📜

6. ඡක්කනිපාතො

1. උරුවෙලකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ඡක්කනිපාතෙ ¶ ¶ දිස්වාන පාටිහීරානීතිආදිකා ආයස්මතො උරුවෙලකස්සපත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා, වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං මහාපරිසානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා, සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා මහාදානං දත්වා පණිධානමකාසි. භගවා චස්ස අනන්තරායතං දිස්වා, ‘‘අනාගතෙ ගොතමබුද්ධස්ස සාසනෙ මහාපරිසානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි.

සො ¶ තත්ථ යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චවිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉතො ද්වානවුතිකප්පමත්ථකෙ ඵුස්සස්ස භගවතො වෙමාතිකකනිට්ඨභාතා හුත්වා නිබ්බත්ති. අඤ්ඤෙපිස්ස ද්වෙ කනිට්ඨභාතරො අහෙසුං. තෙ තයොපි බුද්ධප්පමුඛං සඞ්ඝං පරමාය පූජාය පූජෙත්වා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො නිබ්බත්තිතො පුරෙතරමෙව බාරාණසියං බ්රාහ්මණකුලෙ භාතරො හුත්වා, අනුක්කමෙන නිබ්බත්තා ගොත්තවසෙන තයොපි කස්සපා එව නාම ජාතා. තෙ වයප්පත්තා තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිංසු. තෙසං ජෙට්ඨභාතිකස්ස පඤ්ච මාණවකසතානි පරිවාරො, මජ්ඣිමස්ස තීණි, කනිට්ඨස්ස ද්වෙ. තෙ අත්තනො ගන්ථෙ සාරං ඔලොකෙන්තා දිට්ඨධම්මිකමෙව අත්ථං දිස්වා පබ්බජ්ජං රොචෙසුං. තෙසු ජෙට්ඨභාතා අත්තනො පරිවාරෙන සද්ධිං උරුවෙලං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා උරුවෙලකස්සපො නාම ජාතො මහාගඞ්ගානදීවඞ්කෙ පබ්බජිතො නදීකස්සපො නාම ජාතො, ගයාසීසෙ පබ්බජිතො ගයාකස්සපො නාම ජාතො.

එවං තෙසු ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තත්ථ තත්ථ වසන්තෙසු බහූනං දිවසානං අච්චයෙන අම්හාකං බොධිසත්තො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා, පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො අනුක්කමෙන ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා, පඤ්චවග්ගියත්ථෙරෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා යසප්පමුඛෙ පඤ්චපඤ්ඤාස සහායකෙ විනෙත්වා සට්ඨි අරහන්තෙ ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරික’’න්ති විස්සජ්ජෙත්වා, භද්දවග්ගියෙ විනෙත්වා උරුවෙලකස්සපස්ස ¶ වසනට්ඨානං ගන්ත්වා වසනත්ථාය අග්යාගාරං පවිසිත්වා ¶ , තත්ථ කතනාගදමනං ආදිං කත්වා අඩ්ඪුඩ්ඪසහස්සෙහි පාටිහාරියෙහි උරුවෙලකස්සපං සපරිසං විනෙත්වා පබ්බාජෙසි. තස්ස පබ්බජිතභාවං ඤත්වා ඉතරෙපි ද්වෙ භාතරො සපරිසා ආගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. සබ්බෙව එහිභික්ඛූ ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා අහෙසුං.

සත්ථා තං සමණසහස්සං ආදාය ගයාසීසං ගන්ත්වා පිට්ඨිපාසාණෙ නිසින්නො ආදිත්තපරියායදෙසනාය සබ්බෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54.251-295) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බලොකවිදූ මුනි;

ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි චක්ඛුමා.

‘‘ඔවාදකො විඤ්ඤාපකො, තාරකො සබ්බපාණිනං;

දෙසනාකුසලො බුද්ධො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘අනුකම්පකො කාරුණිකො, හිතෙසී සබ්බපාණිනං;

සම්පත්තෙ තිත්ථියෙ සබ්බෙ, පඤ්චසීලෙ පතිට්ඨපි.

‘‘එවං නිරාකුලං ආසි, සුඤ්ඤතං තිත්ථියෙහි ච;

විචිත්තං අරහන්තෙහි, වසීභූතෙහි තාදිභි.

‘‘රතනානට්ඨපඤ්ඤාසං, උග්ගතො සො මහාමුනි;

කඤ්චනග්ඝියසඞ්කාසො, බාත්තිංසවරලක්ඛණො.

‘‘වස්සසතසහස්සානි, ආයු විජ්ජති තාවදෙ;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘තදාහං හංසවතියා, බ්රාහ්මණො සාධුසම්මතො;

උපෙච්ච ලොකපජ්ජොතං, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං.

‘‘තදා මහාපරිසතිං, මහාපරිසසාවකං;

ඨපෙන්තං එතදග්ගම්හි, සුත්වාන මුදිතො අහං.

‘‘මහතා පරිවාරෙන, නිමන්තෙත්වා මහාජිනං;

බ්රාහ්මණානං සහස්සෙන, සහදානමදාසහං.

‘‘මහාදානං දදිත්වාන, අභිවාදිය නායකං;

එකමන්තං ඨිතො හට්ඨො, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘තයි ¶ සද්ධාය මෙ වීර, අධිකාරගුණෙන ච;

පරිසා මහතී හොතු, නිබ්බත්තස්ස තහිං තහිං.

‘‘තදා ¶ අවොච පරිසං, ගජගජ්ජිතසුස්සරො;

කරවීකරුතො සත්ථා, එතං පස්සථ බ්රාහ්මණං.

‘‘හෙමවණ්ණං මහාබාහුං, කමලානනලොචනං;

උදග්ගතනුජං හට්ඨං, සද්ධවන්තං ගුණෙ මම.

‘‘එස පත්ථයතෙ ඨානං, සීහඝොසස්ස භික්ඛුනො;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, ලච්ඡසෙ තං මනොරථං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘ඉතො ද්වෙනවුතෙ කප්පෙ, අහු සත්ථා අනුත්තරො;

අනූපමො අසදිසො, ඵුස්සො ලොකග්ගනායකො.

‘‘සො ච සබ්බං තමං හන්ත්වා, විජටෙත්වා මහාජටං;

වස්සතෙ අමතං වුට්ඨිං, තප්පයන්තො සදෙවකං.

‘‘තදා හි බාරාණසියං, රාජාපච්චා අහුම්හසෙ;

භාතරොම්හ තයො සබ්බෙ, සංවිසට්ඨාව රාජිනො.

‘‘වීරඞ්ගරූපා බලිනො, සඞ්ගාමෙ අපරාජිතා;

තදා කුපිතපච්චන්තො, අම්හෙ ආහ මහීපති.

‘‘එථ ගන්ත්වාන පච්චන්තං, සොධෙත්වා අට්ටවීබලං;

ඛෙමං විජිරිතං කත්වා, පුන දෙථාති භාසථ.

‘‘තතො ¶ මයං අවොචුම්හ, යදි දෙය්යාසි නායකං;

උපට්ඨානාය අම්හාකං, සාධයිස්සාම වො තතො.

‘‘තතො මයං ලද්ධවරා, භූමිපාලෙන පෙසිතා;

නික්ඛිත්තසත්ථං පච්චන්තං, කත්වා පුනරුපෙච්ච තං.

‘‘යාචිත්වා ¶ සත්ථුපට්ඨානං, රාජානං ලොකනායකං;

මුනිවීරං ලභිත්වාන, යාවජීවං යජිම්හ තං.

‘‘මහග්ඝානි ච වත්ථානි, පණීතානි රසානි ච;

සෙනාසනානි රම්මානි, භෙසජ්ජානි හිතානි ච.

‘‘දත්වා සසඞ්ඝමුනිනො, ධම්මෙනුප්පාදිතානි නො;

සීලවන්තො කාරුණිකා, භාවනායුත්තමානසා.

‘‘සද්ධා පරිචරිත්වාන, මෙත්තචිත්තෙන නායකං;

නිබ්බුතෙ තම්හි ලොකග්ගෙ, පූජං කත්වා යථාබලං.

‘‘තතො චුතා සන්තුසිතං, ගතා තත්ථ මහාසුඛං;

අනුභූතා මයං සබ්බෙ, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘මායාකාරො යථා රඞ්ගෙ, දස්සෙසි විකතිං බහුං;

තථා භවෙ භමන්තොහං, විදෙහාධිපතී අහුං.

‘‘ගුණාචෙලස්ස වාක්යෙන, මිච්ඡාදිට්ඨිගතාසයො;

නරකං මග්ගමාරූළ්හො, රුචාය මම ධීතුයා.

‘‘ඔවාදං නාදියිත්වාන, බ්රහ්මුනා නාරදෙනහං;

බහුධා සංසිතො සන්තො, දිට්ඨිං හිත්වාන පාපිකං.

‘‘පූරයිත්වා විසෙසෙන, දස කම්මපථානිහං;

හිත්වාන දෙහමගමිං, සග්ගං සභවනං යථා.

‘‘පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, බ්රහ්මබන්ධු අහොසහං;

බාරාණසියං ඵීතායං, ජාතො විප්පමහාකුලෙ.

‘‘මච්චුබ්යාධිජරාභීතො, ඔගාහෙත්වා මහාවනං;

නිබ්බානං පදමෙසන්තො, ජටිලෙසු පරිබ්බජිං.

‘‘තදා ද්වෙ භාතරො මය්හං, පබ්බජිංසු මයා සහ;

උරුවෙලායං මාපෙත්වා, අස්සමං නිවසිං අහං.

‘‘කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උරුවෙලනිවාසිකො;

තතො මෙ ආසි පඤ්ඤත්ති, උරුවෙලකස්සපො ඉති.

‘‘නදීසකාසෙ ¶ භාතා මෙ, නදීකස්සපසව්හයො;

ආසී සකාසනාමෙන, ගයායං ගයාකස්සපො.

‘‘ද්වෙ සතානි කනිට්ඨස්ස, තීණි, මජ්ඣස්ස භාතුනො;

මම පඤ්ච සතානූනා, සිස්සා සබ්බෙ මමානුගා.

‘‘තදා උපෙච්ච මං බුද්ධො, කත්වාන විවිධානි මෙ;

පාටිහීරානි ලොකග්ගො, විනෙසි නරසාරථි.

‘‘සහස්සපරිවාරෙන, අහොසිං එහිභික්ඛුකො;

තෙහෙව සහ සබ්බෙහි, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘තෙ චෙවඤ්ඤෙ ච බහවො, සිස්සා මං පරිවාරයුං;

භාසිතුඤ්ච සමත්ථොහං, තතො මං ඉසිසත්තමො.

‘‘මහාපරිසභාවස්මිං, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං;

අහො බුද්ධෙ කතං කාරං, සඵලං මෙ අජායථ.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා සීහනාදං නදන්තො –

375.

‘‘දිස්වාන ¶ පාටිහීරානි, ගොතමස්ස යසස්සිනො;

න තාවාහං පණිපතිං, ඉස්සාමානෙන වඤ්චිතො.

376.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, චොදෙසි නරසාරථි;

තතො මෙ ආසි සංවෙගො, අබ්භුතො ලොමහංසනො.

377.

‘‘පුබ්බෙ ¶ ජටිලභූතස්ස, යා මෙ සිද්ධි පරිත්තිකා;

තාහං තදා නිරාකත්වා, පබ්බජිං ජිනසාසනෙ.

378.

‘‘පුබ්බෙ යඤ්ඤෙන සන්තුට්ඨො, කාමධාතුපුරක්ඛතො;

පච්ඡා රාගඤ්ච දොසඤ්ච, මොහඤ්චාපි සමූහනිං.

379.

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

ඉද්ධිමා පරචිත්තඤ්ඤූ, දිබ්බසොතඤ්ච පාපුණිං.

380.

‘‘යස්ස ¶ චත්ථාය පබ්බජිතො, අගාරස්මානගාරියං;

සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො’’ති. –

ඉමා ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ දිස්වාන පාටිහීරානීති නාගරාජදමනාදීනි අඩ්ඪුඩ්ඪසහස්සානි පාටිහාරියානි දිස්වා. ‘‘පාටිහීරං, පාටිහෙරං, පාටිහාරිය’’න්ති හි අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. යසස්සිනො’’ති ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා සදෙවකෙ ලොකෙ යථාභුච්චං පත්ථටකිත්තිසද්දස්ස. න තාවාහං පණිපතින්ති යාව මං භගවා ‘‘නෙව ඛො ත්වං, කස්සප, අරහා, නාපි අරහත්තමග්ගං සමාපන්නො, සාපි තෙ පටිපදා නත්ථි, යාය ත්වං අරහා වා අස්ස, අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නො’’ති න තජ්ජෙසි, තාව අහං න පණිපාතනං අකාසිං. කිංකාරණා? ඉස්සාමානෙන වඤ්චිතො, ‘‘ඉමස්ස මයි සාවකත්තං උපගතෙ මම ලාභසක්කාරො පරිහායිස්සති, ඉමස්ස එව වඩ්ඪිස්සතී’’ති එවං පරසම්පත්තිඅසහනලක්ඛණාය ඉස්සාය චෙව, ‘‘අහං ගණපාමොක්ඛො බහුජනසම්මතො’’ති එවං අබ්භුන්නතිලක්ඛණෙන මානෙන ච වඤ්චිතො, පලම්භිතො හුත්වාති අත්ථො.

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤායාති මය්හං මිච්ඡාසඞ්කප්පං ජානිත්වා, යං යං භගවා උත්තරි මනුස්සධම්මා ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙති, තං තං දිස්වා ‘‘මහිද්ධිකො ඛො මහාසමණො මහානුභාවො’’ති චින්තෙත්වාපි ‘‘න ත්වෙව ඛො අරහා යථා අහ’’න්ති එවං පවත්තං මිච්ඡාවිතක්කං ජානන්තොපි ඤාණපරිපාකං ආගමෙන්තො අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා පච්ඡා නෙරඤ්ජරාය මජ්ඣෙ සමන්තතො උදකං උස්සාරෙත්වා රෙණුහතාය භූමියා චඞ්කමිත්වා තෙන ආභතනාවාය ඨිතො තදාපි ‘‘මහිද්ධිකො’’තිආදිකං චින්තෙත්වා පුන ‘‘න ත්වෙව ඛො අරහා යථා අහ’’න්ති පවත්තිතං මිච්ඡාසඞ්කප්පං ඤත්වාති අත්ථො. චොදෙසි නරසාරථීති තදා මෙ ¶ ඤාණපරිපාකං ඤත්වා ‘‘නෙව ඛො ත්වං අරහා’’තිආදිනා පුරිසදම්මසාරථි සත්ථා මං චොදෙසි නිග්ගණ්හි. තතො මෙ ආසි සංවෙගො, අබ්භුතො ලොමහංසනොති තතො යථාවුත්තචොදනාහෙතු එත්තකං කාලං අභූතපුබ්බතාය අබ්භුතො ලොමහංසනවසෙන පවත්තියා ලොමහංසනො ‘‘අනරහාව සමානො ‘අරහා’ති ¶ මඤ්ඤි’’න්ති සංවෙගො සහොත්තප්පො ඤාණුප්පාදො මය්හං අහොසි.

ජටිලභූතස්සාති ¶ තාපසභූතස්ස. සිද්ධීති ලාභසක්කාරසමිද්ධි. පරිත්තිකාති අප්පමත්තිකා. තාහන්ති තං අහං. තදාති භගවතො චොදනාය සංවෙගුප්පත්තිකාලෙ. නිරාකත්වාති අපනෙත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා, අනපෙක්ඛො හුත්වාති අත්ථො. ‘‘ඉද්ධීති භාවනාමයඉද්ධී’’ති වදන්ති. තදයුත්තං තදා තස්ස අඣානලාභීභාවතො. තථා හි වුත්තං ‘‘කාමධාතුපුරක්ඛතො’’ති.

යඤ්ඤෙන සන්තුට්ඨොති ‘‘යඤ්ඤං යජිත්වා සග්ගසුඛං අනුභවිස්සාමි, අලමෙත්තාවතා’’ති යඤ්ඤයජනෙන සන්තුට්ඨො නිට්ඨිතකිච්චසඤ්ඤී. කාමධාතුපුරක්ඛතොති කාමසුගතිං ආරබ්භ උප්පන්නතණ්හො යඤ්ඤයජනෙන කාමලොකං පුරක්ඛත්වා ඨිතො. සො චෙ යඤ්ඤො පාණාතිපාතපටිසංයුත්තො හොති, න තෙන සුගතිං සක්කා ලද්ධුං. න හි අකුසලස්ස ඉට්ඨො කන්තො විපාකො නිබ්බත්තති. යා පන තත්ථ දානාදිකුසලචෙතනා, තාය සති පච්චයසමවායෙ සුගතිං ගච්ඡෙය්ය. පච්ඡාති තාපසපබ්බජ්ජාතො පච්ඡා සත්ථු ඔවාදෙන තාපසලද්ධිං පහාය චතුසච්චකම්මට්ඨානානුයොගකාලෙ. සමූහනින්ති විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා රාගඤ්ච දොසඤ්ච මොහඤ්ච අනවසෙසතො සමුග්ඝාතෙසිං.

යස්මා පනායං ථෙරො අරියමග්ගෙන රාගාදයො සමූහනන්තොයෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි, තස්මා තං අත්තනො ඡළභිඤ්ඤභාවං දස්සෙන්තො ‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පුබ්බෙනිවාසං ජානාමීති අත්තනො පරෙසඤ්ච පුබ්බෙනිවාසං අතීතාසු ජාතීසු නිබ්බත්තක්ඛන්ධෙ ඛන්ධපටිබද්ධෙ ච පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන හත්ථතලෙ ආමලකං විය පච්චක්ඛතො ජානාමි බුජ්ඣාමි. දිබ්බචක්ඛු විසොධිතන්ති දිබ්බචක්ඛුඤාණං විසොධිතං, පකතිචක්ඛුනා ආපාථගතං පකතිරූපං විය දිබ්බං මානුසම්පි දූරං තිරොට්ඨිතං අතිසුඛුමඤ්ච රූපං විභාවෙතුං සමත්ථඤාණං භාවනාය මයා විසුද්ධං කත්වා පටිලද්ධන්ති අත්ථො. ඉද්ධිමාති අධිට්ඨානිද්ධිවිකුබ්බනිද්ධිආදීහි ඉද්ධීහි ඉද්ධිමා, ඉද්ධිවිධඤාණලාභීති අත්ථො. සරාගාදිභෙදස්ස පරෙසං චිත්තස්ස ජානනතො පරචිත්තඤ්ඤූ, චෙතොපරියඤාණලාභීති වුත්තං හොති. දිබ්බසොතඤ්ච පාපුණින්ති දිබ්බසොතඤාණඤ්ච පටිලභිං.

සො ¶ මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයොති යො සබ්බෙසං සංයොජනානං ඛයභූතො ඛයෙන ¶ වා ලද්ධබ්බො, සො සදත්ථො පරමත්ථො ච මයා අරියමග්ගාධිගමෙන අධිගතොති. එවමෙතාය ගාථාය ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති වෙදිතබ්බො.

උරුවෙලකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. තෙකිච්ඡකාරිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අතිහිතා ¶ වීහීතිආදිකා ආයස්මතො තෙකිච්ඡකාරිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා වෙජ්ජසත්ථෙ නිප්ඵත්තිං ගතො. විපස්සිස්ස භගවතො උපට්ඨාකං අසොකං නාම ථෙරං බ්යාධිතං අරොගමකාසි, අඤ්ඤෙසඤ්ච සත්තානං රොගාභිභූතානං අනුකම්පාය භෙසජ්ජං සංවිදහි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සුබුද්ධස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස තිකිච්ඡකෙහි ගබ්භකාලෙ පරිස්සයං අපහරිත්වා පරිපාලිතතාය තෙකිච්ඡකාරීති නාමං අකංසු. සො අත්තනො කුලානුරූපානි විජ්ජාට්ඨානානි සිප්පානි ච සික්ඛන්තො වඩ්ඪති. තදා චාණක්කො සුබුද්ධස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං කිරියාසු උපායකොසල්ලඤ්ච දිස්වා, ‘‘අයං ඉමස්මිං රාජකුලෙ පතිට්ඨං ලභන්තො මං අභිභවෙය්යා’’ති ඉස්සාපකතො රඤ්ඤා චන්දගුත්තෙන තං බන්ධනාගාරෙ ඛිපාපෙසි. තෙකිච්ඡකාරී පිතු බන්ධනාගාරප්පවෙසනං සුත්වා භීතො පලායිත්වා සාණවාසිත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා අත්තනො සංවෙගකාරණං ථෙරස්ස කථෙත්වා පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අබ්භොකාසිකො නෙසජ්ජිකො ච හුත්වා විහරති, සීතුණ්හං අගණෙන්තො ¶ සමණධම්මමෙව කරොති, විසෙසතො බ්රහ්මවිහාරභාවනමනුයුඤ්ජති. තං දිස්වා මාරො පාපිමා ‘‘න ඉමස්ස මම විසයං අතික්කමිතුං දස්සාමී’’ති වික්ඛෙපං කාතුකාමො සස්සානං නිප්ඵත්තිකාලෙ ඛෙත්තගොපකවණ්ණෙන ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං නිප්පණ්ඩෙන්තො –

381.

‘‘අතිහිතා වීහි, ඛලගතා සාලී;

න ච ලභෙ පිණ්ඩං, කථමහං කස්ස’’න්ති. – ආහ; තං සුත්වා ථෙරො –

382.

‘‘බුද්ධමප්පමෙය්යං ¶ අනුස්සර පසන්නො, පීතියා ඵුටසරීරො හොහිසි සතතමුදග්ගො.

383.

‘‘ධම්මමප්පමෙය්යං ¶ …පෙ… සතතමුදග්ගො.

384.

‘‘සඞ්ඝමප්පමෙය්යං…පෙ… සතතමුදග්ගො’’ති. – ආහ; තං සුත්වා මාරො –

385.

‘‘අබ්භොකාසෙ විහරසි, සීතා හෙමන්තිකා ඉමා රත්යො;

මා සීතෙන පරෙතො විහඤ්ඤිත්ථො, පවිස ත්වං විහාරං ඵුසිතග්ගළ’’න්ති. –

ආහ. අථ ථෙරො –

386.

‘‘ඵුසිස්සං චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො, තාහි ච සුඛිතො විහරිස්සං;

නාහං සීතෙන විහඤ්ඤිස්සං, අනිඤ්ජිතො විහරන්තො’’ති. – ආහ;

තත්ථ අතිහිතා වීහීති වීහයො කොට්ඨාගාරං අතිනෙත්වා ඨපිතා, තත්ථ පටිසාමිතා ඛලතො වා ඝරං උපනීතාති අත්ථො. වීහිග්ගහණෙන චෙත්ථ ඉතරම්පි ධඤ්ඤං සඞ්ගණ්හාති. සාලී පන යෙභුය්යෙන වීහිතො ¶ පච්ඡා පච්චන්තීති ආහ. ඛලගතා සාලීති ඛලං ධඤ්ඤකරණට්ඨානං ගතා, තත්ථ රාසිවසෙන මද්දනචාවනාදිවසෙන ඨිතාති අත්ථො. පධානධඤ්ඤභාවදස්සනත්ථඤ්චෙත්ථ සාලීනං විසුං ගහණං, උභයෙනපි ගාමෙ, ගාමතො බහි ච ධඤ්ඤං පරිපුණ්ණං ඨිතන්ති දස්සෙති. න ච ලභෙ පිණ්ඩන්ති එවං සුලභධඤ්ඤෙ සුභික්ඛකාලෙ අහං පිණ්ඩමත්තම්පි න ලභාමි. ඉදානි කථමහං කස්සන්ති අහං කථං කරිස්සාමි, කථං ජීවිස්සාමීති පරිහාසකෙළිං අකාසි.

තං සුත්වා ථෙරො ‘‘අයං වරාකො අත්තනා අත්තනො පවත්තිං මය්හං පකාසෙසි, මයා පන අත්තනාව අත්තා ඔවදිතබ්බො, න මයා කිඤ්චි කථෙතබ්බ’’න්ති වත්ථුත්තයානුස්සතියං අත්තානං නියොජෙන්තො ‘‘බුද්ධමප්පමෙය්ය’’න්තිආදිනා තිස්සො ගාථා අභාසි. තත්ථ බුද්ධමප්පමෙය්යං අනුස්සර පසන්නොති සවාසනාය අවිජ්ජානිද්දාය අච්චන්තවිගමෙන, බුද්ධියා ච විකසිතභාවෙන බුද්ධං භගවන්තං පමාණකරානං රාගාදිකිලෙසානං අභාවා අපරිමාණගුණසමඞ්ගිතාය අප්පමෙය්යපුඤ්ඤක්ඛෙත්තතාය ච අප්පමෙය්යං. ඔකප්පනලක්ඛණෙන අභිප්පසාදෙන පසන්නො, පසන්නමානසො ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.74; සං. නි. 5.997) අනුස්සර අනු අනු බුද්ධාරම්මණං සතිං පවත්තෙහි, පීතියා ඵුටසරීරො හොහිසි. සතතමුදග්ගොති අනුස්සරන්තොව ඵරණලක්ඛණාය පීතියා සතතං සබ්බදා ඵුටසරීරො පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපෙහි අජ්ඣොත්ථටසරීරො උබ්බෙගපීතියා ¶ උදග්ගො කායං උදග්ගං කත්වා ආකාසං ලඞ්ඝිතුං සමත්ථො ච භවෙය්යාසි, බුද්ධානුස්සතියා බුද්ධාරම්මණං උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙය්යාසි. යතො සීතුණ්හෙහි විය ජිඝච්ඡාපිපාසාහිපි අනභිභූතො හොහිසීති අත්ථො.

ධම්මන්ති ¶ අරියං ලොකුත්තරධම්මං. සඞ්ඝන්ති අරියං පරමත්ථසඞ්ඝං. සෙසං වුත්තනයමෙව. අනුස්සරාති පනෙත්ථ ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’තිආදිනා ධම්මං, ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා සඞ්ඝං අනුස්සරාති යොජෙතබ්බං.

එවං ථෙරෙන රතනත්තයගුණානුස්සරණෙ නියොජනවසෙන අත්තනි ඔවදිතෙ පුන මාරො විවෙකවාසතො නං විවෙචෙතුකාමො හිතෙසීභාවං ¶ විය දස්සෙන්තො ‘‘අබ්භොකාසෙ විහරසී’’ති පඤ්චමං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – ත්වං, භික්ඛු, අබ්භොකාසෙ කෙනචි අපටිච්ඡන්නෙ විවටඞ්ගණෙ විහරසි ඉරියාපථෙ කප්පෙසි. හෙමන්තිකා හිමපාතසමයෙ පරියාපන්නා ඉමා සීතා රත්තියො වත්තන්ති. තස්මා සීතෙන පරෙතො අභිභූතො හුත්වා මා විහඤ්ඤිත්ථො විඝාතං මා ආපජ්ජි මා කිලමි. ඵුසිතග්ගළං පිහිතකවාටං සෙනාසනං පවිස, එවං තෙ සුඛවිහාරො භවිස්සතීති.

තං සුත්වා ථෙරො ‘‘න මය්හං සෙනාසනපරියෙසනාය පයොජනං, එත්ථෙවාහං සුඛවිහාරී’’ති දස්සෙන්තො ‘‘ඵුසිස්ස’’න්තිආදිනා ඡට්ඨං ගාථමාහ. තත්ථ ඵුසිස්සං චතස්සො අප්පමඤ්ඤායොති අප්පමාණගොචරතාය ‘‘අප්පමඤ්ඤා’’ති ලද්ධවොහාරෙ චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ ඵුසිස්සං ඵුසිස්සාමි, කාලෙන කාලං සමාපජ්ජිස්සාමි. තාහි ච සුඛිතො විහරිස්සන්ති තාහි අප්පමඤ්ඤාහි සුඛිතො සඤ්ජාතසුඛො හුත්වා විහරිස්සං චත්තාරොපි ඉරියාපථෙ කප්පෙස්සාමීති. තෙන මය්හං සබ්බකාලෙ සුඛමෙව, න දුක්ඛං. යතො නාහං සීතෙන විහඤ්ඤිස්සං අන්තරට්ඨකෙපි හිමපාතසමයෙ අහං සීතෙන න කිලමිස්සාමි, තස්මා අනිඤ්ජිතො විහරන්තො චිත්තස්ස ඉඤ්ජිතකාරණානං බ්යාපාදාදීනං සුප්පහීනත්තා පච්චයුප්පන්නිඤ්ජනාය ච අභාවතො සමාපත්තිසුඛෙනෙව සුඛිතො විහරිස්සාමීති. එවං ථෙරො ඉමං ගාථං වදන්තොයෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.18.39-44) –

‘‘නගරෙ බන්ධුමතියා, වෙජ්ජො ආසිං සුසික්ඛිතො;

ආතුරානං සදුක්ඛානං, මහාජනසුඛාවහො.

‘‘බ්යාධිතං සමණං දිස්වා, සීලවන්තං මහාජුතිං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, භෙසජ්ජමදදිං තදා.

‘‘අරොගො ආසි තෙනෙව, සමණො සංවුතින්ද්රියො;

අසොකො නාම නාමෙන, උපට්ඨාකො විපස්සිනො.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං ඔසධමදාසහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, භෙසජ්ජස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘ඉතො ¶ ච අට්ඨමෙ කප්පෙ, සබ්බොසධසනාමකො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහප්ඵලො.

‘‘කිලෙසා ¶ ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එත්ථ ච බින්දුසාරරඤ්ඤො කාලෙ ඉමස්ස ථෙරස්ස උප්පන්නත්තා තතියසඞ්ගීතියං ඉමා ගාථා සඞ්ගීතාති වෙදිතබ්බා.

තෙකිච්ඡකාරිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. මහානාගත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යස්ස සබ්රහ්මචාරීසූතිආදිකා ආයස්මතො මහානාගත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො කකුසන්ධස්ස භගවතො කාලෙ ¶ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං කකුසන්ධං භගවන්තං අරඤ්ඤං අජ්ඣොගාහෙත්වා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ ඣානසුඛෙන නිසින්නං දිස්වා පසන්නමානසො තස්ස දාළිමඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාකෙතෙ මධුවාසෙට්ඨස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, මහානාගොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො භගවති සාකෙතෙ අඤ්ජනවනෙ විහරන්තෙ ආයස්මතො ගවම්පතිත්ථෙරස්ස පාටිහාරියං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො ථෙරස්සෙව සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තස්සොවාදෙ ඨත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.45.1-7) –

‘‘කකුසන්ධො මහාවීරො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;

ගණම්හා වූපකට්ඨො සො, අගමාසි වනන්තරං.

‘‘බීජමිඤ්ජං ගහෙත්වාන, ලතාය ආවුණිං අහං;

භගවා තම්හි සමයෙ, ඣායතෙ පබ්බතන්තරෙ.

‘‘දිස්වානහං දෙවදෙවං, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

දක්ඛිණෙය්යස්ස වීරස්ස, බීජමිඤ්ජමදාසහං.

‘‘ඉමස්මිංයෙව ¶ කප්පම්හි, යං මිඤ්ජමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බීජමිඤ්ජස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො ථෙරො ඡබ්බග්ගියෙ භික්ඛූ සබ්රහ්මචාරීසු ගාරවං අකත්වා විහරන්තෙ දිස්වා තෙසං ඔවාදදානවසෙන –

387.

‘‘යස්ස ¶ සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො නූපලබ්භති;

පරිහායති සද්ධම්මා, මච්ඡො අප්පොදකෙ යථා.

388.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො නූපලබ්භති;

න විරූහති සද්ධම්මෙ, ඛෙත්තෙ බීජංව පූතිකං.

389.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො නූපලබ්භති;

ආරකා හොති නිබ්බානා, ධම්මරාජස්ස සාසනෙ.

390.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො උපලබ්භති;

න විහායති සද්ධම්මා, මච්ඡො බව්හොදකෙ යථා.

391.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො උපලබ්භති;

සො විරූහති සද්ධම්මෙ, ඛෙත්තෙ බීජංව භද්දකං.

392.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො උපලබ්භති;

සන්තිකෙ හොති නිබ්බානං, ධම්මරාජස්ස සාසනෙ’’ති. –

ඉමා ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ සබ්රහ්මචාරීසූති සමානං බ්රහ්මං සීලාදිධම්මං චරන්තීති සබ්රහ්මචාරිනො, සීලදිට්ඨිසාමඤ්ඤගතා සහධම්මිකා, තෙසු. ගාරවොති ගරුභාවො සීලාදිගුණනිමිත්තං ගරුකරණං. නූපලබ්භතීති න විජ්ජති න පවත්තති, න උපතිට්ඨතීති අත්ථො. නිබ්බානාති කිලෙසානං නිබ්බාපනතො කිලෙසක්ඛයාති අත්ථො. ධම්මරාජස්සාති සත්ථුනො. සත්ථා හි සදෙවකං ලොකං යථාරහං ලොකියලොකුත්තරෙන ධම්මෙන රඤ්ජෙති තොසෙතීති ධම්මරාජා. එත්ථ ච ‘‘ධම්මරාජස්ස සාසනෙ’’ති ඉමිනා නිබ්බානං නාම ධම්මරාජස්සෙව සාසනෙ ¶ , න අඤ්ඤත්ථ. තත්ථ යො සබ්රහ්මචාරීසු ¶ ගාරවරහිතො, සො යථා නිබ්බානා ආරකා හොති, තථා ධම්මරාජස්ස සාසනතොපි ආරකා හොතීති දස්සෙති. බව්හොදකෙති බහුඋදකෙ. සන්තිකෙ හොති නිබ්බානන්ති නිබ්බානං තස්ස සන්තිකෙ සමීපෙ එව හොති. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉමා එව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහෙසුං.

මහානාගත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. කුල්ලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

කුල්ලො සිවථිකන්තිආදිකා ආයස්මතො කුල්ලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු ¶ කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කුටුම්බියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කුල්ලොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. සො ච රාගචරිතත්තා තිබ්බරාගජාතිකො හොති. තෙනස්ස අභික්ඛණං කිලෙසා චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති. අථස්ස සත්ථා චිත්තාචාරං ඤත්වා අසුභකම්මට්ඨානං දත්වා, ‘‘කුල්ල, තයා අභිණ්හං සුසානෙ චාරිකා චරිතබ්බා’’ති ආහ. සො සුසානං පවිසිත්වා උද්ධුමාතකාදීනි තානි තානි අසුභානි දිස්වා තං මුහුත්තං අසුභමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා සුසානතො නික්ඛන්තමත්තොව කාමරාගෙන අභිභුය්යති. පුන භගවා තස්ස තං පවත්තිං ඤත්වා එකදිවසං තස්ස සුසානට්ඨානං ගතකාලෙ එකං තරුණිත්ථිරූපං අධුනා මතං අවිනට්ඨච්ඡවිං නිම්මිනිත්වා දස්සෙති. තස්ස තං දිට්ඨමත්තස්ස ජීවමානවිසභාගවත්ථුස්මිං විය සහසා රාගො උප්පජ්ජති. අථ නං සත්ථා තස්ස පෙක්ඛන්තස්සෙව නවහි වණමුඛෙහි පග්ඝරමානාසුචිං කිමිකුලාකුලං අතිවිය බීභච්ඡං දුග්ගන්ධං ජෙගුච්ඡං පටික්කූලං කත්වා දස්සෙසි. සො තං පෙක්ඛන්තො විරත්තචිත්තො හුත්වා අට්ඨාසි. අථස්ස භගවා ඔභාසං ඵරිත්වා සතිං ජනෙන්තො –

‘‘ආතුරං අසුචිං පූතිං, පස්ස කුල්ල සමුස්සයං;

උග්ඝරන්තං පග්ඝරන්තං, බාලානං අභිනන්දිත’’න්ති. –

ආහ ¶ . තං සුත්වා ථෙරො සම්මදෙව සරීරසභාවං උපධාරෙන්තො අසුභසඤ්ඤං පටිලභිත්වා තත්ථ පඨමං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණිත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා –

393.

‘‘කුල්ලො ¶ සිවථිකං ගන්ත්වා, අද්දස ඉත්ථිමුජ්ඣිතං;

අපවිද්ධං සුසානස්මිං, ඛජ්ජන්තිං කිමිහී ඵුටං.

394.

‘‘ආතුරං…පෙ… බාලානං අභිනන්දිතං.

395.

‘‘ධම්මාදාසං ගහෙත්වාන, ඤාණදස්සනපත්තියා;

පච්චවෙක්ඛිං ඉමං කායං, තුච්ඡං සන්තරබාහිරං.

396.

‘‘යථා ඉදං තථා එතං, යථා එතං තථා ඉදං;

යථා අධො තථා උද්ධං, යථා උද්ධං තථා අධො.

397.

‘‘යථා දිවා තථා රත්තිං, යථා රත්තිං තථා දිවා;

යථා පුරෙ තථා පච්ඡා, යථා පච්ඡා තථා පුරෙ.

398.

‘‘පඤ්චඞ්ගිකෙන තුරියෙන, න රතී හොති තාදිසී;

යථා එකග්ගචිත්තස්ස, සම්මා ධම්මං විපස්සතො’’ති. –

උදානවසෙන ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ¶ කුල්ලොති අත්තානමෙව ථෙරො පරං විය කත්වා වදති.

ආතුරන්ති නානප්පකාරෙහි දුක්ඛෙහි අභිණ්හං පටිපීළිතං. අසුචින්ති සුචිරහිතං ජෙගුච්ඡං පටික්කූලං. පූතින්ති දුග්ගන්ධං. පස්සාති සභාවතො ඔලොකෙහි. කුල්ලාති ඔවාදකාලෙ භගවා ථෙරං ආලපති. උදානකාලෙ පන ථෙරො සයමෙව අත්තානං වදති. සමුස්සයන්ති සරීරං. උග්ඝරන්තන්ති උද්ධං වණමුඛෙහි අසුචිං සවන්තං. පග්ඝරන්තන්ති අධො වණමුඛෙහි සමන්තතො ච අසුචිං සවන්තං. බාලානං අභිනන්දිතන්ති බාලෙහි අන්ධපුථුජ්ජනෙහි දිට්ඨිතණ්හාභිනන්දනාහි ‘‘අහං මම’’න්ති අභිනිවිස්ස නන්දිතං.

ධම්මාදාසන්ති ධම්මමයං ආදාසං. යථා හි සත්තා අදාසෙන අත්තනො මුඛෙ කායෙ වා ගුණදොසෙ පස්සන්ති, එවං යොගාවචරො යෙන අත්තභාවෙ ¶ සංකිලෙසවොදානධම්මෙ යාථාවතො පස්සති, තං විපස්සනාඤාණං ඉධ ‘‘ධම්මාදාස’’න්ති වුත්තං. තං ඤාණදස්සනස්ස මග්ගඤාණසඞ්ඛාතස්ස ධම්මචක්ඛුස්ස අධිගමාය අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙත්වා. පච්චවෙක්ඛිං ඉමං කායන්ති ඉමං කරජකායං නිච්චසාරාදිවිරහතො තුච්ඡං අත්තපරසන්තානානං විභාගතො සන්තරබාහිරං ඤාණචක්ඛුනා පතිඅවෙක්ඛිං පස්සිං.

යථා පන පච්චවෙක්ඛිං, තං දස්සෙතුං ‘‘යථා ඉද’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා ඉදං තථා එතන්ති යථා ඉදං මය්හං සරීරසඞ්ඛාතං අසුභං ආයුඋස්මාවිඤ්ඤාණානං අනපගමා නානාවිධං මායොපමං කිරියං දස්සෙති, තථාව එතං මතසරීරං පුබ්බෙ තෙසං ධම්මානං අනපගමා අහොසි. යථා එතං එතරහි මතසරීරං තෙසං ධම්මානං අපගමා න කිඤ්චි කිරියං දස්සෙති, තථා ඉදං මම සරීරම්පි තෙසං ධම්මානං අපගමා නස්සතෙවාති. යථා ච ඉදං මම සරීරං එතරහි සුසානෙ න මතං න සයිතං, න උද්ධුමාතකාදිභාවං උපගතං, තථා එතං එතරහි මතසරීරම්පි පුබ්බෙ ¶ අහොසි. යථා පනෙතං එතරහි මතසරීරං සුසානෙ සයිතං උද්ධුමාතකාදිභාවං උපගතං, තථා ඉදං මම සරීරම්පි භවිස්සති. අථ වා යථා ඉදං මම සරීරං අසුචි දුග්ගන්ධං ජෙගුච්ඡං පටික්කූලං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, තථා එතං මතසරීරම්පි. යථා වා එතං මතසරීරං අසුචිආදිසභාවඤ්චෙව අනිච්චාදිසභාවඤ්ච, තථා ඉදං මම සරීරම්පි. යථා අධො තථා උද්ධන්ති යථා නාභිතො අධො හෙට්ඨා අයං කායො අසුචි දුග්ගන්ධො ජෙගුච්ඡො පටික්කූලො අනිච්චො දුක්ඛො අනත්තා ච, තථා උද්ධං නාභිතො උපරි අසුචිආදිසභාවො ච. යථා උද්ධං තථා අධොති යථා ච නාභිතො, උද්ධං අසුචිආදිසභාවො, තථා අධො නාභිතො හෙට්ඨාපි.

යථා ¶ දිවා තථා රත්තින්ති යථා අයං කායො දිවා ‘‘අක්ඛිම්හා අක්ඛිගූථකො’’තිආදිනා (සු. නි. 199) අසුචි පග්ඝරති, තථා රත්තිම්පි. යථා රත්තිං තථා දිවාති යථා ච රත්තිං අයං කායො අසුචි පග්ඝරති, තථා දිවාපි, නයිමස්ස කාලවිභාගෙන අඤ්ඤථාභාවොති අත්ථො. යථා පුරෙ තථා පච්ඡාති යථා අයං කායො පුරෙ පුබ්බෙ තරුණකාලෙ අසුචි දුග්ගන්ධො ජෙගුච්ඡො පටික්කූලො, තථා ච පච්ඡා ජිණ්ණකාලෙ. යථා ච පච්ඡා ජිණ්ණකාලෙ අසුචිආදිසභාවො, තථා පුරෙ තරුණකාලෙපි ¶ . යථා වා පුරෙ අතීතකාලෙ සවිඤ්ඤාණකාලෙ අසුචිආදිසභාවො ච අනිච්චාදිසභාවො ච, තථා පච්ඡා අනාගතකාලෙ අවිඤ්ඤාණකාලෙති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පඤ්චඞ්ගිකෙන තුරියෙනාති ‘‘ආතතං විතතං ආතතවිතතං ඝනං සුසීර’’න්ති එවං පඤ්චඞ්ගිකෙන පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන තුරියෙන පරිචරියමානස්ස කාමසුඛසමඞ්ගිනො ඉස්සරජනස්ස තාදිසී තථාරූපා රති සුඛස්සාදො න හොති. යථා එකග්ගචිත්තස්ස, සම්මා ධම්මං විපස්සතොති සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං කත්වා ඉන්ද්රියානං එකරසභාවෙන වීථිපටිපන්නාය විපස්සනාය ඛන්ධානං උදයබ්බයං පස්සන්තස්ස යොගාවචරස්ස යාදිසා ධම්මරති, තස්සා කලම්පි කාමරති න උපෙතීති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 374);

ඉමා එව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථාපි අහෙසුං.

කුල්ලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. මාලුක්යපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

මනුජස්සාතිආදිකා ¶ ආයස්මතො මාලුක්යපුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කොසලරඤ්ඤො අග්ගාසනිකස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස මාතා මාලුක්යා නාම, තස්සා වසෙන මාලුක්යපුත්තොත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. සො වයප්පත්තො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං පහාය පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජිත්වා විචරන්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. සො ඤාතීසු අනුකම්පාය ඤාතිකුලං අගමාසි. තං ඤාතකා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසිත්වා ධනෙන පලොභෙතුකාමා මහන්තං ධනරාසිං ¶ පුරතො උපට්ඨපෙත්වා ‘‘ඉදං ධනං තව සන්තකං, විබ්භමිත්වා ඉමිනා ධනෙන පුත්තදාරං පටිජග්ගන්තො පුඤ්ඤානි කරොහී’’ති යාචිංසු. ථෙරො තෙසං අජ්ඣාසයං විපරිවත්තෙන්තො ආකාසෙ ඨත්වා –

399.

‘‘මනුජස්ස පමත්තචාරිනො, තණ්හා වඩ්ඪති මාලුවා විය;

සො ප්ලවතී හුරා හුරං, ඵලමිච්ඡංව වනස්මි වානරො.

400.

‘‘යං එසා සහතෙ ජම්මී, තණ්හා ලොකෙ විසත්තිකා;

සොකා තස්ස පවඩ්ඪන්ති, අභිවට්ඨංව බීරණං.

401.

‘‘යො චෙතං සහතෙ ජම්මිං, තණ්හං ලොකෙ දුරච්චයං;

සොකා තම්හා පපතන්ති, උදබින්දූව පොක්ඛරා.

402.

‘‘තං වො වදාමි භද්දං වො, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා;

තණ්හාය මූලං ඛණථ, උසීරත්ථොව බීරණං;

මා වො නළංව සොතොව, මාරො භඤ්ජි පුනප්පුනං.

403.

‘‘කරොථ බුද්ධවචනං, ඛණො වො මා උපච්චගා;

ඛණාතීතා හි සොචන්ති, නිරයම්හි සමප්පිතා.

404.

‘‘පමාදො රජො පමාදො, පමාදානුපතිතො රජො;

අප්පමාදෙන විජ්ජාය, අබ්බහෙ සල්ලමත්තනො’’ති. –

ඉමාහි ඡහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙති.

තත්ථ මනුජස්සාති සත්තස්ස. පමත්තචාරිනොති සතිවොස්සග්ගලක්ඛණෙන පමාදෙන පමත්තචාරිස්ස, නෙව ඣානං, න විපස්සනා ¶ , න මග්ගඵලානි වඩ්ඪන්ති. යථා පන රුක්ඛං සංසිබ්බන්තී පරියොනන්ධන්තී තස්ස විනාසාය මාලුවා ලතා වඩ්ඪති, එවමස්ස ඡ ද්වාරානි නිස්සාය රූපාදීසු පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානා තණ්හා වඩ්ඪති. වඩ්ඪමානාව යථා මාලුවා ලතා අත්තනො අපස්සයභූතං රුක්ඛං අජ්ඣොත්ථරිත්වා පාතෙති, එවං තණ්හාවසිකං පුග්ගලං අපායෙ නිපාතෙති. සො ප්ලවතීති සො තණ්හාවසිකො පුග්ගලො අපරාපරං භවාභවෙ උප්ලවති ධාවති. යථා කිං? ඵලමිච්ඡංව වනස්මි වානරො යථා රුක්ඛඵලං ඉච්ඡන්තො වානරො වනස්මිං ධාවන්තො රුක්ඛස්ස එකං සාඛං ගණ්හාති, තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං ගණ්හාති, තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤන්ති ‘‘සාඛං ¶ අලභිත්වා නිසින්නො’’ති වත්තබ්බතං ¶ නාපජ්ජති; එවමෙව තණ්හාවසිකො පුග්ගලො හුරා හුරං ධාවන්තො ‘‘ආරම්මණං අලභිත්වා තණ්හාය අප්පවත්තිං පත්තො’’ති වත්තබ්බතං නාපජ්ජති.

යන්ති යං පුග්ගලං. එසා ලාමකභාවෙන ජම්මී විසාහාරතාය විසමූලතාය විසඵලතාය විසපරිභොගතාය රූපාදීසු විසත්තතාය ආසත්තතාය ච විසත්තිකාති සඞ්ඛං ගතා ඡද්වාරිකා තණ්හා සහතෙ අභිභවති තස්ස පුග්ගලස්ස. යථා නාම වනෙ පුනප්පුනං වස්සන්තෙ දෙවෙ අභිවට්ඨං බීරණං බීරණතිණං වඩ්ඪති, එවං වට්ටමූලකා සොකා අභිවඩ්ඪන්ති වුද්ධිං ආපජ්ජන්තීති අත්ථො.

යො චෙතං…පෙ… දුරච්චයන්ති යො පන පුග්ගලො එවං වුත්තප්පකාරං අතික්කමිතුං පජහිතුං දුක්කරතාය දුරච්චයං තණ්හං සහතෙ අභිභවති, තම්හා පුග්ගලා වට්ටමූලකා සොකා පපතන්ති. යථා නාම පොක්ඛරෙ පදුමපත්තෙ පතිතං උදබින්දු න පතිට්ඨාති, එවං න පතිට්ඨහන්තීති අත්ථො.

තං වො වදාමීති තෙන කාරණෙන අහං තුම්හෙ වදාමි. භද්දං වොති භද්දං තුම්හාකං හොතු, මා තණ්හං අනුවත්තපුග්ගලො විය විභවං අනත්ථං පාපුණාථාති අත්ථො. යාවන්තෙත්ථ සමාගතාති ඉමස්මිං ඨානෙ යත්තකා සන්නිපතිතා, තත්තකා. කිං වදසීති චෙ? තණ්හාය මූලං ඛණථ ඉමිස්සා ඡද්වාරිකතණ්හාය මූලං කාරණං අවිජ්ජාදිකිලෙසග්ගහනං අරහත්තමග්ගඤාණකුදාලෙන ඛණථ සමුච්ඡින්දථ. කිං වියාති? උසීරත්ථොව බීරණං යථා උසීරෙන අත්ථිකො පුරිසො මහන්තෙන කුදාලෙන බීරණාපරනාමං උසීරං නාම තිණං ඛණති, එවමස්ස මූලං ඛණථාති අත්ථො. මා වො නළංව සොතොව, මාරො භඤ්ජි පුනප්පුනන්ති තුම්හෙ නදීතීරෙ ජාතං නළං මහාවෙගෙන ආගතො නදීසොතො විය කිලෙසමාරො මච්චුමාරො දෙවපුත්තමාරො ච පුනප්පුනං මා භඤ්ජීති අත්ථො.

තස්මා කරොථ බුද්ධවචනං ‘‘ඣායථ, භික්ඛවෙ, මා පමාදත්ථා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.215) වුත්තං බුද්ධස්ස භගවතො වචනං කරොථ, යථානුසිට්ඨං පටිපත්තියා සම්පාදෙථ. ඛණො වො මා ¶ උපච්චගාති යො හි බුද්ධවචනං න කරොති, තං ¶ පුග්ගලං අයං බුද්ධුප්පාදක්ඛණො පතිරූපදෙසවාසෙ උප්පත්තික්ඛණො සම්මදිට්ඨියා පටිලද්ධක්ඛණො ඡන්නං ආයතනානං අවෙකල්ලක්ඛණොති සබ්බොපි ඛණො අතික්කමති, සො ඛණො මා තුම්හෙ අතික්කමතු. ඛණාතීතාති යෙ හි තං ඛණං අතීතා, යෙ වා පුග්ගලෙ සො ඛණො අතීතො, තෙ නිරයම්හි සමප්පිතා තත්ථ නිබ්බත්තා චිරකාලං සොචන්ති.

පමාදො රජොති රූපාදීසු ආරම්මණෙසු සතිවොස්සග්ගලක්ඛණො පමාදො, සංකිලෙසසභාවත්තා රාගරජාදිමිස්සතාය ¶ ච රජො. පමාදානුපතිතො රජොති යො හි කොචි රජො නාම රාගාදිකො, සො සබ්බො පමාදානුපතිතො පමාදවසෙනෙව උප්පජ්ජති. අප්පමාදෙනාති අප්පමජ්ජනෙන අප්පමාදපටිපත්තියා. විජ්ජායාති අග්ගමග්ගවිජ්ජාය. අබ්බහෙ සල්ලමත්තනොති අත්තනො හදයනිස්සිතං රාගාදිසල්ලං උද්ධරෙය්ය සමූහනෙය්යාති.

මාලුක්යපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සප්පදාසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පණ්ණවීසතීතිආදිකා ආයස්මතො සප්පදාසත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුරොහිතපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස සප්පදාසොති නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො සත්ථු ඤාතිසමාගමෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කිලෙසාභිභවෙන චෙතොසමාධිං අලභන්තො බ්රහ්මචරියං චරිත්වා සංවෙගජාතො පච්ඡා සත්ථං ආහරන්තො යොනිසො මනසිකාරං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණිත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

405.

‘‘පණ්ණවීසති වස්සානි, යතො පබ්බජිතො අහං;

අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි, චෙතොසන්තිමනජ්ඣගං.

406.

‘‘අලද්ධා චිත්තස්සෙකග්ගං, කාමරාගෙන අට්ටිතො;

බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො, විහාරා උපනික්ඛමිං.

407.

‘‘සත්ථං ¶ වා ආහරිස්සාමි, කො අත්ථො ජීවිතෙන මෙ;

කථඤ්හි සික්ඛං පච්චක්ඛං, කාලං කුබ්බෙථ මාදිසො.

408.

‘‘තදාහං ¶ ඛුරමාදාය, මඤ්චකම්හි උපාවිසිං;

පරිනීතො ඛුරො ආසි, ධමනිං ඡෙත්තුමත්තනො.

409.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

410.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ¶ පණ්ණවීසතිවස්සානි, යතො පබ්බජිතො අහන්ති යතො පට්ඨාය අහං පබ්බජිතො තානිමානි පණ්ණවීසතිවස්සානි. අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි, චෙතොසන්තිමනජ්ඣගන්ති සොහං එත්තකං කාලං බ්රහ්මචරියං චරන්තො අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි අඞ්ගුලිඵොටනමත්තම්පි ඛණං චෙතොසන්තිං චෙතසො සමාධානං න ලභිං.

එවං පන අලද්ධා චිත්තස්සෙකග්ගතං, තත්ථ කාරණමාහ ‘‘කාමරාගෙන අට්ටිතො’’ති. තත්ථ අට්ටිතොති පීළිතො, අභිභූතොති අත්ථො. බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තොති ‘‘ඉදමිධ අතිවිය අයුත්තං වත්තති, යදාහං නිය්යානිකෙ සාසනෙ පබ්බජිත්වා අත්තානං කිලෙසපඞ්කතො උද්ධරිතුං න සක්කොමී’’ති උද්ධංමුඛො බාහා පග්ගය්හ කන්දමානො. විහාරා උපනික්ඛමින්ති වසනකවිහාරතො බහි නික්ඛන්තො.

යෙනාධිප්පායෙන නික්ඛන්තො, තං දස්සෙතුං ‘‘සත්ථං වා ආහරිස්සාමී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සත්ථං වා ආහරිස්සාමීති වා-සද්දො විකප්පනත්ථො. තෙන ‘‘රුක්ඛා වා පපතිස්සාමි, උබ්බන්ධිත්වා වා මරිස්සාමී’’තිආදිකෙ මරණප්පකාරෙ සඞ්ගණ්හාති. සික්ඛන්ති අධිසීලසික්ඛං. පච්චක්ඛන්ති පච්චාචික්ඛන්තො පරිච්චජන්තො. ‘‘පච්චක්ඛා’’තිපි පාළි, පච්චක්ඛායාති අත්ථො. කාලන්ති මරණං. කථඤ්හි නාම මාදිසො සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන කාලං කරෙය්යාති අත්ථො. සික්ඛාපච්චක්ඛානඤ්හි අරියස්ස විනයෙ මරණං නාම. යථාහ භගවා – ‘‘මරණඤ්හෙතං ¶ , භික්ඛවෙ, යො සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තතී’’ති (ම. නි. 3.63). ‘‘සික්ඛං පච්චක්ඛා’’ති පන පාඨෙ කථඤ්හි නාම මාදිසො සික්ඛං පච්චක්ඛාය කාලං කරෙය්ය, සික්ඛාසමඞ්ගී එව පන හුත්වා කාලං කරෙය්ය? තස්මා සත්ථං වා ආහරිස්සාමි, කො අත්ථො ජීවිතෙන මෙති යොජනා.

තදාහන්ති යදා කිලෙසාභිභවෙන සමණධම්මං කාතුං අසමත්ථතාය ජීවිතෙ නිබ්බින්දන්තො තදා. ඛුරන්ති නිසිතඛුරං, ඛුරසදිසං වා සත්ථකං. මඤ්චකම්හි උපාවිසින්ති පරෙසං නිවාරණභයෙන ඔවරකං පවිසිත්වා මඤ්චකෙ නිසීදිං. පරිනීතොති උපනීතො, ගලෙ ඨපිතොති අධිප්පායො. ධමනින්ති ‘‘කණ්ඨෙ ධමනිං, කණ්ඨධමනිං ගලවලය’’න්තිපි වදන්ති. ඡෙත්තුන්ති ඡින්දිතුං.

තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථාති ‘‘යදාහං මරිස්සාමී’’ති කණ්ඨෙ ධමනිං ඡින්දිතුං ඛුරං උපනෙසිං, තතො පරං ‘‘අරොගං නු ඛො මෙ සීල’’න්ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස අක්ඛණ්ඩං අච්ඡිද්දං සුපරිසුද්ධං ¶ සීලං දිස්වා පීති උප්පජ්ජි, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භි, පස්සද්ධකායස්ස නිරාමිසං සුඛං අනුභවන්තස්ස චිත්තස්ස සමාහිතතාය විපස්සනාවසෙන ¶ යොනිසො මනසිකාරො උප්පජ්ජි. අථ වා තතොති කණ්ඨෙ ඛුරස්ස උපනයතො වණෙ ජාතෙ උප්පන්නං වෙදනං වික්ඛම්භෙන්තො විපස්සනාය වසෙන යොනිසොමනසිකාරො උප්පජ්ජි. ඉදානි තතො පරං මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණං උප්පන්නභාවං දස්සෙතුං ‘‘ආදීනවො පාතුරහූ’’තිආදි වුත්තං. තං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.

සප්පදාසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. කාතියානත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

උට්ඨෙහීතිආදිකා ආයස්මතො කාතියානත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස කොසියගොත්තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ¶ පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො, මාතුගොත්තවසෙන පන කාතියානොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සාමඤ්ඤකානිත්ථෙරස්ස ගිහිසහායො ථෙරං දිස්වා පබ්බජිතො සමණධම්මං කරොන්තො රත්තිං ‘‘නිද්දාභිභවං විනොදෙස්සාමී’’ති චඞ්කමං ආරුහි. සො චඞ්කමන්තො නිද්දාය අභිභූතො පචලායමානො පරිපතිත්වා තත්ථෙව අනන්තරහිතාය භූමියා නිපජ්ජි, සත්ථා තස්ස තං පවත්තිං දිස්වා සයං තත්ථ ගන්ත්වා ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘කාතියානා’’ති සඤ්ඤං අදාසි. සො සත්ථාරං දිස්වා උට්ඨහිත්වා වන්දිත්වා සංවෙගජාතො අට්ඨාසි. අථස්ස සත්ථා ධම්මං දෙසෙන්තො –

411.

‘‘උට්ඨෙහි නිසීද කාතියාන, මා නිද්දාබහුලො අහු ජාගරස්සු;

මා තං අලසං පමත්තබන්ධු, කූටෙනෙව ජිනාතු මච්චුරාජා.

412.

‘‘සෙය්යථාපි මහාසමුද්දවෙගො, එවං ජාතිජරාති වත්තතෙ තං;

සො කරොහි සුදීපමත්තනො ත්වං, න හි තාණං තව විජ්ජතෙව අඤ්ඤං.

413.

‘‘සත්ථා හි විජෙසි මග්ගමෙතං, සඞ්ගා ජාතිජරාභයා අතීතං;

පුබ්බාපරරත්තමප්පමත්තො, අනුයුඤ්ජස්සු දළ්හං කරොහි යොගං.

414.

‘‘පුරිමානි පමුඤ්ච බන්ධනානි, සඞ්ඝාටිඛුරමුණ්ඩභික්ඛභොජී;

මා ¶ ඛිඩ්ඩාරතිඤ්ච මා නිද්දං, අනුයුඤ්ජිත්ථ ඣාය කාතියාන.

415.

‘‘ඣායාහි ජිනාහි කාතියාන, යොගක්ඛෙමපථෙසු කොවිදොසි;

පප්පුය්ය අනුත්තරං විසුද්ධිං, පරිනිබ්බාහිසි වාරිනාව ජොති.

416.

‘‘පජ්ජොතකරො ¶ ¶ පරිත්තරංසො, වාතෙන විනම්යතෙ ලතාව;

එවම්පි තුවං අනාදියානො, මාරං ඉන්දසගොත්ත නිද්ධුනාහි;

සො වෙදයිතාසු වීතරාගො, කාලං කඞ්ඛ ඉධෙව සීතිභූතො’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ උට්ඨෙහීති නිද්දූපගමනතො උට්ඨහන්තො උට්ඨානවීරියං කරොහි. යස්මා නිපජ්ජා නාම කොසජ්ජපක්ඛියා, තස්මා මා සයි. නිසීදාති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා නිසීද. කාතියානාති තං නාමෙන ආලපති. මා නිද්දාබහුලො අහූති නිද්දාබහුලො නිද්දාභිභූතො මා අහු. ජාගරස්සූති ජාගර, ජාගරියමනුයුත්තො හොහි. මා තං අලසන්ති ජාගරියං අනනුයුඤ්ජන්තං තං අලසං කුසීතං පමත්තබන්ධු මච්චුරාජා කූටෙනෙව අද්දුහනෙන විය නෙසාදො මිගං වා පක්ඛිං වා ජරාරොගෙහි මා ජිනාතු මා අභිභවතු, මා අජ්ඣොත්ථරතූති අත්ථො.

සෙය්යථාපීති සෙය්යථා අපි. මහාසමුද්දවෙගොති මහාසමුද්දස්ස ඌමිවෙගො. එවන්ති යථා නාම මහාසමුද්දඌමිවෙගො උපරූපරි උට්ඨහන්තො තං අභික්කමිතුං අසක්කොන්තං පුරිසං අභිභවති, එවං ජාති ජරා ච කොසජ්ජාභිභූතං තං අතිවත්තතෙ උපරූපරි අජ්ඣොත්ථරති. සො කරොහීති සො ත්වං, කාතියාන, චතූහි ඔඝෙහි අනජ්ඣොත්ථරණීයං අරහත්තඵලසඞ්ඛාතං සුදීපං අත්තනො කරොහි අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙහි. න හි තාණං තව විජ්ජතෙව අඤ්ඤන්ති හීති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො. යස්මා තතො අග්ගඵලතො අඤ්ඤං තව තාණං නාම ඉධ වා හුරං වා න උපලබ්භති, තස්මා තං අරහත්තසඞ්ඛාතං සුදීපං කරොහීති.

සත්ථා හි විජෙසි මග්ගමෙතන්ති යං සාධෙතුං අවිසහන්තා යතො පරාජිතා පුථූ අඤ්ඤතිත්ථියා, තදෙතං තස්ස සුදීපස්ස කාරණභූතං පඤ්චවිධසඞ්ගතො ජාතිආදිභයතො ච අතීතං අරියමග්ගං දෙවපුත්තමාරාදිකෙ අභිභවිත්වා තුය්හං සත්ථා විජෙසි සාධෙසි. යස්මා සත්ථු සන්තකං ¶ නාම සාවකෙන අධිගන්තබ්බං න විස්සජ්ජෙතබ්බං, තස්මා තස්ස අධිගමාය පුබ්බරත්තාපරරත්තං පුරිමයාමං පච්ඡිමයාමඤ්ච ¶ , අප්පමත්තො සතො සම්පජානො හුත්වා අනුයුඤ්ජ යොගං භාවනං දළ්හඤ්ච කරොහි.

පුරිමානි පමුඤ්ච බන්ධනානීති පුරිමකානි ගිහිකාලෙ ආබද්ධානි ගිහිබන්ධනානි කාමගුණබන්ධනානි පමුඤ්ච විස්සජ්ජෙහි, තත්ථ අනපෙක්ඛො හොහි. සඞ්ඝාටිඛුරමුණ්ඩභික්ඛභොජීති සඞ්ඝාටිධාරී ¶ ඛුරෙන කතසිරමුණ්ඩො භික්ඛාහාරභොජී, තිවිධම්පෙතං පුරිමබන්ධනපමොක්ඛස්ස ඛිඩ්ඩාරතිනිද්දානනුයොගස්ස ච කාරණවචනං. යස්මා ත්වං සඞ්ඝාටිපාරුතො මුණ්ඩො භික්ඛාහාරො ජීවති, තස්මා තෙ කාමසුඛානුයොගො ඛිඩ්ඩාරතිනිද්දානුයොගො ච න යුත්තොති තතො පුරිමානි පමුඤ්ච බන්ධනානි ඛිඩ්ඩාරතිං නිද්දඤ්ච මානුයුඤ්ජිත්ථාති යොජනා. ඣායාති ඣායස්සු ආරම්මණූපනිජ්ඣානං අනුයුඤ්ජ.

තං පන අනුයුඤ්ජන්තො යෙන ඣානෙන ඣායතො කිලෙසා සබ්බසො ජිතා හොන්ති, තං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං අනුයුඤ්ජාති දස්සෙන්තො ‘‘ඣායාහි ජිනාහී’’ති ආහ. යොගක්ඛෙමපථෙසු කොවිදොසීති චතූහි යොගෙහි ඛෙමස්ස නිබ්බානස්ස පථභූතෙසු බොධිපක්ඛියධම්මෙසු කුසලො ඡෙකො අසි, තස්මා භාවනං උස්සුක්කාපෙන්තො අනුත්තරං උත්තරරහිතං, විසුද්ධිං නිබ්බානං අරහත්තඤ්ච පප්පුය්ය පාපුණිත්වා පන ත්වං පරිනිබ්බාහිසි. වාරිනාව ජොතීති මහතා සලිලවුට්ඨිනිපාතෙන අග්ගිඛන්ධො විය අරියමග්ගවුට්ඨිනිපාතෙන පරිනිබ්බායිස්සති.

පජ්ජොතකරොති පජ්ජොතිං කරො පදීපො. පරිත්තරංසොති ඛුද්දකච්චිකො. විනම්යතෙති විනමීයති අපනිය්යති. ලතාවාති වල්ලි විය. ඉදං වුත්තං හොති – යථා වට්ටිආදිපච්චයවෙකල්ලෙන පරිත්තරංසො මන්දපභො පදීපො අප්පිකා ලතා වා වාතෙන විධමිය්යති විද්ධංසිය්යති, එවං තුවම්පි. කොසියගොත්තතාය, ඉන්දසගොත්ත, ඉන්දසමානගොත්තං. මාරං තස්ස වසෙ අනාවත්තනා අනුපාදානතො ච අනාදියානො, නිද්ධුනාහි විධමෙහි විද්ධංසෙහි. එවං පන විද්ධංසමානො සො ත්වං වෙදයිතාසු සබ්බාසු වෙදනාසු විගතච්ඡන්දරාගො ඉධෙව ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහාභාවෙන සීතිභූතො නිබ්බුතො අත්තනො පරිනිබ්බානකාලං කඞ්ඛ ආගමෙහීති ¶ . එවං සත්ථාරා අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං පාපෙත්වා දෙසනාය කතාය ථෙරො දෙසනාවසානෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තං පන පත්වා සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙනෙව ඉමා ගාථා අභාසි. තා එව ඉමා ගාථා ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණඤ්ච ජාතා.

කාතියානත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. මිගජාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

සුදෙසිතොතිආදිකා ¶ ආයස්මතො මිගජාලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං විසාඛාය ¶ මහාඋපාසිකාය පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, මිගජාලොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විහාරං ගන්ත්වා අභිණ්හසො ධම්මස්සවනෙන පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

417.

‘‘සුදෙසිතො චක්ඛුමතා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

සබ්බසංයොජනාතීතො, සබ්බවට්ටවිනාසනො.

418.

‘‘නිය්යානිකො උත්තරණො, තණ්හාමූලවිසොසනො;

විසමූලං ආඝාතනං, ඡෙත්වා පාපෙති නිබ්බුතිං.

419.

‘‘අඤ්ඤාණමූලභෙදාය, කම්මයන්තවිඝාටනො;

විඤ්ඤාණානං පරිග්ගහෙ, ඤාණවජිරනිපාතනො.

420.

‘‘වෙදනානං විඤ්ඤාපනො, උපාදානප්පමොචනො;

භවං අඞ්ගාරකාසුංව, ඤාණෙන අනුපස්සනො.

421.

‘‘මහාරසො සුගම්භීරො, ජරාමච්චුනිවාරණො;

අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, දුක්ඛූපසමනො සිවො.

422.

‘‘කම්මං කම්මන්ති ඤත්වාන, විපාකඤ්ච විපාකතො;

පටිච්චුප්පන්නධම්මානං, යථාවාලොකදස්සනො;

මහාඛෙමඞ්ගමො සන්තො, පරියොසානභද්දකො’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ ¶ සුදෙසිතොති සුට්ඨු දෙසිතො, වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථානං යාථාවතො විභාවනවසෙන දෙසිතොති අත්ථො. අථ වා සුදෙසිතොති සම්මා දෙසිතො, පවත්තිනිවත්තීනං තදුභයහෙතූනඤ්ච අවිපරීතතො පකාසනවසෙන භාසිතො ස්වාඛ්යාතොති අත්ථො. චක්ඛුමතාති මංසචක්ඛු, දිබ්බචක්ඛු, පඤ්ඤාචක්ඛු, බුද්ධචක්ඛු, සමන්තචක්ඛූති ඉමෙහි පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමතා. බුද්ධෙනාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන. ආදිච්චබන්ධුනාති ආදිච්චගොත්තෙන. දුවිධො හි ලොකෙ ඛත්තියවංසො – ආදිච්චවංසො, සොමවංසොති. තත්ථ ආදිච්චවංසො, ඔක්කාකරාජවංසොති ජානිතබ්බං. තතො සඤ්ජාතතාය සාකියා ආදිච්චගොත්තාති භගවා ‘‘ආදිච්චබන්ධූ’’ති වුච්චති. අථ වා ආදිච්චස්ස බන්ධූතිපි භගවා ආදිච්චබන්ධු, ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. කාමරාගසංයොජනාදීනං සබ්බෙසං සංයොජනානං සමතික්කමනභාවතො සබ්බසංයොජනාතීතො තතො එව කිලෙසකම්මවිපාකවට්ටානං විනාසනතො විද්ධංසනතො සබ්බවට්ටවිනාසනො, සංසාරචාරකතො ¶ නිය්යානතො නිය්යානිකො, සංසාරමහොඝතො සමුත්තරණට්ඨෙන උත්තරණො, කාමතණ්හාදීනං සබ්බතණ්හානං මූලං අවිජ්ජං අයොනිසො මනසිකාරඤ්ච විසොසෙති සුක්ඛාපෙතීති තණ්හාමූලවිසොසනො, තිණ්ණම්පි වෙදානං සම්පටිවෙධස්ස ¶ විද්ධංසනතො විසස්ස දුක්ඛස්ස කාරණත්තා විසමූලං, සත්තානං බ්යසනුප්පත්තිට්ඨානතාය ආඝාතනං කම්මං කිලෙසං වා ඡෙත්වා සමුච්ඡින්දිත්වා නිබ්බුතිං නිබ්බානං පාපෙති.

අඤ්ඤාණස්ස මූලං අයොනිසො මනසිකාරො ආසවා ච ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) හි වුත්තං, තස්ස භෙදාය වජිරූපමඤාණෙන භින්දනත්ථාය. අථ වා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිවචනතො (විභ. 225-226; සං. නි. 2.1) අඤ්ඤාණං මූලං එතස්සාති අඤ්ඤාණමූලං, භවචක්කං, තස්ස මග්ගඤාණවජිරෙන පදාලනත්ථං දෙසිතොති සම්බන්ධො. කම්මයන්තවිඝාටනොති කම්මඝටිතස්ස අත්තභාවයන්තස්ස විද්ධංසනො. විඤ්ඤාණානං පරිග්ගහෙති කාමභවාදීසු යථාසකකම්මුනා විඤ්ඤාණග්ගහණෙ උපට්ඨිතෙති වචනසෙසො. තත්ථ තත්ථ හි භවෙ පටිසන්ධියා ගහිතාය තංතංභවනිස්සිතවිඤ්ඤාණානිපි ගහිතානෙව හොන්ති. ඤාණවජිරනිපාතනොති ඤාණවජිරස්ස ¶ නිපාතො, ඤාණවජිරං නිපාතෙත්වා තෙසං පදාලෙතා. ලොකුත්තරධම්මො හි උප්පජ්ජමානො සත්තමභවාදීසු උප්පජ්ජනාරහානි විඤ්ඤාණානි භින්දත්තමෙව උප්පජ්ජතීති.

වෙදනානං විඤ්ඤාපනොති සුඛාදීනං තිස්සන්නං වෙදනානං යථාක්කමං දුක්ඛසල්ලානිච්චවසෙන යාථාවතො පවෙදකො. උපාදානප්පමොචනොති කාමුපාදානාදීහි චතූහිපි උපාදානෙහි චිත්තසන්තානස්ස විමොචකො. භවං අඞ්ගාරකාසුංව, ඤාණෙන අනුපස්සනොති කාමභවාදිනවවිධම්පි භවං එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තභාවතො සාධිකපොරිසං අඞ්ගාරකාසුං විය මග්ගඤාණෙන අනුපච්චක්ඛතො දස්සෙතා.

සන්තපණීතභාවතො අතිත්තිකරට්ඨෙන මහාරසො පරිඤ්ඤාදිවසෙන වා මහාකිච්චතාය සාමඤ්ඤඵලවසෙන මහාසම්පත්තිතාය ච මහාරසො, අනුපචිතසම්භාරෙහි දුරවගාහතාය අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨතාය ච සුට්ඨු ගම්භීරො ජරාමච්චුනිවාරණො, ආයතිං භවාභිනිප්ඵත්තියා නිවත්තනෙන ජරාය මච්චුනො ච පටිසෙධකො. ඉදානි යථාවුත්තගුණවිසෙසයුත්තං ධම්මං සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘අරියො අට්ඨඞ්ගිකො’’ති වත්වා පුනපි තස්ස කතිපයෙ ගුණෙ විභාවෙතුං ‘‘දුක්ඛූපසමනො සිවො’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – පරිසුද්ධට්ඨෙන අරියො, සම්මාදිට්ඨිආදිඅට්ඨධම්මසමොධානතාය අට්ඨඞ්ගිකො, නිබ්බානගවෙසනට්ඨෙන මග්ගො සකලවට්ටදුක්ඛවූපසමනට්ඨෙන ¶ දුක්ඛවූපසමනො, ඛෙමට්ඨෙන සිවො.

යථා ඉතො බාහිරකසමයෙ අසම්මාසම්බුද්ධපවෙදිතත්තා කම්මවිපාකො විපල්ලාසො සියාති එවං අවිපල්ලාසෙත්වා පටිච්චුප්පන්නධම්මානං පටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කම්මං කම්මන්ති විපාකඤ්ච විපාකතො ¶ ඤත්වාන පුබ්බභාගඤාණෙන ජානනහෙතු සස්සතුච්ඡෙදග්ගාහානං විධමනෙන යාථාවතො ආලොකදස්සනො තක්කරස්ස ලොකුත්තරඤාණාලොකස්ස දස්සනො. කෙනචි කඤ්චි කදාචිපි අනුපද්දුතත්තා මහාඛෙමං නිබ්බානං ගච්ඡති සත්තෙ ගමෙති චාති මහාඛෙමඞ්ගමො, සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහවූපසමනතො සන්තො, අකුප්පාය චෙතොවිමුත්තියා අනුපාදිසෙසාය ච නිබ්බානධාතුයා පාපනෙන පරියොසානභද්දකො සුදෙසිතො චක්ඛුමතාති යොජනා.

එවං ¶ ථෙරො නානානයෙහි අරියධම්මං පසංසන්තො තස්ස ධම්මස්ස අත්තනා අධිගතභාවං අඤ්ඤාපදෙසෙන පකාසෙසි.

මිගජාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. පුරොහිතපුත්තජෙන්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ජාතිමදෙන මත්තොහන්තිආදිකා ආයස්මතො ජෙන්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කොසලරඤ්ඤො පුරොහිතස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස ජෙන්තොති නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො ජාතිමදෙන භොගඉස්සරියරූපමදෙන ච මත්තො අඤ්ඤෙ හීළෙන්තො ගරුට්ඨානියානම්පි අපචිතිං අකරොන්තො මානථද්ධො විචරති. සො එකදිවසං සත්ථාරං මහතියා පරිසාය පරිවුතං ධම්මං දෙසෙන්තං දිස්වා උපසඞ්කමන්තො ‘‘සචෙ මං සමණො ගොතමො පඨමං ආලපිස්සති, අහම්පි ආලපිස්සාමි; නො චෙ, නාලපිස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා උපසඞ්කමිත්වා ඨිතො භගවති පඨමං අනාලපන්තෙ සයම්පි මානෙන අනාලපිත්වා ගමනාකාරං දස්සෙසි. තං භගවා –

‘‘න මානං බ්රාහ්මණ සාධු, අත්ථිකස්සීධ බ්රාහ්මණ;

යෙන අත්ථෙන ආගච්ඡි, තමෙවමනුබ්රූහයෙ’’ති. (සං. නි. 1.201) –

ගාථාය ¶ අජ්ඣභාසි. සො ‘‘චිත්තං මෙ සමණො ගොතමො ජානාතී’’ති අභිප්පසන්නො භගවතො පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා පරමනිපච්චාකාරං කත්වා –

‘‘කෙසු න මානං කයිරාථ, කෙසු චස්ස සගාරවො;

ක්යස්ස අපචිතා අස්සු, ක්යස්සු සාධු සුපූජිතා’’ති. –

පුච්ඡි. තස්ස භගවා –

‘‘මාතරි ¶ පිතරි චාපි, අථො ජෙට්ඨම්හි භාතරි;

ආචරියෙ චතුත්ථම්හි, සමණබ්රාහ්මණෙසු ච.

‘‘තෙසු ¶ න මානං කයිරාථ, තෙසු අස්ස සගාරවො;

ක්යස්ස අපචිතා අස්සු, ත්යස්සු සාධු සුපූජිතා.

‘‘අරහන්තෙ සීතිභූතෙ, කතකිච්චෙ අනාසවෙ;

නිහච්ච මානං අත්ථද්ධො, තෙ නමස්සෙ අනුත්තරෙ’’ති. (සං. නි. 1.201) –

පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො ධම්මං දෙසෙසි. සො තාය දෙසනාය සොතාපන්නො හුත්වා පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

423.

‘‘ජාතිමදෙන මත්තොහං, භොගඉස්සරියෙන ච;

සණ්ඨානවණ්ණරූපෙන, මදමත්තො අචාරිහං.

424.

‘‘නාත්තනො සමකං කඤ්චි, අතිරෙකඤ්ච මඤ්ඤිසං;

අතිමානහතො බාලො, පත්ථද්ධො උස්සිතද්ධජො.

425.

‘‘මාතරං පිතරඤ්චාපි, අඤ්ඤෙපි ගරුසම්මතෙ;

න කඤ්චි අභිවාදෙසිං, මානත්ථද්ධො අනාදරො.

426.

‘‘දිස්වා විනායකං අග්ගං, සාරථීනං වරුත්තමං;

තපන්තමිව ආදිච්චං, භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතං.

427.

‘‘මානං මදඤ්ච ඡඩ්ඩෙත්වා, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

සිරසා අභිවාදෙසිං, සබ්බසත්තානමුත්තමං.

428.

‘‘අතිමානො ච ඔමානො, පහීනා සුසමූහතා;

අස්මිමානො සමුච්ඡින්නො, සබ්බෙ මානවිධා හතා’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ජාතිමදෙන මත්තොහන්ති අහං උදිච්චෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො, ‘‘න මාදිසො උභතො සුජාතො අඤ්ඤො අත්ථී’’ති කුලමානෙන මත්තො මානථද්ධො අචාරින්ති යොජනා. භොගඉස්සරියෙන චාති විභවෙන ආධිපච්චෙන ච හෙතුභූතෙන භොගසම්පදඤ්ච ඉස්සරියසම්පදඤ්ච පටිච්ච උප්පන්නමදෙන මත්තො අහං අචාරින්ති යොජනා. සණ්ඨානවණ්ණරූපෙනාති සණ්ඨානං ¶ ආරොහපරිණාහසම්පත්ති, වණ්ණො ¶ ඔදාතසාමතාදිඡවිසම්පත්ති, රූපං අඞ්ගපච්චඞ්ගසොභා. ඉධාපි වුත්තනයෙන යොජනා වෙදිතබ්බා. මදමත්තොති වුත්තප්පකාරතො අඤ්ඤෙනපි මදෙන මත්තො.

නාත්තනො ¶ සමකං කඤ්චීති අත්තනො සමකං සදිසං ජාතිආදීහි සමානං අතිරෙකං වා කඤ්චි න මඤ්ඤිසං න මඤ්ඤිං, මයා සමානම්පි න මඤ්ඤිං, කුතො අධිකන්ති අධිප්පායො. අතිමානහතො බාලොති බාලො අහං තතො බාලභාවතො අතිමානෙන ඛතූපහතකුසලාචාරො, තතො එව පත්ථද්ධො උස්සිතද්ධජො ථම්භවසෙන ගරූනම්පි නිපච්චකාරස්ස අකරණතො භුසං ථද්ධො අනොනමනථද්ධජාතො උස්සිතමානද්ධජො.

වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘මාතර’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤෙති ජෙට්ඨභාතුආදිකෙ, සමණබ්රාහ්මණෙ ච. ගරුසම්මතෙති ගරූති සම්මතෙ ගරුට්ඨානියෙ. අනාදරොති ආදරරහිතො.

දිස්වා විනායකං අග්ගන්ති එවං මානථද්ධො හුත්වා විචරන්තො දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි වෙනෙය්යානං විනයනතො සයම්භුතාය නායකභාවතො ච විනායකං. සදෙවකෙ ලොකෙ සීලාදිගුණෙහි සෙට්ඨභාවතො අග්ගං. පුරිසදම්මානං අච්චන්තතාය දමනතො සාරථීනං වරුත්තමං, අතිවිය උත්තමං බ්යාමප්පභාදිඔභාසෙන ආදිච්චමිව තපන්තං, ඔභාසන්තං භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතං ධම්මං දෙසෙන්තං සබ්බසත්තානං උත්තමං සත්ථාරං දිස්වා බුද්ධානුභාවෙන සන්තජ්ජිතො ‘‘අහමෙව සෙට්ඨො, අඤ්ඤෙ හීනා’’ති පවත්තමානං භොගමදාදිමදඤ්ච ඡඩ්ඩෙත්වා පහාය විප්පසන්නෙන චෙතසා සිරසා අභිවාදෙසින්ති යොජනා. කථං පනායං මානථද්ධො සමානො සත්ථු දස්සනමත්තෙන මානං පහාසීති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. සත්ථු දස්සනමත්තෙන මානං න පහාසි ‘‘න මානං, බ්රාහ්මණ, සාධූ’’තිආදිකාය පන දෙසනාය මානං පහාසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘මානං මදඤ්ච ඡඩ්ඩෙත්වා, විප්පසන්නෙන චෙතසා. සිරසා අභිවාදෙසි’’න්ති. විප්පසන්නෙන චෙතසාති ච ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං දට්ඨබ්බං.

‘‘අහමෙව ¶ සෙට්ඨො’’ති පවත්තො මානො අතිමානො. ‘‘ඉමෙ පන නිහීනා’’ති අඤ්ඤෙ හීනතො දහන්තස්ස මානො ‘‘ඔමානො’’ති වදන්ති. ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති පන අඤ්ඤං අතික්කමිත්වා අත්තානං සෙය්යතො දහන්තස්ස පවත්තො සෙය්යමානො අතිමානො. ‘‘හීනොහමස්මී’’ති පවත්තො හීනමානො ඔමානො. පහීනා සුසමූහතාති හෙට්ඨිමමග්ගෙහි පහීනා හුත්වා අග්ගමග්ගෙන සුට්ඨු සමුග්ඝාටිතා. අස්මිමානොති ‘‘එසොහමස්මී’’ති ඛන්ධෙ ‘‘අහ’’න්ති ¶ ගහණවසෙන පවත්තමානො. සබ්බෙති න කෙවලං අතිමානඔමානඅස්මිමානා එව, අථ ඛො සෙය්යස්ස සෙය්යමානාදයො නවවිධා අන්තරභෙදෙන අනෙකවිධා ච සබ්බෙ මානවිධා මානකොට්ඨාසා හතා අග්ගමග්ගෙන සමුග්ඝාටිතාති.

පුරොහිතපුත්තජෙන්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. සුමනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යදා ¶ නවො පබ්බජිතොතිආදිකා ආයස්මතො සුමනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ මාලාකාරකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සිඛිං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො සුමනපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අඤ්ඤතරස්ස උපාසකස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. සො ච උපාසකො ආයස්මතො අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස උපට්ඨාකො අහොසි. තස්ස ච තතො පුබ්බෙ ජාතාජාතා දාරකා මරිංසු. තෙන සො ‘‘සචාහං ඉදානි එකං පුත්තං ලභිස්සාමි, අය්යස්ස අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි. සො ච දසමාසච්චයෙන ජාතො අරොගොයෙව හුත්වා අනුක්කමෙන වඩ්ඪෙන්තො සත්තවස්සිකො අහොසි, තං පිතා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙසි. සො පබ්බජිත්වා තතො පරිපක්කඤාණත්තා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො හුත්වා ථෙරං උපට්ඨහන්තො ‘‘පානීයං ආහරිස්සාමී’’ති ඝටං ආදාය ඉද්ධියා අනොතත්තදහං අගමාසි. අථෙකො මිච්ඡාදිට්ඨිකො නාගරාජා අනොතත්තදහං පටිච්ඡාදෙන්තො සත්තක්ඛත්තුං භොගෙන පරික්ඛිපිත්වා ¶ උපරි මහන්තං ඵණං කත්වා සුමනස්ස පානීයං ගහෙතුං ඔකාසං න දෙති. සුමනො ගරුළරූපං ගහෙත්වා තං නාගරාජං අභිභවිත්වා පානීයං ගහෙත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං උද්දිස්ස ආකාසෙන ගච්ඡති. තං සත්ථා ජෙතවනෙ නිසින්නො තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා ධම්මසෙනාපතිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සාරිපුත්ත, ඉමං පස්සා’’තිආදිනා චතූහි ගාථාහි තස්ස ගුණෙ අභාසි. අථ සුමනත්ථෙරො –

429.

‘‘යදා නවො පබ්බජිතො, ජාතියා සත්තවස්සිකො;

ඉද්ධියා අභිභොත්වාන, පන්නගින්දං මහිද්ධිකං.

430.

‘‘උපජ්ඣායස්ස උදකං, අනොතත්තා මහාසරා;

ආහරාමි තතො දිස්වා, මං සත්ථා එතදබ්රවි.

431.

‘‘සාරිපුත්ත ඉමං පස්ස, ආගච්ඡන්තං කුමාරකං;

උදකකුම්භමාදාය, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතං.

432.

‘‘පාසාදිකෙන ¶ වත්තෙන, කල්යාණඉරියාපථො;

සාමණෙරොනුරුද්ධස්ස, ඉද්ධියා ච විසාරදො.

433.

‘‘ආජානීයෙන ආජඤ්ඤො, සාධුනා සාධුකාරිතො;

විනීතො අනුරුද්ධෙන, කතකිච්චෙන සික්ඛිතො.

434.

‘‘සො ¶ පත්වා පරමං සන්තිං, සච්ඡිකත්වා අකුප්පතං;

සාමණෙරො ස සුමනො, මා මං ජඤ්ඤාති ඉච්ඡතී’’ති. –

අඤ්ඤාබ්යාකරණවසෙන ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ ආදිතො ද්වෙ ගාථා සුමනත්ථෙරෙනෙව භාසිතා, ඉතරා චතස්සො තං පසංසන්තෙන සත්ථාරා භාසිතා. තා සබ්බා එකජ්ඣං කත්වා සුමනත්ථෙරො පච්ඡා අඤ්ඤාබ්යාකරණවසෙන අභාසි. තත්ථ පන්නගින්දන්ති නාගරාජං. තතොති තත්ථ, යදා නවො පබ්බජිතො ජාතියා සත්තවස්සිකො ඉද්ධිබලෙන මහිද්ධිකං නාගරාජං අභිභවිත්වා අනොතත්තදහතො උපජ්ඣායස්ස පානීයං ආහරාමි, තස්මිං කාලෙති අත්ථො.

මං ¶ උද්දිස්ස මය්හං සත්ථා එතදබ්රවි, තං දස්සෙන්තො, ‘‘සාරිපුත්ත, ඉමං පස්සා’’තිආදිමාහ. අජ්ඣත්තං සුසමාහිතන්ති විසයජ්ඣත්තභූතෙන අග්ගඵලසමාධිනා සුට්ඨු සමාහිතං.

පාසාදිකෙන වත්තෙනාති පස්සන්තානං පසාදාවහෙන ආචාරවත්තෙන, කරණත්ථෙ ඉදං කරණවචනං. කල්යාණඉරියාපථොති සම්පන්නිරියාපථො. පාසාදිකෙන වත්තෙනාති වා ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං. සමණස්ස භාවො සාමණ්යං, සාමඤ්ඤන්ති අත්ථො. තදත්ථං ඊරති පවත්තතීති සාමණෙරො, සමණුද්දෙසො. ඉද්ධියා ච විසාරදොති ඉද්ධියම්පි බ්යත්තො සුකුසලො. ආජානීයෙනාති පුරිසාජානීයෙන. අත්තහිතපරහිතානං සාධනතො සාධුනා කතකිච්චෙන අනුරුද්ධෙන සාධු උභයහිතසාධකො, සුට්ඨු වා ආජඤ්ඤො කාරිතො දමිතො. අග්ගවිජ්ජාය විනීතො අසෙක්ඛභාවාපාදනෙන සික්ඛිතො සික්ඛාපිතොති අත්ථො.

සො සාමණෙරො සුමනො පරමං සන්තිං නිබ්බානං පත්වා අග්ගමග්ගාධිගමෙන අධිගන්ත්වා සච්ඡිකත්වා අත්තපච්චක්ඛං කත්වා අකුප්පතං අරහත්තඵලං අප්පිච්ඡභාවස්ස පරමුක්කංසගතත්තා මා මං ජඤ්ඤාති මං ‘‘අයං ඛීණාසවො’’ති වා ‘‘ඡළභිඤ්ඤො’’ති වා කොචිපි මා ජානෙය්යාති ඉච්ඡති අභිකඞ්ඛතීති.

සුමනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. න්හාතකමුනිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

වාතරොගාභිනීතොතිආදිකා ¶ ¶ ආයස්මතො න්හාතකමුනිස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො විජ්ජාට්ඨානාදීසු නිප්ඵත්තිං ගතො න්හාතකලක්ඛණයොගෙන න්හාතකොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා රාජගහස්ස තියොජනප්පමාණෙ ඨානෙ අරඤ්ඤායතනෙ නීවාරෙහි යාපෙන්තො අග්ගිං පරිචාරයමානො වසති. තස්ස සත්ථා ඝටෙ විය පදීපං හදයබ්භන්තරෙ පජ්ජලන්තං අරහත්තූපනිස්සයං දිස්වා අස්සමපදං අගමාසි. සො භගවන්තං දිස්වා හට්ඨතුට්ඨො අත්තනො ¶ උපකප්පනනියාමෙන ආහාරං උපනෙසි. තං භගවා පරිභුඤ්ජි. එවං තයො දිවසෙ දත්වා චතුත්ථදිවසෙ ‘‘භගවා තුම්හෙ පරමසුඛුමාලා, කථං ඉමිනා ආහාරෙන යාපෙථා’’ති ආහ. තස්ස සත්ථා අරියසන්තොසගුණං පකාසෙන්තො ධම්මං දෙසෙසි. තාපසො තං සුත්වා සොතාපන්නො හුත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණි. භගවා තං අරහත්තෙ පතිට්ඨපෙත්වා ගතො. සො පන තත්ථෙව විහරන්තො අපරභාගෙ වාතාබාධෙන උපද්දුතො අහොසි. සත්ථා තත්ථ ගන්ත්වා පටිසන්ථාරමුඛෙන තස්ස විහාරං පුච්ඡන්තො –

435.

‘‘වාතරොගාභිනීතො ත්වං, විහරං කානනෙ වනෙ;

පවිද්ධගොචරෙ ලූඛෙ, කථං භික්ඛු කරිස්සසී’’ති. – ගාථමාහ; අථ ථෙරො –

436.

‘‘පීතිසුඛෙන විපුලෙන, ඵරිත්වාන සමුස්සයං;

ලූඛම්පි අභිසම්භොන්තො, විහරිස්සාමි කානනෙ.

437.

‘‘භාවෙන්තො සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ, ඉන්ද්රියානි බලානි ච;

ඣානසොඛුම්මසම්පන්නො, විහරිස්සං අනාසවො.

438.

‘‘විප්පමුත්තං කිලෙසෙහි, සුද්ධචිත්තං අනාවිලං;

අභිණ්හං පච්චවෙක්ඛන්තො, විහරිස්සං අනාසවො.

439.

‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච, යෙ මෙ විජ්ජිංසු ආසවා;

සබ්බෙ අසෙසා උච්ඡින්නා, න ච උප්පජ්ජරෙ පුන.

440.

‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා, තිට්ඨන්ති ඡින්නමූලකා;

දුක්ඛක්ඛයො අනුප්පත්තො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. –

ඉමාහි සෙසගාථාහි අත්තනො විහාරං සත්ථු පවෙදෙසි.

තත්ථ ¶ ඣානසොඛුම්මසම්පන්නොති ඣානසුඛුමභාවෙන සමන්නාගතො. ඣානසුඛුමං නාම අරූපජ්ඣානං, තස්මා අට්ඨසමාපත්තිලාභිම්හීති වුත්තං හොති. තෙන අත්තනො උභතොභාගවිමුත්තිතං දස්සෙති. අපරෙ පනාහු – ‘‘සොඛුම්මන්ති අග්ගමග්ගඵලෙසු අධිපඤ්ඤාසික්ඛා ¶ අධිප්පෙතා, තතො ඣානග්ගහණෙන ¶ අත්තනො උභතොභාගවිමුත්තිතං විභාවෙතී’’ති. විප්පමුත්තං කිලෙසෙහීති පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තියා සබ්බකිලෙසෙහි විමුත්තං, තතො එව සුද්ධචිත්තං, අනාවිලසඞ්කප්පතාය අනාවිලං, තීහිපි පදෙහි අරහත්තඵලචිත්තමෙව වදති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. ඉමමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

න්හාතකමුනිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. බ්රහ්මදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අක්කොධස්සාතිආදිකා ආයස්මතො බ්රහ්මදත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කොසලරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, බ්රහ්මදත්තොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො ජෙතවනමහෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සහ පටිසම්භිදාහි ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තං එකදිවසං නගරෙ පිණ්ඩාය චරන්තං අඤ්ඤතරො බ්රාහ්මණො අක්කොසි. ථෙරො තං සුත්වාපි තුණ්හීභූතො පිණ්ඩාය චරතියෙව, බ්රාහ්මණො පුනපි අක්කොසියෙව. මනුස්සා එවං අක්කොසන්තම්පි නං ‘‘අයං ථෙරො න කිඤ්චි භණතී’’ති ආහංසු. තං සුත්වා ථෙරො තෙසං මනුස්සානං ධම්මං දෙසෙන්තො –

441.

‘‘අක්කොධස්ස කුතො කොධො, දන්තස්ස සමජීවිනො;

සම්මදඤ්ඤා විමුත්තස්ස, උපසන්තස්ස තාදිනො.

442.

‘‘තස්සෙව තෙන පාපියො, යො කුද්ධං පටිකුජ්ඣති;

කුද්ධං අප්පටිකුජ්ඣන්තො, සඞ්ගාමං ජෙති දුජ්ජයං.

443.

‘‘උභින්නමත්ථං චරති, අත්තනො ච පරස්ස ච;

පරං සඞ්කුපිතං ඤත්වා, යො සතො උපසම්මති.

444.

‘‘උභින්නං තිකිච්ඡන්තං තං, අත්තනො ච පරස්ස ච;

ජනා මඤ්ඤන්ති බාලොති, යෙ ධම්මස්ස අකොවිදා. (සං. නි. 1.189);

445.

‘‘උප්පජ්ජෙ ¶ ¶ ¶ තෙ සචෙ කොධො, ආවජ්ජ කකචූපමං;

උප්පජ්ජෙ චෙ රසෙ තණ්හා, පුත්තමංසූපමං සර.

446.

‘‘සචෙ ධාවති චිත්තං තෙ, කාමෙසු ච භවෙසු ච;

ඛිප්පං නිග්ගණ්හ සතියා, කිට්ඨාදං විය දුප්පසු’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ අක්කොධස්සාති කොධරහිතස්ස මග්ගෙන සමුච්ඡින්නකොධස්ස. කුතො කොධොති කුතො නාම හෙතු කොධො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස උප්පත්තිකාරණං නත්ථීති අත්ථො. දන්තස්සාති උත්තමෙන දමෙන අග්ගමග්ගදමථෙන දන්තස්ස. සමජීවිනොති කායවිසමාදීනි සබ්බසො පහාය කායසමාදීනං වසෙන සමං ජීවන්තස්ස සත්තට්ඨානියෙන සම්පජඤ්ඤෙන සම්මදෙව වත්තන්තස්ස. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තස්සාති සම්මා අඤ්ඤාය අභිඤ්ඤෙය්යාදිකෙ ධම්මෙ ජානිත්වා සබ්බාසවෙහි විප්පමුත්තස්ස. තතො එව සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහවූපසමෙන උපසන්තස්ස. ඉට්ඨාදීසු තාදිලක්ඛණප්පත්තියා තාදිනො ඛීණාසවස්ස කුතො කොධොති අඤ්ඤාපදෙසෙන ථෙරො අත්තනො කොධාභාවං තස්ස ච කාරණානි වත්වා ඉදානි කොධෙ අකොධෙ ච ආදීනවානිසංසදස්සනෙන ධම්මං කථෙන්තො ‘‘තස්සෙවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යො කුද්ධං පටිකුජ්ඣතීති යො පුග්ගලො අත්තනො උපරි කුද්ධං කුපිතං පුග්ගලං පටිකුජ්ඣති, තස්සෙව තෙන පටිකුජ්ඣනපච්චක්කොසනපටිප්පහරණාදිනා පාපියො ඉධලොකෙ විඤ්ඤූගරහාදිවසෙන පරලොකෙ නිරයදුක්ඛාදිවසෙන අභද්දකතරං අකල්යාණතරං හොති. කුජ්ඣනෙන පන අකුද්ධස්ස පාපං හොතීති වත්තබ්බමෙව නත්ථි. කෙචි පන ‘‘යො අකුද්ධං පටිකුද්ධං ආරබ්භ කුජ්ඣතී’’ති අත්ථං වදන්ති. කුද්ධං අප්පටිකුජ්ඣන්තොති යො පන කුද්ධං පුග්ගලං ‘‘අයං කුද්ධො කොධපරෙතො’’ති ඤත්වා න පටිකුජ්ඣති ඛමති, සො දුජ්ජයං කිලෙසසඞ්ගාමං ජෙති නාම. න කෙවලඤ්චස්ස කිලෙසසඞ්ගාමජයො එව, අථ ඛො උභයහිතපටිපත්තිම්පීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උභින්නමත්ථං…පෙ… උපසම්මතී’’ති. යො පරං පුග්ගලං සඞ්කුපිතං කුද්ධං ‘‘කොධපරෙතො’’ති ඤත්වා තං මෙත්තායන්තො අජ්ඣුපෙක්ඛන්තො වා සතො ¶ සම්පජානො හුත්වා උපසම්මති ඛමති න පටිප්ඵරති. සො අත්තනො ච පරස්ස චාති උභින්නං උභයලොකසුඛාවහං අත්ථං හිතං චරති.

උභින්නං තිකිච්ඡන්තං තන්ති තං අත්තනො ච පරස්ස චාති උභින්නං ද්වින්නං කොධබ්යාධිතිකිච්ඡාය තිකිච්ඡන්තං ඛමන්තං පුග්ගලං යෙ ජනා ධම්මස්ස අරියාචාරධම්මෙ අකුසලා, තෙ බාලා ‘‘අයං අවිද්දසු යො අත්තානං අක්කොසන්තස්ස පහරන්තස්ස කිඤ්චි න කරොතී’’ති මඤ්ඤන්ති ¶ , තං තෙසං අයොනිසො මඤ්ඤනන්ති අධිප්පායො. ‘‘තිකිච්ඡන’’න්තිපි පඨන්ති, තිකිච්ඡනසභාවන්ති අත්ථො.

එවං ¶ ථෙරෙන වුච්චමානං ධම්මං සුත්වා අක්කොසකබ්රාහ්මණො සංවිග්ගො පසන්නචිත්තො ච හුත්වා ථෙරං ඛමාපෙත්වා තස්සෙව සන්තිකෙ පබ්බජි. ථෙරො තස්ස කම්මට්ඨානං දෙන්තො ‘‘ඉමස්ස මෙත්තාභාවනා යුත්තා’’ති මෙත්තාකම්මට්ඨානං දත්වා කොධපරියුට්ඨානාදීසු පච්චවෙක්ඛණාදිවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘උප්පජ්ජෙ තෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පජ්ජෙ තෙ සචෙති සචෙ තෙ කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තස්ස කඤ්චි පුග්ගලං නිස්සාය චිරපරිචයො කොධො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස වූපසමාය –

‘‘උභතොදණ්ඩකෙන චෙපි, භික්ඛවෙ, කකචෙන චොරා ඔචරකා අඞ්ගමඞ්ගානි ඔකන්තෙය්යුං, තත්රාපි යො මනො පදූසෙය්ය, න මෙ සො තෙන සාසනකරො’’ති (ම. නි. 1.232) –

සත්ථාරා වුත්තං කකචූපමං ඔවාදං ආවජ්ජෙහි. උප්පජ්ජෙ චෙ රසෙ තණ්හාති සචෙ තෙ මධුරාදිභෙදෙ රසෙ තණ්හා අභිලාසො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස වූපසමාය –

‘‘පුත්තමංසං ජායම්පතිකා යථා කන්තාරනිත්ථරණත්ථමෙව ඛාදිංසු, න රසතණ්හාය එවං කුලපුත්තොපි පබ්බජිතො පිණ්ඩපාතං පටිසෙවති…පෙ… ඵාසුවිහාරො චා’’ති (සං. නි. 2.63 අත්ථතො සමානං) –

එවං වුත්තං පුත්තමංසූපමොවාදං සර අනුස්සර.

සචෙ ධාවති තෙ චිත්තන්ති අයොනිසො මනසි කරොතො තව චිත්තං කාමෙසු පඤ්චකාමගුණෙසු ඡන්දරාගවසෙන, කාමභවාදීසු භවෙසු භවපත්ථනාවසෙන සචෙ ධාවති සරති ජවති. ඛිප්පං නිග්ගණ්හ සතියා, කිට්ඨාදං ¶ විය දුප්පසුන්ති තථා ධාවිතුං අදෙන්තො යථා නාම පුරිසො කිට්ඨාදං සස්සඛාදකං දුප්පසුං දුට්ඨගොණං යොත්තෙන ථම්භෙ බන්ධිත්වා අත්තනො වසෙ වත්තෙති, එවං සතියා සතියොත්තෙන සම්මාධිථම්භෙ බන්ධන්තො ඛිප්පං සීඝමෙව නිග්ගණ්හ, යථා කිලෙසවිගමෙන නිබ්බිසෙවනං හොති, තථා දමෙහීති. කෙචි පන ‘‘ථෙරො පුථුජ්ජනොව හුත්වා අක්කොසං අධිවාසෙන්තො තෙසං මනුස්සානං අරියගුණෙ පකාසෙන්තො ධම්මං කථෙත්වා පච්ඡා ද්වීහි ගාථාහි අත්තානං ඔවදන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ඉමායෙව ගාථා අභාසී’’ති වදන්ති.

බ්රහ්මදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. සිරිමණ්ඩත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ඡන්නමතිවස්සතීතිආදිකා ¶ ආයස්මතො සිරිමණ්ඩත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සංසුමාරගිරෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ¶ සිරිමණ්ඩොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො භෙසකලාවනෙ භගවති විහරන්තෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො සමණධම්මං කරොන්තො එකස්මිං උපොසථදිවසෙ පාතිමොක්ඛුද්දෙසට්ඨානෙ නිසින්නො නිදානුද්දෙසස්ස පරියොසානෙ ‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති (මහාව. 134) පාළියා අත්ථං උපධාරෙන්තො ආපන්නං ආපත්තිං අනාවිකත්වා පටිච්ඡාදෙන්තො උපරූපරි ආපත්තියො ආපජ්ජති, තෙනස්ස න ඵාසු හොති, ආවිකත්වා පන යථාධම්මං පටිකරොන්තස්ස ඵාසු හොතීති ඉමමත්ථං මනසි කත්වා ‘‘අහො සත්ථු සාසනං සුවිසුද්ධ’’න්ති ලද්ධප්පසාදො තථා උප්පන්නං පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පසන්නමානසො භික්ඛූනං ඔවාදං දෙන්තො –

447.

‘‘ඡන්නමතිවස්සති, විවටං නාතිවස්සති;

තස්මා ඡන්නං විවරෙථ, එවං තං නාතිවස්සති.

448.

‘‘මච්චුනාබ්භාහතො ¶ ලොකො, ජරාය පරිවාරිතො;

තණ්හාසල්ලෙන ඔතිණ්ණො, ඉච්ඡාධූපායිතො සදා. (සං. නි. 1.66);

449.

‘‘මච්චුනාබ්භාහතො ලොකො, පරික්ඛිත්තො ජරාය ච;

හඤ්ඤති නිච්චමත්තාණො, පත්තදණ්ඩොව තක්කරො.

450.

‘‘ආගච්ඡන්තග්ගිඛන්ධාව, මච්චු බ්යාධි ජරා තයො;

පච්චුග්ගන්තුං බලං නත්ථි, ජවො නත්ථි පලායිතුං.

451.

‘‘අමොඝං දිවසං කයිරා, අප්පෙන බහුකෙන වා;

යං යං විජහතෙ රත්තිං, තදූනං තස්ස ජීවිතං.

452.

‘‘චරතො තිට්ඨතො වාපි, ආසීනසයනස්ස වා;

උපෙති චරිමා රත්ති, න තෙ කාලො පමජ්ජිතු’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ඡන්නන්ති ඡාදිතං යථාභූතං අවිවටං අප්පකාසිතං දුච්චරිතං. අතිවස්සතීති ආපත්තිවස්සඤ්චෙව කිලෙසවස්සඤ්ච අතිවිය වස්සති. ආපත්තියා හි ඡාදනං අලජ්ජිභාවාදිනා ¶ තාදිසොව, ඡාදනෙන තතො අඤ්ඤථාව පුනපි තථාරූපං තතො වා පාපිට්ඨතරං ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්යාති ඡාදනං වස්සනස්ස කාරණං වුත්තං. විවටන්ති පකාසිතං අප්පටිච්ඡන්නං. නාතිවස්සතීති එත්ථ අතීති උපසග්ගමත්තං, න වස්සතීති අත්ථො. අවස්සනඤ්චෙත්ථ වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බං චිත්තසන්තානස්ස විසොධිතත්තා. තස්මාති වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති, ඡන්නස්ස දුච්චරිතස්ස ආපත්තිවස්සාදීනං අතිවස්සනතො විවටස්ස ච අවස්සනතොති අත්ථො. ඡන්නං විවරෙථාති පුථුජ්ජනභාවෙන ඡාදනාධිප්පායෙ උප්පන්නෙපි තං ¶ අනනුවත්තිත්වා විවරෙථ ආවිකරෙය්ය, යථාධම්මං පටිකරෙය්ය. එවන්ති විවරණෙන යථාධම්මං පටිපත්තියා. තන්ති තං ඡන්නං දුච්චරිතං. නාතිවස්සති ආපත්තිවස්සං කිලෙසවස්සඤ්ච න වස්සති, සුද්ධන්තෙ පුග්ගලං පතිට්ඨපෙතීති අත්ථො.

ඉදානි ¶ ‘‘එකංසෙන සීඝංයෙව ච අත්තා සොධෙතබ්බො, අප්පමාදො කාතබ්බො’’ති තස්ස කාරණං සංවෙගවත්ථුං දස්සෙන්තො ‘‘මච්චුනාබ්භාහතො ලොකො’’තිආදිමාහ. තත්ථ මච්චුනාබ්භාහතො ලොකොති අයං සබ්බොපි සත්තලොකො චොරො විය චොරඝාතකෙන, සබ්බවට්ටනිපාතිනා මච්චුනා මරණෙන අභිහතො, න තස්ස හත්ථතො මුච්චති. ජරාය පරිවාරිතොති අයං ලොකො උප්පාදතො උද්ධං මරණූපනයනරසාය ජරාය පරිවාරිතො අජ්ඣොත්ථටො, ජරාසඞ්ඝාතපරිමුක්කොති අත්ථො. තණ්හාසල්ලෙන ඔතිණ්ණොති සරීරස්ස අන්තො නිමුග්ගෙන විසපීතඛුරප්පෙන විය උපාදානලක්ඛණෙන තණ්හාසඞ්ඛාතෙන සල්ලෙන ඔතිණ්ණො හදයබ්භන්තරෙ ඔගාළ්හො. තණ්හා හි පීළාජනනතො අන්තො තුදනතො දුරුද්ධාරතො ච ‘‘සල්ලො’’ති වුච්චති. ඉච්ඡාධූපායිතොති ආරම්මණාභිපත්ථනලක්ඛණාය ඉච්ඡාය සන්තාපිතො. තං විසයං ඉච්ඡන්තො හි පුග්ගලො යදිච්ඡිතං විසයං ලභන්තො වා අලභන්තො වා තාය එව අනුදහනලක්ඛණාය ඉච්ඡාය සන්තත්තො පරිළාහප්පත්තො හොති. සදාති සබ්බකාලං, ඉදඤ්ච පදං සබ්බපදෙසු යොජෙතබ්බං.

පරික්ඛිත්තො ජරාය චාති න කෙවලං මච්චුනා අබ්භාහතොයෙව, අථ ඛො ජරාය ච පරික්ඛිත්තො. ජරාය සමවරුද්ධො ජරාපාකාරපරික්ඛිත්තො, න තං සමතික්කමතීති අත්ථො. හඤ්ඤති නිච්චමත්තාණොති අතාණො අසරණො හුත්වා නිච්චකාලං ජරාමරණෙහි හඤ්ඤති විබාධීයති. යථා කිං? පත්තදණ්ඩොව තක්කරො යථා තක්කරො චොරො කතාපරාධො වජ්ඣප්පත්තො අතාණො රාජාණාය හඤ්ඤති, එවමයං ලොකො ජරාමරණෙහීති දස්සෙති.

ආගච්ඡන්තග්ගිඛන්ධාවාති මහාවනෙ ඩය්හමානෙ තං අභිභවන්තා මහන්තා අග්ගික්ඛන්ධා විය මච්චු බ්යාධි ජරාති ඉමෙ තයො අනුදහනට්ඨෙන අග්ගික්ඛන්ධා ඉමං සත්තලොකං අභිභවන්තා ආගච්ඡන්ති ¶ , තෙසං පන පටිබලො හුත්වා පච්චුග්ගන්තුං අභිභවිතුං බලං උස්සාහො නත්ථි, ඉමස්ස ලොකස්ස, ජවො නත්ථි පලායිතුං ජවන්තෙසු, අජ්ඣොත්ථරන්තෙසු. යත්ථ තෙ නාභිභවන්ති, පිට්ඨිං දස්සෙත්වා තතො පලායිතුම්පි ඉමස්ස ලොකස්ස ජඞ්ඝාජවො නත්ථි, එවං ¶ අත්තනා අසමත්ථො මායාදීහි උපායෙහි අප්පටිකාරෙ තිවිධෙ බලවති පච්චාමිත්තෙ නිච්චුපට්ඨිතෙ කිං කාතබ්බන්ති චෙ? අමොඝං ¶ දිවසං කයිරා, අප්පෙන බහුකෙන වාති අප්පෙන අන්තමසො ගද්දූහනමත්තම්පි කාලං පවත්තිතෙන බහුකෙන වා සකලං අහොරත්තං පවත්තිතෙන විපස්සනාමනසිකාරෙන අමොඝං අවඤ්ඣං දිවසං කරෙය්ය, යස්මා යං යං විජහතෙ රත්තිං, තදූනං තස්ස ජීවිතං අයං සත්තො යං යං රත්තිං විජහති නාසෙති ඛෙපෙති, තදූනං තෙන ඌනං තස්ස සත්තස්ස ජීවිතං හොති. එතෙන රත්තික්ඛයො නාම ජීවිතක්ඛයො තස්ස අනිවත්තනතොති දස්සෙති. තෙනාහ –

‘‘යමෙකරත්තිං පඨමං, ගබ්භෙ වසති මාණවො;

අබ්භුට්ඨිතොව සො යාති, ස ගච්ඡං න නිවත්තතී’’ති. (ජා. 1.15.363);

න කෙවලං රත්තිවසෙනෙව, අථ ඛො ඉරියාපථවසෙනාපි ජීවිතක්ඛයො උපධාරෙතබ්බොති ආහ ‘‘චරතො’’තිආදි. චරතොති ගච්ඡන්තස්ස. තිට්ඨතොති ඨිතං කප්පෙන්තස්ස. ආසීනසයනස්ස වාති ආසීනස්ස සයනස්ස වා, නිසින්නස්ස නිපජ්ජන්තස්ස වාති අත්ථො. ‘‘ආසීදන’’න්තිපි පඨන්ති, තත්ථ සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං. උපෙති චරිමා රත්තීති චරිමකචිත්තසහිතා රත්ති උපගච්ඡති, රත්තිග්ගහණඤ්චෙත්ථ දෙසනාසීසමත්තං. ගමනාදීසු යෙන කෙනචි ඉරියාපථෙන සමඞ්ගීභූතස්ස චරිමකාලොයෙව, තෙනෙවස්ස ඉරියාපථක්ඛණා ජීවිතං ඛෙපෙත්වා එව ගච්ඡන්ති, තස්මා න තෙ කාලො පමජ්ජිතුං නායං තුය්හං පමාදං ආපජ්ජිතුං කාලො ‘‘ඉමස්මිං නාම කාලෙ මරණං න හොතී’’ති අවිදිතත්තා. වුත්තං හි –

‘‘අනිමිත්තමනඤ්ඤාතං, මච්චානං ඉධ ජීවිතං;

කසිරඤ්ච පරිත්තඤ්ච, තඤ්ච දුක්ඛෙන සංයුත’’න්ති. (සු. නි. 579);

තස්මා එවං අත්තානං ඔවදිත්වා අප්පමත්තෙන තීසු සික්ඛාසු අනුයොගො කාතබ්බොති අධිප්පායො.

සිරිමණ්ඩත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. සබ්බකාමිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ද්විපාදකොතිආදිකා ¶ ¶ ආයස්මතො සබ්බකාමිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො සාසනෙ උප්පන්නං අබ්බුදං සොධෙත්වා පටිපාකතිකං ඨපෙන්තං එකං ථෙරං දිස්වා, ‘‘අහම්පි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අබ්බුදං සොධෙත්වා පටිපාකතිකං ඨපෙතුං සමත්ථො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා තදනුරූපානි පුඤ්ඤානි කත්වා ¶ දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අපරිනිබ්බුතෙ එව භගවති වෙසාලියං ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සබ්බකාමොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ඤාතකෙහි දාරපරිග්ගහං කාරිතො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං ජිගුච්ඡන්තො ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො උපජ්ඣායෙන සද්ධිං වෙසාලිං උපගතො ඤාතිඝරං අගමාසි. තත්ථ නං පුරාණදුතියිකා පතිවියොගදුක්ඛිතා කිසා දුබ්බණ්ණා අනලඞ්කතා කිලිට්ඨවත්ථනිවසනා වන්දිත්වා රොදමානා එකමන්තං අට්ඨාසි. තං දිස්වා ථෙරස්ස කරුණාපුරස්සරං මෙත්තං උපට්ඨාපයතො අනුභූතාරම්මණෙ අයොනිසොමනසිකාරවසෙන සහසා කිලෙසො උප්පජ්ජි.

සො තෙන කසාහි තාළිතො ආජානීයො විය සඤ්ජාතසංවෙගො තාවදෙව සුසානං ගන්ත්වා, අසුභනිමිත්තං උග්ගහෙත්වා, තත්ථ පටිලද්ධඣානං පාදකං කත්වා, විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා, අරහත්තං පාපුණි. අථස්ස සසුරො අලඞ්කතපටියත්තං ධීතරං ආදාය මහතා පරිවාරෙන නං උප්පබ්බාජෙතුකාමො විහාරං අගමාසි. ථෙරො තස්සා අධිප්පායං ඤත්වා අත්තනො කාමෙසු විරත්තභාවං සබ්බත්ථ ච අනුපලිත්තතං පකාසෙන්තො –

453.

‘‘ද්විපාදකොයං අසුචි, දුග්ගන්ධො පරිහීරති;

නානාකුණපපරිපූරො, විස්සවන්තො තතො තතො.

454.

‘‘මිගං නිලීනං කූටෙන, බළිසෙනෙව අම්බුජං;

වානරං විය ලෙපෙන, බාධයන්ති පුථුජ්ජනං.

455.

‘‘රූපා සද්දා රසා ගන්ධා, ඵොට්ඨබ්බා ච මනොරමා;

පඤ්ච කාමගුණා එතෙ, ඉත්ථිරූපස්මි දිස්සරෙ.

456.

‘‘යෙ එතා උපසෙවන්ති, රත්තචිත්තා පුථුජ්ජනා;

වඩ්ඪෙන්ති කටසිං ඝොරං, ආචිනන්ති පුනබ්භවං.

457.

‘‘යො ¶ ¶ චෙතා පරිවජ්ජෙති, සප්පස්සෙව පදා සිරො;

සොමං විසත්තිකං ලොකෙ, සතො සමතිවත්තති.

458.

‘‘කාමෙස්වාදීනවං දිස්වා, නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතො;

නිස්සටො සබ්බකාමෙහි, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ද්විපාදකොති යදිපි අපාදකාදයොපි කායා අසුචීයෙව, අධිකාරවසෙන පන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන වා එවං වුත්තං. යස්මා වා අඤ්ඤෙ අසුචිභූතාපි කායා ලොණම්බිලාදීහි අභිසඞ්ඛරිත්වා මනුස්සානං භොජනෙපි උපනීයන්ති, න පන මනුස්සකායො, තස්මා අසුචිතරසභාවමස්ස දස්සෙන්තො ‘‘ද්විපාදකො’’ති ආහ. අයන්ති තදා උපට්ඨිතං ඉත්ථිරූපං ¶ සන්ධායාහ. අසුචීති අසුචි එව, න එත්ථ කිඤ්චිපි සුචීති අත්ථො. දුග්ගන්ධො පරිහීරතීති දුග්ගන්ධො සමානො පුප්ඵගන්ධාදීහි සඞ්ඛරිත්වා පරිහරීයති. නානාකුණපපරිපූරොති කෙසාදිඅනෙකප්පකාරකුණපභරිතො. විස්සවන්තො තතො තතොති පුප්ඵගන්ධාදීහිස්ස ජෙගුච්ඡභාවං පටිච්ඡාදෙතුං වායමන්තානම්පි තං වායාමං නිප්ඵලං කත්වා නවහි ද්වාරෙහි ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදීනි ලොමකූපෙහි ච සෙදජල්ලිකං ‘විස්සවන්තොයෙව පරිහීරතී’ති සම්බන්ධො.

එවං ජෙගුච්ඡොපි සමානො චායං කායො කූටාදීහි විය මිගාදිකෙ අත්තනො රූපාදීහි අන්ධපුථුජ්ජනෙ වඤ්චෙතියෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘මිග’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මිගං නිලීනං කූටෙනාති පාසවාකරාදිනා කූටෙන නිලීනං, පටිච්ඡන්නං කත්වා මිගං විය නෙසාදො. වක්ඛමානො හි ඉව-සද්දො ඉධාපි ආනෙත්වා යොජෙතබ්බො. බළිසෙනෙව අම්බුජන්ති අම්බුජං මච්ඡං ආමිසබද්ධෙන බළිසෙන විය බාළිසිකො. වානරං විය ලෙපෙනාති රුක්ඛසිලාදීසු පක්ඛිත්තෙන මක්කටලෙපෙන මක්කටං විය මිගලුද්දො අන්ධපුථුජ්ජනං වඤ්චෙන්තො බාධෙන්තීති.

කෙ පන බාධෙන්තීති ආහ. ‘‘රූපා සද්දා’’තිආදි. රූපාදයො හි පඤ්ච කාමකොට්ඨාසා විසෙසතො විසභාගවත්ථුසන්නිස්සයා විපල්ලාසූපනිස්සයෙන අයොනිසොමනසිකාරෙන පරික්ඛිත්තානං අන්ධපුථුජ්ජනානං මනො රමෙන්තො කිලෙසවත්ථුතාය අනත්ථාවහභාවතො තෙ බාධෙන්ති නාම. තෙන වුත්තං ‘‘රූපා සද්දා…පෙ… ඉත්ථිරූපස්මි දිස්සරෙ’’ති.

ඉත්ථිග්ගහණඤ්චෙත්ථ ¶ අධිකාරවසෙන කතන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘යෙ එතා උපසෙවන්තී’’තිආදි. තස්සත්ථො – යෙ පුථුජ්ජනා එතා ඉත්ථියො රත්තචිත්තා රාගාභිභූතචිත්තා උපභොගවත්ථුසඤ්ඤාය ¶ උපසෙවන්ති. වඩ්ඪෙන්ති කටසිං ඝොරන්ති තෙ ජාතිආදීහි නිරයාදීහි ච ඝොරං, භයානකං, අන්ධබාලෙහි අභිරමිතබ්බතො කටසිසඞ්ඛාතං සංසාරං පුනප්පුනං උප්පත්තිමරණාදිනා වඩ්ඪෙන්ති. තෙනාහ ‘‘ආචිනන්ති පුනබ්භව’’න්ති.

යො චෙතාති යො පන පුග්ගලො එතා ඉත්ථියො තත්ථ ඡන්දරාගස්ස වික්ඛම්භනෙන වා සමුච්ඡින්දනෙන වා අත්තනො පාදෙන සප්පස්ස සිරං විය පරිවජ්ජෙති, සො සබ්බං ලොකං විසජිත්වා ඨිතත්තා ලොකෙ විසත්තිකාසඞ්ඛාතං තණ්හං සතො හුත්වා සමතිවත්තති.

කාමෙස්වාදීනවං දිස්වාති ‘‘අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා’’තිආදිනා (පාචි. 417; චූළව. 65; ම. නි. 1.234) වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමෙසු අනෙකාකාරවොකාරං ආදීනවං, දොසං, දිස්වා. නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතොති කාමෙහි භවෙහි ච නික්ඛන්තභාවතො නෙක්ඛම්මං, පබ්බජ්ජං ¶ , නිබ්බානඤ්ච, ඛෙමතො, අනුපද්දවතො, දට්ඨු, දිස්වා. සබ්බකාමෙහිපි තෙභූමකධම්මෙහි නිස්සටො විසංයුත්තො. සබ්බෙපි තෙභූමකා ධම්මා කාමනීයට්ඨෙන කාමා, තෙහි ච ථෙරො විසංයුත්තො. තෙනාහ ‘‘පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො’’ති.

එවං ථෙරො ආදිතො පඤ්චහි ගාථාහි ධම්මං කථෙත්වා ඡට්ඨගාථාය අඤ්ඤං බ්යාකාසි. තං සුත්වා සසුරො ‘‘අයං සබ්බත්ථ අනුපලිත්තො, න සක්කා ඉමං කාමෙසු පතාරෙතු’’න්ති යථාගතමග්ගෙනෙව ගතො. ථෙරොපි වස්සසතපරිනිබ්බුතෙ භගවති උපසම්පදාය වීසවස්සසතිකො පථබ්යා ථෙරො හුත්වා, වෙසාලිකෙහි වජ්ජිපුත්තෙහි උප්පාදිතං සාසනස්ස අබ්බුදං සොධෙත්වා, දුතියං ධම්මසඞ්ගීතිං සඞ්ගායිත්වා ‘‘අනාගතෙ ධම්මාසොකකාලෙ උප්පජ්ජනකං අබ්බුදං සොධෙහී’’ති තිස්සමහාබ්රහ්මානං ආණාපෙත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

සබ්බකාමිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඡක්කනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.