📜

21. මහානිපාතො

1. වඞ්ගීසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

සත්තතිනිපාතෙ ¶ ¶ නික්ඛන්තං වත මං සන්තන්තිආදිකා ආයස්මතො වඞ්ගීසත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තො, පුරිමනයෙනෙව විහාරං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං පටිභානවන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සත්ථු අධිකාරකම්මං කත්වා – ‘‘අහම්පි අනාගතෙ පටිභානවන්තානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා, සත්ථාරා බ්යාකතො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වඞ්ගීසොති ලද්ධනාමො තයො බෙදෙ උග්ගණ්හන්තො ආචරියං ආරාධෙත්වා, ඡවසීසමන්තං නාම සික්ඛිත්වා ඡවසීසං නඛෙන ආකොටෙත්වා ‘‘අයං සත්තො අසුකයොනියං නිබ්බත්තො’’ති ජානාති.

බ්රාහ්මණා ‘‘අයං අම්හාකං ජීවිතමග්ගො’’ති ඤත්වා වඞ්ගීසං ගහෙත්වා පටිච්ඡන්නයානෙ නිසීදාපෙත්වා ගාමනිගමරාජධානියො විචරන්ති. වඞ්ගීසොපි තිවස්සමත්ථකෙ මතානම්පි සීසං ආහරාපෙත්වා නඛෙන ආකොටෙත්වා ‘‘අයං ¶ සත්තො අසුකයොනියං නිබ්බත්තො’’ති වත්වා මහාජනස්ස කඞ්ඛච්ඡෙදනත්ථං තෙ තෙ ජනෙ ආවාහෙත්වා අත්තනො අත්තනො ගතිං කථාපෙති. තෙන තස්මිං මහාජනො අභිප්පසීදති. සො තං නිස්සාය මහාජනස්ස හත්ථතො සතම්පි සහස්සම්පි ලභතීති. බ්රාහ්මණා වඞ්ගීසමාදාය යථාරුචිං විචරිත්වා පුන සාවත්ථිං අගමංසු. වඞ්ගීසො සත්ථු ගුණෙ සුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිතුකාමො අහොසි. බ්රාහ්මණා ‘‘සමණො ගොතමො මායාය තං ආවට්ටෙස්සතී’’ති පටික්ඛිපිංසු. වඞ්ගීසො තෙසං වචනං අනාදියිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං නිසීදි.

තං සත්ථා පුච්ඡි – ‘‘වඞ්ගීස, කිඤ්චි සිප්පං ජානාසී’’ති? ‘‘ආම, භො ගොතම, ඡවසීසමන්තං නාම ජානාමි. තෙන තිවස්සමත්ථකෙ මතානම්පි සීසං නඛෙන ආකොටෙත්වා නිබ්බත්තට්ඨානං ජානාමී’’ති. සත්ථා තස්ස එකං නිරයෙ නිබ්බත්තස්ස ¶ සීසං දස්සෙසි, එකං මනුස්සෙසු ¶ , එකං දෙවෙසු, එකං පරිනිබ්බුතස්ස සීසං දස්සෙසි. සො පඨමං සීසං ආකොටෙත්වා, ‘‘භො ගොතම, අයං සත්තො නිරයෙ නිබ්බත්තො’’ති ආහ. ‘‘සාධු, වඞ්ගීස, සුට්ඨු තයා දිට්ඨං. අයං සත්තො කුහිං නිබ්බත්තො’’ති පුච්ඡි. ‘‘මනුස්සලොකෙ’’ති. ‘‘අයං කුහි’’න්ති? ‘‘දෙවලොකෙ’’ති තිණ්ණන්නම්පි නිබ්බත්තට්ඨානං කථෙසි. පරිනිබ්බුතස්ස පන සීසං නඛෙන ආකොටෙන්තො නෙව අන්තං න කොටිං පස්සි. අථ නං සත්ථා ‘‘න සක්කොසි වඞ්ගීසා’’ති පුච්ඡි. ‘‘උපපරික්ඛාමි තාවා’’ති පුනප්පුනං පරිවත්තෙත්වා ආකොටෙන්තොපි බාහිරකමන්තෙන ඛීණාසවස්ස ගතිං කථං ජානිස්සති, අථස්ස මත්ථකතො සෙදො මුච්චි. සො ලජ්ජිත්වා තුණ්හීභූතො අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා – ‘‘කිලමසි, වඞ්ගීසා’’ති ආහ. ‘‘ආම, භො ගොතම, ඉමස්ස උප්පන්නට්ඨානං ජානිතුං න සක්කොමි, සචෙ තුම්හෙ ජානාථ, කථෙථා’’ති. ‘‘වඞ්ගීස, අහං එතම්පි ජානාමි, ඉතො උත්තරිතරම්පි ජානාමී’’ති වත්වා –

‘‘චුතිං යො වෙදි සත්තානං, උපපත්තිඤ්ච සබ්බසො;

අසත්තං සුගතං බුද්ධං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණං.

‘‘යස්ස ගතිං න ජානන්ති, දෙවා ගන්ධබ්බමානුසා;

ඛීණාසවං අරහන්තං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 419-420; සු. නි. 648-649) –

ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි. වඞ්ගීසො ‘‘තෙන හි, භො ගොතම, තං විජ්ජං මෙ දෙථා’’ති අපචිතිං දස්සෙත්වා සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදි. සත්ථා ‘‘අම්හෙහි සමානලිඞ්ගස්ස දෙමා’’ති ආහ. වඞ්ගීසො ‘‘යංකිඤ්චි කත්වා මයා ඉමං මන්තං ගහෙතුං වට්ටතී’’ති බ්රාහ්මණෙ ආහ – ‘‘තුම්හෙ මයි පබ්බජන්තෙ මා චින්තයිත්ථ, අහං මන්තං උග්ගණ්හිත්වා සකලජම්බුදීපෙ ජෙට්ඨකො භවිස්සාමි, තුම්හාකම්පි ¶ තෙන භද්දකමෙව භවිස්සතී’’ති මන්තත්ථාය සත්ථුසන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. තදා ච ථෙරො නිග්රොධකප්පො භගවතො සන්තිකෙ ඨිතො හොති, තං භගවා ආණාපෙසි – ‘‘නිග්රොධකප්ප, ඉමං පබ්බාජෙහී’’ති. සො සත්ථු ආණාය තං පබ්බාජෙසි. අථස්ස සත්ථා ‘‘මන්තපරිවාරං තාව උග්ගණ්හාහී’’ති ද්වත්තිංසාකාරකම්මට්ඨානං විපස්සනාකම්මට්ඨානඤ්ච ආචික්ඛි. සො ද්වත්තිංසාකාරං සජ්ඣායන්තොව විපස්සනං පට්ඨපෙසි. බ්රාහ්මණා වඞ්ගීසං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං, භො වඞ්ගීස, සමණස්ම ගොතමස්ස සන්තිකෙ සිප්පං සික්ඛිත’’න්ති ¶ පුච්ඡිංසු. ‘‘කිං සිප්පසික්ඛනෙන, ගච්ඡථ තුම්හෙ, න මය්හං තුම්හෙහි කත්තබ්බකිච්ච’’න්ති. බ්රාහ්මණා ‘‘ත්වම්පි දානි සමණස්ස ගොතමස්ස වසං ආපන්නො, මායාය ආවට්ටිතො, කිං මයං තව සන්තිකෙ කරිස්සාමා’’ති ආගතමග්ගෙනෙව පක්කමිංසු. වඞ්ගීසත්ථෙරො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.55.96-142) –

‘‘පදුමුත්තරො ¶ නාම ජිනො, සබ්බධම්මෙසු චක්ඛුමා;

ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො.

‘‘යථාපි සාගරෙ ඌමි, ගගනෙ විය තාරකා;

එවං පාවචනං තස්ස, අරහන්තෙහි චිත්තිතං.

‘‘සදෙවාසුරනාගෙහි, මනුජෙහි පුරක්ඛතො;

සමණබ්රාහ්මණාකිණ්ණෙ, ජනමජ්ඣෙ ජිනුත්තමො.

‘‘පභාහි අනුරඤ්ජන්තො, ලොකෙ ලොකන්තගූ ජිනො;

වචනෙන විබොධෙන්තො, වෙනෙය්යපදුමානි සො.

‘‘වෙසාරජ්ජෙහි සම්පන්නො, චතූහි පුරිසුත්තමො;

පහීනභයසාරජ්ජො, ඛෙමප්පත්තො විසාරදො.

‘‘ආසභං පවරං ඨානං, බුද්ධභූමිඤ්ච කෙවලං;

පටිජානාති ලොකග්ගො, නත්ථි සඤ්චොදකො ක්වචි.

‘‘සීහනාදමසම්භීතං, නදතො තස්ස තාදිනො;

දෙවා නරො වා බ්රහ්මා වා, පටිවත්තා න විජ්ජති.

‘‘දෙසෙන්තො පවරං ධම්මං, සන්තාරෙන්තො සදෙවකං;

ධම්මචක්කං පවත්තෙති, පරිසාසු විසාරදො.

‘‘පටිභානවතං අග්ගං, සාවකං සාධුසම්මතං;

ගුණං බහුං පකිත්තෙත්වා, එතදග්ගෙ ඨපෙසි තං.

‘‘තදාහං හංසවතියං, බ්රාහ්මණො සාධුසම්මතො;

සබ්බවෙදවිදූ ජාතො, වාගීසො වාදිසූදනො.

‘‘උපෙච්ච තං මහාවීරං, සුත්වාහං ධම්මදෙසනං;

පීතිවරං පටිලභිං, සාවකස්ස ගුණෙ රතො.

‘‘නිමන්තෙත්වාව ¶ සුගතං, සසඞ්ඝං ලොකනන්දනං;

සත්තාහං භොජයිත්වාහං, දුස්සෙහච්ඡාදයිං තදා.

‘‘නිපච්ච සිරසා පාදෙ, කතොකාසො කතඤ්ජලී;

එකමන්තං ඨිතො හට්ඨො, සන්ථවිං ජිනමුත්තමං.

‘‘නමො තෙ වාදිමද්දන, නමො තෙ ඉසිසත්තම;

නමො තෙ සබ්බලොකග්ග, නමො තෙ අභයං කර.

‘‘නමො තෙ මාරමථන, නමො තෙ දිට්ඨිසූදන;

නමො තෙ සන්තිසුඛද, නමො තෙ සරණං කර.

‘‘අනාථානං භවං නාථො, භීතානං අභයප්පදො;

විස්සාමභූමි සන්තානං, සරණං සරණෙසිනං.

‘‘එවමාදීහි ¶ සම්බුද්ධං, සන්ථවිත්වා මහාගුණං;

අවොචං වාදිසූදස්ස, ගතිං පප්පොමි භික්ඛුනො.

‘‘තදා අවොච භගවා, අනන්තපටිභානවා;

යො සො බුද්ධං අභොජෙසි, සත්තාහං සහසාවකං.

‘‘ගුණඤ්ච මෙ පකිත්තෙසි, පසන්නො සෙහි පාණිභි;

එසො පත්ථයතෙ ඨානං, වාදිසූදස්ස භික්ඛුනො.

‘‘අනාගතම්හි අද්ධානෙ, ලච්ඡසෙ තං මනොරථං;

දෙවමානුසසම්පත්තිං, අනුභොත්වා අනප්පකං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

වඞ්ගීසො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘තං සුත්වා මුදිතො හුත්වා, යාවජීවං තදා ජිනං;

පච්චයෙහි උපට්ඨාසිං, මෙත්තචිත්තො තථාගතං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තුසිතං අගමාසහං.

‘‘පච්ඡිමෙ ¶ ච භවෙ දානි, ජාතො විප්පකුලෙ අහං;

පච්චාජාතො යදා ආසිං, ජාතියා සත්තවස්සිකො.

‘‘සබ්බවෙදවිදූ ජාතො, වාදසත්ථවිසාරදො;

වාදිස්සරො චිත්තකථී, පරවාදප්පමද්දනො.

‘‘වඞ්ගෙ ජාතොති වඞ්ගීසො, වචනෙ ඉස්සරොති වා;

වඞ්ගීසො ඉති මෙ නාමං, අභවී ලොකසම්මතං.

‘‘යදාහං විඤ්ඤුතං පත්තො, ඨිතො පඨමයොබ්බනෙ;

තදා රාජගහෙ රම්මෙ, සාරිපුත්තමහද්දසං.

‘‘පිණ්ඩාය විචරන්තං තං, පත්තපාණිං සුසංවුතං;

අලොලක්ඛිං මිතභාණිං, යුගමත්තං නිදක්ඛිතං.

‘‘තං දිස්වා විම්හිතො හුත්වා, අවොචං මමනුච්ඡවං;

කණිකාරංව නිචිතං, චිත්තං ගාථාපදං අහං.

‘‘ආචික්ඛි සො මෙ සත්ථාරං, සම්බුද්ධං ලොකනායකං;

තදා සො පණ්ඩිතො වීරො, උත්තරිං සමවොච මෙ.

‘‘විරාගසංහිතං වාක්යං, කත්වා දුද්දසමුත්තමං;

විචිත්තපටිභානෙහි, තොසිතො තෙන තාදිනා.

‘‘නිපච්ච ¶ සිරසා පාදෙ, පබ්බාජෙහීති මං බ්රවි;

තතො මං ස මහාපඤ්ඤො, බුද්ධසෙට්ඨමුපානයි.

‘‘නිපච්ච සිරසා පාදෙ, නිසීදිං සත්ථු සන්තිකෙ;

මමාහ වදතං සෙට්ඨො, කච්චි වඞ්ගීස ජානාසි.

‘‘කිඤ්චි සිප්පන්ති තස්සාහං, ජානාමීති ච අබ්රවිං;

මතසීසං වනච්ඡුද්ධං, අපි බාරසවස්සිකං;

තව විජ්ජාවිසෙසෙන, සචෙ සක්කොසි වාචය.

‘‘ආමොති මෙ පටිඤ්ඤාතෙ, තීණි සීසානි දස්සයි;

නිරයනරදෙවෙසු, උපපන්නෙ අවාචයිං.

‘‘තදා ඛීණාසවස්සෙව, සීසං දස්සෙසි නායකො;

තතොහං විහතාරබ්භො, පබ්බජ්ජං සමයාචිසං.

‘‘පබ්බජිත්වාන ¶ සුගතං, සන්ථවාමි තහිං තහිං;

තතො මං කබ්බවිත්තොසි, උජ්ඣායන්තිහ භික්ඛවො.

‘‘තතො වීමංසනත්ථං මෙ, ආහ බුද්ධො විනායකො;

තක්කිකා පනිමා ගාථා, ඨානසො පටිභන්ති තං.

‘‘න කබ්බවිත්තොහං වීර, ඨානසො පටිභන්ති මං;

තෙන හි දානි වඞ්ගීස, ඨානසො සන්ථවාහි මං.

‘‘තදාහං සන්ථවිං වීරං, ගාථාහි ඉසිසත්තමං;

ඨානසො මෙ තදා තුට්ඨො, ජිනො අග්ගෙ ඨපෙසි මං.

‘‘පටිභානෙන චිත්තෙන, අඤ්ඤෙසමතිමඤ්ඤහං;

පෙසලෙ තෙන සංවිග්ගො, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘පටිභානවතං අග්ගො, අඤ්ඤො කොචි න විජ්ජති;

යථායං භික්ඛු වඞ්ගීසො, එවං ධාරෙථ භික්ඛවො.

‘‘සතසහස්සෙ කතං කම්මං, ඵලං දස්සෙසි මෙ ඉධ;

සුමුත්තො සරවෙගොව, කිලෙසෙ ඣාපයිං මම.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

නාගොව බන්ධනං ඡෙත්වා, විහරාමි අනාසවො.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සන්තිකෙ;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො, විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ;

ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහා ¶ පන හුත්වා ථෙරො සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡන්තො චක්ඛුපථතො පට්ඨාය චන්දෙන, සූරියෙන, ආකාසෙන, මහාසමුද්දෙන, සිනෙරුනා පබ්බතරාජෙන, සීහෙන මිගරඤ්ඤා, හත්ථිනාගෙනාති තෙන තෙන සද්ධිං උපමෙන්තො අනෙකෙහි පදසතෙහි සත්ථාරං වණ්ණෙන්තොව උපගච්ඡති. තෙන තං සත්ථා සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො පටිභානවන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. අථ ථෙරෙන අරහත්තප්පත්තිතො පුබ්බෙ ච පච්ඡා ච තං තං චිත්තං ආගම්ම භාසිතා. ථෙරං උද්දිස්ස ආනන්දත්ථෙරාදීහි භාසිතා ච –

1218.

‘‘නික්ඛන්තං ¶ වත මං සන්තං, අගාරස්මානගාරියං;

විතක්කා උපධාවන්ති, පගබ්භා කණ්හතො ඉමෙ.

1219.

‘‘උග්ගපුත්තා මහිස්සාසා, සික්ඛිතා දළ්හධම්මිනො;

සමන්තා පරිකිරෙය්යුං, සහස්සං අපලායිනං.

1220.

‘‘සචෙපි එත්තකා භිය්යො, ආගමිස්සන්ති ඉත්ථියො;

නෙව මං බ්යාධයිස්සන්ති, ධම්මෙ සම්හි පතිට්ඨිතො.

1221.

‘‘සක්ඛී හි මෙ සුතං එතං, බුද්ධස්සාදිච්චබන්ධුනො;

නිබ්බානගමනං මග්ගං, තත්ථ මෙ නිරතො මනො.

1222.

‘‘එවඤ්චෙ මං විහරන්තං, පාපිම උපගච්ඡසි;

තථා මච්චු කරිස්සාමි, න මෙ මග්ගම්පි දක්ඛසි.

1223.

‘‘අරතිඤ්ච ¶ රතිඤ්ච පහාය, සබ්බසො ගෙහසිතඤ්ච විතක්කං;

වනථං න කරෙය්ය කුහිඤ්චි, නිබ්බනථො අවනථො ස භික්ඛු.

1224.

‘‘යමිධ පථවිඤ්ච වෙහාසං, රූපගතං ජගතොගධං කිඤ්චි;

පරිජීයති සබ්බමනිච්චං, එවං සමෙච්ච චරන්ති මුතත්තා.

1225.

‘‘උපධීසු ජනා ගධිතාසෙ, දිට්ඨසුතෙ පටිඝෙ ච මුතෙ ච;

එත්ථ විනොදය ඡන්දමනෙජො, යො හෙත්ථ න ලිම්පති මුනි තමාහු.

1226.

‘‘අථ සට්ඨිසිතා සවිතක්කා, පුථුජ්ජනතාය අධම්මා නිවිට්ඨා;

න ච වග්ගගතස්ස කුහිඤ්චි, නො පන දුට්ඨුල්ලගාහී ස භික්ඛු.

1227.

‘‘දබ්බො ¶ චිරරත්තසමාහිතො, අකුහකො නිපකො අපිහාලු;

සන්තං පදං අජ්ඣගමා මුනි, පටිච්ච පරිනිබ්බුතො කඞ්ඛති කාලං.

1228.

‘‘මානං පජහස්සු ගොතම, මානපථඤ්ච ජහස්සු අසෙසං;

මානපථම්හි ස මුච්ඡිතො, විප්පටිසාරීහුවා චිරරත්තං.

1229.

‘‘මක්ඛෙන මක්ඛිතා පජා, මානහතා නිරයං පපතන්ති;

සොචන්ති ජනා චිරරත්තං, මානහතා නිරයං උපපන්නා.

1230.

‘‘න ¶ හි සොචති භික්ඛු කදාචි, මග්ගජිනො සම්මා පටිපන්නො;

කිත්තිඤ්ච සුඛඤ්චානුභොති, ධම්මදසොති තමාහු තථත්තං.

1231.

‘‘තස්මා ¶ අඛිලො ඉධ පධානවා, නීවරණානි පහාය විසුද්ධො;

මානඤ්ච පහාය අසෙසං, විජ්ජායන්තකරො සමිතාවී.

1232.

‘‘කාමරාගෙන ඩය්හාමි, චිත්තං මෙ පරිඩය්හති;

සාධු නිබ්බාපනං බ්රූහි, අනුකම්පාය ගොතම.

1233.

‘‘සඤ්ඤාය විපරියෙසා, චිත්තං තෙ පරිඩය්හති;

නිමිත්තං පරිවජ්ජෙහි, සුභං රාගූපසංහිතං.

1234.

‘‘අසුභාය චිත්තං භාවෙහි, එකග්ගං සුසමාහිතං;

සති කායගතා ත්යත්ථු, නිබ්බිදාබහුලො භව.

1235.

‘‘අනිමිත්තඤ්ච භාවෙහි, මානානුසයමුජ්ජහ;

තතො මානාභිසමයා, උපසන්තො චරිස්සසි.

1236.

‘‘තමෙව ¶ වාචං භාසෙය්ය, යායත්තානං න තාපයෙ;

පරෙ ච න විහිංසෙය්ය, සා වෙ වාචා සුභාසිතා.

1237.

‘‘පියවාචමෙව භාසෙය්ය, යා වාචා පටිනන්දිතා;

යං අනාදාය පාපානි, පරෙසං භාසතෙ පියං.

1238.

‘‘සච්චං වෙ අමතා වාචා, එස ධම්මො සනන්තනො;

සච්චෙ අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච, ආහු සන්තො පතිට්ඨිතා.

1239.

‘‘යං බුද්ධො භාසති වාචං, ඛෙමං නිබ්බානපත්තියා;

දුක්ඛස්සන්තකිරියාය, සා වෙ වාචානමුත්තමා.

1240.

‘‘ගම්භීරපඤ්ඤො මෙධාවී, මග්ගාමග්ගස්ස කොවිදො;

සාරිපුත්තො මහාපඤ්ඤො, ධම්මං දෙසෙති භික්ඛුනං.

1241.

‘‘සංඛිත්තෙනපි දෙසෙති, විත්ථාරෙනපි භාසති;

සාලිකායිව නිග්ඝොසො, පටිභානං උදිය්යති.

1242.

‘‘තස්ස තං දෙසයන්තස්ස, සුණන්ති මධුරං ගිරං;

සරෙන රජනීයෙන, සවනීයෙන වග්ගුනා;

උදග්ගචිත්තා මුදිතා, සොතං ඔධෙන්ති භික්ඛවො.

1243.

‘‘අජ්ජ පන්නරසෙ විසුද්ධියා, භික්ඛූ පඤ්චසතා සමාගතා;

සංයොජනබන්ධනච්ඡිදා, අනීඝා ඛීණපුනබ්භවා ඉසී.

1244.

‘‘චක්කවත්තී ¶ ¶ යථා රාජා, අමච්චපරිවාරිතො;

සමන්තා අනුපරියෙති, සාගරන්තං මහිං ඉමං.

1245.

‘‘එවං විජිතසඞ්ගාමං, සත්ථවාහං අනුත්තරං;

සාවකා පයිරුපාසන්ති, තෙවිජ්ජා මච්චුහායිනො.

1246.

‘‘සබ්බෙ භගවතො පුත්තා, පලාපෙත්ථ න විජ්ජති;

තණ්හාසල්ලස්ස හන්තාරං, වන්දෙ ආදිච්චබන්ධුනං.

1247.

‘‘පරොසහස්සං භික්ඛූනං, සුගතං පයිරුපාසති;

දෙසෙන්තං විරජං ධම්මං, නිබ්බානං අකුතොභයං.

1248.

‘‘සුණන්ති ¶ ධම්මං විමලං, සම්මාසම්බුද්ධදෙසිතං;

සොභති වත සම්බුද්ධො, භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතො.

1249.

‘‘නාගනාමොසි භගවා, ඉසීනං ඉසිසත්තමො;

මහාමෙඝොව හුත්වාන, සාවකෙ අභිවස්සසි.

1250.

‘‘දිවා විහාරා නික්ඛම්ම, සත්ථුදස්සනකම්යතා;

සාවකො තෙ මහාවීර, පාදෙ වන්දති වඞ්ගිසො.

1251.

‘‘උම්මග්ගපථං මාරස්ස, අභිභුය්ය චරති පභිජ්ජ ඛීලානි;

තං පස්සථ බන්ධපමුඤ්ච කරං, අසිතංව භාගසො පවිභජ්ජ.

1252.

‘‘ඔඝස්ස හි නිතරණත්ථං, අනෙකවිහිතං මග්ගං අක්ඛාසි;

තස්මිඤ්ච අමතෙ අක්ඛාතෙ, ධම්මදසා ඨිතා අසංහීරා.

1253.

‘‘පජ්ජොතකරො අතිවිජ්ඣ, සබ්බඨිතීනං අතික්කමමද්දස;

ඤත්වා ච සච්ඡිකත්වා ච, අග්ගං සො දෙසයි දසද්ධානං.

1254.

‘‘එවං සුදෙසිතෙ ධම්මෙ, කො පමාදො විජානතං ධම්මං;

තස්මා හි තස්ස භගවතො සාසනෙ, අප්පමත්තො සදා නමස්සමනුසික්ඛෙ.

1255.

‘‘බුද්ධානුබුද්ධො යො ථෙරො, කොණ්ඩඤ්ඤො තිබ්බනික්කමො;

ලාභී සුඛවිහාරානං, විවෙකානං අභිණ්හසො.

1256.

‘‘යං සාවකෙන පත්තබ්බං, සත්ථු සාසනකාරිනා;

සබ්බස්ස තං අනුප්පත්තං, අප්පමත්තස්ස සික්ඛතො.

1257.

‘‘මහානුභාවො ¶ තෙවිජ්ජො, චෙතොපරියකොවිදො;

කොණ්ඩඤ්ඤො බුද්ධදායාදො, පාදෙ වන්දති සත්ථුනො.

1258.

‘‘නගස්ස ¶ පස්සෙ ආසීනං, මුනිං දුක්ඛස්ස පාරගුං;

සාවකා පයිරුපාසන්ති, තෙවිජ්ජා මච්චුහායිනො.

1259.

‘‘චෙතසා ¶ අනුපරියෙති, මොග්ගල්ලානො මහිද්ධිකො;

චිත්තං නෙසං සමන්වෙසං, විප්පමුත්තං නිරූපධිං.

1260.

‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නං, මුනිං දුක්ඛස්ස පාරගුං;

අනෙකාකාරසම්පන්නං, පයිරුපාසන්ති ගොතමං.

1261.

‘‘චන්දො යථා විගතවලාහකෙ නභෙ, විරොචති වීතමලොව භාණුමා;

එවම්පි අඞ්ගීරස ත්වං මහාමුනි, අතිරොචසි යසසා සබ්බලොකං.

1262.

‘‘කාවෙය්යමත්තා විචරිම්හ පුබ්බෙ, ගාමා ගාමං පුරා පුරං;

අථද්දසාම සම්බුද්ධං, සබ්බධම්මාන පාරගුං.

1263.

‘‘සො මෙ ධම්මමදෙසෙසි, මුනි දුක්ඛස්ස පාරගූ;

ධම්මං සුත්වා පසීදිම්හ, සද්ධා නො උදපජ්ජථ.

1264.

‘‘තස්සාහං වචනං සුත්වා, ඛන්ධෙ ආයතනානි ච;

ධාතුයො ච විදිත්වාන, පබ්බජිං අනගාරියං.

1265.

‘‘බහූනං වත අත්ථාය, උප්පජ්ජන්ති තථාගතා;

ඉත්ථීනං පුරිසානඤ්ච, යෙ තෙ සාසනකාරකා.

1266.

‘‘තෙසං ඛො වත අත්ථාය, බොධිමජ්ඣගමා මුනි;

භික්ඛූනං භික්ඛුනීනඤ්ච, යෙ නියාමගතද්දසා.

1267.

‘‘සුදෙසිතා චක්ඛුමතා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

චත්තාරි අරියසච්චානි, අනුකම්පාය පාණිනං.

1268.

‘‘දුක්ඛං දුක්ඛසමුප්පාදං, දුක්ඛස්ස ච අතික්කමං;

අරියං චට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, දුක්ඛූපසමගාමිනං.

1269.

‘‘එවමෙතෙ ¶ තථා වුත්තා, දිට්ඨා මෙ තෙ යථා තථා;

සදත්ථො මෙ අනුප්පත්තො, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

1270.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, මම බුද්ධස්ස සන්තිකෙ;

සුවිභත්තෙසු ධම්මෙසු, යං සෙට්ඨං තදුපාගමිං.

1271.

‘‘අභිඤ්ඤාපාරමිප්පත්තො, සොතධාතු විසොධිතා;

තෙවිජ්ජො ඉද්ධිපත්තොම්හි, චෙතොපරියකොවිදො.

1272.

‘‘පුච්ඡාමි ¶ සත්ථාරමනොමපඤ්ඤං, දිට්ඨෙව ධම්මෙ යො විචිකිච්ඡානං ඡෙත්තා;

අග්ගාළවෙ කාලමකාසි භික්ඛු, ඤාතො යසස්සී අභිනිබ්බුතත්තො.

1273.

‘‘නිග්රොධකප්පො ඉති තස්ස නාමං, තයා කතං භගවා බ්රාහ්මණස්ස;

සො තං නමස්සං අචරි මුත්යපෙඛො, ආරද්ධවීරියො දළ්හධම්මදස්සී.

1274.

‘‘තං ¶ සාවකං සක්ක මයම්පි සබ්බෙ, අඤ්ඤාතුමිච්ඡාම සමන්තචක්ඛු;

සමවට්ඨිතා නො සවනාය සොතා, තුවං නො සත්ථා ත්වමනුත්තරොසි.

1275.

‘‘ඡින්ද නො විචිකිච්ඡං බ්රූහි මෙතං, පරිනිබ්බුතං වෙදය භූරිපඤ්ඤ;

මජ්ඣෙව නො භාස සමන්තචක්ඛු, සක්කොව දෙවාන සහස්සනෙත්තො.

1276.

‘‘යෙ කෙචි ගන්ථා ඉධ මොහමග්ගා, අඤ්ඤාණපක්ඛා විචිකිච්ඡඨානා;

තථාගතං පත්වා න තෙ භවන්ති, චක්ඛුඤ්හි එතං පරමං නරානං.

1277.

‘‘නො ¶ චෙ හි ජාතු පුරිසො කිලෙසෙ, වාතො යථා අබ්භඝනං විහානෙ;

තමොවස්ස නිවුතො සබ්බලොකො, ජොතිමන්තොපි න පභාසෙය්යුං.

1278.

‘‘ධීරා ච පජ්ජොතකරා භවන්ති, තං තං අහං වීර තථෙව මඤ්ඤෙ;

විපස්සිනං ජානමුපාගමිම්හ, පරිසාසු නො ආවිකරොහි කප්පං.

1279.

‘‘ඛිප්පං ගිරං එරය වග්ගු වග්ගුං, හංසොව පග්ගය්හ සණිකං නිකූජ;

බින්දුස්සරෙන සුවිකප්පිතෙන, සබ්බෙව තෙ උජ්ජුගතා සුණොම.

1280.

‘‘පහීනජාතිමරණං අසෙසං, නිග්ගය්හ ධොනං වදෙස්සාමි ධම්මං;

න කාමකාරො හි පුථුජ්ජනානං, සඞ්ඛෙය්යකාරො ච තථාගතානං.

1281.

‘‘සම්පන්නවෙය්යාකරණං ¶ තවෙදං, සමුජ්ජුපඤ්ඤස්ස සමුග්ගහීතං;

අයමඤ්ජලි පච්ඡිමො සුප්පණාමිතො, මා මොහයී ජානමනොමපඤ්ඤ.

1282.

‘‘පරොපරං අරියධම්මං විදිත්වා, මා මොහයී ජානමනොමවීරිය;

වාරිං යථා ඝම්මනි ඝම්මතත්තො, වාචාභිකඞ්ඛාමි සුතං පවස්ස.

1283.

‘‘යදත්ථිකං බ්රහ්මචරියං අචරී, කප්පායනො කච්චිස්සතං අමොඝං;

නිබ්බායි සො ආදු සඋපාදිසෙසො, යථා විමුත්තො අහු තං සුණොම.

1284.

‘‘අච්ඡෙච්ඡි ¶ තණ්හං ඉධ නාමරූපෙ, (ඉති භගවා,)

කණ්හස්ස සොතං දීඝරත්තානුසයිතං;

අතාරි ජාතිං මරණං අසෙසං, ඉච්චබ්රවි භගවා පඤ්චසෙට්ඨො.

1285.

‘‘එස සුත්වා පසීදාමි, වචො තෙ ඉසිසත්තම;

අමොඝං කිර මෙ පුට්ඨං, න මං වඤ්චෙසි බ්රාහ්මණො.

1286.

‘‘යථා වාදී තථා කාරී, අහු බුද්ධස්ස සාවකො;

අච්ඡෙච්ඡි මච්චුනො ජාලං, තතං මායාවිනො දළ්හං.

1287.

‘‘අද්දස භගවා ආදිං, උපාදානස්ස කප්පියො;

අච්චගා වත කප්පානො, මච්චුධෙය්යං සුදුත්තරං.

1288.

‘‘තං ¶ දෙවදෙවං වන්දාමි, පුත්තං තෙ ද්විපදුත්තම;

අනුජාතං මහාවීරං, නාගං නාගස්ස ඔරස’’න්ති. –

ඉමා ගාථා සඞ්ගීතිකාලෙ එකජ්ඣං කත්වා සඞ්ගහං ආරොපිතා. තත්ථ ‘‘නික්ඛන්තං වත මං සන්ත’’න්තිආදයො පඤ්ච ගාථා ආයස්මා වඞ්ගීසො නවො අචිරපබ්බජිතො හුත්වා විහාරං උපගතා අලඞ්කතපටියත්තා සම්බහුලා ඉත්ථියො දිස්වා උප්පන්නරාගො තං විනොදෙන්තො අභාසි.

තත්ථ නික්ඛන්තං වත මං සන්තං, අගාරස්මානගාරියන්ති අගාරතො නික්ඛන්තං අනගාරියං පබ්බජිතං මං සමානං. විතක්කාති කාමවිතක්කාදයො පාපවිතක්කා. උපධාවන්තීති මම චිත්තං උපගච්ඡන්ති. පගබ්භාති පාගබ්භියයුත්තා වසිනො. ‘‘අයං ගෙහතො නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතො, නයිමං අනුද්ධංසිතුං යුත්ත’’න්ති එවං අපරිහාරතො නිල්ලජ්ජා. කණ්හතොති ¶ කාළතො, ලාමකභාවතොති අත්ථො. ඉමෙති තෙසං අත්තනො පච්චක්ඛතා වුත්තා.

අසුද්ධජීවිනො පරිවාරයුත්තා මනුස්සා උග්ගකිච්චතාය ‘‘උග්ගා’’ති වුච්චන්ති, තෙසං පුත්තා උග්ගපුත්තා. මහිස්සාසාති මහාඉස්සාසා. සික්ඛිතාති ද්වාදස වස්සානි ආචරියකුලෙ උග්ගහිතසිප්පා. දළ්හධම්මිනොති, දළ්හධනුනො ¶ . දළ්හධනු නාම ද්විසහස්සථාමං වුච්චති. ද්විසහස්සථාමන්ති, ච යස්ස ආරොපිතස්ස ජියාය බන්ධො ලොහසීසාදීනං භාරො දණ්ඩෙ ගහෙත්වා යාව කණ්ඩපමාණා නභං උක්ඛිත්තස්ස පථවිතො මුච්චති. සමන්තා පරිකිරෙය්යුන්ති සමන්තතො කණ්ඩෙ ඛිපෙය්යුං. කිත්තකාති චෙ ආහ ‘‘සහස්සං අපලායින’’න්ති. යුද්ධෙ අපරං මුඛානං සහස්සමත්තානං. ඉදං වුත්තං හොති – සික්ඛිතා කතහත්ථා උග්ගා දළ්හධනුනො මහිස්සාසා උග්ගපුත්තා සහස්සමත්තා කදාචිපි යුද්ධෙ පරාජයං අපත්තා අප්පමත්තා සමන්තතො ඨත්වා ථම්භං උපනිස්සාය සචෙපි වස්සෙය්යුං. තාදිසෙහිපි ඉස්සාසසහස්සෙහි සමන්තා සරෙ පරිකිරීයන්තෙ සුසික්ඛිතො පුරිසො දණ්ඩං ගහෙත්වා සබ්බෙ සරෙ අත්තනො සරීරෙ අපතමානෙ කත්වා පාදමූලෙ පාතෙය්ය. තත්ථ එකොපි ඉස්සාසො ද්වෙ සරෙ එකතො ඛිපන්තො නාම නත්ථි. ඉත්ථියො පන රූපාරම්මණාදිවසෙන පඤ්ච පඤ්ච සරෙ එකතො ඛිපන්ති, එවං ඛිපන්තියො. එත්තකා භිය්යොති ඉමාහි ඉත්ථීහි භිය්යොපි බහූ ඉත්ථියො අත්තනො ඉත්ථිකුත්තහාසභාවාදිතො විධංසෙන්ති.

සක්ඛී හි මෙ සුතං එතන්ති සම්මුඛා මයා එතං සුතං. නිබ්බානගමනං මග්ගන්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, නිබ්බානගාමිමග්ගොති අත්ථො, විපස්සනං සන්ධායාහ. තත්ථ මෙ නිරතො මනොති තස්මිං විපස්සනාමග්ගෙ මය්හං චිත්තං නිරතං.

එවඤ්චෙ ¶ මං විහරන්තන්ති එවං අනිච්චඅසුභජ්ඣානභාවනාය ච විපස්සනාභාවනාය ච විහරන්තං මං. පාපිමාති කිලෙසමාරං ආලපති. තථා මච්චු කරිස්සාමි, න මෙ මග්ගම්පි දක්ඛසීති මයා කතං මග්ගම්පි යථා න පස්සසි, තථා මච්චු අන්තං කරිස්සාමීති යොජනා.

අරතිඤ්චාතිආදිකා පඤ්ච ගාථා අත්තනො සන්තානෙ උප්පන්නෙ අරතිආදිකෙ විනොදෙන්තෙන වුත්තා. තත්ථ අරතින්ති අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු පන්තසෙනාසනෙසු ච උක්කණ්ඨනං. රතින්ති පඤ්චකාමගුණරතිං. පහායාති පජහිත්වා. සබ්බසො ගෙහසිතඤ්ච විතක්කන්ති, ගෙහනිස්සිතං පුත්තදාරාදිපටිසංයුත්තං ඤාතිවිතක්කාදිඤ්ච මිච්ඡාවිතක්කං අනවසෙසතො පහාය. වනථං න කරෙය්ය කුහිඤ්චීති අජ්ඣත්තිකබාහිරප්පභෙදෙ සබ්බස්මිං වත්ථුස්මිං තණ්හං න කරෙය්යං. නිබ්බනථො අවනථො ස භික්ඛූති යො හි සබ්බෙන සබ්බං ¶ නිත්තණ්හො ¶ , තතො එව කත්ථචිපි නන්දියා අභාවතො අවනථො, සො භික්ඛු නාම සංසාරෙ භයස්ස සම්මදෙව ඉක්ඛණතාය භින්නකිලෙසතාය චාති අත්ථො.

යමිධ පථවිඤ්ච වෙහාසං, රූපගතං ජගතොගධං කිඤ්චීති යංකිඤ්චි ඉධ පථවීගතං භූමිනිස්සිතං වෙහාසං වෙහාසට්ඨං දෙවලොකනිස්සිතං රූපගතං රූපජාතං රුප්පනසභාවං ජගතොගධං ලොකිකං භවත්තයපරියාපන්නං සඞ්ඛතං. පරිජීයති සබ්බමනිච්චන්ති සබ්බං තං ජරාභිභූතං, තතො එව අනිච්චං තතො එව දුක්ඛං අනත්තාති එවං තිලක්ඛණාරොපනං ආහ. අයං ථෙරස්ස මහාවිපස්සනාති වදන්ති. එවං සමෙච්ච චරන්ති මුතත්තාති එවං සමෙච්ච අභිසමෙච්ච විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය පටිවිජ්ඣිත්වා මුතත්තා පරිඤ්ඤාතත්තභාවා පණ්ඩිතා චරන්ති විහරන්ති.

උපධීසූති ඛන්ධූපධිආදීසු. ජනාති අන්ධපුථුජ්ජනා. ගධිතාසෙති පටිබද්ධචිත්තා. එත්ථ හි විසෙසතො කාමගුණූපධීසු ඡන්දො අපනෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ දිට්ඨසුතෙ පටිඝෙ ච මුතෙ චාති. දිට්ඨසුතෙති දිට්ඨෙ චෙව සුතෙ ච, රූපසද්දෙසූති අත්ථො. පටිඝෙති ඝට්ටනීයෙ ඵොට්ඨබ්බෙ. මුතෙති වුත්තාවසෙසෙ මුතෙ, ගන්ධරසෙසූති වුත්තං හොති. සාරත්ථපකාසනියං (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.210) ‘‘පටිඝපදෙන ගන්ධරසා ගහිතා, මුතපදෙන ඵොට්ඨබ්බාරම්මණ’’න්ති වුත්තං. එත්ථ විනොදය ඡන්දමනෙජොති එතස්මිං දිට්ඨාදිභෙදෙ පඤ්චකාමගුණෙ කාමච්ඡන්දං විනොදෙහි, තථා සති සබ්බත්ථ අනෙජො අවිකප්පො භවසි. යො හෙත්ථ න ලිම්පති මුනි තමාහූති යො හි එත්ථ කාමගුණෙ තණ්හාලෙපෙන න ලිම්පති, තං මොනෙය්යධම්මට්ඨතො ‘‘මුනී’’ති පණ්ඩිතා වදන්ති. ‘‘අථ සට්ඨිසිතා’’ති පාළීති අධිප්පායෙන කෙචි ‘‘සට්ඨිධම්මාරම්මණනිස්සිතා’’ති අත්ථං වදන්ති. ‘‘අට්ඨසට්ඨිසිතා ¶ සවිතක්කා’’ති පන පාළි, අප්පකඤ්හි ඌනං අධිකං වා න ගණනූපගං හොතීති. අට්ඨසට්ඨිසිතාති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතසන්නිස්සිතා මිච්ඡාවිතක්කාති අත්ථොති කෙචි වදන්ති. දිට්ඨිගතිකා ච සත්තාවාසාභාවලද්ධිං අජ්ඣූපගතාති අධිච්චසමුප්පන්නවාදං ඨපෙත්වා ඉතරෙසං වසෙන ‘‘අථ සට්ඨිසිතා සවිතක්කා’’ති වුත්තං. යථා හි තණ්හාලෙපාභාවෙන භික්ඛූති වුච්චති, එවං දිට්ඨිලෙපාභාවෙනපීති දස්සෙතුං ‘‘අථ සට්ඨිසිතා’’තිආදි වුත්තං. පුථුජ්ජනතාය අධම්මා ¶ නිවිට්ඨාති ¶ තෙ පන මිච්ඡාවිතක්කා නිච්චාදිගාහවසෙන අධම්මා ධම්මතො අපෙතා පුථුජ්ජනතායං අන්ධබාලෙ නිවිට්ඨා අභිනිවිට්ඨා. න ච වග්ගගතස්ස කුහිඤ්චීති යත්ථ කත්ථචි වත්ථුස්මිං සස්සතවාදාදිමිච්ඡාදිට්ඨිවග්ගගතො, තංලද්ධිකො න ච අස්ස භවෙය්ය. අට්ඨකථායං (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.210) පන ‘‘අථ සට්ඨිසිතා සවිතක්කා, පුථූ ජනතාය අධම්මා නිවිට්ඨා’’ති පදං උද්ධරිත්වා අථ ඡ ආරම්මණනිස්සිතා පුථූ අධම්මවිතක්කා ජනතාය නිවිට්ඨාති වුත්තං. තථා න ච වග්ගගතස්ස කුහිඤ්චීති තෙසං වසෙන න කත්ථචි කිලෙසවග්ගගතො භවෙය්යාති ච වුත්තං. නො පන දුට්ඨුල්ලගාහී ස භික්ඛූති යො කිලෙසෙහි දූසිතත්තා අතිවිය දුට්ඨුල්ලතා ච දුට්ඨුල්ලානං මිච්ඡාවාදානං ගණ්හනසීලො ච නො අස්ස නො භවෙය්ය, සො භික්ඛු නාම හොතීති.

දබ්බොති දබ්බජාතිකො පණ්ඩිතො. චිරරත්තසමාහිතොති චිරකාලතො පට්ඨාය සමාහිතො. අකුහකොති කොහඤ්ඤරහිතො අසඨො අමායාවී. නිපකොති නිපුණො ඡෙකො. අපිහාලූති නිත්තණ්හො. සන්තං පදං අජ්ඣගමාති, නිබ්බානං අධිගතො. මොනෙය්යධම්මසමන්නාගතතො මුනි. පරිනිබ්බුතොති ආරම්මණකරණවසෙන නිබ්බානං පටිච්ච සඋපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතො. කඞ්ඛති කාලන්ති ඉදානි අනුපාදිසෙසනිබ්බානත්ථාය කාලං ආගමෙති. න තස්ස කිඤ්චි කරණීයං අත්ථි, යථා එදිසො භවිස්සති, තථා අත්තානං සම්පාදෙතීති අධිප්පායො.

මානං පජහස්සූතිආදයො චතස්සො ගාථා පටිභානසම්පත්තිං නිස්සාය අත්තනො පවත්තමානං මානං විනොදෙන්තෙන වුත්තා. තත්ථ මානං පජහස්සූති සෙය්යමානාදිනවවිධං මානං පරිච්චජ. ගොතමාති ගොතමගොත්තස්ස භගවතො සාවකත්තා අත්තානං ගොතමගොත්තං කත්වා ආලපති. මානපථන්ති මානස්ස පවත්තිට්ඨානභූතං අයොනිසොමනසිකාරපරික්ඛිත්තං ජාතිආදිං තප්පටිබද්ධකිලෙසප්පහානෙන ජහස්සු පජහ. අසෙසන්ති සබ්බමෙව. මානපථම්හි ස මුච්ඡිතොති මානවත්ථුනිමිත්තං මුච්ඡං ආපන්නො. විප්පටිසාරීහුවා චිරරත්තන්ති ඉමස්මිං මානපථානුයොගක්ඛණෙ වීතිවත්තෙ පුබ්බෙව අරහත්තං පාපුණිස්ස, ‘‘නට්ඨොහමස්මී’’ති විප්පටිසාරී අහුවා අහොසි.

මක්ඛෙන ¶ ¶ මක්ඛිතා පජාති සූරාදිනා අත්තානං උක්කංසෙත්වා පරෙ වම්භෙත්වා පරගුණමක්ඛනලක්ඛණෙන මක්ඛෙන පිසිතත්තා මක්ඛී. පුග්ගලො හි යථා යථා පරෙසං ගුණෙ මක්ඛෙති, තථා තථා අත්තනො ගුණෙ පුඤ්ජති නිරාකරොති නාම. මානහතාති මානෙන හතගුණා. නිරයං පපතන්තීති නිරයං උපපජ්ජන්ති.

මග්ගජිනොති මග්ගෙන විජිතකිලෙසො. කිත්තිඤ්ච සුඛඤ්චාති විඤ්ඤූහි පසංසිතඤ්ච කායිකචෙතසිකසුඛඤ්ච අනුභොතීති පටිලභති. ධම්මදසොති තමාහු තථත්තන්ති තං තථභාවං සම්මාපටිපන්නං යාථාවතො ධම්මදස්සීති පණ්ඩිතා ආහු.

අඛිලොති පඤ්චචෙතොඛිලරහිතො. පධානවාති සම්මප්පධානවීරියසම්පන්නො. විසුද්ධොති නීවරණසඞ්ඛාතවලාහකාපගමෙන විසුද්ධමානසො ¶ . අසෙසන්ති නවවිධම්පි මානං අග්ගමග්ගෙන පජහිත්වා. විජ්ජායන්තකරො සමිතාවීති සබ්බසො සමිතකිලෙසො තිවිධාය විජ්ජාය පරියොසානප්පත්තො හොතීති අත්තානං ඔවදති.

අථෙකදිවසං ආයස්මා ආනන්දො අඤ්ඤතරෙන රාජමහාමත්තෙන නිමන්තිතො පුබ්බණ්හසමයං තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි ආයස්මතා වඞ්ගීසෙන පච්ඡාසමණෙන. අථ තස්මිං ගෙහෙ ඉත්ථියො සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා, වන්දිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්ති, ධම්මං සුණන්ති. අථායස්මතො වඞ්ගීසස්ස නවපබ්බජිතස්ස ආරම්මණං පරිග්ගහෙතුං අසක්කොන්තස්ස විසභාගාරම්මණෙ රාගො උප්පජ්ජි. සො සද්ධො උජුජාතිකො කුලපුත්තො ‘‘අයං මෙ රාගො වඩ්ඪිත්වා දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකම්පි අත්ථං නාසෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා යථානිසින්නොව ථෙරස්ස අත්තනො පවත්තිං ආවිකරොන්තො ‘‘කාමරාගෙනා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ යදිපි කිලෙසරජ්ජනපරිළාහො කායම්පි බාධති, චිත්තං පන බාධෙන්තො චිරතරං බාධෙතීති දස්සෙතුං ‘‘කාමරාගෙන ඩය්හාමී’’ති වත්වා ‘‘චිත්තං මෙ පරිඩය්හතී’’ති වුත්තං. නිබ්බාපනන්ති රාගනිබ්බාපනකාරණං රාගපරිළාහස්ස නිබ්බාපනසමත්ථං ඔවාදං කරොහීති අත්ථො.

සඤ්ඤාය විපරියෙසාතිආදිකා ගාථා තෙන යාචිතෙන ආයස්මතා ආනන්දෙන වුත්තා. විපරියෙසාති විපල්ලාසෙන අසුභෙ සුභන්ති ¶ පවත්තෙන විපරීතග්ගාහෙන. නිමිත්තන්ති කිලෙසජනකනිමිත්තං. පරිවජ්ජෙහීති පරිබ්බජ. සුභං රාගූපසංහිතන්ති රාගවඩ්ඪනාරම්මණං සුභං පරිවජ්ජෙන්තො අසුභසඤ්ඤාය පරිවජ්ජෙය්ය, සබ්බත්ථ අනභිරතිසඤ්ඤාය. තස්මා තදුභයම්පි දස්සෙන්තො ‘‘අසුභායා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ අසුභායාති අසුභානුපස්සනාය. චිත්තං භාවෙහි එකග්ගං සුසමාහිතන්ති අත්තනො චිත්තවික්ඛෙපාභාවෙන එකග්ගං ආරම්මණෙසු සුසමාහිතං අප්පිතං කත්වා භාවෙහි තව අසුභානුපස්සනං සුකරං අක්ඛාමීති. සති කායගතා ත්යත්ථූති වුත්තකායගතාසතිභාවනා තයා භාවිතා බහුලීකතා හොතූති අත්ථො. නිබ්බිදාබහුලො භවාති අත්තභාවෙ සබ්බස්මිඤ්ච නිබ්බෙදබහුලො හොහි.

අනිමිත්තඤ්ච භාවෙහීති නිච්චනිමිත්තාදීනං උග්ඝාටනෙන විසෙසතො අනිච්චානුපස්සනා අනිමිත්තා නාම, තතො මානානුසයමුජ්ජහාති තං භාවෙන්තො මග්ගපටිපාටියා අග්ගමග්ගාධිගමෙන මානානුසයං සමුච්ඡින්ද. මානාභිසමයාති මානස්ස දස්සනාභිසමයා චෙව පහානාභිසමයා ච. උපසන්තොති සබ්බසො රාගාදීනං සන්තතාය උපසන්තො චරිස්සසි විහරිස්සසීති අත්ථො.

තමෙව වාචන්තිආදිකා චතස්සො ගාථා භගවතා සුභාසිතසුත්තෙ (සං. නි. 1.213) දෙසිතෙ සොමනස්සජාතෙන ථෙරෙන භගවන්තං සම්මුඛා ¶ අභිත්ථවන්තෙන වුත්තා. යායත්තානං න තාපයෙති යාය වාචාය හෙතුභූතාය අත්තානං විප්පටිසාරෙන න තාපෙය්ය න විහෙඨෙය්ය. පරෙ ච න විහිංසෙය්යාති පරෙ ච පරෙහි භින්දන්තො න බාධෙය්ය. සා වෙ වාචා සුභාසිතාති සා වාචා එකංසෙන සුභාසිතා නාම, තස්මා තමෙව වාචං භාසෙය්යාති යොජනා. ඉමාය ගාථාය අපිසුණවාචාවසෙන භගවන්තං ථොමෙති.

පටිනන්දිතාති පටිමුඛභාවෙන නන්දිතා පියායිතා සම්පති ආයතිඤ්ච සුණන්තෙහි සම්පටිච්ඡිතා. යං අනාදායාති යං වාචං භාසන්තො පාපානි පරෙසං අප්පියානි අනිට්ඨානි ඵරුසවචනානි අනාදාය අග්ගහෙත්වා අත්ථබ්යඤ්ජනමධුරං පියමෙව දීපෙති. තමෙව පියවාචං භාසෙය්යාති පියවාචාවසෙන අභිත්ථවි.

අමතාති ¶ සාධුභාවෙන අමතසදිසා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සච්චං හවෙ සාධුතරං රසාන’’න්ති (සං. නි. 1.73). නිබ්බානාමතපච්චයත්තා වා අමතා. එස ධම්මො සනන්තනොති යා අයං සච්චවාචා නාම, එස පොරාණො ධම්මො චරියා පවෙණි. ඉදමෙව හි පොරාණානං ආචිණ්ණං යං තෙ න අලිකං භාසිංසු. තෙනාහ – ‘‘සච්චෙ අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච, ආහු සන්තො පතිට්ඨිතා’’ති. තත්ථ සච්චෙ පතිට්ඨිතත්තා එව අත්තනො ච පරෙසඤ්ච අත්ථෙ පතිට්ඨිතා, අත්ථෙ පතිට්ඨිතත්තා එව ධම්මෙ පතිට්ඨිතා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. සච්චවිසෙසනමෙව වා එතං. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – සච්චෙ පතිට්ඨිතා. කීදිසෙ? අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච, යං පරෙසං අත්ථතො අනපෙතත්තා අත්ථං අනුපරොධකරං, ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මං ධම්මිකමෙව අත්ථං සාධෙතීති. ඉමාය ගාථාය සච්චවාචාවසෙන ¶ අභිත්ථවි. ඛෙමන්ති අභයං නිරුපද්දවං. කෙන කාරණෙනාති චෙ? නිබ්බානපත්තියා දුක්ඛස්සන්තකිරියාය, යස්මා කිලෙසනිබ්බානං පාපෙති, වට්ටදුක්ඛස්ස ච අන්තකිරියාය සංවට්ටති, තස්මා ඛෙමන්ති අත්ථො. අථ වා යං බුද්ධො නිබ්බානපත්තියා වා දුක්ඛස්සන්තකිරියාය වාති ද්වින්නං නිබ්බානධාතූනං අත්ථාය ඛෙමමග්ගප්පකාසනතො ඛෙමං වාචං භාසති. සා වෙ වාචානමුත්තමාති සා වාචා සබ්බවාචානං සෙට්ඨාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉමාය ගාථාය මන්තාවචනවසෙන භගවන්තං අභිත්ථවන්තො අරහත්තනිකූටෙන ථොමනං පරියොසාපෙති.

ගම්භීරපඤ්ඤොති තිස්සො ගාථා ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පසංසනවසෙන වුත්තා. තත්ථ ගම්භීරපඤ්ඤොති ගම්භීරෙසු ඛන්ධායතනාදීසු පවත්තාය නිපුණාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා ගම්භීරපඤ්ඤො. මෙධාසඞ්ඛාතාය ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා මෙධාවී. ‘‘අයං දුග්ගතියා මග්ගො, අයං සුගතියා මග්ගො, අයං නිබ්බානස්ස ¶ මග්ගො’’ති එවං මග්ගෙ ච අමග්ගෙ ච කොවිදතාය මග්ගාමග්ගස්ස කොවිදො. මහතියා සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං පත්තාය පඤ්ඤාය වසෙන මහාපඤ්ඤො. ධම්මං දෙසෙති භික්ඛුනන්ති සම්මදෙව පවත්තිං නිවත්තිං විභාවෙන්තො භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙති. තස්සා පන දෙසනාය පවත්තිආකාරං දස්සෙතුං ‘‘සංඛිත්තෙනපී’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ සංඛිත්තෙනපීති ‘‘චත්තාරිමානි, ආවුසො, අරියසච්චානි. කතමානි චත්තාරි? දුක්ඛං අරියසච්චං…පෙ… ඉමානි ඛො, ආවුසො, චත්තාරි අරියසච්චානි, තස්මා ¶ තිහාවුසො, ඉදං දුක්ඛන්ති යොගො කරණීයො’’ති එවං සංඛිත්තෙනපි දෙසෙති. ‘‘කතමඤ්චාවුසො, දුක්ඛං අරියසච්චං? ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදිනා (ම. නි. 3.372-373) නයෙන තානෙව විභජන්තො විත්ථාරෙනපි භාසති. ඛන්ධාදිදෙසනාසුපි එසෙව නයො. සාලිකායිව නිග්ඝොසොති යථා මධුරං අම්බපක්කං සායිත්වා පක්ඛෙහි වාතං දත්වා මධුරරවං නිච්ඡාරෙන්තියා සාලිකාය නිග්ඝොසො, එවං ථෙරස්ස ධම්මං කථෙන්තස්ස මධුරො නිග්ඝොසො හොති. ධම්මසෙනාපතිස්ස හි පිත්තාදීනං වසෙන අපලිබුද්ධවචනං හොති, අයදණ්ඩෙන පහටකංසථාලකො විය සද්දො නිච්ඡරති. පටිභානං උදිය්යතීති කථෙතුකම්යතාය සති සමුද්දතො වීචියො විය උපරූපරි අනන්තං පටිභානං උට්ඨහති.

තස්සාති ධම්මසෙනාපතිස්ස. තන්ති ධම්මං දෙසෙන්තස්ස. සුණන්තීති යං නො ථෙරො කථෙති, තං නො සොස්සාමාති ආදරජාතා සුණන්ති. මධුරන්ති ඉට්ඨං. රජනීයෙනාති කන්තෙන. සවනීයෙනාති කණ්ණසුඛෙන. වග්ගුනාති මට්ඨෙන මනොහරෙන. උදග්ගචිත්තාති ඔදග්යපීතියා වසෙන උදග්ගචිත්තා අලීනචිත්තා. මුදිතාති ආමොදිතා පාමොජ්ජෙන සමන්නාගතා. ඔධෙන්තීති අවදහන්ති අඤ්ඤාය චිත්තං උපට්ඨපෙන්තා සොතං උපනෙන්ති.

අජ්ජ ¶ පන්නරසෙතිආදිකා චතස්සො ගාථා පවාරණාසුත්තන්තදෙසනාය (සං. නි. 1.215) සත්ථාරං මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං නිසින්නං දිස්වා ථොමෙන්තෙන වුත්තා. තත්ථ පන්නරසෙති යස්මිඤ්හි සමයෙ භගවා පුබ්බාරාමෙ නිසීදන්තො සායන්හසමයෙ සම්පත්තපරිසාය කාලයුත්තං සමයයුත්තං ධම්මං දෙසෙත්වා, උදකකොට්ඨකෙ ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා, වත්ථනිවසනො එකංසං සුගතමහාචීවරං කත්වා, මිගාරමාතුපාසාදෙ මජ්ඣිමථම්භං නිස්සාය පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා, සමන්තතො නිසින්නං භික්ඛුසඞ්ඝං අනුවිලොකෙත්වා තදහුපොසථෙ පවාරණාදිවසෙ නිසින්නො හොති, ඉමස්මිං පන්නරසීඋපොසථෙති අත්ථො. විසුද්ධියාති විසුද්ධත්ථාය විසුද්ධිපවාරණාය. භික්ඛූ පඤ්චසතා සමාගතාති ¶ , පඤ්චසතමත්තා භික්ඛූ සත්ථාරං පරිවාරෙත්වා නිසජ්ජවසෙන චෙව අජ්ඣාසයවසෙන ච සමාගතා. තෙ ච සංයොජනබන්ධනච්ඡිදාති සංයොජනසඞ්ඛාතෙ සන්තානස්ස බන්ධනභූතෙ කිලෙසෙ ¶ ඡින්දිත්වා ඨිතා. තතො එව අනීඝා ඛීණපුනබ්භවා ඉසීති කිලෙසදුක්ඛාභාවෙන නිදුක්ඛා ඛීණපුනබ්භවා, අසෙක්ඛානං සීලක්ඛන්ධාදීනං එසිතභාවෙන ඉසීති.

විජිතසඞ්ගාමන්ති විජිතකිලෙසසඞ්ගාමත්තා විජිතමාරබලත්තා විජිතසඞ්ගාමං. සත්ථවාහන්ති අට්ඨඞ්ගිකෙ අරියමග්ගරථෙ ආරොපෙත්වා වෙනෙය්යසත්තෙ වාහෙති සංසාරකන්තාරතො උත්තාරෙතීති භගවා සත්ථවාහො. තෙනාහ බ්රහ්මා සහම්පති ‘‘උට්ඨෙහි, වීර, විජිතසඞ්ගාම, සත්ථවාහා’’ති (මහාව. 8; ම. නි. 1.282), තං සත්ථවාහං අනුත්තරං සත්ථාරං සාවකා පයිරුපාසන්ති. තෙවිජ්ජා මච්චුහායිනොති එවරූපෙහි සාවකෙහි පරිවාරිතො චක්කවත්ති විය රාජා අමච්චපරිවාරිතො ජනපදචාරිකවසෙන සමන්තා අනුපරියෙතීති යොජනා.

පලාපොති තුච්ඡො අන්තොසාරරහිතො, සීලරහිතොති අත්ථො. වන්දෙ ආදිච්චබන්ධුනන්ති ආදිච්චබන්ධුං සත්ථාරං දසබලං වන්දාමීති වදති.

පරොසහස්සන්තිආදිකා චතස්සො ගාථා නිබ්බානපටිසංයුත්තාය ධම්මියා කථාය භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙන්තං භගවන්තං ථොමෙන්තෙන වුත්තා. තත්ථ පරොසහස්සන්ති අතිරෙකසහස්සං, අඩ්ඪතෙළසානි භික්ඛුසහස්සානි සන්ධාය වුත්තං. අකුතොභයන්ති නිබ්බානෙ කුතොචිපි භයං නත්ථි. නිබ්බානං පත්තස්ස ච කුතොචිපි භයං නත්ථීති නිබ්බානං අකුතොභයං නාම.

‘‘ආගුං න කරොතී’’තිආදිනා (සු. නි. 527) වුත්තකාරණෙහි භගවා නාගොති වුච්චතීති නාගනාමොසි භගවාති. ඉසීනං ඉසිසත්තමොති සාවකපච්චෙකබුද්ධඉසීනං උත්තමො ඉසි, විපස්සීසම්මාසම්බුද්ධතො ¶ පට්ඨාය ඉසීනං වා සත්තමකො ඉසි. මහාමෙඝොවාති චාතුද්දීපිකමහාමෙඝො විය හුත්වා.

දිවා විහාරාති පටිසල්ලානට්ඨානතො. සාවකො තෙ, මහාවීර, පාදෙ වන්දති වඞ්ගීසොති ඉදං ථෙරො අරහත්තං පත්වා අත්තනො විසෙසාධිගමං පකාසෙන්තො වදති.

උම්මග්ගපථන්තිආදිකා ¶ චතස්සො ගාථා භගවතා ‘‘කිං නු තෙ, වඞ්ගීස, ඉමා ගාථායො පුබ්බෙ පරිවිතක්කිතා, උදාහු ඨානසො චෙතා පටිභන්තී’’ති පුච්ඡිතෙන ඨානසො පටිභන්තීති දස්සෙන්තෙන වුත්තා. කස්මා පනෙවං තං භගවා අවොච? සඞ්ඝමජ්ඣෙ කිර කථා උදපාදි – ‘‘වඞ්ගීසත්ථෙරො විස්සට්ඨගන්ථො නෙව උද්දෙසෙන, න පරිපුච්ඡාය, න යොනිසොමනසිකාරෙන කම්මං කරොති. ගාථං ¶ බන්ධන්තො වණ්ණපදානි කරොන්තො විචරතී’’ති. අථ භගවා ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ වඞ්ගීසස්ස පටිභානසම්පත්තිං න ජානන්ති, අහමස්ස පටිභානසම්පත්තිං ජානාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො, වඞ්ගීසා’’තිආදිනා පුච්ඡති. උම්මග්ගපථන්ති අනෙකානි කිලෙසුප්පජ්ජනපථානි. වට්ටප්පසුතපථතාය හි පථන්ති වුත්තං. පභිජ්ජ ඛීලානීති රාගාදිඛීලානි පඤ්ච භින්දිත්වා චරසි. තං පස්සථාති එවං අභිභුය්ය ච ඡින්දිත්වා ච චරන්තං බුද්ධං පස්සථ. බන්ධපමුඤ්චකරන්ති බන්ධනමොචනකරං. අසිතන්ති අනිස්සිතං. භාගසො පටිභජ්ජාති සතිපට්ඨානාදිකොට්ඨාසතො ධම්මං පටිභජ්ජනීයං කත්වා. පවිභජ්ජාතිපි පාඨො. උද්දෙසාදිකොට්ඨාසතො පකාරෙන විභජිත්වා විභජිත්වා ධම්මං දෙසෙතීති අත්ථො.

ඔඝස්සාති කාමාදිචතුරොඝස්ස. අනෙකවිහිතන්ති සතිපට්ඨානාදිවසෙන අනෙකවිධං අට්ඨතිංසාය වා කම්මට්ඨානානං වසෙන අනෙකප්පකාරං අමතාවහං මග්ගං අක්ඛාසි අභාසි. තස්මිඤ්ච අමතෙ අක්ඛාතෙති තස්මිං තෙන අක්ඛාතෙ අමතෙ අමතාවහෙ. ධම්මදසාති ධම්මස්ස පස්සිතාරො. ඨිතා අසංහීරාති කෙනචි අසංහාරියා හුත්වා පතිට්ඨිතා. අතිවිජ්ඣාති අතිවිජ්ඣිත්වා. සබ්බට්ඨිතීනන්ති සබ්බෙසං දිට්ඨිට්ඨානානං විඤ්ඤාණට්ඨිතීනං වා. අතික්කමමද්දසාති අතික්කමභූතං නිබ්බානං අද්දස. අග්ගන්ති උත්තමං ධම්මං. අග්ගෙති වා පාඨො, පඨමතරන්ති අත්ථො. දසද්ධානන්ති පඤ්චවග්ගියානං අග්ගං ධම්මං, අග්ගෙ වා ආදිතො දෙසයීති අත්ථො.

තස්මාති යස්මා ‘‘එස ධම්මො සුදෙසිතො’’ති ජානන්තෙන පමාදො න කාතබ්බො, තස්මා අනුසික්ඛෙති තිස්සො සික්ඛා විපස්සනාපටිපාටියා මග්ගපටිපාටියා ච සික්ඛෙය්ය.

බුද්ධානුබුද්ධොතිආදිකා ¶ තිස්සො ගාථා ආයස්මතො අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස ථොමනවසෙන වුත්තා. තත්ථ බුද්ධානුබුද්ධොති බුද්ධානං අනුබුද්ධො ¶ . බුද්ධා හි පඨමං චත්තාරි සච්චානි බුජ්ඣිංසු, පච්ඡා ථෙරො සබ්බපඨමං, තස්මා බුද්ධානුබුද්ධොති. ථිරෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතත්තා ථෙරො, අකුප්පධම්මොති අත්ථො. තිබ්බනික්කමොති දළ්හවීරියො. සුඛවිහාරානන්ති දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානං. විවෙකානන්ති තිණ්ණම්පි විවෙකානං. සබ්බස්ස තන්ති යං සබ්බසාවකෙන පත්තබ්බං, අස්ස අනෙන තං අනුප්පත්තං. අප්පමත්තස්ස සික්ඛතොති අප්පමත්තෙන හුත්වා සික්ඛන්තෙන.

තෙවිජ්ජො ¶ චෙතොපරියකොවිදොති ඡසු අභිඤ්ඤාසු චතස්සො වදති, ඉතරා ද්වෙ යදිපි න වුත්තා, ථෙරො පන ඡළභිඤ්ඤොව. යස්මා ථෙරං හිමවන්තෙ ඡද්දන්තදහතො ආගන්ත්වා භගවති පරමනිපච්චකාරං දස්සෙත්වා, වන්දන්තං දිස්වා පසන්නමානසෙන භගවතො සම්මුඛා ථෙරං අභිත්ථවන්තෙන ඉමා ගාථා වුත්තා, තස්මා ‘‘කොණ්ඩඤ්ඤො බුද්ධදායාදො, පාදෙ වන්දති සත්ථුනො’’ති වුත්තං.

නගස්ස පස්සෙතිආදිකා තිස්සො ගාථා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං සබ්බෙහෙව අරහන්තෙහි භගවති කාළසිලායං විහරන්තෙ ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තෙසං භික්ඛූනං චිත්තං සමන්වෙසන්තො අරහත්තඵලවිමුත්තිං පස්සිත්ථ. තං දිස්වා ආයස්මා වඞ්ගීසො භගවන්තං ථෙරෙ ච අභිත්ථවන්තො අභාසි. තත්ථ නගස්ස පස්සෙති ඉසිගිලිපබ්බතස්ස පස්සෙ කාළසිලායං. ආසීනන්ති නිසින්නං.

චෙතසාති අත්තනො චෙතොපරියඤාණෙන. චිත්තං නෙසං සමන්වෙසන්ති තෙසං ඛීණාසවභික්ඛූනං චිත්තං සමන්වෙසන්තො. අනුපරියෙතීති අනුක්කමෙන පරිච්ඡින්දති.

එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නං ‘‘මුනිං දුක්ඛස්ස පාරගු’’න්ති වුත්තාය සත්ථුසම්පත්තියා චෙව ‘‘තෙවිජ්ජා මච්චුහායිනො’’ති වුත්තාය සාවකසම්පත්තියා චාති සබ්බෙහි අඞ්ගෙහි සම්පන්නං සමන්නාගතං. මුනින්ති හි ඉමිනා පදෙන මොනසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන සත්ථු අනවසෙසඤෙය්යාවබොධො වුත්තොති අනාවරණඤාණෙන දසබලඤාණාදීනං සඞ්ගහො කතො හොති, තෙනස්ස ඤාණසම්පදං දස්සෙති. දුක්ඛස්ස පාරගුන්ති ඉමිනා පහානසම්පදං. තදුභයෙන ච සත්ථු ආනුභාවසම්පදාදයො දස්සිතා හොන්ති. තෙවිජ්ජා මච්චුහායිනොති ඉමිනා සාවකානං ඤාණසම්පත්තිදීපනෙන ච නිබ්බානධාතුයා අධිගමදීපනෙන ච පදද්වයෙන ¶ සත්ථුසාවකසම්පත්ති දස්සිතා හොති. තථා හි යථාවුත්තමත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘මුනිං දුක්ඛස්ස පාරගුං. අනෙකාකාරසම්පන්නං, පයිරුපාසන්ති ගොතම’’න්ති වුත්තං. තත්ථ අනෙකාකාරසම්පන්නන්ති අනෙකෙහි ආකාරෙහි සම්පන්නං, අනෙකාකාරගුණසමන්නාගතන්ති අත්ථො.

චන්දො ¶ යථාති ගාථා භගවන්තං චම්පානගරෙ ගග්ගරාය පොක්ඛරණියා තීරෙ මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන අනෙකෙහි ච දෙවනාගසහස්සෙහි පරිවුතං අත්තනො වණ්ණෙන ච යසසා ච විරොචමානං දිස්වා සොමනස්සජාතෙන අභිත්ථවන්තෙන වුත්තා. තත්ථ චන්දො යථා විගතවලාහකෙ නභෙති යථා සරදසමයෙ අපගතවලාහකෙ වලාහකසදිසෙන අඤ්ඤෙන ච මහිකාදිනා උපක්කිලෙසෙන විමුත්තෙ ආකාසෙ පුණ්ණචන්දො විරොචති, වීතමලොව භාණුමාති තෙනෙව වලාහකාදිඋපක්කිලෙසවිගමෙන විගතමලො භාණුමා සූරියො යථා විරොචති. එවම්පි, අඞ්ගීරස, ත්වන්ති එවං අඞ්ගෙහි නිච්ඡරණජුතීහි ජුතිමන්ත ත්වම්පි මහාමුනි භගවා, අතිරොචසි අත්තනො යසසා සදෙවකං ලොකං අතික්කමිත්වා විරොචසීති.

කාවෙය්යමත්තාතිආදිකා ¶ දස ගාථා අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා සත්ථු අත්තනො ච ගුණෙ විභාවෙන්තෙන වුත්තා. තත්ථ කාවෙය්යමත්තාති කාවෙය්යෙන කබ්බකරණෙන මත්තා මානිතා සම්භාවිතා ගුණොදයං ආපන්නා. අද්දසාමාති අද්දසිම්හා.

අද්ධා නො උදපජ්ජථාති රතනත්තයං අද්ධා අම්හාකං උපකාරත්ථාය උප්පජ්ජි.

වචනන්ති සච්චපටිසංයුත්තං ධම්මකථං. ඛන්ධෙ ආයතනානි ච ධාතුයො චාති පඤ්චක්ඛන්ධෙ ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො ච. ඉමස්මිං ඨානෙ ඛන්ධාදිකථා වත්තබ්බා. සා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.421 ආදයො) විත්ථාරිතා එවාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. විදිත්වානාති රූපාදිවිභාගාදිතො අනිච්චතාදිතො ච පුබ්බභාගඤාණෙන ජානිත්වා.

යෙ තෙ සාසනකාරකාති යෙ තෙ සත්තා තථාගතානං සාසනකාරකා, තෙසං බහූනං අත්ථාය වත උප්පජ්ජන්ති තථාගතා.

යෙ ¶ නියාමගතද්දසාති නියාමො එව නියාමගතං, යෙ භික්ඛූ භික්ඛුනියො ච සම්මත්තනියාමං අද්දසංසු අධිගච්ඡිංසු. තෙසං අත්ථාය වත බොධිං සම්මාසම්බොධිං අජ්ඣගමා, මුනි භගවාති යොජනා.

සුදෙසිතාති වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං සඞ්ඛෙපතො විත්ථාරතො ච සුට්ඨු දෙසිතා. චක්ඛුමතාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමතා. අත්තහිතකාමෙහි අරණීයානි කරණීයානි අරියභාවකරානි, අරියස්ස වා භගවතො සච්චානීති අරියසච්චානි. දුක්ඛන්තිආදි තෙසං අරියසච්චානං සරූපදස්සනං ¶ . ඉමස්මිං ඨානෙ අරියසච්චකථා වත්තබ්බා, සා සබ්බාකාරතො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.529 ආදයො) විත්ථාරිතාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. එවමෙතෙ තථාති එතෙ දුක්ඛාදයො අරියසච්චධම්මා එවං දුක්ඛාදිප්පකාරෙන තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. වුත්තා දිට්ඨා මෙ තෙ යථා තථාති යථා සත්ථාරා වුත්තා, තථා මයා දිට්ඨා, අරියමග්ගඤාණෙන පටිවිද්ධත්තා එවං තෙසං. සදත්ථො මෙ අනුප්පත්තො අරහත්තං මයා සච්ඡිකතං. තතො ච කතං බුද්ධස්ස භගවතො සාසනං ඔවාදානුසිට්ඨියං අනුපතිට්ඨො.

ස්වාගතං වත මෙ ආසීති සුආගමනං වත මෙ අහොසි. මම බුද්ධස්ස සන්තිකෙති මම සම්බුද්ධස්ස භගවතො සන්තිකෙ සමීපෙ.

අභිඤ්ඤාපාරමිප්පත්තොති ඡන්නම්පි අභිඤ්ඤානං පාරමිං, උක්කංසං අධිගතො. ඉමිනා හි පදෙන වුත්තමෙවත්ථං විවරිතුං ‘‘සොතධාතු විසොධිතා’’තිආදි වුත්තං.

පුච්ඡාමි සත්ථාරන්තිආදිකා ද්වාදස ගාථා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස පරිනිබ්බුතභාවං පුච්ඡන්තෙන වුත්තා. ආයස්මතො නිග්රොධකප්පත්ථෙරස්ස හි ¶ පරිනිබ්බානකාලෙ ආයස්මා වඞ්ගීසො අසම්මුඛා අහොසි. දිට්ඨපුබ්බඤ්ච තෙන තස්ස හත්ථකුක්කුච්චාදි, පුබ්බවාසනාවසෙන හි තාදිසඤ්ච ආයස්මතො පිලින්දවච්ඡස්ස වසලවාදෙන සමුදාචාරො විය ඛීණාසවානම්පි හොතියෙව. තෙන ‘‘පරිනිබ්බුතො නු ඛො මෙ උපජ්ඣායො, උදාහු නො’’ති උප්පන්නපරිවිතක්කො සත්ථාරං පුච්ඡි. තෙන වුත්තං – ‘‘උපජ්ඣායස්ස පරිනිබ්බුතභාවං පුච්ඡන්තෙන වුත්තා’’ති. තත්ථ සත්ථාරන්ති දිට්ඨධම්මිකාදීහි වෙනෙය්යානං ¶ අනුසාසකං. අනොමපඤ්ඤන්ති ඔමං වුච්චති පරිත්තං ලාමකං. න ඔමපඤ්ඤං අනොමපඤ්ඤං, මහාපඤ්ඤන්ති අත්ථො. දිට්ඨෙව ධම්මෙති පච්චක්ඛමෙව, ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙති අත්ථො. විචිකිච්ඡානන්ති සංසයානං එවරූපානං වා පරිවිතක්කානං ඡෙත්තා. අග්ගාළවෙති අග්ගාළවචෙතියසඞ්ඛාතෙ විහාරෙ. ඤාතොති පාකටො. යසස්සීති ලාභසක්කාරසම්පන්නො. අභිනිබ්බුතත්තොති උපසන්තසභාවො අපරිඩය්හමානචිත්තො.

තයා කතන්ති තාදිසෙ ඡායාසම්පන්නෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ නිසින්නත්තා ‘‘නිග්රොධකප්පො’’ති තයා කතං නාමං. ඉති සො යථා අත්තනා උපලක්ඛිතං තථා වදති. භගවා පන න නිසින්නත්තා එව තං තථා ආලපති, අපි ච ඛො තත්ථ අරහත්තං පත්තත්තාපි. බ්රාහ්මණස්සාති ජාතිං සන්ධාය වදති. සො කිර බ්රාහ්මණමහාසාලකුලා පබ්බජිතො. නමස්සං අචරින්ති නමස්සමානො විහාසිං. මුත්යපෙඛොති නිබ්බානෙ පතිට්ඨිතො.

දළ්හධම්මදස්සීති ¶ භගවන්තං ආලපති. දළ්හධම්මඤ්හි නිබ්බානං අභිජ්ජනට්ඨෙන, තඤ්ච භගවා පස්සි දස්සෙසි ච.

සක්කාතිපි භගවන්තමෙව කුලනාමෙන ආලපති. මයම්පි සබ්බෙති, නිරවසෙසපරිසං සඞ්ගණ්හිත්වා අත්තානං දස්සෙන්තො වදති. සමන්තචක්ඛූතිපි භගවන්තමෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ආලපති. සමවට්ඨිතාති සම්මා අවට්ඨිතා, ආභොගං කත්වා ඨිතා. නොති අම්හාකං. සවනායාති ඉමස්ස පඤ්හස්ස වෙය්යාකරණං සවනත්ථාය. සොතාති සොතධාතුයා. තුවං නො සත්ථා ත්වමනුත්තරොසීති ථුතිවචනවසෙන වදති.

ඡින්ද නො විචිකිච්ඡන්ති විචිකිච්ඡාපටිරූපකං තං පරිවිතක්කං සන්ධායාහ. අකුසලවිචිකිච්ඡාය පන ථෙරො නිබ්බිචිකිච්ඡොව. බ්රූහි මෙතන්ති බ්රූහි මෙ එතං. යං මයා යාචිතොසි ‘‘තං සාවකං, සක්ක, මයම්පි සබ්බෙ අඤ්ඤාතුමිච්ඡාමා’’ති යාචිතොව, තං බ්රාහ්මණං පරිනිබ්බුතං වෙදය භූරිපඤ්ඤ. මජ්ඣෙව නො භාසා’’ති පරිනිබ්බුතං ජානිත්වා මහාපඤ්ඤ භගවා මජ්ඣෙව අම්හාකං සබ්බෙසං භාස, යථා සබ්බෙ මයං ජානෙය්යාම. සක්කොව දෙවාන සහස්සනෙත්තොති ¶ , ඉදං පන ථුතිවචනමෙව. අපිචෙත්ථ අයමධිප්පායො – යථා සක්කො සහස්සනෙත්තො දෙවානං මජ්ඣෙ තෙහි සක්කච්චං සම්පටිච්ඡිතවචනං ¶ භාසති, එවං අම්හාකං මජ්ඣෙ අම්හෙහි සම්පටිච්ඡිතවචනං භාසාති.

යෙ කෙචීති ඉමම්පි ගාථං භගවන්තං ථුනන්තො වත්තුකාමතං ජනෙතුං භණති. තස්සත්ථො – යෙ කෙචි අභිජ්ඣාදයො ගන්ථා, තෙසං අප්පහානෙ සති මොහවිචිකිච්ඡානං පහානාභාවතො මොහමග්ගාති ච, අඤ්ඤාණපක්ඛාති ච, විචිකිච්ඡඨානාති ච වුච්චන්ති. සබ්බෙ තෙ තථාගතං පත්වා තථාගතස්ස දෙසනාබලෙන විද්ධංසිතා භවන්ති, නස්සන්ති. කිංකාරණන්ති? චක්ඛුඤ්හි එතං පරමං නරානං, යස්මා තථාගතො සබ්බගන්ථවිධමනෙන පඤ්ඤාචක්ඛුජනනතො නරානං පරමං චක්ඛුන්ති වුත්තං හොති.

නො චෙ හි ජාතූති ඉමම්පි ගාථං ථුනන්තො එව වත්තුකාමතං ජනෙන්තො භණති. තත්ථ ජාතූති එකංසවචනං. පුරිසොති භගවන්තං සන්ධායාහ. ජොතිමන්තොති පඤ්ඤාජොතිසම්පන්නා සාරිපුත්තාදයො. ඉදං වුත්තං හොති – යදි භගවා පුරත්ථිමාදිභෙදො වාතො විය අබ්භඝනං දෙසනාවෙගෙන කිලෙසෙ විහනෙය්ය, තතො යථා අබ්භඝනනිවුතො ලොකො තමොව හොති එකන්ධකාරො, එවං ¶ සබ්බොපි ලොකො අඤ්ඤාණනිවුතො තමොව සියා. යෙ චාපි ඉමෙ ඉදානි ජොතිමන්තො ඛායන්ති සාරිපුත්තාදයො, තෙපි න භාසෙය්යුං, න දීපෙය්යුන්ති.

ධීරා චාති ඉමම්පි ගාථං පුරිමනයෙනෙවාහ. තස්සත්ථො – ධීරා ච පණ්ඩිතපුරිසා, පජ්ජොතකරා භවන්ති පඤ්ඤාපජ්ජොතං උප්පාදෙන්ති. තං තස්මා අහං තං වීර පධානවීරියසමන්නාගත භගවා, තථෙව මඤ්ඤෙ ධීරො පජ්ජොතකරොත්වෙව මඤ්ඤාමි. මයම්පි විපස්සිනං සබ්බධම්මෙ යථාභූතං පස්සන්තං භගවන්තං ජානන්තා එව උපාගමිම්හා. තස්මා ‘‘පරිසාසු නො ආවිකරොහි කප්පං පරිනිබ්බුතොව යථා නිග්රොධකප්පං ආවිකරොහි පකාසෙහී’’ති.

ඛිප්පන්ති ඉමම්පි ගාථං පුරිමනයෙනෙව ආහ. තස්සත්ථො – භගවා ඛිප්පං ගිරං එරය වග්ගු වග්ගුං අචිරායමානො වාචං භාස වග්ගු මනොහරං. හංසොව යථා සුවණ්ණහංසො ගොචරං පරිග්ගණ්හන්තො ජාතස්සරවනසණ්ඩං දිස්වා ගීවං පග්ගය්හ පක්ඛෙ උද්ධුනිත්වා හට්ඨතුට්ඨො සණිකං අතරමානො වග්ගුං නිකූජති ¶ ගිරං නිච්ඡාරෙති, එවමෙවං ත්වං සණිකං නිකූජ ඉමිනා මහාපුරිසලක්ඛණඤ්ඤතරෙන බින්දුස්සරෙන සුට්ඨු විකප්පිතෙන අභිසඞ්ඛතෙන, එතෙ මයං සබ්බෙ උජුගතා අවික්ඛිත්තමානසා හුත්වා තව නිකූජං සුණොමාති.

පහීනජාතිමරණන්ති ¶ , ඉදම්පි පුරිමනයෙනෙව ආහ. තත්ථ න සිස්සතීති අසෙසො, තං අසෙසං, සොතාපන්නාදයො විය කිඤ්චි අසෙසෙත්වා පහීනජාතිමරණන්ති වුත්තං හොති. නිග්ගය්හාති නිබන්ධිත්වා, ධොනන්ති ධුතසබ්බපාපං. වදෙස්සාමීති කථාපෙස්සාමි ධම්මං. න කාමකාරො හොහි පුථුජ්ජනානන්ති පුථුජ්ජනසෙක්ඛාදීනං තිවිධානං ජනානං කාමකාරො නත්ථි, තෙ යං ඉච්ඡන්ති ඤාතුං වා වත්තුං වා, තං න සක්කොන්ති. සඞ්ඛෙය්යකාරො ච තථාගතානන්ති තථාගතානං පන වීමංසකාරො පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමකිරියා, තෙ යං ඉච්ඡන්ති ඤාතුං වා වත්තුං වා, තං සක්කොන්තියෙවාති අධිප්පායො.

ඉදානි තං සඞ්ඛෙය්යකාරං පකාසෙන්තො ‘‘සම්පන්නවෙය්යාකරණ’’න්ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – තථා හි තව භගවා ඉදං සමුජ්ජුපඤ්ඤස්ස සබ්බත්ථ අප්පටිහතභාවෙන උජුගතපඤ්ඤස්ස සම්මදෙව වුත්තං පවත්තිතං සම්පන්නවෙය්යාකරණං ‘‘සන්තතිමහාමත්තො සත්තතාලමත්තං අබ්භුග්ගන්ත්වා පරිනිබ්බායිස්සති, සුප්පබුද්ධො සක්කො සත්තමෙ දිවසෙ පථවිං පවිසිස්සතී’’ති එවමාදිං සමුග්ගහිතං සම්මදෙව උග්ගහිතං අවිපරීතං දිට්ඨං, පුන සුට්ඨුතරං අඤ්ජලිං පණාමෙත්වා ආහ. අයමඤ්ජලි පච්ඡිමො සුප්පණාමිතොති අයං අපරොපි අඤ්ජලි සුට්ඨුතරං පණාමිතො. මා මොහයී ජානන්ති මා නො අවචනෙන මොහයි, ජානන්තො තස්ස ගතිං. අනොමපඤ්ඤාති භගවන්තං ආලපති.

පරොපරන්ති ¶ ඉමං පන ගාථං අපරෙනපි පරියායෙන අමොහනමෙව යාචන්තො ආහ. තත්ථ පරොපරන්ති ලොකුත්තරලොකියවසෙන සුන්දරාසුන්දරං දූරෙ සන්තිකෙ වා. අරියධම්මන්ති චතුසච්චධම්මං. විදිත්වාති පටිවිජ්ඣිත්වා. ජානන්ති සබ්බං ඤෙය්යධම්මං ජානන්තො. වාචාභිකඞ්ඛාමීති යථා ඝම්මනි ඝම්මකාලෙ උණ්හාභිතත්තො පුරිසො කිලන්තො තසිතො වාරිං, එවං තෙ වාචං අභිකඞ්ඛාමි. සුතං පවස්සාති සුතසඞ්ඛාතං සද්දායතනං පවස්ස පග්ඝර මුඤ්ච පවත්ත. ‘‘සුතස්ස වස්සා’’තිපි පාළි. වුත්තපකාරස්ස සද්දායතනස්ස වුට්ඨිං වස්සාති අත්ථො.

ඉදානි ¶ යාදිසං වාචං අභිකඞ්ඛති, තං පකාසෙන්තො ‘‘යදත්ථික’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ කප්පායනොති කප්පමෙව පූජාවසෙන වදති. යථා විමුත්තොති ‘‘කිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා යථා අසෙක්ඛො, උදාහු සඋපාදිසෙසාය යථා සෙක්ඛො’’ති වා පුච්ඡති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

එවං ද්වාදසහි ගාථාහි යාචිතො භගවා තං වියාකරොන්තො ‘‘අච්ඡෙච්ඡී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අච්ඡෙච්ඡි තණ්හං ඉධ නාමරූපෙ (ඉති භගවා) කණ්හස්ස සොතං දීඝරත්තානුසයිතන්ති ඉමස්මිං ¶ නාමරූපෙ කාමතණ්හාදිභෙදා තණ්හා දීඝරත්තං අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයිතා කණ්හනාමකස්ස මාරස්ස සොතන්තිපි වුච්චති. තං කණ්හස්ස සොතමුතං දීඝරත්තානුසයිතං ඉධ නාමරූපෙ තණ්හං කප්පායනො ඡින්දි. ඉති භගවාති ඉදං පන සඞ්ගීතිකාරානං වචනං. අතාරි ජාතිං මරණං අසෙසන්ති සො තං තණ්හං ඡෙත්වා අසෙසං ජාතිමරණං අතරි අනුපාදිසෙසාය පරිනිබ්බායීති දස්සෙති, ඉච්චබ්රවි භගවා පඤ්චසෙට්ඨොති ආයස්මතා වඞ්ගීසෙන පුට්ඨො භගවා එවං අවොච පඤ්චහි සද්ධාදීහි ඉන්ද්රියෙහි අනඤ්ඤසාධාරණෙහි චක්ඛූහි වා සෙට්ඨො. අථ වා පඤ්චසෙට්ඨොති පඤ්චහි සීලාදීහි ධම්මක්ඛන්ධෙහි, පඤ්චහි වා හෙතුසම්පදාදීහි සෙට්ඨො උත්තමො පවරොති සඞ්ගීතිකාරානමෙවිදම්පි වචනං.

එවං වුත්තෙ භගවතො භාසිතං අභිනන්දමානසො ආයස්මා වඞ්ගීසො ‘‘එස සුත්වා’’තිආදිකා ගාථායො ආහ. තත්ථ පඨමගාථායං න මං වඤ්චෙසීති යස්මා පරිනිබ්බුතො, තස්මා තස්ස පරිනිබ්බුතභාවං ඉච්ඡන්තං මං න වඤ්චෙසි, න විසංවාදෙසීති අත්ථො. සෙසං පාකටමෙව.

දුතියගාථායං යස්මා මුත්යපෙඛො විහාසි, තස්මා තං සන්ධායාහ ‘‘යථා වාදී තථා කාරී, අහු බුද්ධස්ස සාවකො’’ති. මච්චුනො ජාලං තත’’න්ති තෙභූමකවට්ටෙ විත්ථතං මාරස්ස තණ්හාජාලං. මායාවිනොති ¶ බහුමායස්ස. ‘‘තථා මායාවිනො’’තිපි කෙචි පඨන්ති, තෙසං යො අනෙකාහි මායාහි අනෙකක්ඛත්තුං භගවන්තං උපසඞ්කමි. තස්ස තථා මායාවිනොති අධිප්පායො.

තතියගාථාය ආදින්ති මූලකාරණං. උපාදානස්සාති වට්ටස්ස. වට්ටං දළ්හෙහි කම්මකිලෙසෙහි උපාදාතබ්බට්ඨෙන ‘‘උපාදාන’’න්ති වුත්තං. තස්ස උපාදානස්ස ¶ ආදිං අවිජ්ජාතණ්හාදිභෙදං කාරණං ඤාණචක්ඛුනා අද්දස. කප්පො කප්පියොති එවං වත්තුං වට්ටති භගවාති අධිප්පායෙන වදති. අච්චගා වතාති අතික්කන්තො වත. මච්චුධෙය්යන්ති මච්චු එත්ථ ධිය්යතීති මච්චුධෙය්යං, තෙභූමකවට්ටං සුදුත්තරං අච්චගා වතාති වෙදජාතො වදති.

ඉදානි සත්ථරි අත්තනො උපජ්ඣායෙ ච පසන්නමානසො පසන්නාකාරං විභාවෙන්තො ‘‘තං දෙවදෙව’’න්ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ තං දෙවදෙවං වන්දාමීති සම්මුතිදෙවො, උපපත්තිදෙවො, විසුද්ධිදෙවොති තෙසං සබ්බෙසම්පි දෙවානං උත්තමදෙවතාය දෙවදෙවං ද්විපදුත්තම භගවා තං වන්දාමි. න කෙවලං තංයෙව, අථ ඛො තව සච්චාභිසම්බොධියා අනුධම්මජාතත්තා අනුජාතං, මාරවිජයෙන මහාවීරියතාය මහාවීරං, ආගුඅකරණාදිඅත්ථෙන නාගං තව ¶ උරෙ වායාමජනිතජාතිතාය ඔරසං පුත්තං නිග්රොධකප්පඤ්ච වන්දාමි.

එවමෙතෙ සුභූතිආදයො වඞ්ගීසපරියොසානා ද්විසතං චතුසට්ඨි ච මහාථෙරා ඉධ පාළියං ආරූළ්හා, තෙ සබ්බෙ යථා සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවකභාවෙන එකවිධා. තථා අසෙක්ඛභාවෙන, උක්ඛිත්තපලිඝතාය සංකිණ්ණපරික්ඛතාය, අබ්බුළ්හෙසිකතාය, නිරග්ගළතාය, පන්නද්ධජතාය, පන්නභාරතාය, විසංයුත්තතාය, දසසු අරියවාසෙසු වුට්ඨවාසතාය ච. තථා හි තෙ පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනා, ඡළඞ්ගසමන්නාගතා, එකාරක්ඛා, චතුරාපස්සෙනා, පනුණ්ණපච්චෙකසච්චා, සමවයසට්ඨෙසනා, අනාවිලසඞ්කප්පා, පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරා, සුවිමුත්තචිත්තා, සුවිමුත්තපඤ්ඤා ච (අ. නි. 10.19). ඉති එවමාදිනා නයෙන එකවිධා.

එහිභික්ඛුභාවෙන උපසම්පන්නා, න එහිභික්ඛුභාවෙන උපසම්පන්නාති දුවිධා. තත්ථ අඤ්ඤාසි කොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛා පඤ්චවග්ගියත්ථෙරා, යසත්ථෙරො, තස්ස සහායභූතා විමලො සුබාහු පුණ්ණජි ගවම්පතීති චත්තාරො, අපරෙපි තස්ස සහායභූතා පඤ්චපඤ්ඤාස, තිංස භද්දවග්ගියා, උරුවෙලකස්සපප්පමුඛා සහස්සපුරාණජටිලා, ද්වෙ අග්ගසාවකා, තෙසං පරිවාරභූතා අඩ්ඪතෙරසසතා ¶ පරිබ්බාජකා, චොරො අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරොති සබ්බෙ සහස්සං පඤ්ඤාසාධිකානි තීණි සතානි ච හොන්ති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘සතත්තයං ¶ සහස්සඤ්ච, පඤ්ඤාසඤ්ච පුනාපරෙ;

එතෙ ථෙරා මහාපඤ්ඤා, සබ්බෙව එහිභික්ඛුකා’’ති.

න කෙවලඤ්ච එතෙ එව, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි බහූ සන්ති. සෙය්යථිදං – සෙලො බ්රාහ්මණො, තස්ස අන්තෙවාසිකභූතා තිසතබ්රාහ්මණා, මහාකප්පිනො, තස්ස පරිවාරභූතං පුරිසසහස්සං, සුද්ධොදනමහාරාජෙන පෙසිතා කපිලවත්ථුවාසිනො දසසහස්සපුරිසා, මහාබාවරියබ්රාහ්මණස්ස අන්තෙවාසිකභූතා අජිතාදයො සොළස සහස්සපරිමාණාති. එවං වුත්තතො අඤ්ඤෙ න එහිභික්ඛුභාවෙන උපසම්පදා, තෙ පන සරණගමනූපසම්පදා, ඔවාදපටිග්ගහණූපසම්පදා, පඤ්හාබ්යාකරණූපසම්පදා, ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදාති ඉමෙහි චතූහි ආකාරෙහි ලද්ධූපසම්පදා. ආදිතො හි එහිභික්ඛුභාවූපගතා ථෙරා, තෙසං භගවා පබ්බජ්ජං විය තීහි සරණගමනෙහෙව උපසම්පදම්පි අනුඤ්ඤාසි, අයං සරණගමනූපසම්පදා. යා පන –

‘‘තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං – ‘තිබ්බං මෙ හිරොත්තප්පං, පච්චුපට්ඨිතං භවිස්සති ථෙරෙසු නවෙසු මජ්ඣිමෙසූ’ති, එවං හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බං. තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ¶ – ‘යංකිඤ්චි ධම්මං සුණිස්සාමි කුසලූපසංහිතං, සබ්බං තං අට්ඨිං කත්වා මනසි කරිත්වා සබ්බචෙතසා සමන්නාහරිත්වා ඔහිතසොතො ධම්මං සුණිස්සාමී’ති, එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බං. තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං – ‘සාතසහගතා ච මෙ කායගතා සති න විජහිස්සතී’ති, එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බ’’න්ති (සං. නි. 2.154).

ඉමස්ස ඔවාදස්ස පටිග්ගහණෙන මහාකස්සපත්ථෙරස්ස අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා, අයං ඔවාදපටිග්ගහණූපසම්පදා නාම. යා පුබ්බාරාමෙ චඞ්කමන්තෙන භගවතා ‘‘උද්ධුමාතකසඤ්ඤාති වා සොපාක ‘රූපසඤ්ඤා’ති වා ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා නානාබ්යඤ්ජනා, උදාහු එකත්ථා බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්තිආදිනා අසුභනිස්සිතෙසු ¶ පඤ්හෙසු පුච්ඡිතෙසු භගවන්තං උපසඞ්කමන්තෙන සත්තවස්සිකෙන සොපාකසාමණෙරෙන ‘‘උද්ධුමාතකසඤ්ඤාති වා භගවා ‘රූපසඤ්ඤා’ති වා ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්තිආදිනා විස්සජ්ජිතෙසු ‘‘ඉමිනා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා ඉමෙ පඤ්හා බ්යාකතා’’ති ආරද්ධචිත්තෙන භගවතා අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා. අයං පඤ්හාබ්යාකරණූපසම්පදා නාම. ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදා පාකටාව.

යථා එහිභික්ඛුභාවෙන උපසම්පදා, න එහිභික්ඛුභාවෙන උපසම්පදාති දුවිධා, එවං සම්මුඛාපරම්මුඛාභෙදතොපි ¶ දුවිධා. යෙ හි සත්ථු ධරමානකාලෙ අරියාය ජාතියා ජාතා, තෙ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤාදයො සම්මුඛසාවකා නාම. යෙ පන භගවතො පරිනිබ්බානතො පච්ඡා අධිගතවිසෙසා, තෙ සතිපි සත්ථු ධම්මසරීරස්ස පච්චක්ඛභාවෙ සත්ථු සරීරස්ස අපච්චක්ඛභාවතො පරම්මුඛසාවකා නාම.

තථා උභතොභාගවිමුත්තපඤ්ඤාවිමුත්තතාවසෙන, ඉධ පාළියං ආගතා පන උභතොභාගවිමුත්තා එවාති වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.55.142) –

‘‘විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ, ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා’’ති.

තථා සාපදානානපදානභෙදතො, යෙසඤ්හි පුරිමෙසු සම්මාසම්බුද්ධෙසු පච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකෙසුපි පුඤ්ඤකිරියාවසෙන පවත්තිතං සාවකපාරමිතාසඞ්ඛාතං අත්ථි අපදානං, තෙ සාපදානා, සෙය්යථාපි අපදානපාළියං ආගතා ථෙරා. යෙසං පන තං නත්ථි, තෙ අනපදානා.

කිං පන සබ්බෙන සබ්බං පුබ්බහෙතුසම්පත්තියා විනා සච්චාභිසම්බොධො සම්භවතීති? න සම්භවති. න හි උපනිස්සයසම්පත්තිරහිතස්ස අරියමග්ගාධිගමො අත්ථි, තස්ස සුදුක්කරදුරභිසම්භවසභාවතො. යථාහ ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, කතමං නු ඛො දුක්කරතරං වා දුරභිසම්භවතරං වා’’තිආදි (සං. නි. 5.1115). යදි එවං ¶ කස්මා වුත්තං – ‘‘යෙසං පන තං නත්ථි, තෙ අනපදානා’’ති? නයිදමෙවං දට්ඨබ්බං ‘‘යෙ සබ්බෙන සබ්බං උපනිස්සයසම්පත්තිරහිතා, තෙ අනපදානා’’ති තාදිසානං ඉධ අනධිප්පෙතත්තා. යෙසං පන අතිඋක්කංසගතං අපදානං නත්ථි, තෙ ඉධ ‘‘අනපදානා’’ති වුත්තා, න සබ්බෙන සබ්බං උපනිස්සයරහිතායෙව ¶ . තථා හි ඉමෙ සත්තා බුද්ධුප්පාදෙසු අච්ඡරියාචින්තෙය්යගුණවිභූතිවිත්ථතං බුද්ධානං ආනුභාවං පස්සන්තා චතුප්පමාණිකස්ස ලොකස්ස සබ්බථාපි පසාදාවහත්තා සත්ථරි සද්ධං පටිලභන්ති. තථා සද්ධම්මස්සවනෙන, සාවකානං සම්මාපටිපත්තිදස්සනෙන, කදාචි මහාබොධිසත්තානං සම්මාසම්බොධියා චිත්තාභිනීහාරදස්සනෙන, තෙසං සන්තිකෙ ඔවාදානුසාසනපටිලාභෙන ච සද්ධම්මෙ සද්ධං පටිලභන්ති, තෙ තත්ථ පටිලද්ධසද්ධා යදිපි සංසාරෙ නිබ්බානෙ ච ආදීනවානිසංසෙ පස්සන්ති, මහාරජක්ඛතාය පන යොගක්ඛෙමං අනභිසම්භුනන්තා අන්තරන්තරා විවට්ටූපනිස්සයං කුසලබීජං අත්තනො සන්තානෙ රොපෙන්තියෙව සප්පුරිසූපනිස්සයස්ස බහූකාරභාවතො. තෙනාහ (බු. වං. 2.72-74) –

‘‘යදිමස්ස ¶ ලොකනාථස්ස, විරජ්ඣිස්සාම සාසනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

‘‘යථා මනුස්සා නදිං තරන්තා, පටිතිත්ථං විරජ්ඣිය;

හෙට්ඨාතිත්ථෙ ගහෙත්වාන, උත්තරන්ති මහානදිං.

‘‘එවමෙව මයං සබ්බෙ, යදි මුඤ්චාමිමං ජිනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉම’’න්ති.

එවං විවට්ටං උද්දිස්ස උප්පාදිතකුසලචිත්තං සතසහස්සාධිකචතුඅසඞ්ඛ්යෙය්යකාලන්තරෙ විමොක්ඛාධිගමස්ස උපනිස්සයො න හොතීති න සක්කා වත්තුං. පගෙව පත්ථනාවසෙන අධිකාරං කත්වා පවත්තිතං. එවං දුවිධාපෙතෙ.

අග්ගසාවකා, මහාසාවකා, පකතිසාවකාති තිවිධා. තෙසු ආයස්මා අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො, වප්පො, භද්දියො, මහානාමො, අස්සජි, නාලකො, යසො, විමලො, සුබාහු, පුණ්ණජි, ගවම්පති, උරුවෙලකස්සපො, නදීකස්සපො, ගයාකස්සපො, සාරිපුත්තො, මහාමොග්ගල්ලානො, මහාකස්සපො, මහාකච්චායනො, මහාකොට්ඨිකො, මහාකප්පිනො, මහාචුන්දො, අනුරුද්ධො, කඞ්ඛාරෙවතො, ආනන්දො, නන්දකො, භගු, නන්දො, කිමිලො, භද්දියො, රාහුලො, සීවලි, උපාලි ¶ , දබ්බො, උපසෙනො, ඛදිරවනියරෙවතො, පුණ්ණො මන්තාණිපුත්තො, පුණ්ණො සුනාපරන්තකො, සොණො කුටිකණ්ණො, සොණො කොළිවීසො, රාධො, සුභූති, අඞ්ගුලිමාලො, වක්කලි, කාළුදායී, මහාඋදායී, පිලින්දවච්ඡො, සොභිතො, කුමාරකස්සපො, රට්ඨපාලො ¶ , වඞ්ගීසො, සභියො, සෙලො, උපවානො, මෙඝියො, සාගතො, නාගිතො, ලකුණ්ඩකභද්දියො, පිණ්ඩොලභාරද්වාජො, මහාපන්ථකො, චූළපන්ථකො, බාකුලො, කුණ්ඩධානො, දාරුචීරියො, යසොජො, අජිතො, තිස්සමෙත්තෙය්යො, පුණ්ණකො, මෙත්තගූ, ධොතකො, උපසිවො, නන්දො, හෙමකො, තොදෙය්යො, කප්පො, ජතුකණ්ණි, භද්රාවුධො, උදයො, පොසාලො, මොඝරාජා, පිඞ්ගියොති එතෙ අසීතිමහාසාවකා නාම.

කස්මා පන තෙ එව ථෙරා ‘‘මහාසාවකා’’ති වුච්චන්තීති? අභිනීහාරස්ස මහන්තභාවතො. තථා හි ද්වෙ අග්ගසාවකාපි මහාසාවකෙසු අන්තොගධා. තෙ හි සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකප්පත්තියා සාවකෙසු අග්ගධම්මාධිගමෙන අග්ගට්ඨානෙ ඨිතාපි අභිනීහාරමහන්තතාසාමඤ්ඤෙන ‘‘මහාසාවකා’’තිපි වුච්චන්ති. ඉතරෙ පන පකතිසාවකෙහි සාතිසයමහාභිනීහාරා. තථා හි තෙ පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කතපණිධානා. තතො එව සාතිසයං අභිඤ්ඤාසමාපත්තීසු වසිනො පභින්නපටිසම්භිදා ච. කාමං සබ්බෙපි අරහන්තො සීලවිසුද්ධිආදිකෙ ¶ සම්පාදෙත්වා චතූසු සතිපට්ඨානෙසු පතිට්ඨිතචිත්තා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ යථාභූතං භාවෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අනවසෙසතො කිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා අග්ගඵලෙ පතිට්ඨහන්ති, තථාපි යථා සද්ධාවිමුත්තතො දිට්ඨිප්පත්තස්ස, පඤ්ඤාවිමුත්තතො ච උභතොභාගවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගභාවනාවිසෙසො අද්ධා ඉච්ඡිතො විසෙසො, එවං අභිනීහාරමහන්තතාපුබ්බයොගමහන්තතාහි අත්තසන්තානෙ සාතිසයගුණවිසෙසස්ස නිප්ඵාදිතත්තා සීලාදිගුණෙහි මහන්තා සාවකාති මහාසාවකා. තෙසුයෙව පන යෙ බොධිපක්ඛියධම්මෙසු පාමොක්ඛභාවෙන ධුරභූතානං සම්මාදිට්ඨිසම්මාසමාධීනං සාතිසයකිච්චන්තරභාවනිප්ඵත්තියා කාරණභූතාය තජ්ජාභිනීහාරාභිනිහතාය සක්කච්චං නිරන්තරං චිරකාලං ¶ සමාහිතාය සම්මාපටිපත්තියා යථාක්කමං පඤ්ඤාය සමාධිස්මිඤ්ච උක්කංසපාරමිප්පත්තියා සවිසෙසං සබ්බගුණෙහි අග්ගභාවෙ ඨිතා. තෙ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා සතිපි මහාසාවකත්තෙ සාවකපාරමියා මත්ථකෙ සබ්බසාවකානං අග්ගභාවෙ ඨිතත්තා අභිනීහාරමහන්තභාවතො, පුබ්බයොගමහන්තභාවතො ච ‘‘අග්ගසාවකා’’ඉච්චෙව වුච්චන්ති. යෙ පන අරියසාවකා අග්ගසාවකා විය ච මහාසාවකා විය ච න පරිමිතාව, අථ ඛො අනෙකසතා අනෙකසහස්සා, තෙ පකතිසාවකා. ඉධ පාළියං ආරූළ්හා පන පරිමිතාව ගාථාවසෙන පරිග්ගහිතත්තා. තථාපි මහාසාවකෙසුපි කෙචි ඉධ පාළියං නාරූළ්හා.

එවං තිවිධාපි තෙ අනිමිත්තවිමොක්ඛාදිභෙදතො තිවිධා, විමොක්ඛසමධිගමවසෙනපි තිවිධා. තයො හි ඉමෙ විමොක්ඛා සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, අනිමිත්තො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛොති. තෙ ච විමොක්ඛා සුඤ්ඤතාදීහි අනිච්චානුපස්සනාදීහි තීහි අනුපස්සනාහි අධිගන්තබ්බා. ආදිතො ¶ හි අනිච්චාදීසු යෙන කෙනචි ආකාරෙන විපස්සනාභිනිවෙසො හොති. යදා පන වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය අනිච්චාකාරතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තියා මග්ගවුට්ඨානං හොති, තදා විපස්සනා සතිපි රාගනිමිත්තාදීනං සමුග්ඝාටනෙ සඞ්ඛාරනිමිත්තං පන සා න විස්සජ්ජෙතීති නිප්පරියායෙන අනිමිත්තනාමං අලභමානා අත්තනො මග්ගස්ස අනිමිත්තනාමං දාතුං න සක්කොතීති. කිඤ්චාපි අභිධම්මෙ අනිමිත්තවිමොක්ඛො න උද්ධටො, සුත්තන්තෙ පන රාගාදිනිමිත්තානං සමුග්ඝාටෙන ලබ්භතීති.

‘‘අනිමිත්තඤ්ච භාවෙහි, මානානුසයමුජ්ජහ;

තතො මානාභිසමයා, උපසන්තො චරිස්සසී’’ති. (සං. නි. 1.212) –

ආදිනා හි විපස්සනාය අනිමිත්තවිමොක්ඛභාවො අනුත්තරස්ස අනිමිත්තවිමොක්ඛභාවො ච වුත්තො. යදා වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය දුක්ඛතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තියා මග්ගවුට්ඨානං හොති, තදා ¶ විපස්සනා රාගපණිධිආදීනං සමුග්ඝාටනෙන අප්පණිහිතනාමං ලභතීති අප්පණිහිතවිමොක්ඛං නාම හොති. තදනන්තරො ච මග්ගො අප්පණිහිතවිමොක්ඛො. යදා පන වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය අනත්තාකාරෙන සම්මසන්තියා මග්ගවුට්ඨානං හොති, තදා ¶ විපස්සනා අත්තදිට්ඨියා සමුග්ඝාටනෙන සුඤ්ඤතනාමං ලභතීති සුඤ්ඤතවිමොක්ඛං නාම හොති. තදනන්තරො ච මග්ගො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛො නාම හොති. ඉමෙසු අග්ගමග්ගභූතෙසු තීසු විමොක්ඛෙසු ඉමෙසං ථෙරානං කෙචි අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන මුත්තා, කෙචි අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන, කෙචි සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන. තෙන වුත්තං – ‘‘අනිමිත්තවිමොක්ඛාදිභෙදතො තිවිධා, විමොක්ඛසමධිගමෙනපි තිවිධා’’ති.

පටිපදාවිභාගෙන චතුබ්බිධා. චතස්සො හි පටිපදා – දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා, දුක්ඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා, සුඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා, සුඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤාති. තත්ථ රූපමුඛාදීසු විපස්සනාභිනිවෙසෙසු යො රූපමුඛෙන විපස්සනං අභිනිවිසිත්වා චත්තාරි මහාභූතානි පරිග්ගහෙත්වා උපාදාරූපං පරිග්ගණ්හාති අරූපං පරිග්ගණ්හාති, රූපාරූපං පන පරිග්ගණ්හන්තො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, තස්ස දුක්ඛපටිපදා නාම හොති, පරිග්ගහිතරූපාරූපස්ස පන විපස්සනාපරිවාසෙ මග්ගපාතුභාවදන්ධතාය දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති. යොපි රූපාරූපං පරිග්ගහෙත්වා නාමරූපං වවත්ථපෙන්තො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො වවත්ථපෙති, වවත්ථපිතෙ ච නාමරූපෙ විපස්සනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන මග්ගං උප්පාදෙතුං සක්කොති, තස්සපි දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති. අපරො නාමරූපම්පි වවත්ථපෙත්වා පච්චයෙ පරිග්ගණ්හන්තො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො පරිග්ගණ්හාති. පච්චයෙ ච පරිග්ගහෙත්වා විපස්සනාපරිවාසං වසන්තො ¶ චිරෙන මග්ගං උප්පාදෙති, එවම්පි දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති. අපරො පච්චයෙපි පරිග්ගහෙත්වා ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣන්තො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො පටිවිජ්ඣති, පටිවිද්ධලක්ඛණො ච විපස්සනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන මග්ගං උප්පාදෙති, එවම්පි දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති. අපරො ලක්ඛණානිපි පටිවිජ්ඣිත්වා විපස්සනාඤාණෙ තික්ඛෙ සූරෙ පසන්නෙ වහන්තෙ උප්පන්නවිපස්සනානිකන්තිං පරියාදියමානො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො පරියාදියති, නිකන්තිඤ්ච පරියාදියිත්වා විපස්සනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන මග්ගං උප්පාදෙති, එවම්පි දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති. යථාවුත්තාසුයෙව පටිපදාසු මග්ගපාතුභාවස්ස ඛිප්පතාය දුක්ඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා, තාසං පන පටිපදානං අකිච්ඡසිද්ධියං මග්ගපාතුභාවස්ස දන්ධතාය ඛිප්පතාය ච යථාක්කමං සුඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා, සුඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා ච වෙදිතබ්බා. ඉමාසං චතස්සන්නං පටිපදානං වසෙන අග්ගමග්ගප්පත්තියා ථෙරානං චතුබ්බිධතා වෙදිතබ්බා. න හි පටිපදාහි ¶ විනා අරියමග්ගාධිගමො අත්ථි. තථා හි අභිධම්මෙ ‘‘යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං…පෙ… ¶ දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤ’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 277) පටිපදාය සද්ධිංයෙව අරියමග්ගො විභත්තො, තෙන වුත්තං ‘‘පටිපදාවිභාගෙන චතුබ්බිධා’’ති.

ඉන්ද්රියාධිකවිභාගෙන පඤ්චවිධා. සතිපි නෙසං සච්චාභිසම්බොධසාමඤ්ඤෙ එකච්චෙ ථෙරා සද්ධුත්තරා, සෙය්යථාපි ථෙරො වක්කලි; එකච්චෙ වීරියුත්තරා, සෙය්යථාපි ථෙරො මහාසොණො, කොළිවීසො; එකච්චෙ සතුත්තරා, සෙය්යථාපි ථෙරො සොභිතො, එකච්චෙ සමාධුත්තරා, සෙය්යථාපි ථෙරො චූළපන්ථකො, එකච්චෙ පඤ්ඤුත්තරා, සෙය්යථාපි ථෙරො ආනන්දො. තථා හි සො ගතිමන්තතාය අත්ථකොසල්ලාදිවන්තතාය ච පසංසිතො, අයඤ්ච විභාගො පුබ්බභාගෙ ලබ්භමානවිසෙසවසෙන වුත්තො. අග්ගමග්ගක්ඛණෙ පන සෙසානම්පි ඉන්ද්රියානං එකසභාවා ඉච්ඡිතාති.

තථා පාරමිප්පත්තා, පටිසම්භිදාප්පත්තා, ඡළභිඤ්ඤා, තෙවිජ්ජා, සුක්ඛවිපස්සකාති පඤ්චවිධා. සාවකෙසු හි එකච්චෙ සාවකපාරමියා මත්ථකප්පත්තා, යථා තං ආයස්මා සාරිපුත්තො, ආයස්මා ච මහාමොග්ගල්ලානො; එකච්චෙ අත්ථපටිසම්භිදා ධම්මපටිසම්භිදා නිරුත්තිපටිසම්භිදා පටිභානපටිසම්භිදාති ඉමාසං චතුන්නං පටිසම්භිදානං වසෙන පටිසම්භිදාප්පත්තා; එකච්චෙ ඉද්ධිවිධඤාණාදීනං අභිඤ්ඤානං වසෙන ඡළභිඤ්ඤා; එකච්චෙ පුබ්බෙනිවාසඤාණාදීනං තිස්සන්නං විජ්ජානං වසෙන තෙවිජ්ජා. යෙ පන ඛණිකසමාධිමත්තෙ ඨත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අධිගතඅග්ගමග්ගා, තෙ ¶ ආදිතො අන්තරන්තරා ච සමාධිජෙන ඣානඞ්ගෙන විපස්සනාබ්භන්තරං පටිසන්ධානානං අභාවා සුක්ඛා විපස්සනා එතෙසන්ති සුක්ඛවිපස්සකා නාම. අයඤ්ච විභාගො සාවකානං සාධාරණභාවං උපපරික්ඛිත්වා වුත්තො. ඉධ පාළියං ආගතා නත්ථෙව සුක්ඛවිපස්සකා. තෙනෙවාහ –

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො, විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ;

ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්තිආදි. (අප. ථෙර 1.1.374; 2.43.14);

එවං පාරමිප්පත්තාදිවසෙන පඤ්චවිධා.

අනිමිත්තාදිවසෙන ඡබ්බිධා අනිමිත්තවිමුත්තොතිආදයො.

සද්ධාධුරො ¶ , පඤ්ඤාධුරොති දුවිධා. තථා අප්පණිහිතවිමුත්තො පඤ්ඤාවිමුත්තො චාති. එවං අනිමිත්තවිමුත්තාදිවසෙන ච පරියායවිමුත්තභෙදෙන සත්තවිධා. චතූසු හි අරූපසමාපත්තීසු එකමෙකං ¶ පාදකං කත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං පත්තා චත්තාරො, නිරොධතො වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තො චාති පඤ්ච, උභතොභාගවිමුත්තා, සද්ධාධුරපඤ්ඤාධුරවසෙන ද්වෙ පඤ්ඤාවිමුත්තාති එවං විමුත්තිභෙදෙන සත්තවිධා.

ධුරපටිපදාවිභාගෙන අට්ඨවිධා. යො හි දුක්ඛපටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යාති, සො සද්ධාධුරපඤ්ඤාධුරවසෙන දුවිධා, තථා සෙසපටිපදාසුපීති එවං ධුරපටිපදාවිභාගෙන අට්ඨවිධා.

විමුත්තිභෙදෙන නවවිධා. පඤ්ච උභතොභාගවිමුත්තා, ද්වෙ පඤ්ඤාවිමුත්තා, පඤ්ඤාවිමුත්තියං චෙතොවිමුත්තියඤ්ච පාරමිප්පත්තා ද්වෙ අග්ගසාවකා චාති එවං නවවිධා.

විමුත්තිවසෙනෙව දසවිධා. චතූසු අරූපාවචරජ්ඣානෙසු ච එකමෙකං පාදකං කත්වා අරහත්තං පත්තා චත්තාරො, සුක්ඛවිපස්සකොති පඤ්ච පඤ්ඤාවිමුත්තා, යථාවුත්තා ච උභතොභාගවිමුත්තා චාති එවං විමුත්තිභෙදෙනෙව දසවිධා. තෙ යථාවුත්තෙන ධුරභෙදෙන භිජ්ජමානා වීසති හොන්ති. පටිපදාභෙදෙන භිජ්ජමානා චත්තාලීසං හොන්ති. පුන පටිපදාභෙදෙන ධුරභෙදෙන ච භිජ්ජමානා අසීති හොන්ති. අථ තෙ සුඤ්ඤතවිමුත්තාදිවිභාගෙන භිජ්ජමානා චත්තාලීසාධිකා ද්වෙ සතානි හොන්ති. පුන ඉන්ද්රියාධිකභාවෙන භිජ්ජමානා ද්විසතුත්තරං සහස්සං හොන්තීති. එවං අත්තනො ගුණවසෙන අනෙකභෙදවිභත්තෙසු මග්ගට්ඨඵලට්ඨෙසු අරියසාවකෙසු යෙ අත්තනො පටිපත්තිපවත්තිආදිකෙ ච විභාවෙන්ති. යෙ ‘‘ඡන්නා මෙ කුටිකා’’තිආදිකා (ථෙරගා. 1) ගාථා උදානාදිවසෙන අභාසිංසු. තෙ ච ඉධ ගාථාමුඛෙන සඞ්ගහං ආරූළ්හා. තෙනාහ – ‘‘සීහානංව නදන්තානං…පෙ… ඵුසිත්වා අච්චුතං පද’’න්ති (ථෙරගා. නිදානගාථා). එවමෙත්ථ පකිණ්ණකකථා වෙදිතබ්බා.

වඞ්ගීසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මහානිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බදරතිත්ථමහාවිහාරවාසිනා ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන කතා

ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.