න එවං නිසීදිත්වා භික්ඛං උදික්ඛති, මයං ගාමන්තසෙනාසනෙ වසාම, සො අරඤ්ඤස්මිංයෙව වසති, මයං ඡන්නෙ වසාම, සො අබ්භොකාසෙයෙව වසතී’’ති භගවා ‘‘අයඤ්ච අයඤ්චෙතස්ස ගුණො’’ති මහාසමුද්දං පූරයමානො විය තස්ස ගුණං කථෙසි.
උපාසකො පකතියාපි ජලමානපදීපො තෙලෙන ආසිත්තො විය සුට්ඨුතරං පසන්නො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘කිං මය්හං අඤ්ඤාය සම්පත්තියා, අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ ධුතවාදානං අග්ගභාවත්ථාය පත්ථනං කරිස්සාමී’’ති. සො පුනපි සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා තෙනෙව නියාමෙන සත්ත දිවසෙ මහාදානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස මහාභික්ඛුසඞ්ඝස්ස තිචීවරානි දත්වා සත්ථු පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා එවමාහ – ‘‘යං මෙ, භන්තෙ, සත්ත දිවසෙ දානං දෙන්තස්ස මෙත්තං කායකම්මං, මෙත්තං වචීකම්මං, මෙත්තං මනොකම්මං පච්චුපට්ඨිතං, ඉමිනාහං න අඤ්ඤං දෙවසම්පත්තිං වා සක්කමාරබ්රහ්මසම්පත්තිං වා පත්ථෙමි, ඉදං පන මෙ කම්මං අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ මහානිසභත්ථෙරෙන පත්තට්ඨානන්තරං පාපුණනත්ථාය තෙරසධුතඞ්ගධරානං අග්ගභාවස්ස අධිකාරො හොතූ’’ති. සත්ථා ‘‘මහන්තං ඨානං ඉමිනා පත්ථිතං, සමිජ්ඣිස්සති නු ඛො, නො’’ති ඔලොකෙන්තො සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ආහ – ‘‘මනාපං තෙ ඨානං පත්ථිතං, අනාගතෙ සතසහස්සකප්පාවසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති ¶ , තස්ස ත්වං තතියසාවකො මහාකස්සපත්ථෙරො නාම භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තං සුත්වා උපාසකො ‘‘බුද්ධානං ද්වෙ කථා නාම නත්ථී’’ති පුනදිවසෙ පත්තබ්බං විය තං සම්පත්තිං අමඤ්ඤිත්ථ. සො යාවතායුකං දානං දත්වා, සීලං සමාදාය රක්ඛිත්වා, නානප්පකාරං කල්යාණකම්මං කත්වා, කාලං කත්වා, සග්ගෙ නිබ්බත්ති.
තතො පට්ඨාය දෙවමනුස්සෙසු සම්පත්තිං අනුභවන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිසම්මාසම්බුද්ධෙ බන්ධුමතීනගරං උපනිස්සාය ඛෙමෙ මිගදායෙ විහරන්තෙ දෙවලොකා චවිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං පරිජිණ්ණබ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්මිඤ්ච කාලෙ විපස්සී භගවා සත්තමෙ සත්තමෙ සංවච්ඡරෙ ධම්මං කථෙසි, මහන්තං කොලාහලං හොති. සකලජම්බුදීපෙ දෙවතා ‘‘සත්ථා ධම්මං කථෙස්සතී’’ති ආරොචෙසුං. බ්රාහ්මණො තං සාසනං අස්සොසි ¶ . තස්ස ච නිවාසනසාටකො එකොයෙව හොති, තථා බ්රාහ්මණියා. පාරුපනං පන ද්වින්නම්පි එකමෙව. සො සකලනගරෙ ‘‘එකසාටකබ්රාහ්මණො’’ති පඤ්ඤායි. සො බ්රාහ්මණානං කෙනචිදෙව කිච්චෙන සන්නිපාතෙ සති බ්රාහ්මණිං ගෙහෙ ඨපෙත්වා සයං තං වත්ථං පාරුපිත්වා ගච්ඡති. බ්රාහ්මණීනං සන්නිපාතෙ සති සයං ගෙහෙ අච්ඡති, බ්රාහ්මණී තං වත්ථං පාරුපිත්වා ගච්ඡති. තස්මිං පන දිවසෙ බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණිං ආහ – ‘‘භොති, කිං රත්තිං ධම්මං සුණිස්සසි, දිවා’’ති? ‘‘මයං මාතුගාමජාතිකා නාම රත්තිං ¶ සොතුං න සක්කොම, දිවා සොස්සාමා’’ති බ්රාහ්මණං ගෙහෙ ඨපෙත්වා තං වත්ථං පාරුපිත්වා උපාසිකාහි සද්ධිං දිවා ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තෙ නිසින්නා ධම්මං සුත්වා උපාසිකාහියෙව සද්ධිං ආගමාසි. අථ බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණිං ගෙහෙ ඨපෙත්වා තං වත්ථං පාරුපිත්වා විහාරං ගතො.
තස්මිං සමයෙ සත්ථා පරිසමජ්ඣෙ අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසින්නො චිත්තබීජනිං ආදාය ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය, සිනෙරුං මන්ථං කත්වා සාගරං නිම්මථෙන්තො විය, ධම්මකථං කථෙසි. බ්රාහ්මණස්ස පරිසපරියන්තෙ නිසින්නස්ස ධම්මං සුණන්තස්ස පඨමයාමස්මිංයෙව සකලසරීරං පූරයමානා පඤ්චවණ්ණා පීති උප්පජ්ජි. සො පාරුතවත්ථං සඞ්ඝරිත්වා ‘‘දසබලස්ස දස්සාමී’’ති චින්තෙසි. අථස්ස ආදීනවසහස්සං දස්සයමානං මච්ඡෙරං උප්පජ්ජි. සො ‘‘බ්රාහ්මණියා මය්හඤ්ච එකමෙව වත්ථං, අඤ්ඤං කිඤ්චි පාරුපනං නත්ථි, අපාරුපිත්වා ච නාම බහි විචරිතුං න සක්කා’’ති සබ්බථාපි අදාතුකාමො අහොසි, අථස්ස නික්ඛන්තෙ පඨමයාමෙ මජ්ඣිමයාමෙපි තථෙව පීති උප්පජ්ජි. තථෙව චින්තෙත්වා තථෙව අදාතුකාමො අහොසි. අථස්ස මජ්ඣිමයාමෙ නික්ඛන්තෙ පච්ඡිමයාමෙපි තථෙව පීති උප්පජ්ජි. තදා සො ‘‘යං වා හොතු තං වා පච්ඡාපි ජානිස්සාමී’’ති වත්ථං සඞ්ඝරිත්වා ¶ සත්ථු පාදමූලෙ ඨපෙසි. තතො වාමහත්ථං ආභුජිත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන තික්ඛත්තුං අප්ඵොටෙත්වා ‘‘ජිතං මෙ, ජිතං මෙ’’ති තයො වාරෙ නදි.
තස්මිඤ්ච සමයෙ බන්ධුමරාජා ධම්මාසනස්ස පච්ඡතො අන්තොසාණියං නිසින්නො ධම්මං සුණාති. රඤ්ඤො ච නාම ‘‘ජිතං මෙ’’ති සද්දො අමනාපො හොති ¶ . සො පුරිසං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ, එතං පුච්ඡ කිං වදසී’’ති. සො තෙන ගන්ත්වා පුච්ඡිතො ‘‘අවසෙසා හත්ථියානාදීනි ආරුය්හ අසිචම්මාදීනි ගහෙත්වා පරසෙනං ජිනන්ති, න තං අච්ඡරියං. අහං පන පච්ඡතො ආගච්ඡන්තස්ස කූටගොණස්ස මුග්ගරෙන සීසං භින්දිත්වා තං පලාපෙන්තො විය මච්ඡෙරචිත්තං මද්දිත්වා පාරුතවත්ථං දසබලස්ස අදාසිං, තං මෙ මච්ඡරියං ජිත’’න්ති ආහ. සො පුරිසො ආගන්ත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ආහ – ‘‘අම්හෙ, භණෙ, දසබලස්ස අනුරූපං න ජානිම්හ, බ්රාහ්මණො ජානී’’ති වත්ථයුගං පෙසෙසි. තං දිස්වා බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – ‘‘අයං මය්හං තුණ්හීනිසින්නස්ස පඨමං කිඤ්චි අදත්වා සත්ථු ගුණෙ කථෙන්තස්ස අදාසි. සත්ථු ගුණෙ පටිච්ච උප්පන්නෙන පන මය්හං කො අත්ථො’’ති තම්පි වත්ථයුගං දසබලස්සෙව අදාසි. රාජාපි ‘‘කිං බ්රාහ්මණෙන කත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘තම්පි තෙන වත්ථයුගං තථාගතස්සෙව දින්න’’න්ති සුත්වා අඤ්ඤානිපි ද්වෙ වත්ථයුගානි පෙසෙසි, සො තානිපි අදාසි. රාජා අඤ්ඤානිපි චත්තාරීති එවං යාව ද්වත්තිංසවත්ථයුගානි පෙසෙසි. අථ බ්රාහ්මණො ‘‘ඉදං වඩ්ඪෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා ගහණං විය හොතී’’ති ¶ අත්තනො අත්ථාය එකං, බ්රාහ්මණියා එකන්ති ද්වෙ වත්ථයුගානි ගහෙත්වා තිංසයුගානි තථාගතස්සෙව අදාසි. තතො පට්ඨාය ච සො සත්ථු විස්සාසිකො ජාතො.
අථ නං රාජා එකදිවසං සීතසමයෙ සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තං දිස්වා සතසහස්සග්ඝනකං අත්තනා පාරුතරත්තකම්බලං දත්වා ආහ – ‘‘ඉතො පට්ඨාය ඉමං පාරුපිත්වා ධම්මං සුණාහී’’ති. සො ‘‘කිං මෙ ඉමිනා කම්බලෙන ඉමස්මිං පූතිකායෙ උපනීතෙනා’’ති චින්තෙත්වා අන්තොගන්ධකුටියං තථාගතස්ස මඤ්චස්ස උපරි විතානං කත්වා අගමාසි. අථෙකදිවසං රාජා පාතොව විහාරං ගන්ත්වා අන්තොගන්ධකුටියං සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදි. තස්මිඤ්ච සමයෙ ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො කම්බලෙ පටිහඤ්ඤන්ති, කම්බලො අතිවිය විරොචති. රාජා උල්ලොකෙන්තො සඤ්ජානිත්වා ආහ – ‘‘අම්හාකං, භන්තෙ, එස කම්බලො, අම්හෙහි එකසාටකබ්රාහ්මණස්ස දින්නො’’ති. ‘‘තුම්හෙහි, මහාරාජ, බ්රාහ්මණො පූජිතො, බ්රාහ්මණෙන මයං පූජිතා’’ති. රාජා ‘‘බ්රාහ්මණො යුත්තං අඤ්ඤාසි, න මය’’න්ති පසීදිත්වා යං මනුස්සානං උපකාරභූතං, තං සබ්බං අට්ඨට්ඨකං කත්වා සබ්බට්ඨකං නාම දානං දත්වා පුරොහිතට්ඨානෙ ඨපෙසි. සොපි ‘‘අට්ඨට්ඨකං නාල චතුසට්ඨි හොතී’’ති ¶ චතුසට්ඨි ¶ සලාකභත්තානි උපනිබන්ධාපෙත්වා යාවජීවං දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා තතො චුතො සග්ගෙ නිබ්බත්ති.
පුන තතො චුතො ඉමස්මිං කප්පෙ කොණාගමනස්ස ච භගවතො කස්සපදසබලස්ස චාති ද්වින්නං බුද්ධානං අන්තරෙ බාරාණසියං කුටුම්බියඝරෙ නිබ්බත්තො. සො වුද්ධිමන්වාය ඝරාවාසං වසන්තො එකදිවසං අරඤ්ඤෙ ජඞ්ඝවිහාරං චරති. තස්මිඤ්ච සමයෙ පච්චෙකබුද්ධො නදීතීරෙ චීවරකම්මං කරොන්තො අනුවාතෙ අප්පහොන්තෙ සඞ්ඝරිත්වා ඨපෙතුං ආරද්ධො. සො දිස්වා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, සඞ්ඝරිත්වා ඨපෙථා’’ති ආහ. ‘‘අනුවාතො නප්පහොතී’’ති. ‘‘ඉමිනා, භන්තෙ, කරොථා’’ති උත්තරසාටකං දත්වා ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මෙ කෙනචි පරිහානි මා හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි.
ඝරෙපිස්ස භගිනියා සද්ධිං භරියාය කලහං කරොන්තියා පච්චෙකබුද්ධො පිණ්ඩාය පාවිසි. අථස්ස භගිනී පච්චෙකබුද්ධස්ස පිණ්ඩපාතං දත්වා තස්ස භරියං සන්ධාය ‘‘එවරූපං බාලං යොජනසතෙන පරිවජ්ජෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. සා ගෙහඞ්ගණෙ ඨිතා සුත්වා ‘‘ඉමාය දින්නභත්තං මා එස භුඤ්ජතූ’’ති පත්තං ගහෙත්වා පිණ්ඩපාතං ඡඩ්ඩෙත්වා කලලස්ස පූරෙත්වා අදාසි. ඉතරා දිස්වා ‘‘බාලෙ, ත්වං මං තාව අක්කොස වා පහර වා, එවරූපස්ස පන ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පූරිතපාරමිස්ස පත්තතො භත්තං ඡඩ්ඩෙත්වා කලලං දාතුං න යුත්ත’’න්ති ආහ. අථස්ස භරියාය පටිසඞ්ඛානං උප්පජ්ජි. සා ‘‘තිට්ඨථ, භන්තෙ’’ති කලලං ඡඩ්ඩෙත්වා පත්තං ධොවිත්වා ගන්ධචුණ්ණෙන ¶ . උබ්බට්ටෙත්වා පණීතභත්තස්ස චතුමධුරස්ස ච පූරෙත්වා උපරි ආසිත්තෙන පදුමගබ්භවණ්ණෙන සප්පිනා විජ්ජොතමානං පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙ ඨපෙත්වා ‘‘යථා අයං පිණ්ඩපාතො ඔභාසජාතො, එවං ඔභාසජාතං මෙ සරීරං හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. පච්චෙකබුද්ධො අනුමොදිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි.
තෙපි ජායම්පතිකා යාවතායුකං කුසලං කත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා පුන තතො චවිත්වා උපාසකො කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ බාරාණසියං අසීතිකොටිවිභවස්ස සෙට්ඨිනො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ඉතරාපි තාදිසස්සෙව සෙට්ඨිනො ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස වුද්ධිප්පත්තස්ස තමෙව සෙට්ඨිධීතරං ආනයිංසු. තස්සා පුබ්බෙ අනිට්ඨවිපාකස්ස පාපකම්මස්ස ආනුභාවෙන ¶ පතිකුලං පවිට්ඨමත්තාය උම්මාරබ්භන්තරෙ සකලසරීරං උග්ඝාටිතවච්චකුටි විය දුග්ගන්ධං ජාතං. සෙට්ඨිකුමාරො ‘‘කස්සායං ගන්ධො’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘සෙට්ඨිකඤ්ඤායා’’ති සුත්වා, ‘‘නීහරථ, නීහරථා’’ති ආභතනියාමෙනෙව කුලඝරං පෙසෙසි. සා එතෙනෙව නීහාරෙන සත්තසු ඨානෙසු පටිනිවත්තිතා.
තෙන ච සමයෙන කස්සපදසබලො පරිනිබ්බායි. තස්ස ඝනකොට්ටිමාහි සතසහස්සග්ඝනිකාහි ¶ රත්තසුවණ්ණිට්ඨකාහි යොජනුබ්බෙධං චෙතියං ආරභිංසු. තස්මිං චෙතියෙ කරීයමානෙ සා සෙට්ඨිධීතා චින්තෙසි – ‘‘අහං සත්තසු ඨානෙසු පටිනිවත්තිතා, කිං මෙ ජීවිතෙනා’’ති අත්තනො ආභරණභණ්ඩං භඤ්ජාපෙත්වා සුවණ්ණිට්ඨකං කාරෙසි රතනායතං විදත්ථිවිත්ථින්නං චතුරඞ්ගුලුබ්බෙධං. තතො හරිතාලමනොසිලාපිණ්ඩං ගහෙත්වා අට්ඨ උප්පලහත්ථකෙ ආදාය චෙතියකරණට්ඨානං ගතා. තස්මිඤ්ච ඛණෙ එකා ඉට්ඨකාපන්ති පරික්ඛිපිත්වා ආගච්ඡමානා ඝටනිට්ඨකාය ඌනා හොති, සෙට්ඨිධීතා වඩ්ඪකිං ආහ – ‘‘ඉමං ඉට්ඨකං එත්ථ ඨපෙථා’’ති. ‘‘අම්ම, භද්දකෙ කාලෙ ආගතාසි, සයමෙව ඨපෙහී’’ති. සා ආරුය්හ තෙලෙන හරිතාලමනොසිලාපිණ්ඩං යොජෙත්වා තෙන බන්ධනෙන ඉට්ඨකං පතිට්ඨපෙත්වා උපරි අට්ඨහි උප්පලහත්ථකෙහි පූජං කත්වා වන්දිත්වා ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මෙ කායතො චන්දනගන්ධො වායතු, මුඛතො උප්පලගන්ධො’’ති පත්ථනං කත්වා චෙතියං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා අගමාසි.
අථ තස්මිංයෙව ඛණෙ යස්ස සෙට්ඨිපුත්තස්ස පඨමං ගෙහං නීතා, තස්ස තං ආරබ්භ සති උදපාදි. නගරෙපි නක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං හොති. සො උපට්ඨාකෙ ආහ – ‘‘තදා ඉධ ආනීතා සෙට්ඨිධීතා අත්ථි, කහං සා’’ති? ‘‘කුලගෙහෙ සාමී’’ති. ‘‘ආනෙථ නං, නක්ඛත්තං කීළිස්සාමා’’ති. තෙ ගන්ත්වා තං වන්දිත්වා ඨිතා ‘‘කිං, තාතා, ආගතත්ථා’’ති තාය පුට්ඨා තං පවත්තිං ආචික්ඛිංසු. ‘‘තාතා, මයා ආභරණභණ්ඩෙන චෙතියං පූජිතං, ආභරණං මෙ නත්ථී’’ති ¶ . තෙ ගන්ත්වා සෙට්ඨිපුත්තස්ස ආරොචෙසුං. ආනෙථ නං, පිළන්ධනං ලභිස්සතීති. තෙ ආනයිංසු. තස්සා සහ ඝරපවෙසනෙන සකලගෙහං චන්දනගන්ධො චෙව නීලුප්පලගන්ධො ච වායි. සෙට්ඨිපුත්තො තං පුච්ඡි – ‘‘පඨමං තව සරීරතො දුග්ගන්ධො වායි, ඉදානි පන තෙ සරීරතො චන්දනගන්ධො, මුඛතො ¶ උප්පලගන්ධො වායති. කිං එත’’න්ති? සා ආදිතො පට්ඨාය අත්තනා කතකම්මං ආරොචෙසි. සෙට්ඨිපුත්තො ‘‘නිය්යානිකං වත බුද්ධසාසන’’න්ති පසීදිත්වා යොජනිකං සුවණ්ණචෙතියං කම්බලකඤ්චුකෙන පරික්ඛිපිත්වා තත්ථ තත්ථ රථචක්කප්පමාණෙහි සුවණ්ණපදුමෙහි අලඞ්කරි. තෙසං ද්වාදසහත්ථා ඔලම්බකා හොන්ති.
සො තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො බාරාණසිතො යොජනමත්තෙ ඨානෙ අඤ්ඤතරස්මිං අමච්චකුලෙ නිබ්බත්ති, සෙට්ඨිකඤ්ඤාපි දෙවලොකතො චවිත්වා රාජකුලෙ ජෙට්ඨධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තෙසු වයප්පත්තෙසු කුමාරස්ස වසනගාමෙ නක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං. සො මාතරං ආහ – ‘‘සාටකං මෙ, අම්ම, දෙහි, නක්ඛත්තං කීළිස්සාමී’’ති ¶ . සා ධොතවත්ථං නීහරිත්වා අදාසි. ‘‘අම්ම, ථූලං ඉද’’න්ති ආහ. සා අඤ්ඤං නීහරිත්වා අදාසි, තම්පි පටික්ඛිපි. අථ නං මාතා ආහ – ‘‘තාත, යාදිසෙ ගෙහෙ මයං ජාතා, නත්ථි නො ඉතො සුඛුමතරස්ස පටිලාභාය පුඤ්ඤ’’න්ති. ‘‘තෙන හි ලභනට්ඨානං ගච්ඡාමි අම්මා’’ති. ‘‘පුත්ත, අහං අජ්ජෙව තුය්හං බාරාණසිනගරෙ රජ්ජපටිලාභම්පි ඉච්ඡාමී’’ති. සො මාතරං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘ගච්ඡාමි, අම්මා’’ති. ‘‘ගච්ඡ, තාතා’’ති. එවං කිරස්සා චිත්තං අහොසි – ‘‘කහං ගමිස්සති? ඉධ වා එත්ථ වා ගෙහෙ නිසීදිස්සතී’’ති. සො පන පුඤ්ඤනියාමෙන නික්ඛමිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා උය්යානෙ මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ සසීසං පාරුපිත්වා නිපජ්ජි. සො ච බාරාණසිරඤ්ඤො කාලඞ්කතස්ස සත්තමො දිවසො හොති.
අමච්චා රඤ්ඤො සරීරකිච්චං කත්වා රාජඞ්ගණෙ නිසීදිත්වා මන්තයිංසු – ‘‘රඤ්ඤො එකා ධීතාව අත්ථි, පුත්තො නත්ථි, අරාජකං රජ්ජං නස්සති, කො රාජා හොතී’’ති? ‘‘ත්වං හොහි, ත්වං හොහී’’ති ආහංසු. පුරොහිතො ආහ – ‘‘බහුං ඔලොකෙතුං න වට්ටති, ඵුස්සරථං විස්සජ්ජෙමා’’ති. තෙ කුමුදවණ්ණෙ චත්තාරො සින්ධවෙ යොජෙත්වා පඤ්චවිධං රාජකකුධභණ්ඩං සෙතච්ඡත්තඤ්ච රථස්මිංයෙව ඨපෙත්වා රථං විස්සජ්ජෙත්වා පච්ඡතො තූරියානි පග්ගණ්හාපෙසුං. රථො පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා උය්යානාභිමුඛො අහොසි. ‘‘පරිචයෙන උය්යානාභිමුඛො ගච්ඡති, නිවත්තෙමා’’ති කෙචි ආහංසු. පුරොහිතො ‘‘මා නිවත්තයිත්ථා’’ති ආහ. රථො කුමාරං පදක්ඛිණං කත්වා ආරොහනසජ්ජො හුත්වා අට්ඨාසි, පුරොහිතො ¶ පාරුපනකණ්ණං අපනෙත්වා පාදතලානි ඔලොකෙන්තො, ‘‘තිට්ඨතු අයං දීපො, ද්විසහස්සදීපපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු එස රජ්ජං කාරෙතුං ¶ යුත්තො’’ති වත්වා ‘‘පුනපි තූරියානි පග්ගණ්හථ, පුනපි පග්ගණ්හථා’’ති තික්ඛත්තුං තූරියානි පග්ගණ්හාපෙසි.
අථ කුමාරො මුඛං විවරිත්වා ඔලොකෙත්වා, ‘‘කෙන කම්මෙන ආගතත්ථා’’ති ආහ. ‘‘දෙව, තුම්හාකං රජ්ජං පාපුණාතී’’ති. ‘‘රාජා කහ’’න්ති? ‘‘දෙවත්තං ගතො, සාමී’’ති. ‘‘කති දිවසා අතික්කන්තා’’ති? ‘‘අජ්ජ සත්තමො දිවසො’’ති. ‘‘පුත්තො වා ධීතා වා නත්ථී’’ති? ‘‘ධීතා අත්ථි දෙව, පුත්තො නත්ථී’’ති. ‘‘කරිස්සාමි රජ්ජ’’න්ති. තෙ තාවදෙව අභිසෙකමණ්ඩපං කාරෙත්වා රාජධීතරං සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා, උය්යානං ආනෙත්වා කුමාරස්ස අභිසෙකං අකංසු. අථස්ස කතාභිසෙකස්ස සතසහස්සග්ඝනකං වත්ථං උපහරිංසු. සො ‘‘කිමිදං, තාතා’’ති ආහ. ‘‘නිවාසනවත්ථං දෙවා’’ති. ‘‘නනු, තාතා, ථූල’’න්ති? ‘‘මනුස්සානං පරිභොගවත්ථෙසු ඉතො සුඛුමතරං නත්ථි, ¶ දෙවා’’ති. ‘‘තුම්හාකං රාජා එවරූපං නිවාසෙසී’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘න මඤ්ඤෙ පුඤ්ඤවා තුම්හාකං රාජා, සුවණ්ණභිඞ්ගාරං ආහරථ, ලභිස්සාම වත්ථ’’න්ති. සුවණ්ණභිඞ්ගාරං ආහරිංසු. සො උට්ඨාය හත්ථෙ ධොවිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා හත්ථෙන උදකං ආදාය පුරත්ථිමදිසායං අබ්භුක්කිරි. තාවදෙව ඝනපථවිං භින්දිත්වා අට්ඨ කප්පරුක්ඛා උට්ඨහිංසු. පුන උදකං ගහෙත්වා දක්ඛිණායං පච්ඡිමායං උත්තරායන්ති එවං චතූසු දිසාසු අබ්භුක්කිරි. සබ්බදිසාසු අට්ඨට්ඨකං කත්වා ද්වත්තිංස කප්පරුක්ඛා උට්ඨහිංසු. සො එකං දිබ්බදුස්සං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා ‘‘නන්දරඤ්ඤො විජිතෙ සුත්තකන්තිකා ඉත්ථියො මා සුත්තං කන්තිංසූති එවං භෙරිං චරාපෙථා’’ති වත්වා ඡත්තං උස්සාපෙත්වා අලඞ්කතපටියත්තො හත්ථික්ඛන්ධවරගතො නගරං පවිසිත්වා පාසාදං ආරුය්හ මහාසම්පත්තිං අනුභවි.
එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ එකදිවසං දෙවී රඤ්ඤො මහාසම්පත්තිං දිස්වා, ‘‘අහො තපස්සී’’ති කාරුඤ්ඤාකාරං දස්සෙති. ‘‘කිමිදං, දෙවී’’ති ච පුට්ඨා ‘‘අතිමහතී තෙ, දෙව, සම්පත්ති. අතීතෙ බුද්ධානං සද්දහිත්වා කල්යාණං අකත්ථ, ඉදානි අනාගතස්ස පච්චයං කුසලං න කරොථා’’ති ආහ. ‘‘කස්ස දස්සාම, සීලවන්තො නත්ථී’’ති? ‘‘අසුඤ්ඤො, දෙව, ජම්බුදීපො අරහන්තෙහි, තුම්හෙ දානමෙව සජ්ජෙථ, අහං අරහන්තෙ ලච්ඡාමී’’ති ආහ. රාජා පුනදිවසෙ ¶ පාචීනද්වාරෙ දානං සජ්ජාපෙසි. දෙවී පාතොව උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය උපරිපාසාදෙ පුරත්ථාභිමුඛා උරෙන නිපජ්ජිත්වා ‘‘සචෙ එතිස්සං දිසායං අරහන්තො අත්ථි, ස්වෙව ආගන්ත්වා අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හන්තූ’’ති ආහ. තස්සං දිසායං අරහන්තො නාහෙසුං, තං සක්කාරං කපණයාචකානං අදංසු. පුනදිවසෙ දක්ඛිණද්වාරෙ දානං සජ්ජෙත්වා තථෙව අකාසි, පුනදිවසෙ පච්ඡිමද්වාරෙ. උත්තරද්වාරෙ සජ්ජිතදිවසෙ පන දෙවියා තථෙව නිමන්තෙන්තියා හිමවන්තෙ වසන්තානං පදුමවතියා ¶ පුත්තානං පඤ්චසතානං පච්චෙකබුද්ධානං ජෙට්ඨකො මහාපදුමපච්චෙකබුද්ධො භාතිකෙ ආමන්තෙසි, ‘‘මාරිසා, නන්දරාජා, තුම්හෙ නිමන්තෙති, අධිවාසෙථ තස්සා’’ති. තෙ අධිවාසෙත්වා පුනදිවසෙ අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා, ආකාසෙන ආගන්ත්වා උත්තරද්වාරෙ ඔතරිංසු. මනුස්සා දිස්වා ගන්ත්වා ‘‘පඤ්චසතා, දෙව, පච්චෙකබුද්ධා ආගතා’’ති රඤ්ජො ආරොචෙසුං. රාජා සද්ධිං දෙවියා ගන්ත්වා, වන්දිත්වා, පත්තං ගහෙත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ පාසාදං ආරොපෙත්වා, තත්ර නෙසං දානං දත්වා, භත්තකිච්චාවසානෙ රාජා ¶ සඞ්ඝත්ථෙරස්ස, දෙවී, සඞ්ඝනවකස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා ‘‘අය්යා පච්චයෙහි න කිලමිස්සන්ති, මයං පුඤ්ඤෙන න හායිස්සාම. අම්හාකං යාවජීවං ඉධ නිවාසාය පටිඤ්ඤං දෙථා’’ති පටිඤ්ඤං කාරෙත්වා උය්යානෙ පඤ්චපණ්ණසාලාසතානි පඤ්චචඞ්කමනසතානීති සබ්බාකාරෙන නිවාසනට්ඨානානි සම්පාදෙත්වා තත්ථ වසාපෙසුං.
එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ රඤ්ඤො පච්චන්තො කුපිතො. සො ‘‘අහං පච්චන්තං වූපසමෙතුං ගච්ඡාමි, ත්වං පච්චෙකබුද්ධෙසු මා පමජ්ජී’’ති දෙවිං ඔවදිත්වා ගතො. තස්මිං අනාගතෙයෙව පච්චෙකබුද්ධානං ආයුසඞ්ඛාරා ඛීණා. මහාපදුමපච්චෙකබුද්ධො තියාමරත්තිං ඣානකීළං කීළිත්වා අරුණුග්ගමනෙ ආලම්බනඵලකං ආලම්බිත්වා ඨිතකොව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. එතෙනුපායෙන සෙසාපීති සබ්බෙව පරිනිබ්බුතා. පුනදිවසෙ දෙවී පච්චෙකබුද්ධානං නිසීදනට්ඨානං හරිතූපලිත්තං කාරෙත්වා පුප්ඵානි විකිරිත්වා, ධූපං දත්වා තෙසං ආගමනං ඔලොකයන්තී නිසින්නා ආගමනං අපස්සන්තී පුරිසං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ, තාත, ජානාහි, කිං අය්යානං කිඤ්චි අඵාසුක’’න්ති? සො ගන්ත්වා මහාපදුමස්ස පණ්ණසාලාය ද්වාරං විවරිත්වා තත්ථ අපස්සන්තො චඞ්කමනං ගන්ත්වා ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨිතං දිස්වා වන්දිත්වා ‘‘කාලො, භන්තෙ’’ති ¶ ආහ. ‘‘පරිනිබ්බුතසරීරං කිං කථෙස්සති? සො නිද්දායති මඤ්ඤෙ’’ති ගන්ත්වා පිට්ඨිපාදෙ හත්ථෙන පරාමසිත්වා පාදානං සීතලතාය චෙව ථද්ධතාය ච පරිනිබ්බුතභාවං ඤත්වා, දුතියස්ස සන්තිකං අගමාසි. එවං තතියස්සාති සබ්බෙසං පරිනිබ්බුතභාවං ඤත්වා රාජකුලං ගතො. ‘‘කහං, තාත, පච්චෙකබුද්ධා’’ති පුට්ඨො ‘‘පරිනිබ්බුතා, දෙවී’’ති ආහ. දෙවී කන්දන්තී රොදන්තී නික්ඛමිත්වා නාගරෙහි සද්ධිං තත්ථ ගන්ත්වා සාධුකීළිතං කාරෙත්වා පච්චෙකබුද්ධානං සරීරකිච්චං කාරෙත්වා ධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියං පතිට්ඨාපෙසි.
රාජා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා ආගතො පච්චුග්ගමනං ආගතං දෙවිං පුච්ඡි – ‘‘කිං, භද්දෙ, පච්චෙකබුද්ධෙසු නප්පමජ්ජි, නිරොගා අය්යා’’ති? ‘‘පරිනිබ්බුතා දෙවා’’ති. රාජා චින්තෙති ‘‘එවරූපානම්පි පණ්ඩිතානං මරණං උප්පජ්ජති, අම්හාකං කුතො මොක්ඛො’’ති. සො නගරං අගන්ත්වා, උය්යානමෙව පවිසිත්වා ජෙට්ඨපුත්තං පක්කොසාපෙත්වා, තස්ස රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා, සයං සමණපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජි. දෙවීපි ‘‘ඉමස්මිං පබ්බජිතෙ අහං කිං කරිස්සාමී’’ති තත්ථෙව උය්යානෙ පබ්බජිත්වා ද්වෙපි ඣානං භාවෙත්වා තතො චුතා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිංසු.
තෙසු තත්ථෙව වසන්තෙසු අම්හාකං සත්ථා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන රාජගහං පාවිසි. සත්ථරි තත්ථ පටිවසන්තෙ ¶ අයං පිප්පලිමාණවො මගධරට්ඨෙ මහාතිත්ථබ්රාහ්මණගාමෙ කපිලබ්රාහ්මණස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො. අයං භද්දා කාපිලානී මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරෙ කොසියගොත්තබ්රාහ්මණස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තා. තෙසං අනුක්කමෙන වඩ්ඪමානානං පිප්පලිමාණවස්ස වීසතිමෙ, භද්දාය සොළසමෙ වස්සෙ සම්පත්තෙ මාතාපිතරො පුත්තං ඔලොකෙත්වා ‘‘තාත, ත්වං වයප්පත්තො, කුලවංසො නාම පතිට්ඨපෙතබ්බො’’ති අතිවිය නිප්පීළයිංසු. මාණවො ආහ ‘‘මය්හං සොතපථෙ එවරූපං කථං මා කථෙථ. අහං යාව තුම්හෙ ධරථ, තාව පටිජග්ගිස්සාමි, තුම්හාකං අච්චයෙන නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. තෙ කතිපාහං අතික්කමිත්වා පුන කථයිංසු. සොපි තථෙව පටික්ඛිපි. තතො පට්ඨාය නිරන්තරං කථෙතියෙව.
මාණවො ¶ ‘‘මම මාතරං සඤ්ඤාපෙස්සාමී’’ති රත්තසුවණ්ණස්ස නික්ඛසහස්සං දත්වා සබ්බකාමෙහි සන්තප්පෙත්වා සුවණ්ණකාරෙහි එකං ඉත්ථිරූපං කාරාපෙත්වා තස්ස මජ්ජනඝට්ටනාදිකම්මපරියොසානෙ තං රත්තවත්ථං නිවාසාපෙත්වා වණ්ණසම්පන්නෙහි පුප්ඵෙහි චෙව නානාඅලඞ්කාරෙහි ච අලඞ්කාරාපෙත්වා මාතරං පක්කොසාපෙත්වා ආහ ‘‘අම්ම, එවරූපං ආරම්මණං ලභන්තො ගෙහෙ වසිස්සාමි අලභන්තො න වසිස්සාමී’’ති. පණ්ඩිතා බ්රාහ්මණී චින්තෙසි – ‘‘මය්හං පුත්තො පුඤ්ඤවා දින්නදානො කතාභිනීහාරො, පුඤ්ඤං කරොන්තො න එකකොව අකාසි, අද්ධා එතෙන සහකතපුඤ්ඤා සුවණ්ණරූපපටිභාගාව භවිස්සතී’’ති අට්ඨ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා සබ්බකාමෙහි සන්තප්පෙත්වා සුවණ්ණරූපකං රථං ආරොපෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, තාතා, යත්ථ අම්හාකං ජාතිගොත්තභොගෙහි සමානෙ කුලෙ එවරූපං දාරිකං පස්සථ, ඉමමෙව සුවණ්ණරූපකං පණ්ණාකාරං කත්වා එථා’’ති උය්යොජෙසි.
තෙ ‘‘අම්හාකං නාම එතං කම්ම’’න්ති නික්ඛමිත්වා ‘‘කත්ථ ගමිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මද්දරට්ඨං නාම ඉත්ථාකරො, මද්දරට්ඨං ගමිස්සාමා’’ති මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරං අගමංසු. තත්ථ තං සුවණ්ණරූපකං න්හානතිත්ථෙ ඨපෙත්වා එකමන්තෙ නිසීදිංසු. අථ භද්දාය ධාතී භද්දං න්හාපෙත්වා, අලඞ්කරිත්වා, සිරිගබ්භෙ නිසීදාපෙත්වා සයං න්හායිතුං උදකතිත්ථං ගතා තත්ථ තං සුවණ්ණරූපකං දිස්වා ‘‘කිස්සායං අවිනීතා ඉධාගන්ත්වා ඨිතා’’ති පිට්ඨිපස්සෙ පහරිත්වා ‘‘සුවණ්ණරූපක’’න්ති ඤත්වා ¶ ‘‘අය්යධීතා මෙ’’ති සඤ්ඤං උප්පාදෙසිං, ‘‘අයං පන මෙ අය්යධීතාය නිවාසනපටිග්ගාහිකායාපි අසදිසා’’ති ආහ. අථ නං තෙ මනුස්සා පරිවාරෙත්වා ‘‘එවරූපා තෙ සාමිධීතා’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘කිං එසා, ඉමාය සුවණ්ණපටිමාය සතගුණෙන සහස්සගුණෙන මය්හං අය්යධීතා අභිරූපතරා, ද්වාදසහත්ථෙ ගබ්භෙ ¶ නිසින්නාය පදීපකිච්චං නත්ථි, සරීරොභාසෙනෙව තමං විධමතී’’ති. ‘‘තෙන හි ආගච්ඡා’’ති තං ඛුජ්ජං ගහෙත්වා සුවණ්ණරූපකං රථෙ ආරොපෙත්වා කොසියගොත්තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ඝරද්වාරෙ ඨත්වා ආගමනං නිවෙදයිංසු.
බ්රාහ්මණො පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘මගධරට්ඨෙ මහාතිත්ථගාමෙ කපිලබ්රාහ්මණස්ස ඝරතො’’ති. ‘‘කිං කාරණා ආගතා’’ති? ‘‘ඉමිනා නාම කාරණෙනා’’ති. ‘‘කල්යාණං, තාතා, සමජාතිගොත්තවිභවො අම්හාකං බ්රාහ්මණො, දස්සාමි දාරික’’න්ති පණ්ණාකාරං ගණ්හි. තෙ කපිලබ්රාහ්මණස්ස සාසනං පහිණිංසු ‘‘ලද්ධා දාරිකා ¶ , කත්තබ්බං කරොථා’’ති. තං සාසනං සුත්වා පිප්පලිමාණවස්ස ආරොචයිංසු ‘‘ලද්ධා කිර දාරිකා’’ති. මාණවො ‘‘අහං ‘න ලභිස්සන්තී’ති චින්තෙසිං, ඉමෙ ‘ලද්ධා’ති වදන්ති, අනත්ථිකො හුත්වා පණ්ණං පෙසෙස්සාමී’’ති රහොගතො පණ්ණං ලිඛි ‘‘භද්දා, අත්තනො ජාතිගොත්තභොගානුරූපං ඝරාවාසං ලභතු, අහං නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමි, මා පච්ඡා විප්පටිසාරිනී අහොසී’’ති. භද්දාපි ‘‘අසුකස්ස කිර මං දාතුකාමො’’ති සුත්වා ‘‘පණ්ණං පෙසෙස්සාමී’’ති රහොගතා පණ්ණං ලිඛි ‘‘අය්යපුත්තො අත්තනො ජාතිගොත්තභොගානුරූපං ඝරාවාසං ලභතු, අහං පබ්බජිස්සාමි, මා පච්ඡා විප්පටිසාරී අහොසී’’ති. ද්වෙපි පණ්ණානි අන්තරාමග්ගෙ සමාගච්ඡිංසු. ‘‘ඉදං කස්ස පණ්ණ’’න්ති? ‘‘පිප්පලිමාණවෙන භද්දාය පහිත’’න්ති. ‘‘ඉදං කස්සා’’ති? ‘‘භද්දාය පිප්පලිමාණවස්ස පහිත’’න්ති ච වුත්තෙ තෙ ද්වෙපි වාචෙත්වා ‘‘පස්සථ දාරකානං කම්ම’’න්ති ඵාලෙත්වා අරඤ්ඤෙ ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං තංසමානං පණ්ණං ලිඛිත්වා ඉතො එත්තො ච පෙසෙසුං. ඉති කුමාරස්ස කුමාරිකාය ච සදිසං පණ්ණං ලොකස්සාදරහිතමෙවාති අනිච්ඡමානානංයෙව ද්වින්නං සමාගමො අහොසි.
තං දිවසංයෙව පිප්පලිමාණවො එකං පුප්ඵදාමං ගන්ථාපෙසි භද්දාපි. තානි සයනමජ්ඣෙ ඨපෙසුං භුත්තසායමාසා උභොපි ‘‘සයනං ආරුහිස්සාමා’’ති මාණවො දක්ඛිණපස්සෙන සයනං ආරුහි. භද්දා වාමපස්සෙන අභිරුහිත්වා ආහ – ‘‘යස්ස පස්සෙ පුප්ඵානි මිලායන්ති, තස්ස රාගචිත්තං උප්පන්නන්ති විජානිස්සාම, ඉමං පුප්ඵදාමං න අල්ලියිතබ්බ’’න්ති. තෙ පන අඤ්ඤමඤ්ඤං සරීරසම්ඵස්සභයෙන තියාමරත්තිං නිද්දං අනොක්කමන්තාව වීතිනාමෙන්ති, දිවා පන හසිතමත්තම්පි නාහොසි. තෙ ලොකාමිසෙන අසංසට්ඨා යාව මාතාපිතරො ධරන්ති, තාව කුටුම්බං අවිචාරෙත්වා තෙසු කාලඞ්කතෙසු විචාරයිංසු. මහතී මාණවස්ස සම්පත්ති – එකදිවසං සරීරං උබ්බට්ටෙත්වා ¶ ඡඩ්ඩෙතබ්බං සුවණ්ණචුණ්ණං එව මගධනාළියා ද්වාදසනාළිමත්තං ලද්ධුං ¶ වට්ටති. යන්තබද්ධානි සට්ඨිමහාතළාකානි, කම්මන්තො ද්වාදසයොජනිකො, අනුරාධපුරපමාණා චුද්දස ගාමා, චුද්දස හත්ථානීකානි, චුද්දස අස්සානීකානි, චුද්දස රථානීකානි.
සො එකදිවසං අලඞ්කතඅස්සං ආරුය්හ මහාජනපරිවුතො කම්මන්තං ගන්ත්වා ඛෙත්තකොටියං ඨිතො නඞ්ගලෙහි භින්නට්ඨානතො කාකාදයො සකුණෙ ¶ ගණ්ඩුප්පාදාදිපාණකෙ උද්ධරිත්වා ඛාදන්තෙ දිස්වා, ‘‘තාතා, ඉමෙ කිං ඛාදන්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ගණ්ඩුප්පාදෙ, අය්යා’’ති. ‘‘එතෙහි කතං පාපං කස්ස හොතී’’ති? ‘‘තුම්හාකං, අය්යා’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ එතෙහි කතං පාපං මය්හං හොති, කිං මෙ කරිස්සති සත්තඅසීතිකොටිධනං, කිං ද්වාදසයොජනො කම්මන්තො, කිං යන්තබද්ධානි තළාකානි, කිං චුද්දස ගාමා, සබ්බමෙතං භද්දාය කාපිලානියා නිය්යාතෙත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සාමී’’ති.
භද්දාපි කාපිලානී තස්මිං ඛණෙ අන්තරවත්ථුම්හි තයො තිලකුම්භෙ පත්ථරාපෙත්වා ධාතීහි පරිවුතා නිසින්නා කාකෙ තිලපාණකෙ ඛාදමානෙ දිස්වා, ‘‘අම්මා, කිං ඉමෙ ඛාදන්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘පාණකෙ අය්යෙ’’ති. ‘‘අකුසලං කස්ස හොතී’’ති? ‘‘තුම්හාකං, අය්යෙ’’ති. සා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං චතුහත්ථවත්ථං නාළිකොදනමත්තඤ්ච ලද්ධුං වට්ටති, යදි පනෙතං එත්තකෙන ජනෙන කතං අකුසලං මය්හං හොති, භවසහස්සෙනපි වට්ටතො සීසං උක්ඛිපිතුං න සක්කා. අය්යපුත්තෙ ආගතමත්තෙයෙව සබ්බං තස්ස නිය්යාතෙත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සාමී’’ති.
මාණවො ආගන්ත්වා, න්හත්වා පාසාදං ආරුය්හ මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදි. අථස්ස චක්කවත්තිනො අනුච්ඡවිකං භොජනං සජ්ජයිංසු. ද්වෙපි භුඤ්ජිත්වා පරිජනෙ නික්ඛන්තෙ රහොගතා ඵාසුකට්ඨානෙ නිසීදිංසු. තතො මාණවො භද්දං ආහ – ‘‘භද්දෙ, ඉමං ඝරං ආගච්ඡන්තී ත්වං කිත්තකං ධනං ආහරසී’’ති? ‘‘පඤ්චපණ්ණාස සකටසහස්සානි, අය්යා’’ති. ‘‘තං සබ්බං, යා ච ඉමස්මිං ඝරෙ සත්තඅසීතිකොටියො යන්තබද්ධසට්ඨිතළාකාදිභෙදා ච සම්පත්ති අත්ථි, තං සබ්බඤ්ච තුය්හංයෙව නිය්යාදෙමී’’ති. ‘‘තුම්හෙ පන කහං ගච්ඡථ, අය්යා’’ති? ‘‘අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘අය්ය, අහම්පි තුම්හාකංයෙව ආගමනං ඔලොකයමානා නිසින්නා. අහම්පි පබ්බජිස්සාමී’’ති. තෙසං ආදිත්තපණ්ණකුටි විය තයො භවා උපට්ඨහිංසු. තෙ අන්තරාපණතො කසායරසපීතානි වත්ථානි මත්තිකාපත්තෙ ච ආහරාපෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං කෙසෙ ඔරොපෙත්වා ‘‘යෙ ලොකෙ අරහන්තො, තෙ උද්දිස්ස අම්හාකං පබ්බජ්ජා’’ති පබ්බජිත්වා, ථවිකාසු පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා අංසෙ ¶ ලග්ගෙත්වා පාසාදතො ඔතරිංසු. ගෙහෙ දාසෙසු වා කම්මකරෙසු වා න කොචි සඤ්ජානි.
අථ ¶ ¶ නෙ බ්රාහ්මණගාමතො නික්ඛම්ම දාසගාමද්වාරෙන ගච්ඡන්තෙ ආකප්පකුත්තවසෙන දාසගාමවාසිනො සඤ්ජානිංසු. තෙ රොදන්තා පාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘කිං, අම්හෙ, අනාථෙ කරොථ අය්යා’’ති ආහංසු. ‘‘මයං, ‘භණෙ, ආදිත්තපණ්ණසාලා විය තයො භවා’ති පබ්බජිම්හා. සචෙ තුම්හෙසු එකෙකං භුජිස්සං කරොම, වස්සසතම්පි නප්පහොති. තුම්හෙව තුම්හාකං සීසං ධොවිත්වා භුජිස්සා හුත්වා ජීවථා’’ති වත්වා තෙසං රොදන්තානංයෙව පක්කමිංසු.
ථෙරො පුරතො ගච්ඡන්තො නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං, භද්දා කාපිලානී, සකලජම්බුදීපග්ඝනිකා ඉත්ථී මය්හං පච්ඡතො ආගච්ඡති, ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං කොචිදෙව එවං චින්තෙය්ය ‘ඉමෙ පබ්බජිතාපි විනා භවිතුං න සක්කොන්ති, අනනුච්ඡවිකං කරොන්තී’ති, කොචි පාපෙන මනං පදූසෙත්වා අපායපූරකො භවෙය්ය, ඉමං පහාය මය්හං ගන්තුං වට්ටතී’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි. සො පුරතො ගච්ඡන්තො ද්වෙධාපථං දිස්වා තස්ස මත්ථකෙ අට්ඨාසි. භද්දාපි ආගන්ත්වා, වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං ආහ – ‘‘භද්දෙ, තාදිසිං ඉත්ථිං මම පච්ඡතො ආගච්ඡන්තිං දිස්වා ‘ඉමෙ පබ්බජිතාපි විනා භවිතුං න සක්කොන්තී’ති චින්තෙත්වා අම්හෙසු පදුට්ඨචිත්තො මහාජනො අපායපූරකො භවෙය්ය. ඉමස්මිං ද්වෙධාපථෙ ත්වං එකං ගණ්හ, අහමෙකෙන ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘ආම, අය්ය, පබ්බජිතානං මාතුගාමො පලිබොධො, ‘පබ්බජිත්වාපි විනා න භවන්තී’ති අම්හාකං දොසං දස්සෙස්සන්ති, තුම්හෙ එකං මග්ගං ගණ්හථ, විනා භවිස්සාමා’’ති තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘සතසහස්සකප්පපරිමාණෙ අද්ධානෙ කතො මිත්තසන්ථවො අජ්ජ භිජ්ජතී’’ති වත්වා ‘‘තුම්හෙ දක්ඛිණජාතිකා නාම, තුම්හාකං දක්ඛිණමග්ගො වට්ටති, මයං මාතුගාමා නාම වාමජාතිකා, අම්හාකං වාමමග්ගො වට්ටතී’’ති වන්දිත්වා මග්ගං පටිපන්නා. තෙසං ද්වෙධාභූතකාලෙ අයං මහාපථවී ‘‘අහං චක්කවාළසිනෙරුපබ්බතෙ ධාරෙතුං සක්කොන්තීපි තුම්හාකං ගුණෙ ධාරෙතුං න සක්කොමී’’ති වදන්තී විය විරවමානා කම්පි, ආකාසෙ අසනිසද්දො විය පවත්ති, චක්කවාළසිනෙරුපබ්බතො උන්නදි.
සම්මාසම්බුද්ධො වෙළුවනමහාවිහාරෙ ගන්ධකුටියං නිසින්නො පථවීකම්පනසද්දං සුත්වා ‘‘කිස්ස නු ඛො පථවී කම්පතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘පිප්පලිමාණවො ච භද්දා ච කාපිලානී මං උද්දිස්ස අප්පමෙය්යං ¶ සම්පත්තිං පහාය පබ්බජිතා. තෙසං ¶ වියොගට්ඨානෙ උභින්නං ගුණබලෙන අයං පථවීකම්පො ජාතො. මයාපි එතෙසං සඞ්ගහං කාතුං වට්ටතී’’ති ගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම සයමෙව පත්තචීවරමාදාය අසීතිමහාථෙරෙසු කඤ්චිපි අනාමන්තෙත්වා තිගාවුතං මග්ගං පච්චුග්ගමනං කත්වා රාජගහස්ස ච නාලන්දාය ච අන්තරෙ බහුපුත්තකනිග්රොධරුක්ඛමූලෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. නිසීදන්තො ¶ පන අඤ්ඤතරපංසුකූලිකො විය අනිසීදිත්වා බුද්ධවෙසං ගහෙත්වා අසීතිහත්ථඝනබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තො නිසීදි. ඉති තස්මිං ඛණෙ පණ්ණච්ඡත්තසකටචක්කකූටාගාරාදිප්පමාණා බුද්ධරස්මියො ඉතො චිතො ච විප්ඵරන්තියො විධාවන්තියො චන්දසහස්සසූරියසහස්සඋග්ගමනකාලො විය කුරුමානා තං වනන්තං එකොභාසං අකංසු. ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසිරියා සමුජ්ජලතාරාගණෙන විය ගගනං, සුපුප්ඵිතකමලකුවලයෙන විය සලිලං, වනන්තං විරොචිත්ථ. නිග්රොධරුක්ඛස්ස නාම ඛන්ධො සෙතො හොති, පත්තානි නීලානි, පක්කානි රත්තානි. තස්මිං පන දිවසෙ සතසාඛො නිග්රොධො සුවණ්ණවණ්ණොව අහොසි.
මහාකස්සපත්ථෙරො ‘‘අයං අම්හාකං සත්ථා භවිස්සති, ඉමං අහං උද්දිස්ස පබ්බජිතො’’ති දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔණතොණතොව ගන්ත්වා තීසු ඨානෙසු වන්දිත්වා ‘‘සත්ථා මෙ, භන්තෙ, භගවා, සාවකොහමස්මි, සත්ථා මෙ, භන්තෙ, භගවා සාවකොහමස්මී’’ති (සං. නි. 2.154) ආහ. අථ නං භගවා ආහ ‘‘කස්සප, සචෙ ත්වං ඉමං නිපච්චකාරං මහාපථවියා කරෙය්යාසි, සාපි ධාරෙතුං න සක්කුණෙය්ය. තථාගතස්ස එවං ගුණමහන්තතං ජානතා තයා කතො නිපච්චකාරො මය්හං, ලොමම්පි චාලෙතුං න සක්කොති. නිසීද, කස්සප, දායජ්ජං තෙ දස්සාමී’’ති. අථස්ස භගවා තීහි ඔවාදෙහි උපසම්පදමදාසි. දත්වා බහුපුත්තකනිග්රොධමූලතො නික්ඛමිත්වා ථෙරං පච්ඡාසමණං කත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි. සත්ථු සරීරං ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණවිචිත්තං, මහාකස්සපස්ස සරීරං සත්තමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං, සො කඤ්චනමහානාවාය පච්ඡාබද්ධො විය සත්ථු පදානුපදිකං අනුගච්ඡි. සත්ථා ථොකං මග්ගං ගන්ත්වා මග්ගා ඔක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසජ්ජාකාරං දස්සෙසි. ථෙරො ‘‘නිසීදිතුකාමො සත්ථා’’ති ඤත්වා අත්තනො පාරුපිතපටපිලොතිකසඞ්ඝාටිං චතුග්ගුණං කත්වා පඤ්ඤපෙසි.
සත්ථා ¶ තත්ථ නිසීදිත්වා හත්ථෙන චීවරං පරිමජ්ජන්තො ‘‘මුදුකා ඛො ත්යායං, කස්සප, පටපිලොතිකසඞ්ඝාටී’’ති (සං. නි. 2.154) ආහ. ථෙරො ‘‘සත්ථා මම සඞ්ඝාටියා මුදුභාවං කථෙති, පාරුපිතුකාමො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘පාරුපතු, භන්තෙ, භගවා සඞ්ඝාටි’’න්ති ආහ. ‘‘ත්වං ¶ කිං පාරුපිස්සසි, කස්සපා’’ති? ‘‘තුම්හාකං නිවාසනං ලභන්තො පාරුපිස්සාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං, කස්සප, ඉමං පරිභොගජිණ්ණං පංසුකූලං ධාරෙතුං සක්ඛිස්සසි? මයා හි ඉමස්ස පංසුකූලස්ස ගහිතදිවසෙ උදකපරියන්තං කත්වා මහාපථවී කම්පි, ඉමං බුද්ධානං පරිභොගජිණ්ණචීවරං නාම න සක්කා පරිත්තගුණෙන ධාරෙතුං, පටිබලෙනෙවිදං පටිපත්තිපූරණසමත්ථෙන ජාතිපංසුකූලිකෙන ධාරෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ථෙරෙන සද්ධිං චීවරං පරිවත්තෙසි.
එවං ¶ පන චීවරපරිවත්තනං කත්වා ථෙරස්ස පාරුතචීවරං භගවා පාරුපි, සත්ථු චීවරං ථෙරො. තස්මිං සමයෙ අචෙතනාපි අයං මහාපථවී ‘‘දුක්කරං, භන්තෙ, අකත්ථ, අත්තනා පාරුතචීවරං සාවකස්ස දින්නපුබ්බො නාම නත්ථි, අහං තුම්හාකං ගුණං ධාරෙතුං න සක්කොමී’’ති වදන්තී විය උදකපරියන්තං කත්වා කම්පි. ථෙරොපි ‘‘ලද්ධං දානි මයා බුද්ධානං පරිභොගචීවරං, කිං මෙ ඉදානි උත්තරි කත්තබ්බං අත්ථී’’ති උන්නතිං අකත්වා බුද්ධානං සන්තිකෙයෙව තෙරස ධුතගුණෙ සමාදාය සත්තදිවසමත්තං පුථුජ්ජනො අහොසි, අට්ඨමෙ දිවසෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.1.398-420) –
‘‘පදුමුත්තරස්ස භගවතො, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;
නිබ්බුතෙ ලොකනාථම්හි, පූජං කුබ්බන්ති සත්ථුනො.
‘‘උදග්ගචිත්තා ජනතා, ආමොදිතපමොදිතා;
තෙසු සංවෙගජාතෙසු, පීති සෙ උදපජ්ජථ.
‘‘ඤාතිමිත්තෙ සමානෙත්වා, ඉදං වචනමබ්රවිං;
පරිනිබ්බුතො මහාවීරො, හන්ද පූජං කරොමසෙ.
‘‘සාධූති තෙ පටිස්සුත්වා, භිය්යො හාසං ජනිංසු මෙ;
බුද්ධස්මිං ලොකනාථම්හි, කාහාම පුඤ්ඤසඤ්චයං.
‘‘අග්ඝියං සුකතං කත්වා, සතහත්ථසමුග්ගතං;
දියඩ්ඪහත්ථපත්ථටං, විමානං නභමුග්ගතං.
‘‘කත්වාන ¶ හම්මියං තත්ථ, තාලපන්තීහි චිත්තිතං;
සකං චිත්තං පසාදෙත්වා, චෙතියං පූජයුත්තමං.
‘‘අග්ගික්ඛන්ධොව ජලිතො, කිංසුකො ඉව ඵුල්ලිතො;
ඉන්දලට්ඨීව ආකාසෙ, ඔභාසෙති චතුද්දිසා.
‘‘තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, කත්වාන කුසලං බහුං;
පුබ්බකම්මං සරිත්වාන, තිදසං උපපජ්ජහං.
‘‘සහස්සයුත්තං හයවාහිං, දිබ්බයානමධිට්ඨිතො;
උබ්බිද්ධං භවනං මය්හං, සත්තභූමං සමුග්ගතං.
‘‘කූටාගාරසහස්සානි, සබ්බසොණ්ණමයා අහුං;
ජලන්ති සකතෙජෙන, දිසා සබ්බා පභාසයං.
‘‘සන්ති අඤ්ඤෙපි නිය්යූහා, ලොහිතඞ්ගමයා තදා;
තෙපි ජොතන්ති ආභාය, සමන්තා චතුරො දිසා.
‘‘පුඤ්ඤකම්මාභිනිබ්බත්තා, කූටාගාරා සුනිම්මිතා;
මණිමයාපි ජොතන්ති, දිසා දස සමන්තතො.
‘‘තෙසං ¶ උජ්ජොතමානානං, ඔභාසො විපුලො අහු;
සබ්බෙ දෙවෙ අභිභොමි, පුඤ්ඤකම්මස්සිදං ඵලං.
‘‘සට්ඨිකප්පසහස්සම්හි, උබ්බිද්ධො නාම ඛත්තියො;
චාතුරන්තො විජිතාවී, පථවිං ආවසිං අහං.
‘‘තථෙව භද්දකෙ කප්පෙ, තිංසක්ඛත්තුං අහොසහං;
සකකම්මාභිරද්ධොම්හි, චක්කවත්තී මහබ්බලො.
‘‘සත්තරතනසම්පන්නො, චතුදීපම්හි ඉස්සරො;
තත්ථාපි භවනං මය්හං, ඉන්දලට්ඨීව උග්ගතං.
‘‘ආයාමතො චතුබ්බීසං, විත්ථාරෙන ච ද්වාදස;
රම්මණං නාම නගරං, දළ්හපාකාරතොරණං.
‘‘ආයාමතො පඤ්චසතං, විත්ථාරෙන තදඩ්ඪකං;
ආකිණ්ණං ජනකායෙහි, තිදසානං පුරං විය.
‘‘යථා ¶ සූචිඝරෙ සූචී, පක්ඛිත්තා පණ්ණවීසති;
අඤ්ඤමඤ්ඤං පඝට්ටෙන්ති, ආකිණ්ණං හොති ලඞ්කතං.
‘‘එවම්පි නගරං මය්හං, හත්ථිස්සරථසංකුලං;
මනුස්සෙහි සදාකිණ්ණං, රම්මණං නගරුත්තමං.
‘‘තත්ථ භුත්වා පිවිත්වා ච, පුන දෙවත්තනං ගතො;
භවෙ පච්ඡිමකෙ මය්හං, අහොසි කුලසම්පදා.
‘‘බ්රහ්මඤ්ඤකුලසම්භූතො, මහාරතනසඤ්චයො;
අසීතිකොටියො හිත්වා, හිරඤ්ඤස්සාපි පබ්බජිං.
‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අථ නං සත්ථා ‘‘කස්සපො, භික්ඛවෙ, චන්දූපමො කුලානි උපසඞ්කමති අපකස්සෙව කායං, අපකස්ස චිත්තං, නිච්චනවකො කුලෙසු අප්පගබ්භො’’ති එවමාදිනා (සං. නි. 2.146) පසංසිත්වා අපරභාගෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධුතවාදානං යදිදං මහාකස්සපො’’ති (අ. නි. 1.188, 191) ධුතඞ්ගධරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො විවෙකාභිරතිකිත්තනමුඛෙන භික්ඛූනං ඔවාදං දෙන්තො අත්තනො පටිපත්තිං පකාසෙන්තො –
‘‘න ගණෙන පුරක්ඛතො චරෙ, විමනො හොති සමාධි දුල්ලභො;
නානාජනසඞ්ගහො දුඛො, ඉති දිස්වාන ගණං න රොචයෙ.
‘‘න ¶ කුලානි උපබ්බජෙ මුනි, විමනො හොති සමාධි දුල්ලභො;
සො උස්සුක්කො රසානුගිද්ධො, අත්ථං රිඤ්චති යො සුඛාවහො.
‘‘පඞ්කොති ¶ හි නං අවෙදයුං, යායං වන්දනපූජනා කුලෙසු;
සුඛුමං සල්ලං දුරුබ්බහං, සක්කාරො කාපුරිසෙන දුජ්ජහො.
‘‘සෙනාසනම්හා ¶ ඔරුය්හ, නගරං පිණ්ඩාය පාවිසිං;
භුඤ්ජන්තං පුරිසං කුට්ඨිං, සක්කච්චං තං උපට්ඨහිං.
‘‘සො මෙ පක්කෙන හත්ථෙන, ආලොපං උපනාමයි;
ආලොපං පක්ඛිපන්තස්ස, අඞ්ගුලි චෙත්ථ ඡිජ්ජථ.
‘‘කුට්ටමූලඤ්ච නිස්සාය, ආලොපං තං අභුඤ්ජිසං;
භුඤ්ජමානෙ වා භුත්තෙ වා, ජෙගුච්ඡං මෙ න විජ්ජති.
‘‘උත්තිට්ඨපිණ්ඩො ආහාරො, පූතිමුත්තඤ්ච ඔසධං;
සෙනාසනං රුක්ඛමූලං, පංසුකූලඤ්ච චීවරං;
යස්සෙතෙ අභිසම්භුත්වා, ස වෙ චාතුද්දිසො නරො.
‘‘යත්ථ එකෙ විහඤ්ඤන්ති, ආරුහන්තා සිලුච්චයං;
තත්ථ බුද්ධස්ස දායාදො, සම්පජානො පටිස්සතො;
ඉද්ධිබලෙනුපත්ථද්ධො, කස්සපො අභිරූහති.
‘‘පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො, සෙලමාරුය්හ කස්සපො;
ඣායති අනුපාදානො, පහීනභයභෙරවො.
‘‘පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො, සෙලමාරුය්හ කස්සපො;
ඣායති අනුපාදානො, ඩය්හමානෙසු නිබ්බුතො.
‘‘පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො, සෙලමාරුය්හ කස්සපො;
ඣායති අනුපාදානො, කතකිච්චො අනාසවො.
‘‘කරෙරිමාලාවිතතා, භූමිභාගා මනොරමා;
කුඤ්ජරාභිරුදා රම්මා, තෙ සෙලා රමයන්ති මං.
‘‘නීලබ්භවණ්ණා රුචිරා, වාරිසීතා සුචින්ධරා;
ඉන්දගොපකසඤ්ඡන්නා, තෙ සෙලා රමයන්ති මං.
‘‘නීලබ්භකූටසදිසා, කූටාගාරවරූපමා;
වාරණාභිරුදා රම්මා, තෙ සෙලා රමයන්ති මං.
‘‘අභිවුට්ඨා රම්මතලා, නගා ඉසිභි සෙවිතා;
අබ්භුන්නදිතා සිඛීහි, තෙ සෙලා රමයන්ති මං.
‘‘අලං ¶ ¶ ඣායිතුකාමස්ස, පහිතත්තස්ස මෙ සතො;
අලං මෙ අත්ථකාමස්ස, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො.
‘‘අලං මෙ ඵාසුකාමස්ස, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො;
අලං මෙ යොගකාමස්ස, පහිතත්තස්ස තාදිනො.
‘‘උමාපුප්ඵෙන සමානා, ගගනාවබ්භඡාදිතා;
නානාදිජගණාකිණ්ණා, තෙ සෙලා රමයන්ති මං.
‘‘අනාකිණ්ණා ¶ ගහට්ඨෙහි, මිගසඞ්ඝනිසෙවිතා;
නානාදිජගණාකිණ්ණා, තෙ සෙලා රමයන්ති මං.
‘‘අච්ඡොදිකා පුථුසිලා, ගොනඞ්ගුලමිගායුතා;
අම්බුසෙවාලසඤ්ඡන්නා, තෙ සෙලා රමයන්ති මං.
‘‘න පඤ්චඞ්ගිකෙන තූරියෙන, රති මෙ හොති තාදිසී;
යථා එකග්ගචිත්තස්ස, සම්මා ධම්මං විපස්සතො.
‘‘කම්මං බහුකං න කාරයෙ, පරිවජ්ජෙය්ය ජනං න උය්යමෙ;
උස්සුක්කො සො රසානුගිද්ධො, අත්ථං රිඤ්චති යො සුඛාවහො.
‘‘කම්මං බහුකං න කාරයෙ, පරිවජ්ජෙය්ය අනත්තනෙය්යමෙතං;
කිච්ඡති කායො කිලමති, දුක්ඛිතො සො සමථං න වින්දති.
‘‘ඔට්ඨප්පහතමත්තෙන, අත්තානම්පි න පස්සති;
පත්ථද්ධගීවො චරති, අහං සෙය්යොති මඤ්ඤති.
‘‘අසෙය්යො සෙය්යසමානං, බාලො මඤ්ඤති අත්තානං;
න තං විඤ්ඤූ පසංසන්ති, පත්ථද්ධමානසං නරං.
‘‘යො ච සෙය්යොහමස්මීති, නාහං සෙය්යොති වා පන;
හීනො තංසදිසො වාති, විධාසු න විකම්පති.
‘‘පඤ්ඤවන්තං ¶ තථා තාදිං, සීලෙසු සුසමාහිතං;
චෙතොසමථමනුයුත්තං, තඤ්චෙ විඤ්ඤූ පසංසරෙ.
‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො නූපලබ්භති;
ආරකා හොති සද්ධම්මා, නභතො පුථවී යථා.
‘‘යෙසඤ්ච හිරි ඔත්තප්පං, සදා සම්මා උපට්ඨිතං;
විරූළ්හබ්රහ්මචරියා තෙ, තෙසං ඛීණා පුනබ්භවා.
‘‘උද්ධතො චපලො භික්ඛු, පංසුකූලෙන පාරුතො;
කපීව සීහචම්මෙන, න සො තෙනුපසොභති.
‘‘අනුද්ධතො ¶ අචපලො, නිපකො සංවුතින්ද්රියො;
සොභති පංසුකූලෙන, සීහොව ගිරිගබ්භරෙ.
‘‘එතෙ සම්බහුලා දෙවා, ඉද්ධිමන්තො යසස්සිනො;
දසදෙවසහස්සානි, සබ්බෙ තෙ බ්රහ්මකායිකා.
‘‘ධම්මසෙනාපතිං වීරං, මහාඣායිං සමාහිතං;
සාරිපුත්තං නමස්සන්තා, තිට්ඨන්ති පඤ්ජලීකතා.
‘‘නමො ¶ තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;
යස්ස තෙ නාභිජානාම, යම්පි නිස්සාය ඣායති.
‘‘අච්ඡෙරං වත බුද්ධානං, ගම්භීරො ගොචරො සකො;
යෙ මයං නාභිජානාම, වාලවෙධිසමාගතා.
‘‘තං තථා දෙවකායෙහි, පූජිතං පූජනාරහං;
සාරිපුත්තං තදා දිස්වා, කප්පිනස්ස සිතං අහු.
‘‘යාවතා බුද්ධඛෙත්තම්හි, ඨපයිත්වා මහාමුනිං;
ධුතගුණෙ විසිට්ඨොහං, සදිසො මෙ න විජ්ජති.
‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;
ඔහිතො ගරුකො භාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.
‘‘න ¶ චීවරෙ න සයනෙ, භොජනෙ නුපලිම්පති;
ගොතමො අනප්පමෙය්යො, මූළාලපුප්ඵං විමලංව;
අම්බුනා නෙක්ඛම්මනින්නො, තිභවාභිනිස්සටො.
‘‘සතිපට්ඨානගීවො සො, සද්ධාහත්ථො මහාමුනි;
පඤ්ඤාසීසො මහාඤාණී, සදා චරති නිබ්බුතො’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි. තත්ථ ආදිතො තිස්සො ගාථා ගණෙසු කුලෙසු ච සංසට්ඨෙ භික්ඛූ දිස්වා තෙසං ඔවාදදානවසෙන වුත්තා.
තත්ථ න ගණෙන පුරක්ඛතො චරෙති භික්ඛුගණෙහි පුරක්ඛතො පරිවාරිතො හුත්වා න චරෙය්ය න විහරෙය්ය. කස්මා? විමනො හොති සමාධි දුල්ලභො ගණං පරිහරන්තස්ස දුක්ඛුප්පත්තියා බ්යාකුලමනතාය, උද්දෙසෙන ඔවාදෙන අනුසාසනියා අනුග්ගහං කරොන්තො යථානුසිට්ඨං අප්පටිපත්තියා ච විමනො විකාරිභූතචිත්තො හොති, තතො සංසග්ගෙන එකග්ගතං අලභන්තස්ස සමාධි දුල්ලභො හොති. තථාරූපස්ස හි උපචාරසමාධිමත්තම්පි න ඉජ්ඣති, පගෙව ඉතරො. නානාජනසඞ්ගහොති නානජ්ඣාසයස්ස නානාරුචිකස්ස ජනස්ස පෙය්යඛජ්ජාදිනා සඞ්ගහො. දුඛොති කිච්ඡො ¶ කසිරො. ඉති දිස්වානාති එවං ගණසඞ්ගහෙ බහුවිධං ආදීනවං දිස්වා ඤාණචක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා. ගණං ගණවාසං න රොචයෙ න රොචෙය්ය න ඉච්ඡෙය්ය.
න කුලානි උපබ්බජෙ මුනීති ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිතො ඛත්තියාදිකුලූපකො හුත්වා න උපගච්ඡෙය්ය. කිංකාරණා? විමනො හොති සමාධි දුල්ලභො. සො උස්සුක්කො කුලූපසඞ්කමනෙ උස්සුක්කං ආපන්නො කුලෙසු ලද්ධබ්බෙසු මධුරාදිරසෙසු අනුගිද්ධො ගෙධං ආපන්නො තත්ථ උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු අත්තනාව යොගං ආපජ්ජන්තො. අත්ථං රිඤ්චති යො සුඛාවහොති යො අත්තනො මග්ගඵලනිබ්බානසුඛාවහො තං සීලවිසුද්ධිආදිසඞ්ඛාතං අත්ථං රිඤ්චති ජහති, නානුයුඤ්ජතීති අත්ථො.
තතියගාථා ¶ හෙට්ඨා වුත්තා එව.
සෙනාසනම්හා ඔරුය්හාතිආදිකා චතස්සො ගාථා පච්චයෙසු අත්තනො සන්තොසදස්සනමුඛෙන ‘‘භික්ඛුනා නාම එවං පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති භික්ඛූනං ඔවාදදානවසෙන වුත්තා. තත්ථ සෙනාසනම්හා ඔරුය්හාති පබ්බතසෙනාසනත්තා ¶ වුත්තං. සක්කච්චං තං උපට්ඨහින්ති තං කුට්ඨිපුරිසං උළාරසම්පත්තිං පාපෙතුකාමතාය භික්ඛාය අත්ථිකො හුත්වා පණීතභික්ඛදායකං කුලං මහිච්ඡපුග්ගලො විය ආදරෙන උපගන්ත්වා අට්ඨාසිං.
පක්කෙනාති අට්ඨිගතකුට්ඨරොගතාය උපක්කෙන කුථිතෙන. අඞ්ගුලි චෙත්ථ ඡිජ්ජථාති එත්ථ පත්තෙ තස්ස අඞ්ගුලි ඡිජ්ජිත්වා ආහාරෙන සද්ධිං පතතීති අත්ථො.
කුට්ටමූලං නිස්සායාති තස්ස පුරිසස්ස පසාදජනනත්ථං තාදිසෙ ඝරභිත්තිසමීපෙ නිසීදිත්වා ආලොපං තං අභුඤ්ජිසං පරිභුඤ්ජිං. අයං පන ථෙරස්ස පටිපත්ති සික්ඛාපදෙ අපඤ්ඤත්තෙති දට්ඨබ්බං. පටික්කූලෙ ච අප්පටික්කූලෙ ඉව අප්පටික්කූලසඤ්ඤිතාය අරියිද්ධියා උක්කංසගතත්තා ථෙරස්ස තං අජ්ඣොහරන්තස්ස ජිගුච්ඡා න උප්පජ්ජි, පුථුජ්ජනස්ස පන තාදිසං භුඤ්ජන්තස්ස අන්තානි නික්ඛමෙය්යුං. තෙනාහ ‘‘භුඤ්ජමානෙ වා භුත්තෙ වා, ජෙගුච්ඡං මෙ න විජ්ජතී’’ති.
උත්තිට්ඨපිණ්ඩොති උත්තිට්ඨිත්වා පරෙසං ඝරද්වාරෙ ඨත්වා ගහෙතබ්බපිණ්ඩො, ජඞ්ඝබලං නිස්සාය අනුඝරං ගන්ත්වා ලද්ධබ්බමිස්සකභික්ඛාති අත්ථො. පූතිමුත්තන්ති ගොමුත්තපරිභාවිතහරීටකාදි ච. යස්සෙතෙ අභිසම්භුත්වාති, යො භික්ඛු එතෙ උත්තිට්ඨපිණ්ඩාදයො චත්තාරො පච්චයෙ අන්තිමන්තෙන අභිරමිත්වා ¶ පරිභුඤ්ජති. ස වෙ චාතුද්දිසො නරොති සො පුග්ගලො එකංසෙන චාතුද්දිසො පුරත්ථිමාදිචතුදිසායොග්යො, කත්ථචි අප්පටිඝො යාය කායචි දිසාය විහරිතුං සක්කොතීති අත්ථො.
අථ ථෙරො අත්තනො මහල්ලකකාලෙ මනුස්සෙහි ‘‘කථං, භන්තෙ, තුම්හෙ එවරූපාය ජරාය වත්තමානාය දිනෙ දිනෙ පබ්බතං අභිරුහථා’’ති වුත්තෙ ‘‘යත්ථ එකෙ’’තිආදිකා චතස්සො ගාථා අභාසි. තත්ථ යත්ථාති යස්මිං පච්ඡිමවයෙ. එකෙති එකච්චෙ. විහඤ්ඤන්තීති සරීරකිලමථෙන චිත්තෙන විඝාතං ආපජ්ජන්ති. සිලුච්චයන්ති පබ්බතං. තත්ථාති තස්මිං ජරාජිණ්ණකාලෙපි. සම්පජානො පටිස්සතොති ඉමිනා චිත්තඛෙදාභාවං දස්සෙති, ඉද්ධිබලෙනුපත්ථද්ධොති ඉමිනා සරීරඛෙදාභාවං.
භයහෙතූනං කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා පහීනභයභෙරවො.
ඩය්හමානෙසූති රාගග්ගිආදීහි එකාදසහි අග්ගීහි සත්තෙසු ඩය්හමානෙසු. සංකිලෙසපරිළාහාභාවෙන නිබ්බුතො සීතිභූතො.
පුන ¶ ¶ මනුස්සෙහි ‘‘කිං, භන්තෙ, ජිණ්ණකාලෙපි අරඤ්ඤපබ්බතෙයෙව විහරථ, නනු ඉමෙ වෙළුවනාදයො විහාරා මනොරමා’’ති වුත්තෙ අරඤ්ඤපබ්බතා එව මය්හං මනොරමාති දස්සෙන්තො ‘‘කරෙරිමාලාවිතතා’’තිආදිකා ද්වාදස ගාථා අභාසි. තත්ථ කරෙරිමාලාවිතතාති වරුණරුක්ඛපන්තීහි සමාගතා. ‘‘කාලවණ්ණපුප්ඵෙහි ඔත්ථටා’’තිපි වදන්ති. කුඤ්ජරාභිරුදාති පටිඝොසාදිගුණීභූතෙහි හත්ථීනං ගොචරෙසීනං ගජ්ජිතෙහි අභිත්ථනිතා.
අභිවුට්ඨාති මහාමෙඝෙන අභිප්පවුට්ඨා. රම්මතලාති තෙනෙව රජොජල්ලපණ්ණෙය්යාදීනං අපගමෙන රමණීයතලා. නගාති දෙසන්තරං අගමනතො ‘‘නගා’’ති සෙලමයතාය ‘‘සෙලා’’ති ච ලද්ධනාමා පබ්බතා. අබ්භුන්නදිතා සිඛීහීති මධුරස්සරෙන උන්නදිතා.
අලන්ති යුත්තං සමත්ථං වා. ඣායිතුකාමස්ස අත්ථකාමස්සාතිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන යොජෙතබ්බං. භික්ඛුනොති භින්නකිලෙසභික්ඛුනො, මෙති සම්බන්ධො.
උමාපුප්ඵෙන ¶ සමානාති මෙචකනිභතාය උමාකුසුමසදිසා. ගගනාවබ්භ ඡාදිතාති තතො එව සරදස්ස ගගනඅබ්භා විය කාළමෙඝසඤ්ඡාදිතා, නීලවණ්ණාති අත්ථො.
අනාකිණ්ණාති අසංකිණ්ණා අසම්බාධා. පඤ්චඞ්ගිකෙනාති ආතතාදීහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි යුත්තෙන තූරියෙන පරිවාරියමානස්ස තාදිසීපි න හොති, යථා යාදිසී එකග්ගචිත්තස්ස සමාහිතචිත්තස්ස සම්මදෙව රූපාරූපධම්මං අනිච්චාදිවසෙන විපස්සන්තස්ස රති හොති. තෙනාහ භගවා –
‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;
ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 374)
කම්මං බහුකන්තිආදිනා ද්වෙ ගාථා කම්මාරාමානං පච්චයගිද්ධානං භික්ඛූනං ඔවාදදානවසෙන වුත්තා. තත්ථ කම්මං බහුකං න කාරයෙති කම්මාරාමො හුත්වා බහුං නාම කම්මං න කාරයෙ න අධිට්ඨහෙ, ඛණ්ඩඵුල්ලපටිසඞ්ඛරණං පන සත්ථාරා අනුඤ්ඤාතමෙව. පරිවජ්ජෙය්ය ජනන්ති අකල්යාණමිත්තභූතං ජනං වජ්ජෙය්ය. න උය්යමෙති පච්චයුප්පාදනගණබන්ධාදිවසෙන වායාමං න කරෙය්ය.
අනත්තනෙය්යමෙතන්ති ¶ එතං නවකම්මාධිට්ඨානාදිකං අත්තනො අත්ථාවහං න හොතීති අත්ථො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘කිච්ඡති කායො කිලමතී’’ති. නවකම්මාදිපසුතස්ස හි තහං තහං විචරතො කායසුඛාදිඅලාභෙන කිච්ඡප්පත්තො හොති කිලමති ඛෙදං ආපජ්ජති, තෙන ¶ ච කායකිලමථෙන දුක්ඛිතො. වත්ථුවිසදඅත්තනෙය්යකිරියාදීනං අභාවෙන සො පුග්ගලො සමථං න වින්දති චිත්තසමාධානං න ලභතීති.
ඔට්ඨප්පහතමත්තෙනාතිආදිනා ද්වෙ ගාථා සුතපරමස්ස පණ්ඩිතමානිනො ගරහවසෙන, තතො පරා ද්වෙ පණ්ඩිතස්ස පසංසාවසෙන වුත්තා. තත්ථ ඔට්ඨප්පහතමත්තෙනාති සජ්ඣායසීසෙන ඔට්ඨපරිවත්තනමත්තෙන, බුද්ධවචනං සජ්ඣායකරණමත්තෙනාති අත්ථො. අත්තානම්පි න පස්සතීති අනත්ථඤ්ඤුතාය අත්තනො පච්චක්ඛභූතම්පි අත්ථං න ජානාති, යාථාවතො අත්තනො පමාණං න පරිච්ඡින්දතීති අත්ථො. පත්ථද්ධගීවො චරතීති ‘‘අහං බහුස්සුතො, සතිමා, පඤ්ඤවා, න මයා සදිසො අඤ්ඤො අත්ථී’’ති මානත්ථද්ධො හුත්වා ගරුට්ඨානියානම්පි අපචිතිං අදස්සෙන්තො අයොසලාකං ¶ ගිලිත්වා ඨිතො විය ථද්ධගීවො චරති. අහං සෙය්යොති මඤ්ඤතීති අහමෙව සෙය්යො උත්තමොති මඤ්ඤති.
අසෙය්යො සෙය්යසමානං, බාලො මඤ්ඤති අත්තානන්ති අයං අසෙය්යො හීනො සමානො අඤ්ඤෙන සෙය්යෙන උත්තමෙන සමානං සදිසං කත්වා අත්තානං බාලො මන්දබුද්ධි බාලභාවෙනෙව මඤ්ඤතීති. න තං විඤ්ඤූ පසංසන්තීති තං තාදිසං බාලං පග්ගහිතචිත්තතාය පත්ථද්ධමානසං ථම්භිතත්තං නරං විඤ්ඤූ පණ්ඩිතා න පසංසන්ති, අඤ්ඤදත්ථු ගරහන්තියෙව.
සෙය්යොහමස්මීති යො පන පණ්ඩිතො පුග්ගලො ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති වා හීනසදිසමානවසෙන ‘‘නාහං සෙය්යො’’ති වා කඤ්චිපි මානං අජප්පෙන්තො විධාසු නවසු මානකොට්ඨාසෙසු කස්සචිපි වසෙන න විකම්පති.
පඤ්ඤවන්තන්ති අග්ගඵලපඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤවන්තං ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවප්පත්තියා තාදිං, අසෙක්ඛඵලසීලෙසු සුට්ඨු පතිට්ඨිතත්තා සීලෙසු සුසමාහිතං, අරහත්තඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනෙන චෙතොසමථමනුයුත්තන්ති තාදිසං සබ්බසො ¶ පහීනමානං ඛීණාසවං විඤ්ඤූ බුද්ධාදයො පණ්ඩිතා පසංසරෙ වණ්ණෙන්ති ථොමෙන්තීති අත්ථො.
පුන අඤ්ඤතරං දුබ්බචං භික්ඛුං දිස්වා දොවචස්සතාය ආදීනවං, සොවචස්සතාය ආනිසංසඤ්ච පකාසෙන්තො ‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසූ’’තිආදිකා ද්වෙ ගාථා අභාසි. තා වුත්තත්ථා එව.
පුන උද්ධතං උන්නළං එකං භික්ඛුං දිස්වා උද්ධතාදිභාවෙ දොසං, අනුද්ධතාදිභාවෙ ච ගුණං විභාවෙන්තො ‘‘උද්ධතො චපලො භික්ඛූ’’තිආදිකා ද්වෙ ගාථා අභාසි. තත්ථ කපීව සීහචම්මෙනාති සීහචම්මෙන පාරුතො මක්කටො විය. සො උද්ධතාදිදොසසංයුත්තො භික්ඛු ¶ තෙන පංසුකූලෙන අරියද්ධජෙන න උපසොභති අරියගුණානං අභාවතො.
යො පන උපසොභති, තං දස්සෙතුං ‘‘අනුද්ධතො’’තිආදි වුත්තං;
එතෙ සම්බහුලාතිආදිකා පඤ්ච ගාථා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං නමස්සන්තෙ බ්රහ්මකායිකෙ දෙවෙ දිස්වා ආයස්මතො කප්පිනස්ස සිතපාතුකම්මනිමිත්තං වුත්තා. තත්ථ එතෙති තෙසං පච්චක්ඛතාය වුත්තං ¶ . සම්බහුලාති බහුභාවතො, තං පන බහුභාවං ‘‘දසදෙවසහස්සානී’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා ආහ. දෙවාති උපපත්තිදෙවා. තං තෙසං දෙවභාවං අඤ්ඤෙහි විසෙසෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බෙ තෙ බ්රහ්මකායිකා’’ති ආහ. යස්මා තෙ අත්තනො උපපත්තිද්ධියා මහතියා දෙවිද්ධියා සමන්නාගතා පරිවාරසම්පන්නා ච, තස්මා ආහ ‘‘ඉද්ධිමන්තො යසස්සිනො’’ති.
‘‘කො නු සෙනාපති භොතො’’ති පුච්ඡාය විස්සජ්ජනවසෙන ‘‘මයා පවත්තිතං ධම්මචක්කං අනුත්තරං සාරිපුත්තො අනුවත්තෙතී’’ති (ම. නි. 2.399) වදන්තෙන භගවතා ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ධම්මසෙනාපතිභාවො අනුඤ්ඤාතොති ආහ – ‘‘ධම්මසෙනාපතිං වීරං මහාඣායිං සමාහිතං සාරිපුත්ත’’න්ති. තත්ථ වීරන්ති කිලෙසමාරාදීනං නිම්මථනෙන වීරියවන්තං මහාවික්කන්තං. මහාඣායින්ති දිබ්බවිහාරාදීනං උක්කංසගමනෙන මහන්තං ඣායිං. තතො එව සබ්බසො වික්ඛෙපවිද්ධංසනවසෙන සමාහිතං. නමස්සන්තාති සිරසි අඤ්ජලිං පග්ගය්හ නමස්සමානා තිට්ඨන්ති.
යම්පි ¶ නිස්සායාති යං නු ඛො ආරම්මණං නිස්සාය ආරබ්භ ඣායතීති නාභිජානාමාති පුථුජ්ජනභාවෙන බ්රහ්මානො එවං ආහංසු.
අච්ඡෙරං වතාති අච්ඡරියං වත. බුද්ධානන්ති චතුසච්චබුද්ධානං. ගම්භීරො ගොචරො සකොති පරමගම්භීරො අතිදුද්දසො දුරනුබොධො පුථුජ්ජනෙහි අසාධාරණො අවිසයො. ඉදානි තස්ස ගම්භීරභාවෙ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘යෙ මය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ වාලවෙධිසමාගතාති යෙ මයං වාලවෙධිධනුග්ගහසදිසා අතිසුඛුමම්පි විසයං පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථා ආගතා උපපරික්ඛන්තා නාභිජානාම, ගම්භීරො වත බුද්ධානං විසයොති අත්ථො. තං තථා දෙවකායෙහීති තං තථාරූපං සාරිපුත්තං සදෙවකස්ස ලොකස්ස පූජනාරහං තෙහි බ්රහ්මකායිකෙහි තදා තථා පූජිතං දිස්වා ආයස්මතො මහාකප්පිනස්ස සිතං අහොසි. ඉමෙසං ලොකසම්මතානං බ්රහ්මූනම්පි අවිසයො, යත්ථ සාවකානං විසයොති.
යාවතා බුද්ධඛෙත්තම්හීති ගාථා ථෙරෙන අත්තානං ආරබ්භ සීහනාදං නදන්තෙන භාසිතා. තත්ථ බුද්ධඛෙත්තම්හීති ආණාඛෙත්තං සන්ධාය වදති. ඨපයිත්වා මහාමුනින්ති සම්මාසම්බුද්ධං ඨපෙත්වා ¶ . බුද්ධා හි භගවන්තො ධුතගුණෙහිපි සබ්බසත්තෙහි පරමුක්කංසගතා එව, කෙවලං පන මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසා සත්තානං තාදිසං මහන්තං උපකාරං ඔලොකෙත්වා ගාමන්තසෙනාසනවාසාදිං අනුවත්තන්තීති තං තං ධුතධම්මවිරොධී හොති. ධුතගුණෙති කිලෙසානං ධුතෙන ගුණෙන ¶ ආරඤ්ඤකාදිභාවෙන අපෙක්ඛිතගුණෙ. කරණත්ථෙ වා එතං භුම්මවචනං. සදිසො මෙ න විජ්ජති, කුතො පන උත්තරීති අධිප්පායො. තථා හෙස ථෙරො තත්ථ අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතො.
න චීවරෙති ගාථාය ‘‘ඨපයිත්වා මහාමුනි’’න්ති වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කරොති, චීවරාදීසු තණ්හාය අනුපලෙපො ධුතඞ්ගඵලං. තත්ථ න චීවරෙ සම්පත්තෙ තණ්හාලෙපෙනාති යොජනා. සයනෙති සෙනාසනෙ. ගොතමොති භගවන්තං ගොත්තෙන කිත්තෙති. අනප්පමෙය්යොති පමාණකරකිලෙසාභාවතො අපරිමාණගුණතාය ච අනප්පමෙය්යො. මුළාලපුප්ඵං විමලංව අම්බුනාති යථා නිම්මලං විරජං නළිනං උදකෙන න ලිම්පති, එවං ¶ ගොතමො භගවා තණ්හාලෙපාදිනා න ලිම්පතීති අත්ථො. නෙක්ඛම්මනින්නො අභිනික්ඛම්මනින්නො තතො එව තිභවාභිනිස්සටො භවත්තයතො විනිස්සටො විසංයුත්තො.
යෙසං සතිපට්ඨානගීවාදීනං භාවනාපාරිපූරියා යත්ථ කත්ථචි අනුපලිත්තො නෙක්ඛම්මනින්නොව අහොසි, තෙ අඞ්ගභූතෙ දස්සෙන්තො ‘‘සතිපට්ඨානගීවො’’ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ ගුණරාසිතො උත්තමඞ්ගභූතාය පඤ්ඤාය අධිට්ඨානභාවතො සතිපට්ඨානං ගීවා එතස්සාති සතිපට්ඨානගීවො, අනවජ්ජධම්මානං ආදානෙ සද්ධා හත්ථො එතස්සාති සද්ධාහත්ථො. ගුණසරීරස්ස උත්තමඞ්ගභාවතො පඤ්ඤා සීසං එතස්සාති පඤ්ඤාසීසො. මහාසමුදාගමනතාය මහාවිසයතාය මහානුභාවතාය මහාබලතාය ච මහන්තං සබ්බඤ්ඤුතසඞ්ඛාතං ඤාණං එතස්ස අත්ථීති මහාඤාණී. සදා සබ්බකාලං නිබ්බුතො සීතිභූතො චරති. ‘‘සුසමාහිතො…පෙ… නාගො’’ති (අ. නි. 6.43) සුත්තපදඤ්චෙත්ථ නිදස්සෙතබ්බං. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.
මහාකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චත්තාලීසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.