📜
19. පඤ්ඤාසනිපාතො
1. තාලපුටත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
පඤ්ඤාසනිපාතෙ ¶ ¶ කදා නුහන්තිආදිකා ආයස්මතො තාලපුටත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ අඤ්ඤතරස්මිං නටකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ¶ කුලානුරූපෙසු නච්චට්ඨානෙසු නිප්ඵත්තිං ගන්ත්වා සකලජම්බුදීපෙ පාකටො නටගාමණි අහොසි. සො පඤ්චසතමාතුගාමපරිවාරො මහතා නටවිභවෙන ගාමනිගමරාජධානීසු සමජ්ජං දස්සෙත්වා, මහන්තං පූජාසක්කාරං ලභිත්වා, විචරන්තො රාජගහං ආගන්ත්වා, නගරවාසීනං සමජ්ජං දස්සෙත්වා, ලද්ධසම්මානසක්කාරො ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘සුතමෙතං, භන්තෙ, පුබ්බකානං ආචරියපාචරියානං නටානං භාසමානානං ‘යො සො නටො රඞ්ගමජ්ඣෙ සමජ්ජමජ්ඣෙ සච්චාලිකෙන ජනං හාසෙති රමෙති, සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා පහාසානං දෙවානං සහබ්යතං උපපජ්ජතී’ති, ඉධ භගවා කිමාහා’’ති. අථ නං භගවා තික්ඛත්තුං පටික්ඛිපි ‘‘මා මං එතං පුච්ඡී’’ති. චතුත්ථවාරං පුට්ඨො ආහ – ‘‘ගාමණි, ඉමෙ සත්තා පකතියාපි රාගබන්ධනබද්ධා දොසබන්ධනබද්ධා මොහබන්ධනබද්ධා තෙසං භිය්යොපි රජනීයෙ දොසනීයෙ මොහනීයෙ ධම්මෙ උපසංහරන්තො පමාදෙත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා නිරයෙ උපපජ්ජති. සචෙ පනස්ස එවංදිට්ඨි හොති ‘යො සො නටො රඞ්ගමජ්ඣෙ සමජ්ජමජ්ඣෙ සච්චාලිකෙන ජනං හාසෙති රමෙති, සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා පහාසානං දෙවානං සහබ්යතං උපපජ්ජතී’’’ති සාස්ස හොති මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිස්ස ච ද්වින්නං ගතීනං අඤ්ඤතරා ගති ඉච්ඡිතබ්බා, නිරයස්ස වා තිරච්ඡානයොනියා වාති. තං සුත්වා තාලපුටො ගාමණි පරොදි. නනු ගාමණි පගෙව මයා පටික්ඛිත්තො ‘‘මා මං එතං පුච්ඡී’’ති (සං. නි. 4.354)? ‘‘නාහං, භන්තෙ, එතං රොදාමි, යං මං භගවා නටානං අභිසම්පරායං එවමාහා’’ති. අපි චාහං, භන්තෙ, පුබ්බකෙහි ආචරියපාචරියෙහි නටෙහි වඤ්චිතො ‘‘නටො මහාජනස්ස නටසමජ්ජං දස්සෙත්වා සුගතිං උපපජ්ජතී’’ති. සො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පන්නො විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ¶ අරහත්තං ¶ පාපුණි, අධිගතාරහත්තො පන අරහත්තප්පත්තිතො පුබ්බෙ යෙනාකාරෙන අත්තනො චිත්තං නිග්ගණ්හනවසෙන යොනිසොමනසිකාරො උදපාදි, තං අනෙකධා විභජිත්වා දස්සෙතුං –
‘‘කදා නුහං පබ්බතකන්දරාසු, එකාකියො අද්දුතියො විහස්සං;
අනිච්චතො සබ්බභවං විපස්සං, තං මෙ ඉදං තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘කදා ¶ නුහං භින්නපටන්ධරො මුනි, කාසාවවත්ථො අමමො නිරාසො;
රාගඤ්ච දොසඤ්ච තථෙව මොහං, හන්ත්වා සුඛී පවනගතො විහස්සං.
‘‘කදා අනිච්චං වධරොගනීළං, කායං ඉමං මච්චුජරායුපද්දුතං;
විපස්සමානො වීතභයො විහස්සං, එකො වනෙ තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘කදා නුහං භයජනනිං දුඛාවහං, තණ්හාලතං බහුවිධානුවත්තනිං;
පඤ්ඤාමයං තිඛිණමසිං ගහෙත්වා, ඡෙත්වා වසෙ තම්පි කදා භවිස්සති.
‘‘කදා නු පඤ්ඤාමයමුග්ගතෙජං, සත්ථං ඉසීනං සහසාදියිත්වා;
මාරං සසෙනං සහසා භඤ්ජිස්සං, සීහාසනෙ තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘කදා නුහං සබ්භි සමාගමෙසු, දිට්ඨො භවෙ ධම්මගරූහි තාදිභි;
යාථාවදස්සීහි ජිතින්ද්රියෙහි, පධානියො තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘කදා ¶ නු මං තන්දි ඛුදා පිපාසා, වාතාතපා කීටසරීසපා වා;
න බාධයිස්සන්ති න තං ගිරිබ්බජෙ, අත්ථත්ථියං තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘කදා නු ඛො යං විදිතං මහෙසිනා, චත්තාරි සච්චානි සුදුද්දසානි;
සමාහිතත්තො සතිමා අගච්ඡං, පඤ්ඤාය තං තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘කදා නු රූපෙ අමිතෙ ච සද්දෙ, ගන්ධෙ රසෙ ඵුසිතබ්බෙ ච ධම්මෙ;
ආදිත්තතොහං සමථෙහි යුත්තො, පඤ්ඤාය දච්ඡං තදිදං කදා මෙ.
‘‘කදා නුහං දුබ්බචනෙන වුත්තො, තතො නිමිත්තං විමනො න හෙස්සං;
අථො පසත්ථොපි තතො නිමිත්තං, තුට්ඨො න හෙස්සං තදිදං කදා මෙ.
‘‘කදා ¶ නු කට්ඨෙ ච තිණෙ ලතා ච, ඛන්ධෙ ඉමෙහං අමිතෙ ච ධම්මෙ;
අජ්ඣත්තිකානෙව ච බාහිරානි ච, සමං තුලෙය්යං තදිදං කදා මෙ.
‘‘කදා නු මං පාවුසකාලමෙඝො, නවෙන තොයෙන සචීවරං වනෙ;
ඉසිප්පයාතම්හි පථෙ වජන්තං, ඔවස්සතෙ තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘කදා මයූරස්ස සිඛණ්ඩිනො වනෙ, දිජස්ස සුත්වා ගිරිගබ්භරෙ රුතං;
පච්චුට්ඨහිත්වා අමතස්ස පත්තියා, සංචින්තයෙ තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘කදා ¶ ¶ නු ගඞ්ගං යමුනං සරස්සතිං, පාතාලඛිත්තං වළවාමුඛඤ්ච;
අසජ්ජමානො පතරෙය්යමිද්ධියා, විභිංසනං තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘කදා නු නාගොව අසඞ්ගචාරී, පදාලයෙ කාමගුණෙසු ඡන්දං;
නිබ්බජ්ජයං සබ්බසුභං නිමිත්තං, ඣානෙ යුතො තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘කදා ඉණට්ටොව දලිද්දකො නිධිං, ආරාධයිත්වා ධනිකෙහි පීළිතො;
තුට්ඨො භවිස්සං අධිගම්ම සාසනං, මහෙසිනො තං නු කදා භවිස්සති.
‘‘බහූනි වස්සානි තයාම්හි යාචිතො, අගාරවාසෙන අලං නු තෙ ඉදං;
තං දානි මං පබ්බජිතං සමානං, කිංකාරණා චිත්ත තුවං න යුඤ්ජසි.
‘‘නනු අහං චිත්ත තයාම්හි යාචිතො, ගිරිබ්බජෙ චිත්රඡදා විහඞ්ගමා;
මහින්දඝොසත්ථනිතාභිගජ්ජිනො, තෙ තං රමෙස්සන්ති වනම්හි ඣායිනං.
‘‘කුලම්හි මිත්තෙ ච පියෙ ච ඤාතකෙ, ඛිඩ්ඩාරතිං කාමගුණඤ්ච ලොකෙ;
සබ්බං පහාය ඉමමජ්ඣුපාගතො, අථොපි ත්වං චිත්ත න මය්හ තුස්සසි.
‘‘මමෙව ¶ එතං න හි ත්වං පරෙසං, සන්නාහකාලෙ පරිදෙවිතෙන කිං;
සබ්බං ඉදං චලමිති පෙක්ඛමානො, අභිනික්ඛමිං අමතපදං ජිගීසං.
‘‘සුයුත්තවාදී ¶ ද්විපදානමුත්තමො, මහාභිසක්කො නරදම්මසාරථි;
චිත්තං චලං මක්කටසන්නිභං ඉති, අවීතරාගෙන සුදුන්නිවාරයං.
‘‘කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමා, අවිද්දසූ යත්ථ සිතා පුථුජ්ජනා;
තෙ දුක්ඛමිච්ඡන්ති පුනබ්භවෙසිනො, චිත්තෙන නීතා නිරයෙ නිරාකතා.
‘‘මයූරකොඤ්චාභිරුතම්හි කානනෙ, දීපීහි බ්යග්ඝෙහි පුරක්ඛතො වසං;
කායෙ අපෙක්ඛං ජහ මා විරාධය, ඉතිස්සු මං චිත්ත පුරෙ නියුඤ්ජසි.
‘‘භාවෙහි ඣානානි ච ඉන්ද්රියානි ච, බලානි බොජ්ඣඞ්ගසමාධිභාවනා;
තිස්සො ච විජ්ජා ඵුස බුද්ධසාසනෙ, ඉතිස්සු මං චිත්ත පුරෙ නියුඤ්ජසි.
‘‘භාවෙහි මග්ගං අමතස්ස පත්තියා, නිය්යානිකං සබ්බදුඛක්ඛයොගධං;
අට්ඨඞ්ගිකං සබ්බකිලෙසසොධනං, ඉතිස්සු මං චිත්ත පුරෙ නියුඤ්ජසි.
‘‘දුක්ඛන්ති ඛන්ධෙ පටිපස්ස යොනිසො, යතො ච දුක්ඛං සමුදෙති තං ජහ;
ඉධෙව දුක්ඛස්ස කරොහි අන්තං, ඉතිස්සු මං චිත්ත පුරෙ නියුඤ්ජසි.
‘‘අනිච්චං දුක්ඛන්ති විපස්ස යොනිසො, සුඤ්ඤං අනත්තාති අඝං වධන්ති ච;
මනොවිචාරෙ උපරුන්ධ චෙතසො, ඉතිස්සු මං චිත්ත පුරෙ නියුඤ්ජසි.
‘‘මුණ්ඩො ¶ විරූපො අභිසාපමාගතො, කපාලහත්ථොව කුලෙසු භික්ඛසු;
යුඤ්ජස්සු සත්ථුවචනෙ මහෙසිනො, ඉතිස්සු මං චිත්ත පුරෙ නියුඤ්ජසි.
‘‘සුසංවුතත්තො ¶ ¶ විසිඛන්තරෙ චරං, කුලෙසු කාමෙසු අසඞ්ගමානසො;
චන්දො යථා දොසිනපුණ්ණමාසියා, ඉතිස්සු මං චිත්ත පුරෙ නියුඤ්ජසි.
‘‘ආරඤ්ඤිකො හොහි ච පිණ්ඩපාතිකො, සොසානිකො හොහි ච පංසුකූලිකො;
නෙසජ්ජිකො හොහි සදා ධුතෙ රතො, ඉතිස්සු මං චිත්ත පුරෙ නියුඤ්ජසි.
‘‘රොපෙත්ව රුක්ඛානි යථා ඵලෙසී, මූලෙ තරුං ඡෙත්තු තමෙව ඉච්ඡසි;
තථූපමං චිත්තමිදං කරොසි, යං මං අනිච්චම්හි චලෙ නියුඤ්ජසි.
‘‘අරූප දූරඞ්ගම එකචාරි, න තෙ කරිස්සං වචනං ඉදානිහං;
දුක්ඛා හි කාමා කටුකා මහබ්භයා, නිබ්බානමෙවාභිමනො චරිස්සං.
‘‘නාහං අලක්ඛ්යා අහිරික්කතාය වා,
න චිත්තහෙතූ න ච දූරකන්තනා;
ආජීවහෙතූ ච අහං න නික්ඛමිං,
කතො ච තෙ චිත්ත පටිස්සවො මයා.
‘‘අප්පිච්ඡතා සප්පුරිසෙහි වණ්ණිතා, මක්ඛප්පහානං වූපසමො දුඛස්ස;
ඉතිස්සු මං චිත්ත තදා නියුඤ්ජසි, ඉදානි ත්වං ගච්ඡසි පුබ්බචිණ්ණං.
‘‘තණ්හා ¶ අවිජ්ජා ච පියාපියඤ්ච, සුභානි රූපානි සුඛා ච වෙදනා;
මනාපියා කාමගුණා ච වන්තා, වන්තෙ අහං ආවමිතුං න උස්සහෙ.
‘‘සබ්බත්ථ තෙ චිත්ත වචො කතං මයා, බහූසු ජාතීසු නමෙසි කොපිතො;
අජ්ඣත්තසම්භවො කතඤ්ඤුතාය තෙ, දුක්ඛෙ චිරං සංසරිතං තයා කතෙ.
‘‘ත්වඤ්ඤෙව නො චිත්ත කරොසි බ්රාහ්මණො, ත්වං ඛත්තියො රාජදසී කරොසි;
වෙස්සා ච සුද්දා ච භවාම එකදා, දෙවත්තනං වාපි තවෙව වාහසා.
‘‘තවෙව ¶ හෙතූ අසුරා භවාමසෙ, ත්වංමූලකං නෙරයිකා භවාමසෙ;
අථො තිරච්ඡානගතාපි එකදා, පෙතත්තනං වාපි තවෙව වාහසා.
‘‘නනු දුබ්භිස්සසි මං පුනප්පුනං, මුහුං මුහුං චාරණිකංව දස්සයං;
උම්මත්තකෙනෙව මයා පලොභසි, කිඤ්චාපි තෙ චිත්ත විරාධිතං මයා.
‘‘ඉදං පුරෙ චිත්තමචාරි චාරිකං, යෙනිච්ඡකං යත්ථකාමං යථාසුඛං;
තදජ්ජහං නිග්ගහෙස්සාමි යොනිසො, හත්ථිප්පභින්නං විය අඞ්ගුසග්ගහො.
‘‘සත්ථා ච මෙ ලොකමිමං අධිට්ඨහි, අනිච්චතො අද්ධුවතො අසාරතො;
පක්ඛන්ද මං චිත්ත ජිනස්ස සාසනෙ, තාරෙහි ඔඝා මහතා සුදුත්තරා.
‘‘න ¶ තෙ ඉදං චිත්ත යථා පුරාණකං, නාහං අලං තුය්හ වසෙ නිවත්තිතුං;
මහෙසිනො පබ්බජිතොම්හි සාසනෙ, න මාදිසා හොන්ති විනාසධාරිනො.
‘‘නගා ¶ සමුද්දා සරිතා වසුන්ධරා, දිසා චතස්සො විදිසා අධො දිවා;
සබ්බෙ අනිච්චා තිභවා උපද්දුතා, කුහිං ගතො චිත්ත සුඛං රමිස්සසි.
‘‘ධිතිප්පරං කිං මම චිත්ත කාහිසි, න තෙ අලං චිත්ත වසානුවත්තකො;
න ජාතු භස්තං උභතොමුඛං ඡුපෙ, ධිරත්ථු පූරං නවසොතසන්දනිං.
‘‘වරාහඑණෙය්යවිගාළ්හසෙවිතෙ, පබ්භාරකුට්ටෙ පකතෙව සුන්දරෙ;
නවම්බුනා පාවුසසිත්තකානනෙ, තහිං ගුහාගෙහගතො රමිස්සසි.
‘‘සුනීලගීවා සුසිඛා සුපෙඛුනා, සුචිත්තපත්තච්ඡදනා විහඞ්ගමා;
සුමඤ්ජුඝොසත්ථනිතාභිගජ්ජිනො, තෙ තං රමෙස්සන්ති වනම්හි ඣායිනං.
‘‘වුට්ඨම්හි ¶ දෙවෙ චතුරඞ්ගුලෙ තිණෙ, සංපුප්ඵිතෙ මෙඝනිභම්හි කානනෙ;
නගන්තරෙ විටපිසමො සයිස්සං, තං මෙ මුදූ හෙහිති තූලසන්නිභං.
‘‘තථා තු කස්සාමි යථාපි ඉස්සරො, යං ලබ්භති තෙනපි හොතු මෙ අලං;
න තාහං කස්සාමි යථා අතන්දිතො, බිළාරභස්තංව යථා සුමද්දිතං.
‘‘තථා ¶ තු කස්සාමි යථාපි ඉස්සරො, යං ලබ්භති තෙනපි හොතු මෙ අලං;
විරියෙන තං මය්හ වසානයිස්සං, ගජංව මත්තං කුසලඞ්කුසග්ගහො.
‘‘තයා සුදන්තෙන අවට්ඨිතෙන හි, හයෙන යොග්ගාචරියොව උජ්ජුනා;
පහොමි මග්ගං පටිපජ්ජිතුං සිවං, චිත්තානුරක්ඛීහි සදා නිසෙවිතං.
‘‘ආරම්මණෙ තං බලසා නිබන්ධිසං, නාගංව ථම්භම්හි දළ්හාය රජ්ජුයා;
තං මෙ සුගුත්තං සතියා සුභාවිතං, අනිස්සිතං සබ්බභවෙසු හෙහිසි.
‘‘පඤ්ඤාය ඡෙත්වා විපථානුසාරිනං, යොගෙන නිග්ගය්හ පථෙ නිවෙසිය;
දිස්වා සමුදයං විභවඤ්ච සම්භවං, දායාදකො හෙහිසි අග්ගවාදිනො.
‘‘චතුබ්බිපල්ලාසවසං අධිට්ඨිතං, ගාමණ්ඩලංව පරිනෙසි චිත්ත මං;
නනු සංයොජනබන්ධනච්ඡිදං, සංසෙවසෙ කාරුණිකං මහාමුනිං.
‘‘මිගො යථා සෙරි සුචිත්තකානනෙ, රම්මං ගිරිං පාවුසඅබ්භමාලිනිං;
අනාකුලෙ තත්ථ නගෙ රමිස්සං, අසංසයං චිත්ත පරා භවිස්සසි.
‘‘යෙ තුය්හ ඡන්දෙන වසෙන වත්තිනො,
නරා ච නාරී ච අනුභොන්ති යං සුඛං;
අවිද්දසූ මාරවසානුවත්තිනො,
භවාභිනන්දී තව චිත්ත සාවකා’’ති.
තත්ථ ¶ කදා නුහන්ති කදා නු අහං. පබ්බතකන්දරාසූති පබ්බතෙසු ච කන්දරෙසු ච, පබ්බතස්ස ¶ වා කන්දරාසු. එකාකියොති ¶ එකකො. අද්දුතියොති නිත්තණ්හො. තණ්හා හි පුරිසස්ස දුතියා නාම. විහස්සන්ති විහරිස්සාමි. අනිච්චතො සබ්බභවං විපස්සන්ති කාමභවාදිභෙදං සබ්බම්පි භවං ‘‘හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්ච’’න්ති විපස්සන්තො කදා නු විහරිස්සන්ති යොජනා. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං, ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති වචනතො (සං. නි. 3.15) ඉතරම්පි ලක්ඛණද්වයං වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. තං මෙ ඉදං තං නු කදා භවිස්සතීති තං ඉදං මෙ පරිවිතක්කිතං කදා නු භවිස්සති, කදා නු ඛො මත්ථකං පාපුණිස්සතීති අත්ථො. තං නූති චෙත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – කදා නු ඛො අහං මහාගජො විය සඞ්ඛලිකබන්ධනං, ගිහිබන්ධනං ඡින්දිත්වා පබ්බජිත්වා කායවිවෙකං පරිබ්රූහයන්තො එකාකී පබ්බතකන්දරාසු අදුතියො සබ්බත්ථ නිරපෙක්ඛො සබ්බසඞ්ඛාරගතං අනිච්චාදිතො විපස්සන්තො විහරිස්සාමීති.
භින්නපටන්ධරොති භින්නවත්ථධරො, ගාථාසුඛත්ථං නකාරාගමං කත්වා වුත්තං. සත්ථකච්ඡින්නඅග්ඝඵස්සවණ්ණභින්නං පටචීවරං ධාරෙන්තොති අත්ථො. මුනීති පබ්බජිතො. අමමොති කුලෙ වා ගණෙ වා මමත්තාභාවෙන අමමො. කත්ථචිපි ආරම්මණෙ ආසීසනාය අභාවෙන නිරාසො. හන්ත්වා සුඛී පවනගතො විහස්සන්ති රාගාදිකෙ කිලෙසෙ අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්දිත්වා මග්ගසුඛෙන ඵලසුඛෙන සුඛී මහාවනගතො කදා නු ඛො අහං විහරිස්සාමි.
වධරොගනීළන්ති මරණස්ස ච රොගස්ස ච කුලාවකභූතං. කායං ඉමන්ති ඉමං ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතං කායං. ඛන්ධපඤ්චකොපි හි ‘‘අවිජ්ජාගතස්ස, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලස්ස තණ්හානුගතස්ස අයමෙව කායො බහිද්ධා නාමරූප’’න්තිආදීසු කායො වුච්චති. මච්චුජරායුපද්දුතන්ති මරණෙන චෙව ජරාය ච පීළිතං, විපස්සමානො අහං භයහෙතුපහානෙන වීතභයො, තං නු කදා භවිස්සතීති අත්ථො.
භයජනනින්ති පඤ්චවීසතියා මහාභයානං උප්පාදකාරණභූතං කායිකස්ස ච චෙතසිකස්ස ච සකලස්සපි වට්ටදුක්ඛස්ස ආවහනතො දුඛාවහං. තණ්හාලතං බහුවිධානුවත්තනින්ති බහුවිධඤ්ච ආරම්මණං භවමෙව වා අනුවත්තති ¶ සන්තනොතීති බහුවිධානුවත්තනිං, තණ්හාසඞ්ඛාතලතං. පඤ්ඤාමයන්ති මග්ගපඤ්ඤාමයං සුනිසිතං අසිඛග්ගං වීරියපග්ගහිතෙන සද්ධාහත්ථෙන ගහෙත්වා සමුච්ඡින්දිත්වා ‘‘කදා නුහං වසෙ’’ති යං පරිවිතක්කිතං, තම්පි කදා භවිස්සතීති යොජනා.
උග්ගතෙජන්ති සමථවිපස්සනාවසෙන නිසිතතාය තික්ඛතෙජං. සත්ථං ඉසීනන්ති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඅරියසාවකඉසීනං ¶ සත්ථභූතං ¶ . මාරං සසෙනං සහසා භඤ්ජිස්සන්ති කිලෙසසෙනාය සසෙනං අභිසඞ්ඛාරාදිමාරං සහසා සීඝමෙව භඤ්ජිස්සාමි. සීහාසනෙති ථිරාසනෙ, අපරාජිතපල්ලඞ්කෙති අත්ථො.
සබ්භි සමාගමෙසු දිට්ඨො භවෙති ධම්මගාරවයුත්තතාය ධම්මගරූහි තාදිලක්ඛණප්පත්තියා තාදීහි අවිපරීතදස්සිතාය යාථාවදස්සීහි අරියමග්ගෙනෙව පාපජිතින්ද්රියතාය ජිතින්ද්රියෙහි බුද්ධාදීහි සාධූහි සමාගමෙසු ‘‘කදා නු අහං පධානියොති දිට්ඨො භවෙය්ය’’න්ති යං මෙ පරිවිතක්කිතං, තං නු කදා භවිස්සතීති යොජනා. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ පදයොජනා වෙදිතබ්බා, පදත්ථමත්තමෙව වණ්ණයිස්සාම.
තන්දීති ආලසියං. ඛුදාති ජිඝච්ඡා. කීටසරීසපාති කීටඤ්චෙව සරීසපා ච. න බාධයිස්සන්තීති මං න බ්යාධයිස්සන්ති සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සානං ඣානෙහි පටිබාහිතත්තාති අධිප්පායො. ගිරිබ්බජෙති පබ්බතකන්දරාය. අත්ථත්ථියන්ති සදත්ථසඞ්ඛාතෙන අත්ථෙන අත්ථිකං.
යං විදිතං මහෙසිනාති යං චතුසච්චං මහෙසිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන සයම්භූඤාණෙන ඤාතං පටිවිද්ධං, තානි චත්තාරි සච්චානි අනුපචිතකුසලසම්භාරෙහි සුට්ඨු දුද්දසානි මග්ගසමාධිනා සමාහිතත්තො, සම්මාසතියා සතිමා, අරියමග්ගපඤ්ඤාය අහං අගච්ඡං පටිවිජ්ඣිස්සං අධිගමිස්සන්ති අත්ථො.
රූපෙති චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යරූපෙ. අමිතෙති ඤාණෙන අමිතෙ, අපරිච්ඡින්නෙ අපරිඤ්ඤාතෙති අත්ථො. ඵුසිතබ්බෙති, ඵොට්ඨබ්බෙ. ධම්මෙති මනොවිඤ්ඤෙය්යධම්මෙ. අමිතෙති වා අපරිමාණෙ නීලාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නෙ රූපෙ භෙරිසද්දාදිවසෙන, මූලරසාදිවසෙන, කක්ඛළමුදුතාදිවසෙන, සුඛදුක්ඛාදිවසෙන ච, අනෙකභෙදසද්දාදිකෙ චාති අත්ථො. ආදිත්තතොති එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තභාවතො. සමථෙහි යුත්තොති ඣානවිපස්සනාමග්ගසමාධීහි ¶ සමන්නාගතො. පඤ්ඤාය දච්ඡන්ති විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය දක්ඛිස්සං.
දුබ්බචනෙන වුත්තොති දුරුත්තවචනෙන ඝට්ටිතො. තතො නිමිත්තන්ති ඵරුසවාචාහෙතු. විමනො න හෙස්සන්ති දොමනස්සිතො න භවෙය්යං. අථොති අථ. පසත්ථොති කෙනචි පසංසිතො.
කට්ඨෙති දාරුක්ඛන්ධෙ. තිණෙති තිණානං ඛන්ධෙ. ඉමෙති ඉමෙ මම සන්තතිපරියාපන්නෙ පඤ්ච ඛන්ධෙ ¶ . අමිතෙ ච ධම්මෙති තතො අඤ්ඤෙන ඉන්ද්රියක්ඛන්ධෙන අමිතෙ රූපධම්මෙ. තෙනාහ – ‘‘අජ්ඣත්තිකානෙව ච බාහිරානි චා’’ති. සමං තුලෙය්යන්ති අනිච්චාදිවසෙන චෙව අසාරාදිඋපමාවසෙන ච සබ්බං සමමෙව කත්වා තීරෙය්යං.
ඉසිප්පයාතම්හි ¶ පථෙ වජන්තන්ති බුද්ධාදීහි මහෙසීහි සම්මදෙව පයාතෙ සමථවිපස්සනාමග්ගෙ වජන්තං පටිපජ්ජන්තං. පාවුසසමයෙ කාලමෙඝො නවෙන තොයෙන වස්සොදකෙන සචීවරං පවනෙ කදා නු ඔවස්සති, තෙමෙතීති අත්තනො අබ්භොකාසිකභාවපරිවිතක්කිතං දස්සෙති.
මයූරස්ස සිඛණ්ඩිනො වනෙ දිජස්සාති මාතුකුච්ඡිතො අණ්ඩකොසතො චාති ද්වික්ඛත්තුං ජායනවසෙන දිජස්ස, සිඛාසම්භවෙන සිඛණ්ඩිනො ච මයූරස්ස වනෙ කදා පන ගිරිගබ්භරෙ රුතං කෙකාරවං සුත්වා වෙලං සල්ලක්ඛිත්වා සයනතො වුට්ඨහිත්වා අමතස්ස පත්තියා නිබ්බානාධිගමාය. සංචින්තයෙති වුච්චමානෙ භවෙ අනිච්චාදිතො මනසි කරෙය්යං විපස්සෙය්යන්ති අත්ථො.
ගඞ්ගං යමුනං සරස්සතින්ති එතා මහානදියො අසජ්ජමානො භාවනාමයාය ඉද්ධියා කදා නු පතරෙය්යන්ති යොජනා. පාතාලඛිත්තං බළවාමුඛඤ්චාති පාතාය අලං පරියත්තන්ති පාතාලං, තදෙව ඛිත්තං, පථවියා සණ්ඨහනකාලෙ තථා ඨිතන්ති පාතාලඛිත්තං. යොජනසතිකාදිභෙදානි සමුද්දස්ස අන්තොපථවියා තීරට්ඨානානි, යෙසු කානිචි නාගාදීනං වසනට්ඨානානි හොන්ති, කානිචි සුඤ්ඤානියෙව හුත්වා තිට්ඨන්ති. බළවාමුඛන්ති මහාසමුද්දෙ මහන්තං ආවට්ටමුඛං. මහානිරයද්වාරස්ස හි විවටකාලෙ මහාඅග්ගික්ඛන්ධො තතො නික්ඛන්තො තදභිමුඛං අනෙකයොජනසතායාමවිත්ථාරං හෙට්ඨා සමුද්දපදෙසං ඩහති, තස්මිං දඩ්ඪෙ උපරි උදකං ආවට්ටාකාරෙන ¶ පරිබ්භමන්තං මහතා සද්දෙන හෙට්ඨා නිපතති. තත්ථ බළවාමුඛසමඤ්ඤා, ඉති තඤ්ච පාතාලඛිත්තං බළවාමුඛඤ්ච විභිංසනං භයානකං අසජ්ජමානො ඉද්ධියා කදා නු පතරෙය්යන්ති යං පරිවිතක්කිතං, තං කදා නු භවිස්සති, භාවනාමයං ඉද්ධිං නිබ්බත්තෙත්වා කදා නු එවං ඉද්ධිං වළඤ්ජිස්සාමීති අත්ථො.
නාගොව අසඞ්ගචාරී පදාලයෙති යථා මත්තවාරණො දළ්හථම්භං භින්දිත්වා අයසඞ්ඛලිකං විද්ධංසෙත්වා අසඞ්ගචාරී වනං පවිසිත්වා එකො අදුතියො හුත්වා අත්තනො රුචිවසෙන චරති, එවමහං කදා නු සබ්බසුභං නිමිත්තං නිබ්බජ්ජයං නිරවසෙසතො වජ්ජයන්තො කාමච්ඡන්දවසො අහුත්වා ඣානෙ යුතො පයුත්තො කාමගුණෙසු ඡන්දං සම්මදෙව පදාලෙය්යං ඡින්දෙය්යං පජහෙය්යන්ති යං පරිවිතක්කිතං, තං නු කදා භවිස්සති.
ඉණට්ටොව ¶ දලිද්දකො නිධිං ආරාධයිත්වාති යථා කොචි දලිද්දො ජීවිකපකතො ඉණං ගහෙත්වා තං සොධෙතුං අසක්කොන්තො ඉණට්ටො ඉණෙන අට්ටිතො ධනිකෙහි පීළිතො නිධිං ආරාධයිත්වා අධිගන්ත්වා ඉණඤ්ච සොධෙත්වා සුඛෙන ච ජීවන්තො තුට්ඨො භවෙය්ය, එවං අහම්පි කදා නු ඉණසදිසං කාමච්ඡන්දං පහාය මහෙසිනො අරියධනසම්පුණ්ණතාය මණිකනකාදිරතනසම්පුණ්ණනිධිසදිසං ¶ බුද්ධස්ස සාසනං අධිගන්ත්වා තුට්ඨො භවෙය්යන්ති යං පරිවිතක්කිතං, තං කදා නු භවිස්සතීති.
එවං පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ නෙක්ඛම්මවිතක්කවසෙන පවත්තං අත්තනො විතක්කපවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි පබ්බජිත්වා යෙහාකාරෙහි අත්තානං ඔවදිත්වා අධිගච්ඡි, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘බහූනි වස්සානී’’තිආදිකා ගාථා අභාසි. තත්ථ බහූනි වස්සානි තයාම්හි යාචිතො, අගාරවාසෙන අලං නු තෙ ඉදන්ති අනෙකසංවච්ඡරානි විවිධදුක්ඛානුබන්ධෙන අගාරමජ්ඣෙ වාසෙන අලං පරියත්තමෙව තෙති, අම්භො චිත්ත, ඉදං තයා අනෙකානි සංවච්ඡරානි අහං අම්හි නනු යාචිතො. තං දානි මං පබ්බජිතං සමානන්ති තං මං තයා තථා උස්සාහනෙන පබ්බජිතං සමානං කෙන කාරණෙන චිත්ත තුවං න යුඤ්ජසි, සමථවිපස්සනං ඡඩ්ඩෙත්වා නිහීනෙ ආලසියෙ නියොජෙසීති අත්ථො.
නනු ¶ අහං, චිත්ත, තයාම්හි යාචිතොති, අම්භො චිත්ත, අහං තයා නනු යාචිතො අම්හි ආයාචිතො මඤ්ඤෙ. යදි යාචිතො, කස්මා ඉදානි තදනුරූපං න පටිපජ්ජසීති අධිප්පායො. ‘‘ගිරිබ්බජෙ’’තිආදිනා යාචිතාකාරං දස්සෙති. චිත්රඡදා විහඞ්ගමා විචිත්රපෙඛුණපක්ඛිනො, මයූරාති අත්ථො. මහින්දඝොසත්ථනිතාභිගජ්ජිනොති ජලඝොසත්ථනිතෙන හෙතුනා සුට්ඨු ගජ්ජනසීලා. තෙ තං රමෙස්සන්ති වනම්හි ඣායිනන්ති තෙ මයූරා තං වනෙ ඣානපසුතං රමෙස්සන්තීති නනු තයා යාචිතොති දස්සෙති.
කුලම්හීති කුලපරිවට්ටෙ. ඉමමජ්ඣුපාගතොති ඉමං අරඤ්ඤට්ඨානං පබ්බජ්ජං වා අජ්ඣුපාගතො. අථොපි ත්වං, චිත්ත, න මය්හ තුස්සසීති ත්වං අනුවත්තිත්වා ඨිතම්පි මං නාරාධෙස්සසීති අත්ථො.
මමෙව එතං න හි ත්වං පරෙසන්ති එතං, චිත්ත, මමෙව තස්මා ත්වං පරෙසං න හොසි. ත්වං පන අඤ්ඤෙසං විය කත්වා සන්නාහකාලෙ කිලෙසමාරෙ යුජ්ඣිතුං භාවනාසන්නාහකාලෙ නති වත්වා පරිදෙවිතෙන කිං පයොජනං, ඉදානි තං අඤ්ඤථා වත්තිතුං න දස්සාමීති අධිප්පායො. සබ්බං ඉදං චලමිති පෙක්ඛමානොති යස්මා ‘‘ඉදං චිත්තං අඤ්ඤඤ්ච සබ්බං තෙභූමකසඞ්ඛාරං චලං අනවට්ඨිත’’න්ති පඤ්ඤාචක්ඛුනා ¶ ඔලොකෙන්තො ගෙහතො කාමෙහි ච අභිනික්ඛමිං අමතපදං නිබ්බානං ජිගීසං පරියෙසන්තො, තස්මා, චිත්ත, අනනුවත්තන්තො නිබ්බානං පරියෙසනමෙව කරොමීති අධිප්පායො.
අවීතරාගෙන සුදුන්නිවාරයං චිත්තං චලං මක්කටසන්නිභං වනමක්කටසදිසං ඉති සුයුත්තවාදී සුභාසිතවාදී ද්විපදානමුත්තමො මහාභිසක්කො නරදම්මසාරථීති යොජනා.
අවිද්දසූ යත්ථ සිතා පුථුජ්ජනාති යත්ථ යෙසු වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමෙසු ච සිතා පටිබද්ධා තෙ අන්ධපුථුජ්ජනා තෙන ¶ කාමරාගෙන පුනබ්භවෙසිනො එකන්තෙනෙව දුක්ඛමිච්ඡන්ති. ඉච්ඡන්තා ච චිත්තෙන නීතා නිරයෙ නිරාකතාති චිත්තවසිකා නිරයසංවත්තනිකං කම්මං කරොන්තා හිතසුඛතො නිරාකතා හුත්වා අත්තනො චිත්තෙනෙව නිරයෙ නීතා න අඤ්ඤථාති චිත්තස්සෙව නිග්ගහෙතබ්බතං දස්සෙති.
පුනපි ¶ චිත්තංයෙව නිග්ගහෙතුං මන්තෙන්තො ‘‘මයූරකොඤ්චාභිරුතම්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ මයූරකොඤ්චාභිරුතම්හීති සිඛීහි සාරසෙහි ච අභිකූජිතෙ. දීපීහි බ්යග්ඝෙහි පුරක්ඛතො වසන්ති මෙත්තාවිහාරිතාය එවරූපෙහි තිරච්ඡානගතෙහි පුරක්ඛතො පරිවාරිතො හුත්වා වනෙ වසන්තො, එතෙන සුඤ්ඤභාවපරිබ්රූහනමාහ. කායෙ අපෙක්ඛං ජහාති සබ්බසො කායෙ නිරපෙක්ඛො ජහ, එතෙන පහිතත්තතං වදති. මා විරාධයාති ඉමං සුදුල්ලභං නවමං ඛණං මා විරාධෙහි. ඉතිස්සු මං, චිත්ත, පුරෙ නියුඤ්ජසීති එවඤ්හි ත්වං, චිත්ත, මං පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ සම්මාපටිපත්තියං උය්යොජෙසීති අත්ථො.
භාවෙහීති උප්පාදෙහි වඩ්ඪෙහි ච. ඣානානීති පඨමාදීනි චත්තාරි ඣානානි. ඉන්ද්රියානීති සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි. බලානීති තානියෙව පඤ්ච බලානි. බොජ්ඣඞ්ගසමාධිභාවනාති සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ චතස්සො සමාධිභාවනා ච. තිස්සො ච විජ්ජාති පුබ්බෙනිවාසඤාණාදිකා තිස්සො විජ්ජා ච. ඵුස පාපුණාහි බුද්ධසාසනෙ සම්මාසම්බුද්ධඔවාදෙ ඨිතො.
නිය්යානිකන්ති වට්ටදුක්ඛතො නිය්හානවහං. සබ්බදුක්ඛක්ඛයොගධන්ති අමතොගධං නිබ්බානපතිට්ඨං නිබ්බානාරම්මණං. සබ්බකිලෙසසොධනන්ති අනවසෙසකිලෙසමලවිසොධනං.
ඛන්ධෙති උපාදානක්ඛන්ධෙ. පටිපස්ස යොනිසොති රොගතො ගණ්ඩතො සල්ලතො අඝතො ආබාධතොති ¶ එවමාදීහි විවිධෙහි පකාරෙහි විපස්සනාඤාණෙන සම්මා උපායෙන නයෙන පස්ස. තං ජහාති තං දුක්ඛස්ස සමුදයං තණ්හං පජහ, සමුච්ඡින්ද. ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ.
අනිච්චන්තිආදි අන්තවන්තතො අනිච්චන්තිකතො තාවකාලිකතො නිච්චපටික්ඛෙපතො ච අනිච්චන්ති වා පස්ස. දුක්ඛන්ති තෙ උදයබ්බයපටිපීළනතො සප්පටිභයතො දුක්ඛමතො සුඛපටික්ඛෙපතො දුක්ඛන්ති වා පස්ස. සුඤ්ඤන්ති අවසවත්තනතො අසාමිකතො අසාරතො අත්තපටික්ඛෙපතො ච සුඤ්ඤං, තතො එව අනත්තාති. විගරහිතබ්බතො අවඩ්ඪිආබාධනතො ච අඝන්ති ච වධන්ති ච විපස්ස යොනිසොති යොජනා. මනොවිචාරෙ ¶ උපරුන්ධ චෙතසොති මනොවිචාරසඤ්ඤිනො ගෙහසිතසොමනස්සුපවිචාරාදිකෙ අට්ඨාරස චෙතසො උපරුන්ධ වාරෙහි නිරොධෙහි.
මුණ්ඩොති මුණ්ඩභාවං උපගතො, ඔහාරිතකෙසමස්සුකො. විරූපොති තෙන මුණ්ඩභාවෙන පරූළ්හලොමතාය ඡින්නභින්නකාසාය වත්ථතාය විරූපො ¶ වෙවණ්ණියං උපගතො. අභිසාපමාගතොති ‘‘පිණ්ඩොලො විචරති පත්තපාණී’’ති අරියෙහි කාතබ්බං අභිසාපං උපගතො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘අභිසාපොයං, භික්ඛවෙ, ලොකස්මිං පිණ්ඩොලො විචරසි පත්තපාණී’’ති (සං. නි. 3.80). තෙනාහ ‘‘කපාලහත්ථොව කුලෙසු භික්ඛසූ’’ති. යුඤ්ජස්සු සත්ථුවචනෙති සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔවාදෙ යොගං කරොහි අනුයුඤ්ජස්සු.
සුසංවුතත්තොති සුට්ඨු කායවාචාචිත්තෙහි සම්මදෙව සංවුතො. විසිඛන්තරෙ චරන්ති භික්ඛාචරියාය ඉච්ඡාවිසෙසෙසු චරන්තො. චන්දො යථා දොසිනපුණ්ණමාසියාති විගතදොසාය පුණ්ණමාය කුලෙසු නිච්චනවසාය පාසාදිකතාය චන්දිමා විය චරාති යොජනා.
සදා ධුතෙ රතොති සබ්බකාලඤ්ච ධුතගුණෙ අභිරතො. තථූපමං චිත්තමිදං කරොසීති යථා කොචි පුරිසො ඵලානි ඉච්ඡන්තො ඵලරුක්ඛෙ රොපෙත්වා තතො අලද්ධඵලොව තෙ මූලතො ඡින්දිතුං ඉච්ඡති, චිත්ත, ත්වං තථූපමං තප්පටිභාගං ඉදං කරොසි. යං මං අනිච්චම්හි චලෙ නියුඤ්ජසීති යං මං පබ්බජ්ජාය නියොජෙත්වා පබ්බජිත්වා අද්ධාගතං පබ්බජ්ජාඵලං අනිච්චම්හි චලෙ සංසාරමුඛෙ නියුඤ්ජසි නියොජනවසෙන පවත්තෙසි.
රූපාභාවතො අරූපා. චිත්තස්ස හි තාදිසං සණ්ඨානං නීලාදිවණ්ණභෙදො වා නත්ථි, තස්මා වුත්තං අරූපාති. දූරට්ඨානප්පවත්තියා දූරඞ්ගම. යදිපි චිත්තස්ස මක්කටසුත්තමත්තම්පි පුරත්ථිමාදිදිසාභාගෙන ¶ ගමනං නාම නත්ථි, දූරෙ සන්තං පන ආරම්මණං සම්පටිච්ඡතීති දූරඞ්ගම. එකොයෙව හුත්වා චරණවසෙන පවත්තනතො එකචාරි, අන්තමසො ද්වෙ තීණිපි චිත්තානි එකතො උප්පජ්ජිතුං සමත්ථානි නාම නත්ථි, එකමෙව පන චිත්තං එකස්මිං සන්තානෙ උප්පජ්ජති. තස්මිං නිරුද්ධෙ අපරම්පි එකමෙව උප්පජ්ජති, තස්මා එකචාරි. න තෙ කරිස්සං වචනං ඉදානිහන්ති යදිපි පුබ්බෙ තව වසෙ අනුවත්තිං, ඉදානි පන සත්ථු ඔවාදං ලද්ධකාලතො ¶ පට්ඨාය චිත්තවසිකො න භවිස්සාමි. කස්මාති චෙ? දුක්ඛා හි කාමා කටුකා මහබ්භයා කාමා නාමෙතෙ අතීතෙපි දුක්ඛා, ආයතිම්පි කටුකඵලා, අත්තානුවාදාදිභෙදෙන මහතා භයෙන අනුබන්ධන්තා මහබ්භයා. නිබ්බානමෙවාභිමනො චරිස්සං තස්මා නිබ්බානමෙව උද්දිස්ස අභිමුඛචිත්තො විහරිස්සං.
තමෙව නිබ්බානාභිමුඛභාවං දස්සෙන්තො ‘‘නාහං අලක්ඛ්යා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නාහං අලක්ඛ්යාති අලක්ඛිකතාය නිස්සිරීකතාය නාහං ගෙහතො නික්ඛමින්ති යොජනා.
අහිරික්කතායාති යථාවජ්ජං කෙළිං කරොන්තො විය නිල්ලජ්ජතාය. චිත්තහෙතූති එකදා ¶ නිගණ්ඨො, එකදා පරිබ්බාජකාදිකො හොන්තො අනවට්ඨිතචිත්තො පුරිසො විය චිත්තවසිකො හුත්වා. දූරකන්තනාති රාජාදීහි මෙත්තං කත්වා තෙසු දුබ්භිත්වා දුබ්භිභාවෙන. ආජීවහෙතූති ආජීවකාරණා ජීවිකාපකතො හුත්වා ආජීවිකාභයෙන අහං න නික්ඛමිං න පබ්බජිං. කතො ච තෙ, චිත්ත, පටිස්සවො මයාති, ‘‘පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය න තව වසෙ වත්තාමි, මමෙව පන වසෙ වත්තාමී’’ති, චිත්ත, මයා නනු පටිඤ්ඤා කතාති දස්සෙති.
අප්පිච්ඡතා සප්පුරිසෙහි වණ්ණිතාති ‘‘පච්චයෙසු සබ්බසො අප්පිච්ඡා නාම සාධූ’’ති බුද්ධාදීහි පසට්ඨා, තථා මක්ඛප්පහානං පරෙසං ගුණෙ මක්ඛනස්ස පහානං වූපසමො සබ්බස්ස දුක්ඛස්ස වූපසමො නිබ්බාපනං සප්පුරිසෙහි වණ්ණිතං. ඉතිස්සු මං, චිත්ත, තදා නියුඤ්ජසි, ‘‘සම්ම, තයා තෙසු ගුණෙසු පතිට්ඨාතබ්බ’’න්ති, චිත්ත, ත්වං එවං තදා නියුඤ්ජසි. ඉදානි ත්වං ගච්ඡසි පුබ්බචිණ්ණං ඉදානි මං ත්වං පහාය අත්තනො පුරිමාචිණ්ණං මහිච්ඡතාදිං පටිපජ්ජසි, කිං නාමෙතන්ති අධිප්පායො.
යමත්ථං සන්ධාය ‘‘ගච්ඡසි පුබ්බචිණ්ණ’’න්ති වුත්තං. තං දස්සෙතුං ‘‘තණ්හා අවිජ්ජා චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තණ්හාති පච්චයෙසු තණ්හා, අවිජ්ජාති තත්ථෙව ආදීනවපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. පියාපියන්ති පුත්තදාරාදීසු පෙමසඞ්ඛාතො පියභාවො චෙව පන්තසෙනාසනෙසු අධිකුසලධම්මෙසු ¶ අනභිරතිසඞ්ඛාතො අප්පියභාවො ච උභයත්ථ අනුරොධපටිවිරොධො. සුභානි රූපානීති අජ්ඣත්තං බහිද්ධා ච සුභරූපානි. සුඛා වෙදනාති ඉට්ඨාරම්මණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජනසුඛවෙදනා. මනාපියා කාමගුණාති වුත්තාවසෙසා මනොරමා ¶ කාමකොට්ඨාසා. වන්තාති නිරූපතො තංනිස්සිතස්ස ඡන්දරාගස්ස වික්ඛම්භනපහානෙන ඡඩ්ඩිතතාය පරිච්චත්තතාය ච වන්තා. වන්තෙ අහං ආවමිතුං න උස්සහෙති එවං තෙ ඡඩ්ඩිතෙ පුන පච්චාවමිතුං අහං න සක්කොමි, පරිච්චත්තා එව හොන්තීති වදති.
සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු භවෙසු සබ්බාසු යොනීසු සබ්බාසු ගතීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු ච. වචො කතං මයාති, අම්භො චිත්ත, තව වචනං මයා කතං. කරොන්තො ච බහූසු ජාතීසු න මෙසි කොපිතොති අනෙකාසු ජාතීසු පන මයා න කොපිතො අසි. මයා නෙව පරිභවිතො. තථාපි අජ්ඣත්තසම්භවො අත්තනි සම්භූතො හුත්වාපි තව අකතඤ්ඤුතාය දුක්ඛෙ චීරං සංසරිතං තයා කතෙති තයා නිබ්බත්තිතෙ අනාදිමති සංසාරදුක්ඛෙ සුචිරකාලං මයා සංසරිතං පරිබ්භමිතං.
ඉදානි ‘‘දුක්ඛෙ චිරං සංසරිතං තයා කතෙ’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං උප්පත්තිභෙදෙන ගතිභෙදෙන ච විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘ත්වඤ්ඤෙවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ රාජදසීති රාජා අසි, දකාරො පදසන්ධිකරො, වෙස්සා ච සුද්දා ච භවාම එකදා තවෙව වාහසාති යොජනා ¶ . දෙවත්තනං වාපීති දෙවභාවං වාපි ත්වංයෙව නො අම්හාකං, චිත්ත, කරොසීති යොජනා. වාහසාති කාරණභාවෙන.
තවෙව හෙතූති තවෙව හෙතුභාවෙන. ත්වංමූලකන්ති ත්වංනිමිත්තං.
නනු දුබ්භිස්සසි මං පුනප්පුනන්ති පුනප්පුනං දුබ්භිස්සසි නුන, යථා පුබ්බෙ ත්වං අනන්තාසු ජාතීසු, චිත්ත, මිත්තපටිරූපකො සපත්තො හුත්වා මය්හං පුනප්පුනං දුබ්භි, ඉදානි තථා දුබ්භිස්සසි මඤ්ඤෙ, පුබ්බෙ විය චාරෙතුං න දස්සාමීති අධිප්පායො. මුහුං මුහුං චාරණිකංව දස්සයන්ති අභිණ්හතො චරණාරහං විය මනො දස්සෙන්තො චරණාරහං පුරිසං වඤ්චෙත්වා චරගොපකං නිප්ඵාදෙන්තො විය පුනප්පුනං තං තං භවං දස්සෙන්තො. උම්මත්තකෙනෙව මයා පලොභසීති උම්මත්තකපුරිසෙන විය මයා සද්ධිං කීළන්තො තං තං පලොභනීයං දස්සෙත්වා පලොභසි. කිඤ්චාපි තෙ, චිත්ත, විරාධිතං මයාති, අම්භො චිත්ත, කිං නාම තෙ මයා විරද්ධං, තං කථෙහීති අධිප්පායො.
ඉදං පුරෙ චිත්තන්ති ඉදං චිත්තං නාම ඉතො පුබ්බෙ රූපාදීසු ආරම්මණෙසු රජ්ජනාදිනා, යෙන ආකාරෙන ඉච්ඡති, යත්ථෙව චස්ස කාමො උප්පජ්ජති, තස්ස ¶ වසෙන යත්ථකාමං යථා විචරන්තස්ස සුඛං ¶ හොති, තථෙව ච චරන්තො යථාසුඛං දීඝරත්තං චාරිකං අචරි. අජ්ජාහං පභින්නමදං මත්තහත්ථිං හත්ථාචරියසඞ්ඛාතො ඡෙකො අඞ්කුසග්ගහො අඞ්කුසෙන විය යොනිසොමනසිකාරෙන නං නිග්ගහෙස්සාමි, නස්ස වීතික්කමිතුං දස්සාමීති.
සත්ථා ච මෙ ලොකමිමං අධිට්ඨහීති මම සත්ථා සම්මාසම්බුද්ධො ඉමං අනවසෙසඛන්ධලොකං ඤාණෙන අධිට්ඨහි. කින්ති? හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චතො, කස්සචිපි ධුවස්ස ථාවරස්ස අභාවතො අද්ධුවතො සුඛසාරාදීනං අභාවතො අසාරතො. පක්ඛන්ද මං, චිත්ත, ජිනස්ස සාසනෙති තස්මා යාථාවතො පටිපජ්ජිතුං, චිත්ත, මං ජිනස්ස භගවතො සාසනෙ පක්ඛන්දෙහි අනුප්පවෙසෙහි. ‘‘පක්ඛන්දිම’’න්තිපි පාළි, ජිනස්ස සාසනෙ ඉමං ලොකං ඤාණෙන පක්ඛන්ද, යාථාවතො තාරෙහි, පක්ඛන්දන්තො ච විපස්සනාඤාණමග්ගෙන යාපෙන්තො සුදුත්තරතො මහන්තතො සංසාරමහොඝතො මං තාරෙහි.
න තෙ ඉදං, චිත්ත, යථා පුරාණකන්ති, අම්භො චිත්ත, ඉදං අත්තභාවගෙහං පොරාණකං විය තව න හොතීති අත්ථො. කස්මා? නාහං අලං තුය්හ වසෙ නිවත්තිතුන්ති ඉදානාහං තව වසෙ නිවත්තිතුං න යුත්තො. යස්මා මහෙසිනො භගවතො පබ්බජිතොම්හි සාසනෙ. පබ්බජිතකාලතො ච පට්ඨාය ¶ සමණා නාම මාදිසාව න හොන්ති විනාසධාරිනො, එකංසතො සමණායෙව හොන්තීති අත්ථො.
නගාති සිනෙරුහිමවන්තාදයො සබ්බෙ පබ්බතා. සමුද්දාති පුරත්ථිමසමුද්දාදයො සීතසමුද්දාදයො, න සබ්බෙ සමුද්දා. සරිතාති ගඞ්ගාදයො සබ්බා නදියො ච. වසුන්ධරාති පථවී. දිසා චතස්සොති පුරත්ථිමාදිභෙදා චතස්සො දිසා. විදිසාති පුරත්ථිමදක්ඛිණාදයො චතස්සො අනුදිසා. අධොති හෙට්ඨා යාව උදකසන්ධාරකවායුඛන්ධා. දිවාති දෙවලොකා. දිවාග්ගහණෙන චෙත්ථ තත්ථ ගතෙ සත්තසඞ්ඛාරෙ වදති. සබ්බෙ අනිච්චා තිභවා උපද්දුතාති සබ්බෙ කාමභවාදයො තයො භවා අනිච්චා චෙව ජාතිආදීහි රාගාදීහි කිලෙසෙහි උපද්දුතා පීළිතා ච, න එත්ථ කිඤ්චි ඛෙමට්ඨානං නාම අත්ථි, තදභාවතො කුහිං ගතො, චිත්ත, සුඛං රමිස්සසි, තස්මා තතො නිස්සරණඤ්චෙත්ථ පරියෙසාහීති අධිප්පායො.
ධිතිප්පරන්ති ¶ ධිතිපරායණං පරමං ථිරභාවෙ ඨිතං මමං, චිත්ත, කිං කාහිසි, තතො ඊසකම්පි මං චාලෙතුං නාසක්ඛිස්සසීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘න තෙ අලං, චිත්ත, වසානුවත්තකො’’ති. ඉදානි තමෙවත්ථං පාකටතරං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘න ජාතු භස්තං උභතොමුඛං ඡුපෙ ¶ , ධිරත්ථු පූරං නවසොතසන්දනි’’න්ති ආහ. තත්ථ භස්තන්ති රුත්තිං. උභතොමුඛන්ති පුතොළියා උභතොමුඛං. න ජාතු ඡුපෙති එකංසෙනෙව පාදෙනාපි න ඡුපෙය්ය, තථා ධිරත්ථු පූරං නවසොතසන්දනින්ති නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පූරං නවහි සොතෙහි වණමුඛෙහි අසුචිසන්දනිං සවතිං. තාය වච්චකුටියා ධී අත්ථු, තස්සා ගරහා හොතු.
එවං අට්ඨවීසතියා ගාථාහි නිග්ගණ්හනවසෙන චිත්තං ඔවදිත්වා ඉදානි විවෙකට්ඨානාචික්ඛණාදිනා සම්පහංසෙන්තො ‘‘වරාහඑණෙය්යවිගාළ්හසෙවිතෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ වරාහඑණෙය්යවිගාළ්හසෙවිතෙති වරාහෙහි චෙව එණෙය්යෙහි ච ඔගාහෙත්වා සෙවිතෙ. පබ්භාරකුට්ටෙති පබ්භාරට්ඨානෙ චෙව පබ්බතසිඛරෙ ච. පකතෙව සුන්දරෙති පකතියා එව සුන්දරෙ අතිත්තිමනොහරෙ. ‘‘පකතිවසුන්ධරෙ’’ති වා පාඨො, පාකතිකෙ භූමිපදෙසෙති අත්ථො. නවම්බුනා පාවුසසිත්තකානනෙති පාවුසවසෙන වුට්ඨෙන මෙඝොදකෙන උපසිත්තවස්සෙ සුථෙවෙ වනෙ. තහිං ගුහාගෙහගතො රමිස්සසීති තස්මිං පබ්බතකානනෙ ගුහාසඞ්ඛාතං ගෙහං උපගතො භාවනාරතියා අභිරමිස්සසි.
තෙ තං රමෙස්සන්තීති තෙ මයූරාදයො වනසඤ්ඤං උප්පාදෙන්තා තං රමෙස්සන්තීති අත්ථො.
වුට්ඨම්හි දෙවෙති මෙඝෙ අධිප්පවුට්ඨෙ. චතුරඞ්ගුලෙ තිණෙති තෙනෙව ගස්සොදකපාතෙන තත්ථ තත්ථ තිණෙ සුරත්තවණ්ණකම්බලසදිසෙ චතුරඞ්ගුලෙ ¶ ජාතෙ. සංපුප්ඵිතෙ මෙඝනිභම්හි කානනෙති පාවුසමෙඝසඞ්කාසෙ කානනෙ සම්මදෙව පුප්ඵිතෙ. නගන්තරෙති පබ්බතන්තරෙ. විටපිසමො සයිස්සන්ති තරුසදිසො අපරිග්ගහො හුත්වා නිපජ්ජිස්සං. තං මෙ මුදූ හෙහිති තූලසන්නිභන්ති තං තිණපච්චත්ථරණං මුදු සුඛසම්ඵස්සං තූලසන්නිභං තූලිකසදිසං සයනං මෙ භවිස්සති.
තථා ¶ තු කස්සාමි යථාපි ඉස්සරොති යථා කොචි ඉස්සරපුරිසො අත්තනො වචනකරදාසාදිං වසෙ වත්තෙති, අහම්පි, චිත්ත, තං තථා කරිස්සාමි, මය්හං වසෙ වත්තෙමියෙව. කථං? යං ලබ්භති තෙනපි හොතු මෙ අලන්ති චතූසු පච්චයෙසු යං යාදිසං වා තාදිසං වා ලබ්භති, තෙන ච මය්හං අලං පරියත්තං හොතු. එතෙන ඉදං දස්සෙති – යස්මා ඉධෙකච්චෙ සත්තා තණ්හුප්පාදහෙතු චිත්තස්ස වසෙ අනුවත්තන්ති, අහං පන තණ්හුප්පාදං දූරතො වජ්ජෙන්තො චිත්තං දාසං විය කරොන්තො අත්තනො වසෙ වත්තෙමීති. න තාහං කස්සාමි යථා අතන්දිතො, බිළාරභස්තංව යථා සුමද්දිතන්ති චිත්ත තණ්හුප්පාදපරිවජ්ජනහෙතු, පුන තන්ති චිත්තං ආමසති, යථා අඤ්ඤොපි කොචි සම්මප්පධානයොගෙන භාවනාය අතන්දිතො අත්තනො චිත්තං කම්මක්ඛමං, කම්මයොග්ගං කරොති, තථා අහම්පි, චිත්ත, තං කම්මක්ඛමං, කම්මයොග්ගං මය්හං වසෙ වත්තං කරිස්සාමි ¶ . යථා කිං? බිළාරභස්තංව යථා සුමද්දිතං, නඉති නිපාතමත්තං. යථා සුට්ඨු මද්දිතං බිළාරභස්තං කම්මක්ඛමං, කම්මයොග්ගං සුඛෙන පරිහරණීයඤ්ච හොති, තථාහං තං කරිස්සාමි.
වීරියෙන තං මය්හ වසානයිස්සන්ති, අම්භො චිත්ත, තං අත්තනො වීරියෙන භාවනාබලං උප්පාදෙත්වා තෙන මය්හං වසං ආනයිස්සං. ගජංව මත්තං කුසලඞ්කුසග්ගහොති යථා කුසලො ඡෙකො අඞ්කුසග්ගහො හත්ථාචරියො අත්තනො සික්ඛාබලෙන මත්තහත්ථිං අත්තනො වසං ආනෙති, තථෙවාති අත්ථො.
තයා සුදන්තෙන අවට්ඨිතෙන හීති හීති නිපාතමත්තං, චිත්ත, සමථවිපස්සනාභාවනාහි සුට්ඨු දන්තෙන තතො එව සම්මදෙව විපස්සනාවීථිං පටිපන්නත්තා අවට්ඨිතෙන තයා. හයෙන යොග්ගාචරියොව උජ්ජුනාති යථා සුදන්තෙන සුදන්තත්තා එව උජුනා අවඞ්කගතිනා අස්සාජානීයෙන යොග්ගාචරියො අස්සදම්මසාරථි අඛෙමට්ඨානතො ඛෙමන්තභූමිං පටිපජ්ජිතුං සක්කොති, එවං පහොමි මග්ගං පටිපජ්ජිතුං සිවන්ති අසිවභාවකරානං කිලෙසානං අභාවෙන සිවං. චිත්තානුරක්ඛීහීති අත්තනො චිත්තං අනුරක්ඛණසීලෙහි බුද්ධාදීහි සබ්බකාලං සෙවිතං අරියමග්ගං අහං පටිපජ්ජිතුං අධිගන්තුං පහොමි සක්කොමීති.
ආරම්මණෙ ¶ තං බලසා නිබන්ධිසං, නාගංව ථම්භම්හි දළ්හාය ¶ රජ්ජුයාති යථා හත්ථාචරියො මහාහත්ථිං ආළානථම්භෙ දළ්හාය ථිරාය රජ්ජුයා නිබන්ධති, එවමහං, චිත්ත, කම්මට්ඨානාරම්මණෙ භාවනාබලෙන නිබන්ධිස්සං. තං මෙ සුගුත්තං සතියා සුභාවිතන්ති තං ත්වං, චිත්ත, මම සතියා සුගුත්තං සුභාවිතඤ්ච හුත්වා. අනිස්සිතං සබ්බභවෙසු හෙහිසීති අරියමග්ගභාවනාදිබලෙන කාමභවාදීසු සබ්බෙසුපි භවෙසු තණ්හාදිනිස්සයෙහි අනිස්සිතං භවිස්සසි.
පඤ්ඤාය ඡෙත්වා විපථානුසාරිනන්ති උප්පථගාමිනං ආයතනසමුදයං යාථාවතො දිස්වා යෙන සමුදයෙන උප්පථගාමී, තස්ස කිලෙසවිස්සන්දනං කිලෙසවිප්ඵන්දිතං ඉන්ද්රියසංවරූපනිස්සයාය පටිසඞ්ඛානපඤ්ඤාය ඡින්දිත්වා සොතවිච්ඡෙදනවසෙන ආවරණං කත්වා. යොගෙන නිග්ගය්හාති විපස්සනාභාවනාසඞ්ඛාතෙන යොගෙන සාමත්ථියවිධමනෙන නිග්ගහෙත්වා. පථෙ නිවෙසියාති විපස්සනාවීථියං නිවෙසෙත්වා, පතිට්ඨපෙත්වා. යදා පන විපස්සනා උස්සුක්කාපිතා මග්ගෙන ඝට්ටෙති, තදා මග්ගපඤ්ඤාය ‘‘යංකිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති (මහාව. 16; සං. නි. 5.1081) නිදස්සනෙන සබ්බසො ආයතනසමුදයස්ස විභවං සම්භවඤ්ච අසම්මොහතො දිස්වා සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගවාදිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස දායාදො ඔරසපුත්තො හෙහිසි භවිස්සසීති අත්ථො.
චතුබ්බිපල්ලාසවසං ¶ අධිට්ඨිතන්ති අනිච්චෙ නිච්චන්ති, අසුභෙ සුභන්ති, දුක්ඛෙ සුඛන්ති, අනත්තනි අත්තාති ඉමෙසං චතුන්නං විපල්ලාසානං වසං අධිට්ඨිතං අනුවත්තන්තං. ගාමණ්ඩලංව පරිනෙසි, චිත්ත, මන්ති, අම්භො චිත්ත, මං ගාමදාරකං විය පරිකඩ්ඪසි, ඉතො චිතො පරිකඩ්ඪසි. නනු සංයොජනබන්ධනච්ඡිදන්ති සංයොජනසඞ්ඛාතානං දසන්නං බන්ධනානං ඡෙදකං කාරුණිකං මහාමුනිං සම්මාසම්බුද්ධං සංසෙවසි නනු, ‘‘තථාරූපෙ මහානුභාවෙ දූරතොව වජ්ජෙසි, මාදිසෙ පන තපස්සිනෙ යථාරුචි පරිනෙසී’’ති අප්පසාදලෙසෙන සත්ථාරං පසංසති.
මිගො යථාති යථා මිගො රුක්ඛගච්ඡලතාදීහි සුට්ඨු චිත්තවිචිත්තෙ අනාකුලෙ කානනෙ සෙරි සයංවසී රමති. රම්මං ගිරිං පාවුසඅබ්භමාලිනින්ති එවං පාවුසකාලෙ සමන්තතො සුමාලිනීහි ථලජජලජමාලාහි සමන්නාගතත්තා ¶ අබ්භමාලිනිං ජනවිවිත්තතාය මනොරමතාය ච රම්මං පබ්බතං ලභිත්වා තත්ථ නගෙ රමිස්සං, අසංසයං එකංසෙනෙව ත්වං, චිත්ත, පරාභවිස්සසි, සංසාරබ්යසනෙහි ඨස්සසීති අත්ථො.
යෙ තුය්හ ඡන්දෙන වසෙන වත්තිනොති සබ්බෙ පුථුජ්ජනෙ චිත්තසාමඤ්ඤෙන ගහෙත්වා වදති. තස්සත්ථො – යෙ නරනාරියො, අම්භො ¶ චිත්ත, තුය්හං ඡන්දෙන වසෙන රුචියා ඨිතා යං ගෙහනිස්සිතං සුඛං අනුභොන්ති අනුභවිස්සන්ති, තෙ අවිද්දසූ අන්ධබාලා, මාරවසානුවත්තිනො කිලෙසමාරාදීනං වසෙ අනුවත්තනසීලා, භවාභිනන්දී කාමාදිභවමෙව අභිනන්දනතො, තව සාවකා අනුසිට්ඨිකරා. මයං පන සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවකා, න තුය්හං වසෙ අනුවත්තාමාති.
එවං ථෙරො පුබ්බෙ අත්තනො උප්පන්නං යොනිසොමනසිකාරං චිත්තස්ස නිග්ගණ්හනවසෙන පවත්තං නානප්පකාරතො විභජිත්වා සමීපෙ ඨිතානං භික්ඛූනං ඔවාදදානවසෙන ධම්මං කථෙසි. යං පනෙත්ථ අන්තරන්තරා අත්ථතො න විභත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙවාති.
තාලපුටත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පඤ්ඤාසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.