📜

20. සට්ඨිනිපාතො

1. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

සට්ඨිනිපාතෙ ¶ ¶ ආරඤ්ඤිකාතිආදිකා ආයස්මතො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? තස්ස වත්ථු ධම්මසෙනාපතිවත්ථුම්හි වුත්තමෙව. ථෙරො හි පබ්බජිතදිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ මගධරට්ඨෙ කල්ලවාලගාමකං උපනිස්සාය සමණධම්මං කරොන්තො ථිනමිද්ධෙ ඔක්කන්තෙ සත්ථාරා – ‘‘මොග්ගල්ලාන, මොග්ගල්ලාන, මා, බ්රාහ්මණ, අරියං තුණ්හීභාවං පමාදො’’තිආදිනා (සං. නි. 2.235) සංවෙජිතො ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා භගවතා වුච්චමානං ධාතුකම්මට්ඨානං සුණන්තො එව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පටිපාටියා උපරිමග්ගත්තයං උපගන්ත්වා අග්ගඵලක්ඛණෙ සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.1.375-397) –

‘‘අනොමදස්සී භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

විහාසි හිමවන්තම්හි, දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතො.

‘‘වරුණො නාම නාමෙන, නාගරාජා අහං තදා;

කාමරූපී විකුබ්බාමි, මහොදධිනිවාසහං.

‘‘සඞ්ගණියං ගණං හිත්වා, තූරියං පට්ඨපෙසහං;

සම්බුද්ධං පරිවාරෙත්වා, වාදෙසුං අච්ඡරා තදා.

‘‘වජ්ජමානෙසු තූරෙසු, දෙවා තූරානි වජ්ජයුං;

උභින්නං සද්දං සුත්වාන, බුද්ධොපි සම්පබුජ්ඣථ.

‘‘නිමන්තෙත්වාන සම්බුද්ධං, සකං භවනුපාගමිං;

ආසනං පඤ්ඤපෙත්වාන, කාලමාරොචයිං අහං.

‘‘ඛීණාසවසහස්සෙහි, පරිවුතො ලොකනායකො;

ඔභාසෙන්තො දිසා සබ්බා, භවනං මෙ උපාගමි.

‘‘උපවිට්ඨං මහාවීරං, දෙවදෙවං නරාසභං;

සභික්ඛුසඞ්ඝං තප්පෙසිං, අන්නපානෙනහං තදා.

‘‘අනුමොදි ¶ මහාවීරො, සයම්භූ අග්ගපුග්ගලො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යො ¶ සො සඞ්ඝං අපූජෙසි, බුද්ධඤ්ච ලොකනායකං;

තෙන චිත්තප්පසාදෙන, දෙවලොකං ගමිස්සති.

‘‘සත්තසත්තතික්ඛත්තුඤ්ච, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

පථබ්යා රජ්ජං අට්ඨසතං, වසුධං ආවසිස්සති.

‘‘පඤ්චපඤ්ඤාසක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

භොගා අසඞ්ඛියා තස්ස, උප්පජ්ජිස්සන්ති තාවදෙ.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘නිරයා සො චවිත්වාන, මනුස්සත්තං ගමිස්සති;

කොලිතො නාම නාමෙන, බ්රහ්මබන්ධු භවිස්සති.

‘‘සො පච්ඡා පබ්බජිත්වාන, කුසලමූලෙන චොදිතො;

ගොතමස්ස භගවතො, දුතියො හෙස්සති සාවකො.

‘‘ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො, ඉද්ධියා පාරමිං ගතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘පාපමිත්තොපනිස්සාය, කාමරාගවසං ගතො;

මාතරං පිතරඤ්චාපි, ඝාතයිං දුට්ඨමානසො.

‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, නිරයං අථ මානුසං;

පාපකම්මසමඞ්ගිතා, භින්නසීසො මරාමහං.

‘‘ඉදං පච්ඡිමකං මය්හං, චරිමො වත්තතෙ භවො;

ඉධාපි එදිසො මය්හං, මරණකාලෙ භවිස්සති.

‘‘පවිවෙකමනුයුත්තො, සමාධිභාවනාරතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘ධරණිම්පි සුගම්භීරං, බහලං දුප්පධංසියං;

වාමඞ්ගුට්ඨෙන ඛොභෙය්යං, ඉද්ධියා පාරමිං ගතො.

‘‘අස්මිමානං ¶ න පස්සාමි, මානො මය්හං න විජ්ජති;

සාමණෙරෙ උපාදාය, ගරුචිත්තං කරොමහං.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, යං කම්මමභිනීහරිං;

තාහං භූමිමනුප්පත්තො, පත්තොම්හි ආසවක්ඛයං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථ නං සත්ථා අපරභාගෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො තෙන තෙන ගුණෙන අත්තනො සාවකෙ එතදග්ගෙ ඨපෙන්තො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඉද්ධිමන්තානං යදිදං මහාමොග්ගල්ලානො’’ති (අ. නි. 1.188, 190) ඉද්ධිමන්තතාය එතදග්ගෙ ඨපෙසි. තෙන එවං සත්ථාරා එතදග්ගෙ ඨපිතෙන සාවකපාරමියා මත්ථකං පත්තෙන මහාථෙරෙන තං තං නිමිත්තං ආගම්ම තත්ථ තත්ථ භාසිතා ගාථා, තා සඞ්ගීතිකාලෙ ධම්මසඞ්ගාහකෙහි –

1149.

‘‘ආරඤ්ඤිකා ¶ පිණ්ඩපාතිකා, උඤ්ඡාපත්තාගතෙ රතා;

දාලෙමු මච්චුනො සෙනං, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතා.

1150.

‘‘ආරඤ්ඤිකා ¶ පිණ්ඩපාතිකා, උඤ්ඡාපත්තාගතෙ රතා;

ධුනාම මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරො.

1151.

‘‘රුක්ඛමූලිකා සාතතිකා, උඤ්ඡාපත්තාගතෙ රතා;

දාලෙමු මච්චුනො සෙනං, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතා.

1152.

‘‘රුක්ඛමූලිකා සාතතිකා, උඤ්ඡාපත්තාගතෙ රතා;

ධුනාම මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරො.

1153.

‘‘අට්ඨිකඞ්කලකුටිකෙ, මංසන්හාරුපසිබ්බිතෙ;

ධිරත්ථු පුරෙ දුග්ගන්ධෙ, පරගත්තෙ මමායසෙ.

1154..

‘‘තව සරීරං නවසොතං, දුග්ගන්ධකරං පරිබන්ධං;

භික්ඛු පරිවජ්ජයතෙ තං, මීළ්හඤ්ච යථා සුචිකාමො.

1156.

‘‘එවඤ්චෙ ¶ තං ජනො ජඤ්ඤා, යථා ජානාමි තං අහං;

ආරකා පරිවජ්ජෙය්ය, ගූථට්ඨානංව පාවුසෙ.

1157.

‘‘එවමෙතං මහාවීර, යථා සමණ භාසසි;

එත්ථ චෙකෙ විසීදන්ති, පඞ්කම්හිව ජරග්ගවො.

1158.

‘‘ආකාසම්හි හලිද්දියා, යො මඤ්ඤෙථ රජෙතවෙ;

අඤ්ඤෙන වාපි රඞ්ගෙන, විඝාතුදයමෙව තං.

1159.

‘‘තදාකාසසමං චිත්තං, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතං;

මා පාපචිත්තෙ ආසාදි, අග්ගිඛන්ධංව පක්ඛිමා.

1160.

‘‘පස්ස චිත්තකතං බිම්බං, අරුකායං සමුස්සිතං;

ආතුරං බහුසඞ්කප්පං, යස්ස නත්ථි ධුවං ඨිති.

1161.

‘‘පස්ස චිත්තකතං රූපං, මණිනා කුණ්ඩලෙන ච;

අට්ඨිං තචෙන ඔනද්ධං, සහ වත්ථෙහි සොභති.

1162.

‘‘අලත්තකකතා ¶ පාදා, මුඛං චුණ්ණකමක්ඛිතං;

අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.

1163.

‘‘අට්ඨාපදකතා කෙසා, නෙත්තා අඤ්ජනමක්ඛිතා;

අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.

1164.

‘‘අඤ්ජනීව නවා චිත්තා, පූතිකායො අලඞ්කතො;

අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.

1165.

‘‘ඔදහි මිගවො පාසං, නාසදා වාගුරං මිගො;

භුත්වා නිවාපං ගච්ඡාම, කද්දන්තෙ මිගබන්ධකෙ.

1166.

‘‘ඡින්නො පාසො මිගවස්ස, නාසදා වාගුරං මිගො;

භුත්වා නිවාපං ගච්ඡාම, සොචන්තෙ මිගලුද්දකෙ.

1167.

‘‘තදාසි යං භිංසනකං, තදාසි ලොමහංසනං;

අනෙකාකාරසම්පන්නෙ, සාරිපුත්තම්හි නිබ්බුතෙ.

1168.

‘‘අනිච්චා ¶ වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො;

උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තෙසං වූපසමො සුඛො.

1169.

‘‘සුඛුමං තෙ පටිවිජ්ඣන්ති, වාලග්ගං උසුනා යථා;

යෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ පස්සන්ති, පරතො නො ච අත්තතො.

1170.

‘‘යෙ ච පස්සන්ති සඞ්ඛාරෙ, පරතො නො ච අත්තතො;

පච්චබ්යාධිංසු නිපුණං, වාලග්ගං උසුනා යථා.

1171.

‘‘සත්තියා විය ඔමට්ඨො, ඩය්හමානොව මත්ථකෙ;

කාමරාගප්පහානාය, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ.

1172.

‘‘සත්තියා විය ඔමට්ඨො, ඩය්හමානොව මත්ථකෙ;

භවරාගප්පහානාය, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ.

1173.

‘‘චොදිතො ¶ භාවිතත්තෙන, සරීරන්තිමධාරිනා;

මිගාරමාතුපාසාදං, පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පයිං.

1174.

‘‘නයිදං සිථිලමාරබ්භ, නයිදං අප්පෙන ථාමසා;

නිබ්බානමධිගන්තබ්බං, සබ්බගන්ථපමොචනං.

1175.

‘‘අයඤ්ච දහරො භික්ඛු, අයමුත්තමපොරිසො;

ධාරෙති අන්තිමං දෙහං, ජෙත්වා මාරං සවාහනං.

1176.

‘‘විවරමනුපභන්ති විජ්ජුතා, වෙභාරස්ස ච පණ්ඩවස්ස ච;

නගවිවරගතො ඣායති, පුත්තො අප්පටිමස්ස තාදිනො.

1177.

‘‘උපසන්තො ¶ උපරතො, පන්තසෙනාසනො මුනි;

දායාදො බුද්ධසෙට්ඨස්ස, බ්රහ්මුනා අභිවන්දිතො.

1178.

‘‘උපසන්තං උපරතං, පන්තසෙනාසනං මුනිං;

දායාදං බුද්ධසෙට්ඨස්ස, වන්ද බ්රාහ්මණ කස්සපං.

1179.

‘‘යො ච ජාතිසතං ගච්ඡෙ, සබ්බා බ්රාහ්මණජාතියො;

සොත්තියො වෙදසම්පන්නො, මනුස්සෙසු පුනප්පුනං.

1180.

‘‘අජ්ඣායකොපි චෙ අස්ස, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

එතස්ස වන්දනායෙතං, කලං නාග්ඝති සොළසිං.

1181.

‘‘යො ¶ සො අට්ඨ විමොක්ඛානි, පුරෙභත්තං අඵස්සයි;

අනුලොමං පටිලොමං, තතො පිණ්ඩාය ගච්ඡති.

1182.

‘‘තාදිසං භික්ඛුං මාසාදි, මාත්තානං ඛණි බ්රාහ්මණ;

අභිප්පසාදෙහි මනං, අරහන්තම්හි තාදිනෙ;

ඛිප්පං පඤ්ජලිකො වන්ද, මා තෙ විජටි මත්ථකං.

1183.

‘‘නෙසො පස්සති සද්ධම්මං, සංසාරෙන පුරක්ඛතො;

අධොගමං ජිම්හපථං, කුම්මග්ගමනුධාවති.

1184.

‘‘කිමීව මීළ්හසල්ලිත්තො, සඞ්ඛාරෙ අධිමුච්ඡිතො;

පගාළ්හො ලාභසක්කාරෙ, තුච්ඡො ගච්ඡති පොට්ඨිලො.

1185.

‘‘ඉමඤ්ච පස්ස ආයන්තං, සාරිපුත්තං සුදස්සනං;

විමුත්තං උභතොභාගෙ, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතං.

1186.

‘‘විසල්ලං ඛීණසංයොගං, තෙවිජ්ජං මච්චුහායිනං;

දක්ඛිණෙය්යං මනුස්සානං, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තරං.

1187. ‘‘එතෙ ¶ සම්බහුලා දෙවා, ඉද්ධිමන්තො යසස්සිනො.

දස දෙවසහස්සානි, සබ්බෙ බ්රහ්මපුරොහිතා;

මොග්ගල්ලානං නමස්සන්තා, තිට්ඨන්ති පඤ්ජලීකතා.

1188.

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

යස්ස තෙ ආසවා ඛීණා, දක්ඛිණෙය්යොසි මාරිස.

1189.

‘‘පූජිතො නරදෙවෙන, උප්පන්නො මරණාභිභූ;

පුණ්ඩරීකංව තොයෙන, සඞ්ඛාරෙනුපලිම්පති.

1190.

‘‘යස්ස මුහුත්තෙන සහස්සධා ලොකො, සංවිදිතො සබ්රහ්මකප්පො වසි;

ඉද්ධිගුණෙ චුතුපපාතෙ කාලෙ, පස්සති දෙවතා ස භික්ඛු.

1191.

‘‘සාරිපුත්තොව ¶ ¶ පඤ්ඤාය, සීලෙන උපසමෙන ච;

යොපි පාරඞ්ගතො භික්ඛු, එතාවපරමො සියා.

1192.

‘‘කොටිසතසහස්සස්ස, අත්තභාවං ඛණෙන නිම්මිනෙ;

අහං විකුබ්බනාසු කුසලො, වසීභූතොම්හි ඉද්ධියා.

1193.

‘‘සමාධිවිජ්ජාවසිපාරමීගතො, මොග්ගල්ලානගොත්තො අසිතස්ස සාසනෙ;

ධීරො සමුච්ඡින්දි සමාහිතින්ද්රියො, නාගො යථා පූතිලතංව බන්ධනං.

1194.

‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;

ඔහිතො ගරුකො භාරො, භවනෙත්ති සමූහතා.

1195.

‘‘යස්ස චත්ථාය පබ්බජිතො, අගාරස්මානගාරියං;

සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො.

1196.

‘‘කීදිසො නිරයො ආසි, යත්ථ දුස්සී අපච්චථ;

විධුරං සාවකමාසජ්ජ, කකුසන්ධඤ්ච බ්රාහ්මණං.

1197.

‘‘සතං ආසි අයොසඞ්කූ, සබ්බෙ පච්චත්තවෙදනා;

ඊදිසො නිරයො ආසි, යත්ථ දුස්සී අපච්චථ;

විධුරං සාවකමාසජ්ජ, කකුසන්ධඤ්ච බ්රාහ්මණං.

1198.

‘‘යො එතමභිජානාති, භික්ඛු බුද්ධස්ස සාවකො;

තාදිසං භික්ඛුමාසජ්ජ, කණ්හ දුක්ඛං නිගච්ඡසි.

1199.

‘‘මජ්ඣෙසරස්මිං තිට්ඨන්ති, විමානා කප්පඨායිනො;

වෙළුරියවණ්ණා රුචිරා, අච්චිමන්තො පභස්සරා;

අච්ඡරා තත්ථ නච්චන්ති, පුථු නානත්තවණ්ණියො.

1200.

‘‘යො එතමභිජානාති…පෙ… කණ්හ දුක්ඛං නිගච්ඡසි.

1201.

‘‘යො වෙ බුද්ධෙන චොදිතො, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පෙක්ඛතො;

මිගාරමාතුපාසාදං, පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පයි.

1202.

‘‘යො ¶ ¶ එතමභිජානාති…පෙ… කණ්හ දුක්ඛං නිගච්ඡසි.

1203.

‘‘යො වෙජයන්තපාසාදං, පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පයි;

ඉද්ධිබලෙනුපත්ථද්ධො, සංවෙජෙසි ච දෙවතා.

1204.

‘‘යො එතමභිජානාති…පෙ… කණ්හ දුක්ඛං නිගච්ඡසි.

1205.

‘‘යො වෙජයන්තපාසාදෙ, සක්කං සො පරිපුච්ඡති;

අපි ආවුසො ජානාසි, තණ්හක්ඛයවිමුත්තියො;

තස්ස සක්කො වියාකාසි, පඤ්හං පුට්ඨො යථාතථං.

1206.

‘‘යො ¶ එතමභිජානාති…පෙ… කණ්හ දුක්ඛං නිගච්ඡසි.

1207.

‘‘යො බ්රහ්මානං පරිපුච්ඡති, සුධම්මායං ඨිතො සභං;

අජ්ජාපි ත්යාවුසො සා දිට්ඨි, යා තෙ දිට්ඨි පුරෙ අහු;

පස්සසි වීතිවත්තන්තං, බ්රහ්මලොකෙ පභස්සරං.

1208.

‘‘තස්ස බ්රහ්මා වියාකාසි, පඤ්හං පුට්ඨො යථාතථං;

න මෙ මාරිස සා දිට්ඨි, යා මෙ දිට්ඨි පුරෙ අහු.

1209.

‘‘පස්සාමි වීතිවත්තන්තං, බ්රහ්මලොකෙ පභස්සරං;

සොහං අජ්ජ කථං වජ්ජං, අහං නිච්චොම්හි සස්සතො.

1210.

‘‘යො එතමභිජානාති…පෙ… කණ්හ දුක්ඛං නිගච්ඡසි.

1211.

‘‘යො මහානෙරුනො කූටං, විමොක්ඛෙන අඵස්සයි;

වනං පුබ්බවිදෙහානං, යෙ ච භූමිසයා නරා.

1212.

‘‘යො එතමභිජානාති, භික්ඛු බුද්ධස්ස සාවකො;

තාදිසං භික්ඛුමාසජ්ජ, කණ්හ දුක්ඛං නිගච්ඡසි.

1213.

‘‘න වෙ අග්ගි චෙතයති, අහං බාලං ඩහාමිති;

බාලොව ජලිතං අග්ගිං, ආසජ්ජ නං පඩය්හති.

1214.

‘‘එවමෙව ¶ තුවං මාර, ආසජ්ජ නං තථාගතං;

සයං ඩහිස්සසි අත්තානං, බාලො අග්ගිංව සම්ඵුසං.

1215.

‘‘අපුඤ්ඤං පසවී මාරො, ආසජ්ජ නං තථාගතං;

කින්නු මඤ්ඤසි පාපිම, න මෙ පාපං විපච්චති.

1216.

‘‘කරතො තෙ චීයතෙ පාපං, චිරරත්තාය අන්තක;

මාර නිබ්බින්ද බුද්ධම්හා, ආසං මාකාසි භික්ඛුසු.

1217.

‘‘ඉති මාරං අතජ්ජෙසි, භික්ඛු භෙසකළාවනෙ;

තතො සො දුම්මනො යක්ඛො, තත්ථෙවන්තරධායථා’’ති. –

ඉත්ථං සුදං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො ථෙරො ගාථායො අභාසිත්ථාති.

ඉමිනා අනුක්කමෙන එකච්චං සඞ්ගහං ආරොපෙත්වා ඨපිතා.

තත්ථ ‘‘ආරඤ්ඤිකා’’තිආදිකා චතස්සො ගාථා භික්ඛූනං ඔවාදදානවසෙන භාසිතා. ආරඤ්ඤිකාති ගාමන්තසෙනාසනං පටික්ඛිපිත්වා ආරඤ්ඤකධුතඞ්ගසමාදානෙන ආරඤ්ඤිකා. සඞ්ඝභත්තං පටික්ඛිපිත්වා පිණ්ඩපාතිකඞ්ගසමාදානෙන ¶ පිණ්ඩපාතිකා, ඝරෙ ඝරෙ ලද්ධපිණ්ඩපාතෙන යාපනකා. උඤ්ඡාපත්තාගතෙ ¶ රතාති උඤ්ඡාචරියාය පත්තෙ ආගතෙ පත්තපරියාපන්නෙ රතා, තෙනෙව අභිරතා සන්තුට්ඨා. දාලෙමු මච්චුනො සෙනන්ති අත්තානං අනත්ථජනනෙ සහායභාවූපගමනතො මච්චුරාජස්ස සෙනාභූතං කිලෙසවාහිනිං සමුච්ඡින්දෙම. අජ්ඣත්තං සුසමාහිතාති ගොචරජ්ඣත්තෙසු සුට්ඨු සමාහිතා හුත්වා, එතෙනස්ස පදාලනුපායමාහ.

ධුනාමාති නිද්ධුනාම විද්ධංසෙම.

සාතතිකාති සාතච්චකාරිනො භාවනාය සතතපවත්තවීරියා.

‘‘අට්ඨිකඞ්කලකුටිකෙ’’තිආදිකා චතස්සො ගාථා අත්තානං පලොභෙතුං උපගතාය ගණිකාය ඔවාදවසෙන අභාසි. තත්ථ අට්ඨිකඞ්කලකුටිකෙති අට්ඨිසඞ්ඛලිකාමයකුටිකෙ. න්හාරුපසිබ්බිතෙති නවහි න්හාරුසතෙහි සමන්තතො සිබ්බිතෙ. අරඤ්ඤෙ කුටියො දාරුදණ්ඩෙ උස්සාපෙත්වා ¶ වල්ලිආදීහි බන්ධිත්වා කරියන්ති, ත්වං පන පරමජෙගුච්ඡෙන අට්ඨිකඞ්කලෙන පරමජෙගුච්ඡෙහෙව න්හාරූහි බන්ධිත්වා කතා, අතිවිය ජෙගුච්ඡා පටික්කූලා චාති දස්සෙති. ධිරත්ථු පූරෙ දුග්ගන්ධෙති කෙසලොමාදිනො නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පූරෙ පරිපුණ්ණෙ, තතො එව දුග්ගන්ධෙ ධිරත්ථු තව ධීකාරො හොතු. පරගත්තෙ මමායසෙති ඉදඤ්ච තෙ දුග්ගන්ධස්ස උපරි ඵොටසමුට්ඨානං පරිස්සයං එවං අසුචිදුග්ගන්ධං ජෙගුච්ඡං පටික්කූලසමාදානං තාදිසෙ එව අඤ්ඤස්මිං පදෙසෙ සොණසිඞ්ගාලකිමිකුලාදීනං ගත්තභූතෙ කළෙවරෙ මමත්තං කරොසි.

ගූථභස්තෙති ගූථභරිතභස්තසදිසෙ. තචොනද්ධෙති තචෙන ඔනද්ධෙ ඡවිමත්තපටිච්ඡාදිතකිබ්බිසෙ. උරගණ්ඩිපිසාචිනීති උරෙ ඨිතගණ්ඩද්වයවතී භයානකභාවතො අනත්ථාවහතො ච පිසාචසදිසී. යානි සන්දන්ති සබ්බදාති යානි නව සොතානි, නව වණමුඛානි සබ්බදා රත්තින්දිවං සන්දන්ති, සවන්ති, අසුචිං පග්ඝරන්ති.

පරිබන්ධන්ති සම්මාපටිපත්තිපරිබන්ධභූතං. භික්ඛූති සංසාරෙ භයං ඉක්ඛන්තො භින්නකිලෙසො වා දූරතො පරිවජ්ජයතෙති මමත්තං න කරොති. මීළ්හඤ්ච යථා සුචිකාමොති ච-ඉති නිපාතමත්තං. යථා සුචිජාතිකො සුචිමෙව ඉච්ඡන්තො සසීසං න්හාතො මීළ්හං දිස්වා දූරතොව පරිවජ්ජෙසි, එවමෙවං භික්ඛූති අත්ථො.

එවඤ්චෙ තං ජනො ජඤ්ඤා, යථා ජානාමි තං අහන්ති එවං සරීරසඤ්ඤිතං අසුචිපුඤ්ජං යථා අහං යථාභූතං ජානාමි, එවමෙව මහාජනො ජානෙය්ය, තං ආරකා දූරතොව පරිවජ්ජෙය්ය. ගූථට්ඨානංව ¶ පාවුසෙති පාවුසකාලෙ කිලින්නාසුචිං නිරන්තරං ගූථට්ඨානං විය සුචිජාතිකො. යස්මා පන තං යථාභූතං න ජානාති, තස්මා තත්ථ නිමුග්ගො සීසං න උක්ඛිපතීති අධිප්පායො.

එවං ¶ ථෙරෙන සරීරෙ දොසෙ විභාවිතෙ සා ගණිකා ලජ්ජාවනතමුඛා ථෙරෙ ගාරවං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ‘‘එවමෙතං මහාවීරා’’ති ගාථං වත්වා ථෙරං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. තත්ථ එත්ථ චෙකෙති එවං පාකටපටික්කූලසභාවෙපි එතස්මිං කායෙ එකච්චෙ සත්තා ආසත්තිබලවතාය විසීදන්ති විසාදං ¶ ආපජ්ජන්ති. පඞ්කම්හිව ජරග්ගවො මහාකද්දමකුච්ඡියං සම්පතිතදුබ්බලබලිබද්දො විය බ්යසනමෙව පාපුණන්තීති අත්ථො.

පුන තං ථෙරො මාදිසෙ එවරූපා පටිපත්ති නිරත්ථකා විඝාතාවහා එවාති දස්සෙන්තො ‘‘ආකාසම්හී’’තිආදිනා ගාථාද්වයමාහ. තස්සත්ථො – යො පුග්ගලො හලිද්දියා අඤ්ඤෙන වා රඞ්ගජාතෙන ආකාසං රඤ්ජිතුං මඤ්ඤෙය්ය, තස්ස තං කම්මං විඝාතුදයං චිත්තවිඝාතාවහමෙව සියා, යථා තං අවිසයෙ යොගො.

තදාකාසසමං චිත්තන්ති තයිදං මම චිත්තං ආකාසසමං කත්ථචි අලග්ගභාවෙන අජ්ඣත්තං සුට්ඨු සමාහිතං, තස්මා මා පාපචිත්තෙ ආසාදීති කාමෙසු නිමුග්ගතාය ලාමකචිත්තෙ නිහීනචිත්තෙ මාදිසෙ මා ආසාදෙහි. අග්ගිඛන්ධංව පක්ඛිමාති පක්ඛිමා සලභො අග්ගික්ඛන්ධං ආසාදෙන්තො අනත්ථමෙව පාපුණාති, එවං සම්පදමිදං තුය්හන්ති දස්සෙති.

පස්ස චිත්තකතන්තිආදිකා සත්ත ගාථා තමෙව ගණිකං දිස්වා විපල්ලත්තචිත්තානං භික්ඛූනං ඔවාදදානවසෙන වුත්තා. තං සුත්වා සා ගණිකා මඞ්කුභූතා ආගතමග්ගෙනෙව පලාතා.

තදාසීතිආදිකා චතස්සො ගාථා ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පරිනිබ්බානං ආරබ්භ වුත්තා. තත්ථ අනෙකාකාරසම්පන්නෙති අනෙකෙහි සීලසංවරාදිප්පකාරෙහි පරිපුණ්ණෙ.

සුඛුමං තෙ පටිවිජ්ඣන්තීති තෙ යොගිනො අතිසුඛුමං පටිවිජ්ඣන්ති නාම. යථා කිං? වාලග්ගං උසුනා යථා යථා සතධාභින්නස්ස වාලස්ස එකං අංසු අග්ගං රත්තන්ධකාරතිමිසාය විජ්ජුල්ලතොභාසෙන විජ්ඣන්තා වියාති අත්ථො. කෙ පන තෙති ආහ ‘‘යෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ පස්සන්ති, පරතො නො ච අත්තතො’’ති. තත්ථ පරතොති අනත්තතො. තස්ස අත්තග්ගාහපටික්ඛෙපදස්සනඤ්හෙතං. තෙනාහ ‘‘නො ච අත්තතො’’ති. එතෙන අනත්තතො අභිවුට්ඨිතස්ස අරියමග්ගස්ස වසෙන දුක්ඛසච්චෙ ¶ පරිඤ්ඤාභිසමයං ආහ, තදවිනාභාවතො පන ඉතරෙසම්පි අභිසමයානං සුප්පටිවිජ්ඣතා වුත්තා එව හොතීති දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ‘‘අනත්ථකාරකතො පරෙ නාම පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධාති ‘පරතො පස්සන්තී’ති ඉමිනා විසෙසතො සබ්බොපි සම්මදෙව වුත්තො’’ති වදන්ති. පච්චබ්යාධිංසූති පටිවිජ්ඣිංසු.

සත්තියා ¶ විය ඔමට්ඨොති පඨමගාථා තිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ වුත්තා, දුතියා වඩ්ඪමානත්ථෙරං. තා හෙට්ඨා වුත්තත්ථාව.

චොදිතො ¶ භාවිතත්තෙනාති ගාථා පාසාදකම්පනසුත්තන්තං ආරබ්භ වුත්තා. තත්ථ භාවිතත්තෙන සරීරන්තිමධාරිනාති භගවන්තං සන්ධාය වදති.

නයිදං සිථිලමාරබ්භාතිආදිකා ද්වෙ ගාථා හීනවීරියං වෙදනාමකං දහරභික්ඛුං ආරබ්භ වුත්තා. තත්ථ සිථිලමාරබ්භාති සිථිලං කත්වා වීරියං අකත්වා. අප්පෙන ථාමසාති අප්පකෙන වීරියබලෙන නයිදං නිබ්බානං අධිගන්තබ්බං, මහන්තෙනෙව පන චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියෙන පත්තබ්බන්ති අත්ථො.

විවරමනුපභන්තීතිආදිකා ද්වෙ ගාථා අත්තනො විවෙකභාවං ආරබ්භ වුත්තා. තත්ථ බ්රහ්මුනා අභිවන්දිතොති මහාබ්රහ්මුනා සදෙවකෙන ලොකෙන ච අභිමුඛෙන හුත්වා ථොමිතො නමස්සිතො ච.

උපසන්තං උපරතන්තිආදිකා පඤ්ච ගාථා රාජගහං පිණ්ඩාය පවිසන්තං මහාකස්සපත්ථෙරං දිස්වා ‘‘කාළකණ්ණී මයා දිට්ඨා’’ති ඔලොකෙත්වා ඨිතං සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යං මිච්ඡාදිට්ඨිබ්රාහ්මණං දිස්වා තස්ස අනුකම්පාය ‘‘අයං බ්රාහ්මණො මා නස්සී’’ති අරියූපවාදපටිඝාතත්ථං ‘‘ථෙරං වන්දාහී’’ති තං උය්යොජෙන්තෙන වුත්තා. තත්ථ ජාතිසතං ගච්ඡෙති ජාතීනං සතං උපගච්ඡෙය්ය. සොත්තියොති සොත්තියජාතිකො. වෙදසම්පන්නොති ඤාණසම්පන්නො. එතස්සාති ථෙරස්ස. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යො පුග්ගලො උදිතොදිතා අසම්භින්නා සතබ්රාහ්මණජාතියො අනුපටිපාටියා උප්පජ්ජනවසෙන උපගච්ඡෙය්ය, තත්ථ ච බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසු නිප්ඵත්තිං ගතො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ සියා බ්රාහ්මණවත්තඤ්ච පූරෙන්තො, තස්සෙතං විජ්ජාදිඅනුට්ඨානං එතස්ස මහාකස්සපත්ථෙරස්ස වන්දනාය වන්දනාමයපුඤ්ඤස්ස සොළසිං කලං නාග්ඝති, වන්දනාමයපුඤ්ඤමෙව තතො මහන්තතරන්ති.

අට්ඨ ¶ විමොක්ඛානීති රූපජ්ඣානාදිකෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ. භාවනාවසෙන හි ලද්ධානි රූපජ්ඣානානි පච්චනීකධම්මෙහි සුට්ඨු විමුත්තතං අභිරතිවසෙන ආරම්මණෙ නිරාසඞ්ගඤ්ච පවත්තිං උපාදාය ‘‘විමොක්ඛානී’’ති වුච්චන්ති. නිරොධසමාපත්ති පන පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා එව. ඉධ පන ඣානමෙව වෙදිතබ්බං. අනුලොමං ¶ පටිලොමන්ති පඨමජ්ඣානතො පට්ඨාය යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා අනුලොමං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනතො පට්ඨාය යාව පඨමජ්ඣානා පටිලොමං. පුරෙභත්තන්ති භත්තකිච්චතො පුරෙයෙව. අඵස්සයීති අනෙකාකාරවොකාරා සමාපත්තියො සමාපජ්ජි. තතො පිණ්ඩාය ගච්ඡතීති තතො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය, තතො වා සමාපත්තිසමාපජ්ජිතතො පච්ඡා ඉදානි පිණ්ඩාය ගච්ඡතීති තදහු පවත්තං ථෙරස්ස පටිපත්තිං සන්ධාය වදති. ථෙරො පන දිවසෙ දිවසෙ තථෙව පටිපජ්ජති.

තාදිසං ¶ භික්ඛුං මාසාදීති යාදිසස්ස ගුණා එකදෙසෙන වුත්තා, තාදිසං තථාරූපං බුද්ධානුබුද්ධං මහාඛීණාසවං භික්ඛුං මා ආසාදෙහි. මාත්තානං ඛණි බ්රාහ්මණාති ආසාදනෙන ච, බ්රාහ්මණ, මා අත්තානං ඛණි, අරියූපවාදෙන අත්තනො කුසලධම්මං වා උම්මුලෙහි. අභිප්පසාදෙහි මනන්ති ‘‘සාධුරූපො වත අයං සමණො’’ති අත්තනො චිත්තං පසාදෙහි. මා තෙ විජටි මත්ථකන්ති තව මත්ථකං තස්මිං කතෙන අපරාධෙන සත්තධා මා ඵලි. තස්මා තස්ස පටිකාරත්ථං ඛිප්පමෙව පඤ්ජලිකො වන්දාති. බ්රාහ්මණො තං සුත්වා භීතො සංවිග්ගො ලොමහට්ඨජාතො තාවදෙව ථෙරං ඛමාපෙසි.

නෙසො පස්සතීතිආදිකා ද්වෙ ගාථා පොට්ඨිලං නාම භික්ඛුං සම්මා අපටිපජ්ජන්තං මිච්ඡාජීවකතං දිස්වා චොදනාවසෙන වුත්තා. තත්ථ නෙසො පස්සති සද්ධම්මන්ති එසො පොට්ඨිලො භික්ඛු සතං බුද්ධාදීනං ධම්මං මග්ගඵලනිබ්බානං න පස්සති. කස්මා? සංසාරෙන පුරක්ඛතො සංසාරබන්ධනඅවිජ්ජාදිනා පුරක්ඛතො අපායෙසු නිබ්බත්තනතො අධොගමං හෙට්ඨාගාමිං මායාසාඨෙය්යානුගතත්තා ජිම්හපථං මිච්ඡාමග්ගභාවතො කුම්මග්ගභූතං මිච්ඡාජීවං අනුධාවති අනුපරිවත්තති.

කිමීව මීළ්හසල්ලිත්තොති ගූථකිමී විය මීළ්හෙන සමන්තතො ලිත්තො කිලෙසාසුචිවිමිස්සිතෙ සඞ්ඛාරෙ අධිමුච්ඡිතො අජ්ඣාපන්නො. පගාළ්හො ලාභසක්කාරෙති ලාභෙ ච සක්කාරෙ ච තණ්හාවසෙන පකාරතො ගාළ්හො ඔගාළ්හො. තුච්ඡො ගච්ඡති පොට්ඨිලොති අධිසීලසික්ඛාභාවතො තුච්ඡො අසාරො හුත්වා පොට්ඨිලො භික්ඛු ගච්ඡති පවත්තති.

ඉමඤ්ච ¶ ¶ පස්සාතිආදිකා ද්වෙ ගාථා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං පසංසන්තෙන වුත්තා. තත්ථ ඉමඤ්ච පස්සාති ආයස්මන්තං සාරිපුත්තත්ථෙරං දිස්වා පසන්නමානසො අත්තනො චිත්තං ආලපති. සුදස්සනන්ති අසෙක්ඛානං සීලක්ඛන්ධානඤ්චෙව පාරිපූරියා සාවකපාරමීඤාණස්ස ච පාරිපූරියා සුන්දරදස්සනං. විමුත්තං උභතොභාගෙති උභතොභාගතො විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තං උභතොභාගෙති අරූපසමාපත්තියා රූපකායතො, මග්ගෙන නාමකායතො, යථාරහං තෙහියෙව වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදභාගෙහි විමුත්තන්ති අත්ථො. සබ්බසො රාගසල්ලාදීනං අභාවෙන විසල්ලං කාමාදියොගානං සම්මදෙව ඛීණත්තා ඛීණසංයොගං සුපරිසුද්ධස්ස විජ්ජාත්තයස්ස අධිගතත්තා තෙවිජ්ජං මච්චුරාජස්ස භඤ්ජිතත්තා මච්චුහායිනං පස්සාති යොජනා.

එතෙ සම්බහුලාතිආදිකා ගාථා ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං පසංසන්තෙන වුත්තා. තත්ථ පූජිතො නරදෙවෙනාති නරෙහි ච දෙවෙහි ච පරමාය පූජාය ¶ පූජිතො. උප්පන්නො මරණාභිභූති ලොකෙ උප්පන්නො හුත්වා මරණං අභිභවිත්වා ඨිතො. අථ වා පූජිතො නරදෙවෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන කාරණභූතෙන අරියාය ජාතියා උප්පන්නො. සම්මාසම්බුද්ධො හි පඨමං කම්මුනා නරො මනුස්සො හුත්වා පච්ඡාපි අරියාය ජාතියා උත්තමො දෙවො දෙවාතිදෙවො අහොසි, තස්මා ‘‘නරදෙවො’’ති වුච්චති. පූජිතො නරදෙවෙන භගවතා පසංසාවසෙන උප්පන්නො මරණාභිභූතෙ ලොකෙ උප්පන්නො හුත්වා මරණාභිභූ මච්චුහායී. පුණ්ඩරීකංව තොයෙන උදකෙන පුණ්ඩරීකං විය සඞ්ඛාරගතෙ තණ්හාදිට්ඨිලෙපෙන න උපලිම්පති, කත්ථචිපි අනිස්සිතොති අත්ථො.

යස්සාති යෙන. මුහුත්තෙති ඛණමත්තෙ කාලෙ. සහස්සධාති සහස්සපකාරො. ලොකොති ඔකාසලොකො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යෙන මහිද්ධිකෙන ආයස්මතා මහාමොග්ගල්ලානෙන සහස්සිලොකධාතු ඛණෙනෙව සම්මදෙව විදිතො, පච්චක්ඛතො ඤාතො සබ්රහ්මකප්පො මහාබ්රහ්මසදිසො ආවජ්ජනාදිවසීභාවප්පත්තියා ඉද්ධිසම්පදාය චුතූපපාතෙ ච වසී. කාලෙ පස්සතීති තදනුරූපෙ කාලෙ දිබ්බෙන චක්ඛුනා දෙවතා පස්සතීති.

සාරිපුත්තොවාතිආදිකා ගාථා ආයස්මතා මහාමොග්ගල්ලානෙන අත්තනො ගුණෙ පකාසෙන්තෙන වුත්තා. තත්ථ සාරිපුත්තොවාති ගාථාය ¶ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – පඤ්ඤාය පඤ්ඤාසම්පදාය, සීලෙන සීලසම්පත්තියා, උපසමෙන කිලෙසවූපසමෙන, යො භික්ඛු පාරඞ්ගතො පාරං පරියන්තං උක්කංසං ගතො සො සාරිපුත්තො සාවකෙහි පඤ්ඤාදීහි ගුණෙහි පරමුක්කංසගතො. පඤ්ඤාය සීලෙන හි පරමුක්කංසගතො. එතාවපරමො සියා එතපරමො එව, නත්ථි තතො උත්තරීති. ඉමං පන ථෙරො යථා සාරිපුත්තො පඤ්ඤාය උත්තමො, තථා අහං සමාධිනා උත්තමොති දීපෙතුං අවොච. තෙනෙවාහ ‘‘කොටිසතසහස්සස්සා’’තිආදි.

තත්ථ ¶ ඛණෙන නිම්මිනෙති ඛණෙනෙව කොටිසතසහස්සඅත්තභාවං නිම්මිනෙය්ය නිම්මිතුං සමත්ථො. තස්ස නිම්මිනනෙ න මය්හං භාරො අත්ථි. විකුබ්බනාසු කුසලො, වසීභූතොම්හි ඉද්ධියාති න කෙවලං මනොමයවිකුබ්බනාසු එව, සබ්බායපි ඉද්ධියා වසීභාවප්පත්තො අම්හි.

සමාධිවිජ්ජාවසිපාරමීගතොති සවිතක්කසවිචාරාදිසමාධීසු චෙව පුබ්බෙනිවාසඤාණාදිවිජ්ජාසු ච වසීභාවෙන පාරමිං කොටිං පත්තො අසි. තස්ස තණ්හානිස්සයාදිරහිතස්ස සත්ථු සාසනෙ යථාවුත්තෙහි ගුණෙහි උක්කංසගතො. ධිතිසම්පන්නතාය ධීරො, මොග්ගල්ලානගොත්තො මොග්ගල්ලානො, සුට්ඨු ඨපිතඉන්ද්රියතාය සමාහිතින්ද්රියො, යථා හත්ථිනාගො පූතිලතාබන්ධනං සුඛෙනෙව ඡින්දති, එවං සකලං කිලෙසබන්ධනං සමුච්ඡින්දි එවාති.

කීදිසො ¶ නිරයො ආසීතිආදයො ගාථා කොට්ඨං අනුපවිසිත්වා නික්ඛමිත්වා ඨිතමාරං තජ්ජෙන්තෙන ථෙරෙන වුත්තා. තත්ථ කීදිසොති කිංපකාරො. යත්ථ දුස්සීති යස්මිං නිරයෙ ‘‘දුස්සී’’ති එවංනාමො මාරො. අපච්චථාති නිරයග්ගිනා අපච්චි. විධුරං සාවකන්ති විධුරං නාම කකුසන්ධස්ස භගවතො අග්ගසාවකං. ආසජ්ජාති ඝට්ටයිත්වා බාධිත්වා. කකුසන්ධඤ්ච බ්රාහ්මණන්ති කකුසන්ධඤ්ච සම්මාසම්බුද්ධං ආසජ්ජාති අත්ථො. භගවන්තං උද්දිස්ස කුමාරං ආවිසිත්වා මාරෙන ඛිත්තා සක්ඛරා ථෙරස්ස සීසෙ පති.

සතං ආසි අයොසඞ්කූති තස්මිං කිර නිරයෙ උපපන්නානං තිගාවුතො අත්තභාවො හොති, දුස්සීමාරස්සාපි තාදිසොව අහොසි. අථ නිරයපාලා තාලක්ඛන්ධප්පමාණානං අයොසූලානං ආදිත්තානං සම්පජ්ජලිතානං සජොතිභූතානං සතමෙව ගහෙත්වා ‘‘ඉමස්මිංව තෙ ඨානෙ ඨිතෙන ¶ හදයෙන චින්තෙත්වා පාපං කත’’න්ති සුධාදොණියං සුධං කොට්ටෙන්තා විය හදයමජ්ඣං කොට්ටෙත්වා පණ්ණාස ජනා පාදාභිමුඛා, පණ්ණාස ජනා සීසාභිමුඛා කොට්ටෙන්තා ගච්ඡන්ති, එවං ගච්ඡන්තා ච පඤ්චහි වස්සසතෙහි උභො අන්තෙ පත්වා පුන නිවත්තමානා පඤ්චහි වස්සසතෙහි හදයමජ්ඣං උපගච්ඡන්ති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සතං ආසි අයොසඞ්කූ’’ති. සබ්බෙ පච්චත්තවෙදනාති සයමෙව පාටියෙක්කවෙදනාජනකා. සා කිර වෙදනා මහානිරයවෙදනාතො දුක්ඛතරා හොති, යථා හි සිනෙහපානසත්තාහතො පරිහාරසත්තාහං දුක්ඛතරං, එවං මහානිරයදුක්ඛතො උස්සදෙ වුට්ඨානවෙදනා දුක්ඛතරා. ඊදිසො නිරයො ආසීති ඉමස්මිං ඨානෙ දෙවදූතසුත්තෙන (අ. නි. 3.36; ම. නි. 3.261) නිරයො දීපෙතබ්බො.

යො එතමභිජානාතීති යො මහාභිඤ්ඤො එතං කම්මඵලඤ්ච හත්ථතලෙ ඨපිතආමලකං විය අභිමුඛං ¶ කත්වා පච්චක්ඛතො ජානාති. භික්ඛු බුද්ධස්ස සාවකොති භින්නකිලෙසො භික්ඛු සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවකො. කණ්හ, දුක්ඛං නිගච්ඡසීති එකන්තකාළකෙහි පාපධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා, කණ්හ මාර, දුක්ඛං වින්දිස්සසි.

මජ්ඣෙසරස්මින්ති මහාසමුද්දස්ස මජ්ඣෙ කිර උදකං වත්ථුං කත්වා නිබ්බත්තවිමානානි කප්පට්ඨිතිකානි හොන්ති. තෙනාහ ‘‘විමානා කප්පඨායිනො’’ති. තෙසං වෙළුරියස්ස විය වණ්ණො හොති, පබ්බතමත්ථකෙ ජලිතනළග්ගිඛන්ධො විය ච එතෙසං අච්චියො ජොතන්ති, තෙන තෙ අතිවිය පභස්සරා පභාසම්පන්නා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘වෙළුරියවණ්ණා රුචිරා, අච්චිමන්තො පභස්සරා’’ති. පුථු ¶ නානත්තවණ්ණියොති නීලාදිවසෙන නානත්තවණ්ණා බහූ අච්ඡරා තත්ථ තෙසු විමානෙසු නච්චන්ති.

යො එතමභිජානාතීති යො එතං විමානං වත්ථුං පච්චක්ඛං කත්වා ජානාති. අයඤ්හි අත්ථො විමානපෙතවත්ථූහි දීපෙතබ්බො.

බුද්ධෙන චොදිතොති සම්මාසම්බුද්ධෙන චොදිතො උය්යොජිතො. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පෙක්ඛතොති මහතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පස්සන්තස්ස. මිගාරමාතුපාසාදං පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පයීති (ම. නි. 1.513) පුබ්බාරාමෙ විසාඛාය මහාඋපාසිකාය කාරිතං සහස්සගබ්භපටිමණ්ඩිතං මහාපාසාදං අත්තනො පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පෙසිං. එකස්මිඤ්හි සමයෙ පුබ්බාරාමෙ යථාවුත්තපාසාදෙ භගවති ¶ විහරන්තෙ සම්බහුලා නවකතරා භික්ඛූ උපරිපාසාදෙ නිසින්නා සත්ථාරම්පි අචින්තෙත්වා තිරච්ඡානකථං කථෙතුමාරද්ධා, තං සුත්වා භගවා තෙ සංවෙජෙත්වා අත්තනො ධම්මදෙසනාය භාජනභූතෙ කාතුකාමො ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘පස්සසි ත්වං, මොග්ගල්ලාන, නවෙ භික්ඛූ තිරච්ඡානකථමනුයුත්තෙ’’ති. තං සුත්වා ථෙරො සත්ථු අජ්ඣාසයං ඤත්වා අභිඤ්ඤාපාදකං ආපොකසිණාරම්මණං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘පාසාදස්ස පතිට්ඨිතොකාසං උදකං හොතූ’’ති අධිට්ඨාය පාසාදමත්ථකෙ ථූපිකං පාදඞ්ගුට්ඨෙන පහරි, පාසාදො ඔනමිත්වා එකෙන පස්සෙන අට්ඨාසි. පුනපි පහරි, අපරෙන පස්සෙන අට්ඨාසි. තෙ භික්ඛූ භීතා සංවිග්ගා පාසාදස්ස පතනභයෙන තතො නික්ඛමිත්වා භගවතො සමීපෙ අට්ඨංසු. සත්ථා තෙසං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා ධම්මං දෙසෙති. තං සුත්වා තෙසු කෙචි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, කෙචි සකදාගාමිඵලෙ, කෙචි අනාගාමිඵලෙ, කෙචි අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. ස්වායමත්ථො පාසාදකම්පනසුත්තෙන දීපෙතබ්බො.

වෙජයන්තපාසාදන්ති සො වෙජයන්තපාසාදො තාවතිංසභවනෙ යොජනසහස්සුබ්බෙධො අනෙකසහස්සනිය්යූහකූටාගාරපටිමණ්ඩිතො දෙවාසුරසඞ්ගාමෙ අසුරෙ ජිනිත්වා සක්කෙ දෙවානමින්දෙ නගරමජ්ඣෙ ¶ ඨිතෙ උට්ඨිතො විජයන්තෙන නිබ්බත්තත්තා ‘‘වෙජයන්තො’’ති ලද්ධනාමො පාසාදො, තං සන්ධායාහ ‘‘වෙජයන්තපාසාද’’න්ති. තම්පි හි අයං ථෙරො පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ භගවන්තං පුබ්බාරාමෙ විහරන්තං සක්කො දෙවරාජා උපසඞ්කමිත්වා තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිං පුච්ඡි. තස්ස භගවා විස්සජ්ජෙති. සො තං සුත්වා අත්තමනො පමුදිතො අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා අත්තනො දෙවලොකමෙව ගතො. අථායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො එවං චින්තෙසි – ‘‘අයං සක්කො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එවරූපං ගම්භීරං නිබ්බානපටිසංයුත්තං පඤ්හං පුච්ඡි, භගවතා ච පඤ්හො විස්සජ්ජිතො, කින්නු ඛො ජානිත්වා ගතො, උදාහු අජානිත්වා? යංනූනාහං ¶ දෙවලොකං ගන්ත්වා තමත්ථං ජානෙය්ය’’න්ති. සො තාවදෙව තාවතිංසභවනං ගන්ත්වා සක්කං දෙවානමින්දං තමත්ථං පුච්ඡි. සක්කො දිබ්බසම්පත්තියා පමත්තො හුත්වා වික්ඛෙපං අකාසි. ථෙරො තස්ස සංවෙගජනනත්ථං වෙජයන්තපාසාදං පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘යො ¶ වෙජයන්තපාසාදං, පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පයි;

ඉද්ධිබලෙනුපත්ථද්ධො, සංවෙජෙසි ච දෙවතා’’ති. (ම. නි. 1.513)

අයං පනත්ථො චූළතණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිසුත්තෙන (ම. නි. 1.390 ආදයො) දීපෙතබ්බො. කම්පිතාකාරො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

සක්කං සො පරිපුච්ඡතීති යථාවුත්තමෙව ථෙරස්ස තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිපුච්ඡං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘අපි, ආවුසො, ජානාසි, තණ්හක්ඛයවිමුත්තියො’’ති. තස්ස සක්කො වියාකාසීති ඉදං ථෙරෙන පාසාදකම්පනෙ කතෙ සංවිග්ගහදයෙන පමාදං පහාය යොනිසො මනසි කරිත්වා පඤ්හස්ස බ්යාකතභාවං සන්ධාය වුත්තං. සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙනෙව හි සො තදා කථෙසි. තෙනාහ ‘‘පඤ්හං පුට්ඨො යථාතථ’’න්ති. තත්ථ සක්කං සො පරිපුච්ඡතීති සක්කං දෙවරාජං සො මොග්ගල්ලානත්ථෙරො සත්ථාරා දෙසිතාය තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තියා සම්මදෙව ගහිතභාවං පුච්ඡි. අතීතත්ථෙ හි ඉදං වත්තමානවචනං. අපි, ආවුසො, ජානාසීති, ආවුසො, අපි ජානාසි, කිං ජානාසි? තණ්හක්ඛයවිමුත්තියොති යථා තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තියො සත්ථාරා තුය්හං දෙසිතා, තථා කිං ජානාසීති පුච්ඡි. තණ්හක්ඛයවිමුත්තියොති වා තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිසුත්තස්ස දෙසනං පුච්ඡති.

බ්රහ්මානන්ති මහාබ්රහ්මානං. සුධම්මායං ඨිතො සභන්ති සුධම්මාය සභාය. අයං පන බ්රහ්මලොකෙ සුධම්මසභාව, න තාවතිංසභවනෙ, සුධම්මසභාවිරහිතො දෙවලොකො නාම නත්ථි. අජ්ජාපි ත්යාවුසො, සා දිට්ඨි, යා තෙ දිට්ඨි පුරෙ අහූති ඉමං බ්රහ්මලොකං උපගන්තුං සමත්ථො නත්ථි කොචි ¶ සමණො වා බ්රාහ්මණො වා, සත්ථු ඉධාගමනතො පුබ්බෙ යා තුය්හං දිට්ඨි අහොසි, කිං අජ්ජාපි ඉදානිපි සා දිට්ඨි න විගතාති? පස්සසි වීතිවත්තන්තං, බ්රහ්මලොකෙ පභස්සරන්ති බ්රහ්මලොකෙ වීතිපතන්තං මහාකප්පිනමහාකස්සපාදීහි සාවකෙහි පරිවාරිතස්ස තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නස්ස සසාවකස්ස භගවතො ඔභාසං පස්සසීති අත්ථො. එකස්මිඤ්හි සමයෙ භගවා බ්රහ්මලොකෙ සුධම්මාය සභාය සන්නිපතිත්වා සන්නිසින්නස්ස – ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවංමහිද්ධිකො, යො ඉධ ආගන්තුං සක්කුණෙය්යා’’ති චින්තෙන්තස්ස බ්රහ්මුනො ¶ චිත්තමඤ්ඤාය තත්ථ ගන්ත්වා බ්රහ්මුනො මත්ථකෙ ආකාසෙ නිසින්නො තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා ඔභාසං මුඤ්චන්තො මහාමොග්ගල්ලානාදීනං ආගමනං චින්තෙසි. සහ චින්තනෙන තෙපි තත්ථ ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සත්ථු අජ්ඣාසයං ඤත්වා තෙජොධාතුං ¶ සමාපජ්ජිත්වා පච්චෙකදිසාසු නිසීදිත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජිත්වා සකලබ්රහ්මලොකො එකොභාසො අහොසි. සත්ථා බ්රහ්මුනො කල්ලචිත්තතං ඤත්වා චතුසච්චපකාසනං ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ අනෙකානි බ්රහ්මසහස්සානි මග්ගඵලෙසු පතිට්ඨහිංසු, තං සන්ධාය චොදෙන්තො ‘‘අජ්ජාපි ත්යාවුසො, සා දිට්ඨී’’ති ගාථමාහ. අයං පනත්ථො බකබ්රහ්මසුත්තෙන දීපෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං (සං. නි. 1.176) –

‘‘එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරස්ස බ්රහ්මුනො එවරූපං පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පන්නං හොති – ‘නත්ථි සො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා, යො ඉධ ආගච්ඡෙය්යා’ති. අථ ඛො භගවා තස්ස බ්රහ්මුනො චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්ය, පසාරිතං වා බාහං සමිඤ්ජෙය්ය, එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ පාතුරහොසි. අථ ඛො භගවා තස්ස බ්රහ්මුනො උපරි වෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසීදි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා.

‘‘අථ ඛො ආයස්මතො මහාමොග්ගල්ලානස්ස එතදහොසි – ‘කහං නු ඛො භගවා එතරහි විහරතී’ති? අද්දසා ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො භගවන්තං දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තෙජොධාතුං සමාපන්නං. දිස්වාන සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්ය, පසාරිතං වා බාහං සමිඤ්ජෙය්ය, එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ පාතුරහොසි. අථ ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පුරත්ථිමං දිසං නිස්සාය තස්ස බ්රහ්මුනො ¶ උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසීදි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නීචතරං භගවතො.

‘‘අථ ¶ ඛො ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස එතදහොසි – ‘කහං නු ඛො භගවා එතරහි විහරතී’ති? අද්දසා ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො භගවන්තං දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තෙජොධාතුං සමාපන්නං. දිස්වාන සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො…පෙ… එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ පාතුරහොසි. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො දක්ඛිණං දිසං නිස්සාය තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසීදි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නීචතරං භගවතො.

‘‘අථ ඛො ආයස්මතො මහාකප්පිනස්ස එතදහොසි – ‘කහං නු ඛො භගවා එතරහි විහරතී’ති? අද්දසා ඛො ආයස්මා මහාකප්පිනො භගවන්තං දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තෙජොධාතුං සමාපන්නං. දිස්වාන සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො…පෙ… එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ පාතුරහොසි. අථ ඛො ආයස්මා මහාකප්පිනො පච්ඡිමං දිසං නිස්සාය තස්ස බ්රහ්මුනො. උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසීදි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නීචතරං භගවතො.

‘‘අථ ඛො ආයස්මතො අනුරුද්ධස්ස එතදහොසි – ‘කහං නු ඛො භගවා එතරහි විහරතී’ති? අද්දසා ඛො ආයස්මා අනුරුද්ධො භගවන්තං දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තෙජොධාතුං සමාපන්නං. දිස්වාන සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො…පෙ… එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ පාතුරහොසි ¶ . අථ ඛො ආයස්මා අනුරුද්ධො උත්තරං දිසං නිස්සාය තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසීදි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නීචතරං භගවතො. අථ ¶ ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තං බ්රහ්මානං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘අජ්ජාපි තෙ ආවුසො සා දිට්ඨි, යා තෙ දිට්ඨි පුරෙ අහු;

පස්සසි වීතිවත්තන්තං, බ්රහ්මලොකෙ පභස්සරන්ති.

‘‘න මෙ මාරිස සා දිට්ඨි, යා මෙ දිට්ඨි පුරෙ අහු;

පස්සාමි වීතිවත්තන්තං, බ්රහ්මලොකෙ පභස්සරං;

ස්වාහං අජ්ජ කථං වජ්ජං, අහං නිච්චොම්හි සස්සතො’’ති.

‘‘අථ ඛො භගවා තං බ්රහ්මානං සංවෙජෙත්වා සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො…පෙ… ¶ එවමෙව තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ අන්තරහිතො ජෙතවනෙ පාතුරහොසි. අථ ඛො සො බ්රහ්මා අඤ්ඤතරං බ්රහ්මපාරිසජ්ජං ආමන්තෙසි – ‘එහි ත්වං, මාරිස, යෙනායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තෙනුපසඞ්කම, උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං එවං වදෙහි ‘අත්ථි නු ඛො මාරිස මොග්ගල්ලාන, අඤ්ඤෙපි තස්ස භගවතො සාවකා එවංමහිද්ධිකා එවංමහානුභාවා සෙය්යථාපි භවං මොග්ගල්ලානො, කස්සපො, කප්පිනො, අනුරුද්ධො’’’ති. ‘‘එවං, මාරිසා’’ති ඛො සො බ්රහ්මපාරිසජ්ජො තස්ස බ්රහ්මුනො පටිස්සුත්වා යෙනායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං එතදවොච – ‘‘අත්ථි නු ඛො, මාරිස මොග්ගල්ලාන, අඤ්ඤෙපි තස්ස භගවතො සාවකා එවංමහිද්ධිකා එවංමහානුභාවා සෙය්යථාපි භවං මොග්ගල්ලානො, කස්සපො, කප්පිනො, අනුරුද්ධො’’ති. අථ ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තං බ්රහ්මපාරිසජ්ජං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘තෙවිජ්ජා ඉද්ධිපත්තා ච, චෙතොපරියායකොවිදා;

ඛීණාසවා අරහන්තො, බහූ බුද්ධස්ස සාවකා’’ති.

‘‘අථ ඛො සො බ්රහ්මපාරිසජ්ජො ආයස්මතො මහාමොග්ගල්ලානස්ස භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා යෙන සො බ්රහ්මා තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා තං බ්රහ්මානං එතදවොච – ආයස්මා, මාරිස මහාමොග්ගල්ලානො එවමාහ –

‘‘තෙවිජ්ජා ¶ ඉද්ධිපත්තා ච, චෙතොපරියායකොවිදා;

ඛීණාසවා අරහන්තො, බහූ බුද්ධස්ස සාවකා’’ති.

‘‘ඉදමවොච සො බ්රහ්මපාරිසජ්ජො. අත්තමනො ච සො බ්රහ්මා තස්ස බ්රහ්මපාරිසජ්ජස්ස භාසිතං අභිනන්දී’’ති.

ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අයං පනත්ථො බකබ්රහ්මසුත්තෙන දීපෙතබ්බො’’ති.

මහානෙරුනො කූටන්ති කූටසීසෙන සකලමෙව සිනෙරුපබ්බතරාජං වදති. විමොක්ඛෙන අඵස්සයීති ඣානවිමොක්ඛනිස්සයෙන අභිඤ්ඤාණෙන ඵස්සයීති අධිප්පායො. වනන්ති ජම්බුදීපං. සො හි වනබහුලතාය ‘‘වන’’න්ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘ජම්බුසණ්ඩස්ස ඉස්සරො’’ති. පුබ්බවිදෙහානන්ති පුබ්බවිදෙහට්ඨානං, පුබ්බවිදෙහන්ති අත්ථො. යෙ ච භූමිසයා නරාති භූමිසයා නරා නාම ¶ අපරගොයානකා ච උත්තරකුරුකා ච මනුස්සා. තෙ හි ගෙහාභාවතො ‘‘භූමිසයා’’ති වුත්තා. තෙපි සබ්බෙ අඵස්සයීති සම්බන්ධො. අයං පනත්ථො නන්දොපනන්දදමනෙන (විසුද්ධි. 2.396 නන්දොපනන්දනාගදමනකථා) දීපෙතබ්බො –

‘‘එකස්මිං ¶ කිර සමයෙ අනාථපිණ්ඩිකො ගහපති භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා ‘ස්වෙ, භන්තෙ, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං මය්හං ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හථා’ති නිමන්තෙත්වා පක්කාමි. තංදිවසඤ්ච භගවතො පච්චූසසමයෙ දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙන්තස්ස නන්දොපනන්දො නාම නාගරාජා ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡි. භගවා ‘අයං නාගරාජා මය්හං ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡති, කිං නු ඛො භවිස්සතී’ති ආවජ්ජෙන්තො සරණගමනස්ස උපනිස්සයං දිස්වා ‘අයං මිච්ඡාදිට්ඨිකො තීසු රතනෙසු අප්පසන්නො, කො නු ඛො ඉමං මිච්ඡාදිට්ඨිතො විමොචෙය්යා’ති ආවජ්ජෙන්තො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං අද්දස.

‘‘තතො පභාතාය රත්තියා සරීරපටිජග්ගනං කත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි – ‘ආනන්ද, පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං ආරොචෙහි තථාගතො දෙවචාරිකං ගච්ඡතී’ති. තංදිවසඤ්ච නන්දොපනන්දස්ස ආපානභූමිං සජ්ජයිංසු. සො දිබ්බරතනපල්ලඞ්කෙ දිබ්බෙන සෙතච්ඡත්තෙන ධාරියමානො තිවිධනාටකෙහි චෙව නාගපරිසාය ච පරිවුතො දිබ්බභාජනෙසු උපට්ඨාපිතං අන්නපානවිධිං ¶ ඔලොකයමානො නිසින්නො හොති. අථ ඛො භගවා යථා නාගරාජා පස්සති, තථා කත්වා තස්ස විමානමත්ථකෙනෙව පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං තාවතිංසදෙවලොකාභිමුඛො පායාසි.

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන නන්දොපනන්දස්ස නාගරාජස්ස එවරූපං පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පන්නං හොති – ‘ඉමෙ හි නාම මුණ්ඩකා සමණකා අම්හාකං උපරිභවනෙන දෙවානං තාවතිංසානං භවනං පවිසන්තිපි නික්ඛමන්තිපි, න ඉදානි ඉතො පට්ඨාය ඉමෙසං අම්හාකං මත්ථකෙ පාදපංසුං ඔකිරන්තානං ගන්තුං දස්සාමී’ති උට්ඨාය සිනෙරුපාදං ගන්ත්වා තං අත්තභාවං විජහිත්වා සිනෙරුං සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා උපරි ඵණං කත්වා තාවතිංසභවනං අවකුජ්ජෙන ඵණෙන පටිග්ගහෙත්වා අදස්සනං ගමෙසි.

‘‘අථ ඛො ආයස්මා රට්ඨපාලො භගවන්තං එතදවොච – ‘පුබ්බෙ, භන්තෙ, ඉමස්මිං පදෙසෙ ඨිතො සිනෙරුං පස්සාමි, සිනෙරුපරිභණ්ඩං පස්සාමි, තාවතිංසං පස්සාමි, වෙජයන්තං පස්සාමි, වෙජයන්තස්ස පාසාදස්ස උපරි ධජං පස්සාමි. කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතු කො පච්චයො, යං එතරහි නෙව සිනෙරුං පස්සාමි…පෙ… න වෙජයන්තස්ස පාසාදස්ස උපරි ධජං පස්සාමී’ති? අයං, රට්ඨපාල, නන්දොපනන්දො නාම නාගරාජා තුම්හාකං කුපිතො සිනෙරුං සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා උපරි ඵණෙන පටිච්ඡාදෙත්වා අන්ධකාරං කත්වා ඨිතොති. ‘දමෙමි ¶ නං, භන්තෙ’ති. න භගවා නං අනුජානි. අථ ඛො ආයස්මා භද්දියො ආයස්මා රාහුලොති අනුක්කමෙන සබ්බෙපි භික්ඛූ උට්ඨහිංසු. න භගවා අනුජානි.

‘‘අවසානෙ ¶ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ‘අහං, භන්තෙ, දමෙමි න’න්ති ආහ. ‘දමෙහි, මොග්ගල්ලානා’ති භගවා අනුජානි. ථෙරො අත්තභාවං විජහිත්වා මහන්තං නාගරාජවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා නන්දොපනන්දං චුද්දසක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා තස්ස ඵණස්ස මත්ථකෙ අත්තනො ඵණං ඨපෙත්වා සිනෙරුනා සද්ධිං අභිනිප්පීළෙසි. නාගරාජා ධූමායි. ථෙරො ‘න තුය්හංයෙව සරීරෙ ධූමො අත්ථි, මය්හම්පි අත්ථී’ති ධූමායි. නාගරාජස්ස ධූමො ථෙරං න බාධති. ථෙරස්ස පන ධූමො නාගරාජං බාධති. තතො නාගරාජා පජ්ජලි. ථෙරොපි ‘න තුය්හංයෙව සරීරෙ අග්ගි අත්ථි, මය්හම්පි අත්ථී’ති පජ්ජලි. නාගරාජස්ස තෙජො ථෙරං න බාධති, ථෙරස්ස පන තෙජො නාගරාජං බාධති. නාගරාජා ‘අයං මං සිනෙරුනා අභිනිප්පීළෙත්වා ධූමායති චෙව ¶ පජ්ජලති චා’ති චින්තෙත්වා, ‘භො, තුවං කොසී’ති පටිපුච්ඡි. අහං ඛො, නන්ද, මොග්ගල්ලානොති. භන්තෙ, අත්තනො භික්ඛුභාවෙන තිට්ඨාහී’’ති.

‘‘ථෙරො තං අත්තභාවං විජහිත්වා තස්ස දක්ඛිණකණ්ණසොතෙන පවිසිත්වා වාමකණ්ණසොතෙන නික්ඛමි, වාමකණ්ණසොතෙන පවිසිත්වා දක්ඛිණකණ්ණසොතෙන නික්ඛමි. තථා දක්ඛිණනාසසොතෙන පවිසිත්වා වාමනාසසොතෙන නික්ඛමි, වාමනාසසොතෙන පවිසිත්වා දක්ඛිණනාසසොතෙන නික්ඛමි. තතො නාගරාජා මුඛං විවරි. ථෙරො මුඛෙන පවිසිත්වා අන්තොකුච්ඡියං පාචීනෙන ච පච්ඡිමෙන ච චඞ්කමති. භගවා ‘මොග්ගල්ලාන, මනසි කරොහි මහිද්ධිකො නාගො’ති ආහ. ථෙරො ‘මය්හං ඛො, භන්තෙ, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා භාවිතා බහුලීකතා යානීකතා වත්ථුකතා අනුට්ඨිතා පරිචිතා සුසමාරද්ධා, තිට්ඨතු, භන්තෙ, නන්දොපනන්දො, අහං නන්දොපනන්දසදිසානං නාගරාජානං සතම්පි සහස්සම්පි සතසහස්සම්පි දමෙය්ය’න්ති ආහ.

‘‘නාගරාජා චින්තෙසි – ‘පවිසන්තො තාව මෙ න දිට්ඨො, නික්ඛමනකාලෙ දානි නං දාඨාන්තරෙ පක්ඛිපිත්වා සඞ්ඛාදිස්සාමී’ති චින්තෙත්වා ‘නික්ඛමථ, භන්තෙ, මා මං අන්තොකුච්ඡියං අපරාපරං චඞ්කමන්තො බාධයිත්ථා’ති ආහ. ථෙරො නික්ඛමිත්වා බහි අට්ඨාසි. නාගරාජා ‘අයං සො’ති දිස්වා නාසවාතං විස්සජ්ජි. ථෙරො චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජි, ලොමකූපම්පිස්ස වාතො චාලෙතුං නාසක්ඛි. ‘අවසෙසා භික්ඛූ කිර ආදිතො පට්ඨාය සබ්බපාටිහාරියානි කාතුං සක්කුණෙය්යුං, ඉමං පන ඨානං පත්වා එවං ඛිප්පනිසන්තිනො හුත්වා සමාපජ්ජිතුං නාසක්ඛිස්සන්තී’ති නෙසං භගවා නාගරාජදමනං නානුජානි.

‘‘නාගරාජා ¶ ‘අහං ඉමස්ස සමණස්ස නාසවාතෙන ලොමකූපම්පි චාලෙතුං නාසක්ඛිං, මහිද්ධිකො සො සමණො’ති චින්තෙසි. ථෙරො අත්තභාවං විජහිත්වා සුපණ්ණරූපං නිම්මිනිත්වා සුපණ්ණවාතං ¶ දස්සෙන්තො නාගරාජානං අනුබන්ධි, නාගරාජා තං අත්තභාවං විජහිත්වා මාණවකවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා, ‘භන්තෙ, තුම්හාකං සරණං ගච්ඡාමී’ති වදන්තො ථෙරස්ස පාදෙ වන්දි. ථෙරො ‘සත්ථා, නන්දො ආගතො, එහි ත්වං, ගමිස්සාමා’ති නාගරාජානං දමෙත්වා නිබ්බිසං කත්වා, ගහෙත්වා භගවතො ¶ සන්තිකං අගමාසි. නාගරාජා භගවන්තං වන්දිත්වා ‘භන්තෙ, තුම්හාකං සරණං ගච්ඡාමී’ති ආහ. භගවා ‘සුඛී හොහි, නාගරාජා’ති වත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අනාථපිණ්ඩිකස්ස නිවෙසනං අගමාසි.

‘‘අනාථපිණ්ඩිකො ‘කිං, භන්තෙ, අතිදිවා ආගතත්ථා’ති ආහ. මොග්ගල්ලානස්ස ච නන්දොපනන්දස්ස ච සඞ්ගාමො අහොසීති. කස්ස පන, භන්තෙ, ජයො, කස්ස පරාජයොති? මොග්ගල්ලානස්ස ජයො, නන්දස්ස පරාජයොති. අනාථපිණ්ඩිකො ‘අධිවාසෙතු මෙ, භන්තෙ, භගවා සත්තාහං එකපටිපාටියා භත්තං, සත්තාහං ථෙරස්ස සක්කාරං කරිස්සාමී’ති වත්වා සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං මහාසක්කාරං අකාසි. තෙන වුත්තං – ‘නන්දොපනන්දදමනෙන දීපෙතබ්බො’’’ති.

යො එතමභිජානාතීති එතං යථාවුත්තං විමොක්ඛං ඵුසනකරණවසෙන ජානාති.

න වෙ අග්ගි චෙතයති, අහං බාලං ඩහාමීති එවං න අග්ගි අභිසංචෙතෙති, නාපි ඩහනාය පයොගං පරක්කමං කරොති, බාලො එව පන ‘‘අයං මන්දාගතී’’ති අනිජලන්තං විය ජලිතං අග්ගිං ආසජ්ජ නං පඩය්හති, එවමෙව, මාර, න මයං ඩහිතුකාමා, බාධෙතුකාමා, ත්වඤ්ඤෙව පන තථා ආගමනාදිඅත්ථෙන තථාගතං අග්ගිඛන්ධසදිසං අරියසාවකං ආසජ්ජ අත්තානං ඩහිස්සසි, ඩහදුක්ඛතො න මුඤ්චිස්සසි.

අපුඤ්ඤං පසවීති අපුඤ්ඤං පටිලභති. න මෙ පාපං විපච්චතීති මම පාපං න විපච්චති, කිං නු, මාර, එවං මඤ්ඤසි නයිදමත්ථි.

කරොතො තෙ චීයතෙ පාපන්ති එකංසෙන කරොන්තස්ස තෙ පාපං චිරරත්තාය චිරකාලං අනත්ථාය දුක්ඛාය උපචීයති. මාර, නිබ්බින්ද බුද්ධම්හාති චතුසච්චබුද්ධතො බුද්ධසාවකතො නිබ්බින්ද නිබ්බිජ්ජ පරතො කම්මං. ආසං මාකාසි භික්ඛුසූති ‘‘භික්ඛූ විරොධෙමි විහෙසෙමී’’ති එතං ආසං මාකාසි.

ඉතීති එවං. මාරං අතජ්ජෙසීති, ‘‘මාර, නිබ්බින්ද…පෙ… භික්ඛුසූ’’ති ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො. භෙසකළාවනෙති ¶ එවංනාමකෙ අරඤ්ඤෙ. තතොති ¶ තජ්ජනහෙතු. සො දුම්මනො යක්ඛොති ¶ සො මාරො දොමනස්සිකො හුත්වා තත්ථෙව තස්මිංයෙව ඨානෙ අන්තරධායි, අදස්සනං අගමාසි. අයඤ්ච ගාථා ධම්මසඞ්ගායනකාලෙ ඨපිතා. යං පනෙත්ථ අන්තරන්තරා අත්ථතො න විභත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානමෙව.

එවමයං මහාථෙරො මාරං තජ්ජෙත්වා දෙවචාරිකානරකචාරිකාදිවසෙන අඤ්ඤෙහි සාවකෙහි අසාධාරණං සත්තූපකාරං කත්වා ආයුපරියොසානෙ පරිනිබ්බායි. පරිනිබ්බායන්තො ච අනොමදස්සිස්ස භගවතො පාදමූලෙ පණිධානං කත්වා තතො පට්ඨාය තත්ථ තත්ථ භවෙ උළාරානි පුඤ්ඤානි කත්වා සාවකපාරමියා මත්ථකෙ ඨිතොපි අන්තරා කතස්ස පාපකම්මස්ස වසෙන උට්ඨිතාය කම්මපිලොතිකාය තිත්ථියෙහි උය්යොජිතෙහි චොරෙහි බාධිතො අනප්පකං සරීරඛෙදං කත්වා පරිනිබ්බායි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.1.375, 380-397) –

‘‘අනොමදස්සී භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

විහාසි හිමවන්තම්හි, දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතො.

‘‘භගවා තතො ඔතරිත්වා, විචරි චාරිකං ජිනො;

සත්තකායං අනුග්ගණ්හන්තො, බාරාණසිං උපාගමි.

‘‘ඛීණාසවසහස්සෙහි, පරිවුතො ලොකනායකො;

ඔභාසෙන්තො දිසා සබ්බා, විරොචිත්ථ මහාමුනි.

‘‘තදාහං ගහපති හුත්වා, සරදෙන මහිද්ධිනා;

උය්යොජිතො සහායෙන, සත්ථාරං උපසඞ්කමිං.

‘‘උපසඞ්කමිත්වාන සම්බුද්ධං, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

අත්තනො භවනං නෙසි, මානයන්තො මහාමුනිං.

‘‘උපට්ඨිතං මහාවීරං, දෙවදෙවං නරාසභං;

සභික්ඛුසඞ්ඝං තප්පෙමි, අන්නපානෙනහං තදා.

‘‘අනුමොදි ¶ මහාවීරො, සයම්භූ අග්ගපුග්ගලො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යං සො සඞ්ඝමපූජෙසි, බුද්ධඤ්ච ලොකනායකං;

තෙන චිත්තප්පසාදෙන, දෙවලොකං ගමිස්සති.

‘‘සත්තසත්තතික්ඛත්තුඤ්ච, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

පථබ්යා රජ්ජං අට්ඨසතං, වසුධං ආවසිස්සති.

‘‘පඤ්චපඤ්ඤාසක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

භොගා අසඞ්ඛියා තස්ස, උප්පජ්ජිස්සන්ති තාවදෙ.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ¶ ඉතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘නිරයා සො චවිත්වාන, මනුස්සත්තං ගමිස්සති;

කොලිතො නාම නාමෙන, බ්රහ්මබන්ධු භවිස්සති.

‘‘සො පච්ඡා පබ්බජිත්වාන, කුසලමූලෙන චොදිතො;

ගොතමස්ස භගවතො, දුතියො හෙස්සති සාවකො.

‘‘ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො, ඉද්ධියා පාරමිං ගතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘පාපමිත්තොපනිස්සාය, කාමරාගවසං ගතො;

මාතරං පිතරඤ්චාපි, ඝාතයිං දුට්ඨමානසො.

‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, නිරයං අථ මානුසං;

පාපකම්මසමඞ්ගිතා, භින්නසීසො මරාමහං.

‘‘ඉදං පච්ඡිමකං මය්හං, චරිමො වත්තතෙ භවො;

ඉධාපි එදිසො මය්හං, මරණකාලෙ භවිස්සති.

‘‘පවිවෙකමනුයුත්තො, සමාධිභාවනාරතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘ධරණිම්පි සුගම්භීරං, බහලං දුප්පධංසියං;

වාමඞ්ගුට්ඨෙන ඛොභෙය්යං, ඉද්ධියා පාරමිං ගතො.

‘‘අස්මිමානං ¶ න පස්සාමි, මානො මය්හං න විජ්ජති;

සාමණෙරෙ උපාදාය, ගරුචිත්තං කරොමහං.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, යං කම්මමභිනීහරිං;

තාහං භූමිමනුප්පත්තො, පත්තොම්හි ආසවක්ඛයං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සට්ඨිනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.