📜
7. සත්තකනිපාතො
1. සුන්දරසමුද්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
සත්තකනිපාතෙ ¶ ¶ අලඞ්කතාතිආදිකා ආයස්මතො සුන්දරසමුද්දත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ අඤ්ඤතරස්ස මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිනො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. සමුද්දොතිස්ස නාමං අහොසි. රූපසම්පත්තියා පන සුන්දරසමුද්දොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො පඨමවයෙ ඨිතො භගවතො රාජගහප්පවෙසෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා, පටිලද්ධසද්ධො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය පබ්බජිත්වා, ලද්ධූපසම්පදො සමාදින්නධුතධම්මො රාජගහතො සාවත්ථිං ගන්ත්වා, කල්යාණමිත්තස්ස සන්තිකෙ විපස්සනාචාරං උග්ගහෙත්වා, කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො විහරති. තස්ස මාතා රාජගහෙ උස්සවදිවසෙ අඤ්ඤෙ සෙට්ඨිපුත්තෙ සපජාපතිකෙ අලඞ්කතපටියත්තෙ උස්සවකීළං කීළන්තෙ දිස්වා, පුත්තං අනුස්සරිත්වා රොදති. තං දිස්වා අඤ්ඤතරා ගණිකා රොදනකාරණං පුච්ඡි. සා තස්සා තං කාරණං කථෙසි. තං සුත්වා ගණිකා ‘‘අහං තං ආනෙස්සාමි, පස්ස තාව මම ඉත්ථිභාව’’න්ති වත්වා ‘‘යදි එවං තංයෙව තස්ස පජාපතිං කත්වා ඉමස්ස කුලස්ස සාමිනිං කරිස්සාමී’’ති තාය බහුං ධනං දත්වා ¶ , විස්සජ්ජිතා මහතා පරිවාරෙන සාවත්ථිං ගන්ත්වා, ථෙරස්ස පිණ්ඩාය විචරණට්ඨානෙ එකස්මිං ගෙහෙ වසමානා දිවසෙ දිවසෙ අඤ්ඤෙහි ථෙරස්ස සක්කච්චං පිණ්ඩපාතං දාපෙසි. අලඞ්කතපටියත්තා ච හුත්වා සුවණ්ණපාදුකා ආරුය්හ අත්තානං දස්සෙසි. අථෙකදිවසං ගෙහද්වාරෙන ගච්ඡන්තං ථෙරං දිස්වා, සුවණ්ණපාදුකා ඔමුඤ්චිත්වා, අඤ්ජලිං පග්ගය්හ පුරතො ගච්ඡන්තී නානප්පකාරං ථෙරං කාමනිමන්තනාය නිමන්තෙසි. තං සුත්වා ථෙරො ‘‘පුථුජ්ජනචිත්තං නාම චඤ්චලං, යංනූන මයා ඉදානෙව උස්සාහො කරණීයො’’ති තත්ථෙව ඨිතො භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තං සන්ධාය වුත්තං –
‘‘අලඞ්කතා සුවසනා, මාලධාරී විභූසිතා;
අලත්තකකතාපාදා, පාදුකාරුය්හ වෙසිකා.
‘‘පාදුකා ¶ ¶ ඔරුහිත්වාන, පුරතො පඤ්ජලීකතා;
සා මං සණ්හෙන මුදුනා, ම්හිතපුබ්බං අභාසථ.
‘‘‘යුවාසි ත්වං පබ්බජිතො, තිට්ඨාහි මම සාසනෙ;
භුඤ්ජ මානුසකෙ කාමෙ, අහං විත්තං දදාමි තෙ;
සච්චං තෙ පටිජානාමි, අග්ගිං වා තෙ හරාමහං.
‘‘‘යදා ජිණ්ණා භවිස්සාම, උභො දණ්ඩපරායනා;
උභොපි පබ්බජිස්සාම, උභයත්ථ කටග්ගහො’’’.
‘‘තඤ්ච දිස්වාන යාචන්තිං, වෙසිකං පඤ්ජලීකතං;
අලඞ්කතං සුවසනං, මච්චුපාසංව ඔඩ්ඩිතං.
‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;
ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.
‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;
තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
තත්ථ මාලධාරීති මාලාධාරිනී පිළන්ධපුප්ඵදාමා. විභූසිතාති ඌනට්ඨානස්ස පූරණවසෙන පුප්ඵෙහි චෙව ගන්ධවිලෙපනාදීහි ච විභූසිතගත්තා. ‘‘අලඞ්කතා’’ති ඉමිනා හත්ථූපගගීවූපගාදීහි ආභරණෙහි අලඞ්කරණං අධිප්පෙතං. අලත්තකකතාපාදාති පරිණතජයසුමනපුප්ඵවණ්ණෙන ලාඛාරසෙන රඤ්ජිතචරණයුගළා. සමාසපදඤ්හෙතං, ‘‘අලත්තකකතපාදා’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාසුඛත්ථං දීඝං කත්වා වුත්තං. අසමාසභාවෙ පන ‘‘තස්සා’’ති වචනසෙසො වෙදිතබ්බො. පාදුකාරුය්හ වෙසිකාති එකා රූපූපජීවිකා ඉත්ථී යථාවුත්තවෙසා සුවණ්ණපාදුකා පටිමුඤ්චිත්වා ‘‘ඨිතා’’ති වචනසෙසො.
පාදුකා ඔරුහිත්වානාති පාදුකාහි ඔතරිත්වා, සුවණ්ණපාදුකායො ඔමුඤ්චිත්වාති අත්ථො. පඤ්ජලීකතාති පග්ගහිතඅඤ්ජලිකා සා වෙසී මං. සාමං වා වචනපරම්පරං ¶ විනා සයමෙව අභාසථ. සණ්හෙනාති මට්ඨෙන. මුදුනාති මධුරෙන. ‘‘වචනෙනා’’ති අවුත්තම්පි වුත්තමෙව හොති, අභාසථාති, වුත්තත්තා.
යුවාසි ¶ ත්වං පබ්බජිතොති ත්වං පබ්බජන්තො යුවා, දහරොයෙව හුත්වා පබ්බජිතොසි, නනු පබ්බජන්තෙන සත්තමෙ දසකෙ සම්පත්තෙව පබ්බජිතබ්බන්ති දස්සෙති. තිට්ඨාහි මම සාසනෙති මම වචනෙ තිට්ඨ.
කිං ¶ පන තන්ති ආහ ‘‘භුඤ්ජ මානුසකෙ කාමෙ’’ති කාමෙ පරිභුඤ්ජිතුකාමස්ස රූපසම්පත්ති, වයසම්පත්ති, පරිවාරසම්පත්ති, භොගසම්පත්ති ච ඉච්ඡිතබ්බා. තත්ථ ‘‘කුතො මෙ භොගසම්පත්තී’’ති වදෙය්යාති, ආහ ‘‘අහං විත්තං දදාමි තෙ’’ති. ‘‘තයිදං වචනං කථං සද්දහාතබ්බ’’න්ති මඤ්ඤෙය්යාති තං සද්දහාපෙන්තී ආහ ‘‘සච්චං තෙ පටිජානාමි, අග්ගිං වා තෙ හරාමහ’’න්ති. ‘‘භුඤ්ජ මානුසකෙ කාමෙ, අහං විත්තං දදාමි තෙ’’ති යදිදං මයා පටිඤ්ඤාතං, තං එකංසෙන සච්චමෙව පටිජානාමි, සචෙ මෙ න පත්තියායසි, අග්ගිං වා තෙ හරාමහං අග්ගිං හරිත්වා අග්ගිපච්චයං සපථං කරොමීති අත්ථො. උභයත්ථ කටග්ගහොති අම්හාකං උභින්නං ජිණ්ණකාලෙ පබ්බජ්ජනං උභයත්ථ ජයග්ගාහො. යං මයං යාව දණ්ඩපරායනකාලා භොගෙ භුඤ්ජාම, එවං ඉධලොකෙපි භොගෙහි න ජීයාම, මයං පච්ඡා පබ්බජිස්සාම, එවං පරලොකෙපි භොගෙහි න ජීයාමාති අධිප්පායො. තතොති තං නිමිත්තං, කාමෙහි නිමන්තෙන්තියා ‘‘යුවාසි ත්ව’’න්තිආදිනා ‘‘යදා ජිණ්ණා භවිස්සාමා’’තිආදිනා ච තස්සා වෙසියා වුත්තවචනහෙතු. තඤ්හි වචනං අඞ්කුසං කත්වා ථෙරො සමණධම්මං කරොන්තො සදත්ථං පරිපූරෙසි. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.
සුන්දරසමුද්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
පරෙ අම්බාටකාරාමෙතිආදිකා ආයස්මතො ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගෙ කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා, වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො නිසින්නො තස්මිං ඛණෙ සත්ථාරං එකං භික්ඛුං මඤ්ජුස්සරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා, සයම්පි තං ඨානං පත්ථෙන්තො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා, ‘‘අහො වතාහම්පි අනාගතෙ අයං භික්ඛු ¶ විය එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ මඤ්ජුස්සරානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පණිධානං අකාසි. භගවා ච තස්ස අනන්තරායතං දිස්වා බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.
සො ¶ තත්ථ යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඵුස්සස්ස භගවතො කාලෙ චිත්තපත්තකොකිලො හුත්වා රාජුය්යානතො මධුරං අම්බඵලං තුණ්ඩෙනාදාය ගච්ඡන්තො සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො ‘‘දස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි. සත්ථා තස්ස චිත්තං ඤත්වා පත්තං ගහෙත්වා නිසීදි. කොකිලො දසබලස්ස පත්තෙ අම්බපක්කං පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථා තං පරිභුඤ්ජි. සො කොකිලො ¶ පසන්නමානසො තෙනෙව පීතිසුඛෙන සත්තාහං වීතිනාමෙසි. තෙන ච පුඤ්ඤකම්මෙන මඤ්ජුස්සරො අහොසි. කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පන චෙතියෙ ආරද්ධෙ කිං පමාණං කරොම? සත්තයොජනප්පමාණං. අතිමහන්තමෙතං. ඡයොජනප්පමාණං. එතම්පි අතිමහන්තං. පඤ්චයොජනං, චතුයොජනං, තියොජනං, ද්වියොජනන්ති වුත්තෙ අයං තදා ජෙට්ඨවඩ්ඪකී හුත්වා ‘‘එථ, භො, අනාගතෙ සුඛපටිජග්ගියං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා රජ්ජුයා පරික්ඛිපන්තො ගාවුතමත්තකෙ ඨත්වා ‘‘එකෙකං මුඛං ගාවුතං ගාවුතං හොතු, චෙතියං එකයොජනාවට්ටං යොජනුබ්බෙධං භවිස්සතී’’ති ආහ. තෙ තස්ස වචනෙ අට්ඨංසු. ඉති අප්පමාණස්ස බුද්ධස්ස පමාණං අකාසීති. තෙන පන කම්මෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ අඤ්ඤෙහි නීචතරප්පමාණො හොති.
සො අම්හාකං සත්ථු කාලෙ සාවත්ථියං මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්ති, භද්දියොතිස්ස නාමං අහොසි. අතිරස්සතාය පන ලකුණ්ඩකභද්දියොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා, පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා, බහුස්සුතො ධම්මකථිකො හුත්වා මධුරෙන සරෙන පරෙසං ධම්මං කථෙසි. අථෙකස්මිං උස්සවදිවසෙ එකෙන බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං රථෙන ගච්ඡන්තී අඤ්ඤතරා ගණිකා ථෙරං දිස්වා දන්තවිදංසකං හසි. ථෙරො තස්සා දන්තට්ඨිකෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා ඣානං උප්පාදෙත්වා, තං පාදකං කත්වා, විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා, අනාගාමී අහොසි. සො අභිණ්හං කායගතාය සතියා විහරන්තො එකදිවසං ආයස්මතා ධම්මසෙනාපතිනා ඔවදියමානො අරහත්තෙ පතිට්ඨහි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.55.1-33) –
‘‘පදුමුත්තරො ¶ නාම ජිනො, සබ්බධම්මෙසු චක්ඛුමා;
ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො.
‘‘තදාහං හංසවතියං සෙට්ඨිපුත්තො මහද්ධනො;
ජඞ්ඝාවිහාරං විචරං, සඞ්ඝාරාමං අගච්ඡහං.
‘‘තදා සො ලොකපජ්ජොතො, ධම්මං දෙසෙසි නායකො;
මඤ්ජුස්සරානං පවරං, සාවකං අභිකිත්තයි.
‘‘තං සුත්වා මුදිතො හුත්වා, කාරං කත්වා මහෙසිනො;
වන්දිත්වා සත්ථුනො පාදෙ, තං ඨානමභිපත්ථයිං.
‘‘තදා බුද්ධො වියාකාසි, සඞ්ඝමජ්ඣෙ විනායකො;
අනාගතම්හි අද්ධානෙ, ලච්ඡසෙ තං මනොරථං.
‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;
ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.
‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;
භද්දියො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.
‘‘තෙන ¶ කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, ඵුස්සො උප්පජ්ජි නායකො;
දුරාසදො දුප්පසහො, සබ්බලොකුත්තමො ජිනො.
‘‘චරණෙන ච සම්පන්නො, බ්රහා උජු පතාපවා;
හිතෙසී සබ්බසත්තානං, බහුං මොචෙසි බන්ධනා.
‘‘නන්දාරාමවනෙ තස්ස, අහොසිං ඵුස්සකොකිලො;
ගන්ධකුටිසමාසන්නෙ, අම්බරුක්ඛෙ වසාමහං.
‘‘තදා පිණ්ඩාය ගච්ඡන්තං, දක්ඛිණෙය්යං ජිනුත්තමං;
දිස්වා චිත්තං පසාදෙත්වා, මඤ්ජුනාභිනිකූජහං.
‘‘රාජුය්යානං තදා ගන්ත්වා, සුපක්කං කනකත්තචං;
අම්බපිණ්ඩං ගහෙත්වාන, සම්බුද්ධස්සොපනාමයිං.
‘‘තදා ¶ මෙ චිත්තමඤ්ඤාය, මහාකාරුණිකො ජිනො;
උපට්ඨාකස්ස හත්ථතො, පත්තං පග්ගණ්හි නායකො.
‘‘අදාසිං හට්ඨචිත්තොහං, අම්බපිණ්ඩං මහාමුනෙ;
පත්තෙ පක්ඛිප්ප පක්ඛෙහි, පඤ්ජලිං කත්වාන මඤ්ජුනා.
‘‘සරෙන රජනීයෙන, සවනීයෙන වග්ගුනා;
වස්සන්තො බුද්ධපූජත්ථං, නීළං ගන්ත්වා නිපජ්ජහං.
‘‘තදා මුදිතචිත්තං මං, බුද්ධපෙමගතාසයං;
සකුණග්ඝි උපාගන්ත්වා, ඝාතයී දුට්ඨමානසො.
‘‘තතො චුතොහං තුසිතෙ, අනුභොත්වා මහාසුඛං;
මනුස්සයොනිමාගච්ඡිං, තස්ස කම්මස්ස වාහසා.
‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;
කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.
‘‘සාසනං ජොතයිත්වා සො, අභිභුය්ය කුතිත්ථියෙ;
විනයිත්වාන වෙනෙය්යෙ, නිබ්බුතො සො සසාවකො.
‘‘නිබ්බුතෙ තම්හි ලොකග්ගෙ, පසන්නා ජනතා බහූ;
පූජනත්ථාය බුද්ධස්ස, ථූපං කුබ්බන්ති සත්ථුනො.
‘‘සත්තයොජනිකං ථූපං, සත්තරතනභූසිතං;
කරිස්සාම මහෙසිස්ස, ඉච්චෙවං මන්තයන්ති තෙ.
‘‘කිකිනො කාසිරාජස්ස, තදා සෙනාය නායකො;
හුත්වාහං අප්පමාණස්ස, පමාණං චෙතියෙ වදිං.
‘‘තදා ¶ තෙ මම වාක්යෙන, චෙතියං යොජනුග්ගතං;
අකංසු නරවීරස්ස, නානාරතනභූසිතං.
‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ දානි, ජාතො සෙට්ඨිකුලෙ අහං;
සාවත්ථියං පුරවරෙ, ඉද්ධෙ ඵීතෙ මහද්ධනෙ.
‘‘පුරප්පවෙසෙ ¶ සුගතං, දිස්වා විම්හිතමානසො;
පබ්බජිත්වාන න චිරං, අරහත්තමපාපුණිං.
‘‘චෙතියස්ස පමාණං යං, අකරිං තෙන කම්මුනා;
ලකුණ්ඩකසරීරොහං, ජාතො පරිභවාරහො.
‘‘සරෙන මධුරෙනාහං, පූජිත්වා ඉසිසත්තමං;
මඤ්ජුස්සරානං භික්ඛූනං, අග්ගත්තමනුපාපුණිං.
‘‘ඵලදානෙන බුද්ධස්ස, ගුණානුස්සරණෙන ච;
සාමඤ්ඤඵලසම්පන්නො, විහරාමි අනාසවො.
‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අපරභාගෙ අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –
‘‘පරෙ අම්බාටකාරාමෙ, වනසණ්ඩම්හි භද්දියො;
සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, තත්ථ භද්දොව ඣායති.
‘‘රමන්තෙකෙ ¶ මුදිඞ්ගෙහි, වීණාහි පණවෙහි ච;
අහඤ්ච රුක්ඛමූලස්මිං, රතො බුද්ධස්ස සාසනෙ.
‘‘බුද්ධො චෙ මෙ වරං දජ්ජා, සො ච ලබ්භෙථ මෙ වරො;
ගණ්හෙහං සබ්බලොකස්ස, නිච්චං කායගතං සති’’න්ති. –
ඉමා තිස්සො ගාථා අභාසි.
තත්ථ පරෙති සෙට්ඨෙ අධිකෙ, විසිට්ඨෙති අත්ථො. අධිකවාචී හි අයං පරසද්දො ‘‘පරං විය මත්තායා’’තිආදීසු විය. අම්බාටකාරාමෙති එවංනාමකෙ ආරාමෙ. සො කිර ඡායූදකසම්පන්නො වනසණ්ඩමණ්ඩිතො රමණීයො හොති තෙන ‘‘පරෙ’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තො. ‘‘අම්බාටකවනෙ අම්බාටකෙහි අභිලක්ඛිතවනෙ’’ති ච වදන්ති. වනසණ්ඩම්හීති වනගහනෙ, ඝනනිචිතරුක්ඛගච්ඡලතාසමූහෙ වනෙති අත්ථො. භද්දියොති එවංනාමකො, අත්තානමෙව ථෙරො අඤ්ඤං විය වදති. සමූලං තණ්හමබ්බුය්හාති තණ්හාය ¶ මූලං නාම අවිජ්ජා. තස්මා සාවිජ්ජං තණ්හං අග්ගමග්ගෙන ¶ සමුග්ඝාටෙත්වාති අත්ථො. තත්ථ භද්දොව ඣායතීති ලොකුත්තරෙහි සීලාදීහි භද්දො සුන්දරො තස්මිංයෙව වනසණ්ඩෙ කතකිච්චතාය දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරවසෙන අග්ගඵලඣානෙන ඣායති.
ඵලසුඛෙන ච ඣානසමාපත්තීහි ච වීතිනාමෙතීති අත්තනො විවෙකරතිං දස්සෙත්වා ‘‘රමන්තෙකෙ’’ති ගාථායපි බ්යතිරෙකමුඛෙන තමෙවත්ථං දස්සෙති. තත්ථ මුදිඞ්ගෙහීති අඞ්ගිකාදීහි මුරජෙහි. වීණාහීති නන්දිනීආදීහි වීණාහි. පණවෙහීති තුරියෙහි රමන්ති එකෙ කාමභොගිනො, සා පන තෙසං රති අනරියා අනත්ථසංහිතා. අහඤ්චා ති අහං පන, එකකො බුද්ධස්ස භගවතො සාසනෙ රතො, තතො එව රුක්ඛමූලස්මිං රතො අභිරතො විහරාමීති අත්ථො.
එවං අත්තනො විවෙකාභිරතිං කිත්තෙත්වා ඉදානි යං කායගතාසතිකම්මට්ඨානං භාවෙත්වා අරහත්තං පත්තො, තස්ස පසංසනත්ථං ‘‘බුද්ධො චෙ මෙ’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – සචෙ බුද්ධො භගවා ‘‘එකාහං, භන්තෙ, භගවන්තං වරං යාචාමී’’ති මයා යාචිතො ‘‘අතික්කන්තවරා ඛො, භික්ඛු, තථාගතා’’ති අපටික්ඛිපිත්වා මය්හං යථායාචිතං වරං දදෙය්ය, සො ච වරො මමාධිප්පායපූරකො ලබ්භෙථ මය්හං මනොරථං මත්ථකං පාපෙය්යාති ථෙරො පරිකප්පවසෙන වදති. ‘‘භන්තෙ, සබ්බො ලොකො සබ්බකාලං කායගතාසතිකම්මට්ඨානං භාවෙතූ’’ති ‘‘සබ්බලොකස්ස නිච්චං කායගතාසති භාවෙතබ්බා’’ති කත්වා වරං ගණ්හෙ අහන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගණ්හෙහං සබ්බලොකස්ස, නිච්චං කායගතං සති’’න්ති. ඉදානි අපරික්ඛණගරහාමුඛෙන පරික්ඛණං පසංසන්තො –
‘‘යෙ ¶ මං රූපෙන පාමිංසු, යෙ ච ඝොසෙන අන්වගූ;
ඡන්දරාගවසූපෙතා, න මං ජානන්ති තෙ ජනා.
‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච න ජානාති, බහිද්ධා ච න පස්සති;
සමන්තාවරණො බාලො, ස වෙ ඝොසෙන වුය්හති.
‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච න ජානාති, බහිද්ධා ච විපස්සති;
බහිද්ධා ඵලදස්සාවී, සොපි ඝොසෙන වුය්හති.
‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච ¶ පජානාති, බහිද්ධා ච විපස්සති;
අනාවරණදස්සාවී, න සො ඝොසෙන වුය්හතී’’ති. –
ඉමා චතස්සො ගාථා අභාසි.
තත්ථ යෙ මං රූපෙන පාමිංසූති යෙ ජනා අවිද්දසූ මම රූපෙන අපසාදිකෙන නිහීනෙන ‘‘ආකාරසදිසී පඤ්ඤා’’ති, ධම්මසරීරෙන ච මං නිහීනං පාමිංසු, ‘‘ඔරකො අය’’න්ති හීළෙන්තා පරිච්ඡින්දනවසෙන ¶ මඤ්ඤිංසූති අත්ථො. යෙ ච ඝොසෙන අන්වගූති යෙ ච සත්තා ඝොසෙන මඤ්ජුනා මං සම්භාවනාවසෙන අනුගතා බහු මඤ්ඤිංසු, තං තෙසං මිච්ඡා, න හි අහං රූපමත්තෙන අවමන්තබ්බො, ඝොසමත්තෙන වා න බහුං මන්තබ්බො, තස්මා ඡන්දරාගවසූපෙතා, න මං ජානන්ති තෙ ජනාති තෙ දුවිධාපි ජනා ඡන්දරාගස්ස වසං උපෙතා අප්පහීනඡන්දරාගා සබ්බසො පහීනඡන්දරාගං මං න ජානන්ති.
අවිසයො තෙසං මාදිසො අජ්ඣත්තං බහිද්ධා ච අපරිඤ්ඤාතවත්ථුතායාති දස්සෙතුං ‘‘අජ්ඣත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. අජ්ඣත්තන්ති අත්තනො සන්තානෙ ඛන්ධායතනාදිධම්මං. බහිද්ධාති පරසන්තානෙ. අථ වා අජ්ඣත්තන්ති, මම අබ්භන්තරෙ අසෙක්ඛසීලක්ඛන්ධාදිං. බහිද්ධාති, මමෙව ආකප්පසම්පත්තියාදියුත්තං බහිද්ධා රූපධම්මප්පවත්තිං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිප්පවත්තිඤ්ච. සමන්තාවරණොති එවං අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච අජානනෙන සමන්තතො ආවරණයුත්තො ආවටඤාණගතිකො. ස වෙ ඝොසෙන වුය්හතීති සො පරනෙය්යබුද්ධිකො බාලො ඝොසෙන පරෙසං වචනෙන වුය්හති නිය්යති ආකඩ්ඪීයති.
බහිද්ධා ච විපස්සතීති යො ච වුත්තනයෙන අජ්ඣත්තං න ජානාති, බහිද්ධා පන සුතානුසාරෙන ආකප්පසම්පත්තිආදිඋපධාරණෙන වා විසෙසතො පස්සති. ‘‘ගුණවිසෙසයුත්තො සියා’’ති මඤ්ඤති, සොපි බහිද්ධා ඵලදස්සාවී නයග්ගාහෙන ඵලමත්තං ගණ්හන්තො වුත්තනයෙන ඝොසෙන වුය්හති, සොපි මාදිසෙ න ජානාතීති අත්ථො.
යො පන අජ්ඣත්තඤ්ච ඛීණාසවස්ස අබ්භන්තරෙ අසෙක්ඛසීලක්ඛන්ධාදිගුණං ජානාති, බහිද්ධා චස්ස පටිපත්තිසල්ලක්ඛණෙන විසෙසතො ගුණවිසෙසයොගං පස්සති. අනාවරණදස්සාවී කෙනචි අනාවටො හුත්වා අරියානං ගුණෙ ¶ දට්ඨුං ඤාතුං සමත්ථො, න සො ඝොසමත්තෙන වුය්හති යාථාවතො දස්සනතොති.
ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. භද්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
එකපුත්තොතිආදිකා ¶ ආයස්මතො භද්දත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරං භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච සතසහස්සපරිමාණං චීවරාදීහි චතූහි පච්චයෙහි පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්ති. නිබ්බත්තමානො ¶ ච අපුත්තකෙසු මාතාපිතූසු දෙවතායාචනාදීනි කත්වාපි අලභන්තෙසු සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සචෙ, භන්තෙ, මයං එකං පුත්තං ලච්ඡාම, තං තුම්හාකං දාසත්ථාය දස්සාමා’’ති වත්වා ආයාචිත්වා ගතෙසු සත්ථු අධිප්පායං ඤත්වා අඤ්ඤතරො දෙවපුත්තො ඛීණායුකො හුත්වා ඨිතො සක්කෙන දෙවරඤ්ඤා ‘‘අමුකස්මිං කුලෙ නිබ්බත්තාහී’’ති ආණත්තො තත්ථ නිබ්බත්ති, භද්දොතිස්ස නාමං අකංසු. තං සත්තවස්සුද්දෙසිකං ජාතං මාතාපිතරො අලඞ්කරිත්වා භගවතො සන්තිකං නෙත්වා ‘‘අයං සො, භන්තෙ, තුම්හෙ ආයාචිත්වා ලද්ධදාරකො, ඉමං තුම්හාකං නිය්යාතෙමා’’ති ආහංසු. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආණාපෙසි – ‘‘ඉමං පබ්බාජෙහී’’ති. ආණාපෙත්වා ච ගන්ධකුටිං පාවිසි. ථෙරො තං පබ්බාජෙත්වා සඞ්ඛෙපෙන විපස්සනාමුඛං ආචික්ඛි. සො උපනිස්සයසම්පන්නත්තා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සූරියෙ අනොග්ගතෙයෙව භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.5.54-69) –
‘‘පදුමුත්තරසම්බුද්ධං, මෙත්තචිත්තං මහාමුනිං;
උපෙති ජනතා සබ්බා, සබ්බලොකග්ගනායකං.
‘‘සත්තුකඤ්ච බද්ධකඤ්ච, ආමිසං පානභොජනං;
දදන්ති සත්ථුනො සබ්බෙ, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ අනුත්තරෙ.
‘‘අහම්පි දානං දස්සාමි, දෙවදෙවස්ස තාදිනො;
බුද්ධසෙට්ඨං නිමන්තෙත්වා, සඞ්ඝම්පි ච අනුත්තරං.
‘‘උය්යොජිතා ¶ මයා චෙතෙ, නිමන්තෙසුං තථාගතං;
කෙවලං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තරං.
‘‘සතසහස්සපල්ලඞ්කං, සොවණ්ණං ගොනකත්ථතං;
තූලිකාපටලිකාය, ඛොමකප්පාසිකෙහි ච;
මහාරහං පඤ්ඤාපයිං, ආසනං බුද්ධයුත්තකං.
‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, දෙවදෙවො නරාසභො;
භික්ඛුසඞ්ඝපරිබ්යූළ්හො, මම ද්වාරමුපාගමි.
‘‘පච්චුග්ගන්ත්වාන සම්බුද්ධං, ලොකනාථං යසස්සිනං;
පසන්නචිත්තො සුමනො, අභිනාමයිං සඞ්ඝරං.
‘‘භික්ඛූනං සතසහස්සං, බුද්ධඤ්ච ලොකනායකං;
පසන්නචිත්තො සුමනො, පරමන්නෙන තප්පයිං.
‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;
භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.
‘‘යෙනිදං ආසනං දින්නං, සොවණ්ණං ගොනකත්ථතං;
තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.
‘‘චතුසත්තතික්ඛත්තුං ¶ සො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;
අනුභොස්සති සම්පත්තිං, අච්ඡරාහි පුරක්ඛතො.
‘‘පදෙසරජ්ජං සහස්සං, වසුධං ආවසිස්සති;
එකපඤ්ඤාසක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති.
‘‘සබ්බාසු භවයොනීසු, උච්චාකුලී භවිස්සති;
සො ච පච්ඡා පබ්බජිත්වා, සුක්කමූලෙන චොදිතො;
භද්දියො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.
‘‘විවෙකමනුයුත්තොම්හි, පන්තසෙනනිවාසහං;
ඵලඤ්චාධිගතං සබ්බං, චත්තක්ලෙසොම්හි අජ්ජහං.
‘‘මම සබ්බං අභිඤ්ඤාය, සබ්බඤ්ඤූ ලොකනායකො;
භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.
‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො, විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ;
ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
තස්ස ¶ භගවා ඡළභිඤ්ඤුප්පත්තිං ඤත්වා ‘‘එහි, භද්දා’’ති ආහ. සො තාවදෙව සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පඤ්ජලිකො සත්ථු සමීපෙ අට්ඨාසි, සා එව චස්ස උපසම්පදා අහොසි. බුද්ධූපසම්පදා නාම කිරෙසා. ථෙරො ජාතිතො පට්ඨාය අත්තනො පවත්තියා කථනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –
‘‘එකපුත්තො අහං ආසිං, පියො මාතු පියො පිතු;
බහූහි වතචරියාහි, ලද්ධො ආයාචනාහි ච.
‘‘තෙ ච මං අනුකම්පාය, අත්ථකාමා හිතෙසිනො;
උභො පිතා ච මාතා ච, බුද්ධස්ස උපනාමයුං.
‘‘කිච්ඡා ලද්ධො අයං පුත්තො, සුඛුමාලො සුඛෙධිතො;
ඉමං දදාම තෙ නාථ, ජිනස්ස පරිචාරකං.
‘‘සත්ථා ච මං පටිග්ගය්හ, ආනන්දං එතදබ්රවි;
පබ්බාජෙහි ඉමං ඛිප්පං, හෙස්සත්යාජානියො අයං.
‘‘පබ්බාජෙත්වාන ¶ මං සත්ථා, විහාරං පාවිසී ජිනො;
අනොග්ගතස්මිං සූරියස්මිං, තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ.
‘‘තතො ¶ සත්ථා නිරාකත්වා, පටිසල්ලානවුට්ඨිතො;
එහි භද්දාති මං ආහ, සා මෙ ආසූපසම්පදා.
‘‘ජාතියා සත්තවස්සෙන, ලද්ධා මෙ උපසම්පදා;
තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, අහො ධම්මසුධම්මතා’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
තත්ථ වතචරියාහීති, ‘‘එවං කත්වා පුත්තං ලභිස්සථා’’ති වුත්තං සමණබ්රාහ්මණානං වචනං සුත්වා, ඛීරං පායිත්වා, අනසනාදිවතචරණෙහි. ආයාචනාහීති දෙවතායාචනාහි සත්ථුආයාචනාය ච, ඉදමෙව චෙත්ථ කාරණං, ඉතරං ථෙරො මාතාපිතූනං පටිපත්තිදස්සනත්ථඤ්චෙව කිච්ඡලද්ධභාවදස්සනත්ථඤ්ච වදති.
තෙති ¶ මාතාපිතරො. උපනාමයුන්ති උපනාමෙසුං.
සුඛෙධිතොති සුඛසංවඩ්ඪිතො. තෙති තුය්හං. පරිචාරකන්ති කිංකාරං.
හෙස්සත්යාජානියො අයන්ති අයං දාරකො මම සාසනෙ ආජානීයො භවිස්සති. තස්මා ඛිප්පං අජ්ජෙව පබ්බාජෙහීති එතං අබ්රවි, ආහ.
පබ්බාජෙත්වානාති ආනන්දත්ථෙරෙන පබ්බාජෙත්වා. විහාරන්ති ගන්ධකුටිං. අනොග්ගතස්මිං සූරියස්මින්ති සූරියෙ අනත්ථඞ්ගතෙයෙව. තතො චිත්තං විමුච්චි මෙති තතො විපස්සනාරම්භතො පරං න චිරෙනෙව ඛණෙන සබ්බාසවෙහි මෙ චිත්තං විමුච්චි, ඛීණාසවො අහොසිං.
තතොති මම ආසවක්ඛයතො පච්ඡා. නිරාකත්වාති අත්තනා සමාපන්නං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා තතො වුට්ඨාය. තෙනාහ ‘‘පටිසල්ලානවුට්ඨිතො’’ති. සා මෙ ආසූපසම්පදාති යා මං උද්දිස්ස ‘‘එහි, භද්දා’’ති සත්ථු වාචා පවත්තා, සා එව මෙ මය්හං උපසම්පදා ආසි. එවං ජාතියා සත්තවස්සෙන, ලද්ධා මෙ උපසම්පදාති සාතිසයං සත්ථාරා අත්තනො කතං අනුග්ගහං සාසනස්ස ච නිය්යානිකතං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘අහො ධම්මසුධම්මතා’’ති.
එත්ථ ච ‘‘චිත්තං විමුච්චි මෙ’’ති ඛීණාසවභාවං පකාසෙත්වාපි පුන ‘‘තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා’’ති ලොකියාභිඤ්ඤෙකදෙසදස්සනං ඡළභිඤ්ඤභාවවිභාවනත්ථං. තෙනාහ අපදානෙ ‘‘ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා’’ති.
භද්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. සොපාකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
දිස්වා ¶ ¶ පාසාදඡායායන්තිආදිකා ආයස්මතො සොපාකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා එකස්මිං ¶ පබ්බතෙ විහරති. සත්ථා ආසන්නමරණං තං ඤත්වා තස්ස සන්තිකං අගමාසි. සො භගවන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො උළාරං පීතිසොමනස්සං පවෙදෙන්තො පුප්ඵමයං ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා අදාසි. සත්ථා තත්ථ නිසීදිත්වා, අනිච්චතාපටිසංයුත්තං ධම්මිං කථං කථෙත්වා තස්ස පස්සන්තස්සෙව ආකාසෙන අගමාසි. සො පුබ්බෙ ගහිතං නිච්චග්ගාහං පහාය අනිච්චසඤ්ඤං හදයෙ ඨපෙත්වා, කාලඞ්කත්වා, දෙවලොකෙ උප්පජිත්වා, අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො, ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ සොපාකයොනියං නිබ්බත්ති. සො ජාතිආගතෙන සොපාකොති නාමෙන පඤ්ඤායි. කෙචි පන ‘‘වාණිජකුලෙ නිබ්බත්තො, ‘සොපාකො’ති පන නාමමත්ත’’න්ති වදන්ති. තං අපදානපාළියා විරුජ්ඣති ‘‘පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, සොපාකයොනුපාගමි’’න්ති වචනතො.
තස්ස චතුමාසජාතස්ස පිතා කාලමකාසි, චූළපිතා පොසෙසි. අනුක්කමෙන සත්තවස්සිකො ජාතො. එකදිවසං චූළපිතා ‘‘අත්තනො පුත්තෙන කලහං කරොතී’’ති කුජ්ඣිත්වා, තං සුසානං නෙත්වා, ද්වෙ හත්ථෙ රජ්ජුයා එකතො බන්ධිත්වා, තාය එව රජ්ජුයා මතමනුස්සස්ස සරීරෙ ගාළ්හං බන්ධිත්වා ගතො ‘‘සිඞ්ගාලාදයො ඛාදන්තූ’’ති. පච්ඡිමභවිකතාය දාරකස්ස පුඤ්ඤඵලෙන සයං මාරෙතුං න විසහි, සිඞ්ගාලාදයොපි න අභිභවිංසු. දාරකො අඩ්ඪරත්තසමයෙ එවං විප්පලපති –
‘‘කා ගති මෙ අගතිස්ස, කො වා බන්ධු අබන්ධුනො;
සුසානමජ්ඣෙ බන්ධස්ස, කො මෙ අභයදායකො’’ති.
සත්ථා තාය වෙලාය වෙනෙය්යබන්ධවෙ ඔලොකෙන්තො දාරකස්ස හදයබ්භන්තරෙ පජ්ජලන්තං අරහත්තූපනිස්සයං දිස්වා ඔභාසං ඵරිත්වා සතිං ජනෙත්වා එවමාහ –
‘‘එහි ¶ සොපාක මා භායි, ඔලොකස්සු තථාගතං;
අහං තං තාරයිස්සාමි, රාහුමුඛෙව චන්දිම’’න්ති.
දාරකො බුද්ධානුභාවෙන ඡින්නබන්ධනො ගාථාපරියොසානෙ සොතාපන්නො හුත්වා ගන්ධකුටිසම්මුඛෙ අට්ඨාසි. තස්ස මාතා පුත්තං අපස්සන්තී චූළපිතරං පුච්ඡිත්වා තෙනස්ස පවත්තියා අකථිතාය තත්ථ තත්ථ ¶ ගන්ත්වා විචිනන්තී ¶ ‘‘බුද්ධා කිර අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං ජානන්ති, යංනූනාහං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා මම පුත්තස්ස පවත්තිං ජානෙය්ය’’න්ති සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. සත්ථා, ඉද්ධියා තං පටිච්ඡාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, මම පුත්තං න පස්සාමි, අපිච භගවා තස්ස පවත්තිං ජානාතී’’ති තාය පුට්ඨො –
‘‘න සන්ති පුත්තා තාණාය, න පිතා නාපි බන්ධවා;
අන්තකෙනාධිපන්නස්ස, නත්ථි ඤාතීසු තාණතා’’ති. (ධ. ප. 288) –
ධම්මං කථෙසි. තං සුත්වා සා සොතාපන්නා අහොසි. දාරකො අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.112-123) –
‘‘පබ්භාරං සොධයන්තස්ස, විපිනෙ පබ්බතුත්තමෙ;
සිද්ධත්ථො නාම භගවා, ආගච්ඡි මම සන්තිකං.
‘‘බුද්ධං උපගතං දිස්වා, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;
සන්ථරං සන්ථරිත්වාන, පුප්ඵාසනමදාසහං.
‘‘පුප්ඵාසනෙ නිසීදිත්වා, සිද්ධත්ථො ලොකනායකො;
මමඤ්ච ගතිමඤ්ඤාය, අනිච්චතමුදාහරි.
‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො;
උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තෙසං වූපසමො සුඛො.
‘‘ඉදං වත්වාන සබ්බඤ්ඤූ, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;
නභං අබ්භුග්ගමී වීරො, හංසරාජාව අම්බරෙ.
‘‘සකං දිට්ඨිං ජහිත්වාන, භාවයානිච්චසඤ්ඤහං;
එකාහං භාවයිත්වාන, තත්ථ කාලං කතො අහං.
‘‘ද්වෙ සම්පත්තී අනුභොත්වා, සුක්කමූලෙන චොදිතො;
පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, සපාකයොනුපාගමිං.
‘‘අගාරා අභිනික්ඛම්ම, පබ්බජිං අනගාරියං;
ජාතියා සත්තවස්සොහං, අරහත්තමපාපුණිං.
‘‘ආරද්ධවීරියො ¶ පහිතත්තො, සීලෙසු සුසමාහිතො;
තොසෙත්වාන මහානාගං, අලත්ථං උපසම්පදං.
‘‘චතුන්නවුතිතො ¶ කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;
දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පුප්ඵදානස්සිදං ඵලං.
‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤං භාවයිං තදා;
තං සඤ්ඤං භාවයන්තස්ස, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො.
‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අථ භගවා ඉද්ධිං පටිසංහරි. සාපි පුත්තං දිස්වා හට්ඨතුට්ඨො තස්ස ඛීණාසවභාවං සුත්වා පබ්බාජෙත්වා ගතා. සො සත්ථාරං ගන්ධකුටිච්ඡායායං චඞ්කමන්තං උපසඞ්කමිත්වා, වන්දිත්වා අනුචඞ්කමි. තස්ස භගවා උපසම්පදං අනුජානිතුකාමො ‘‘එකං නාම කි’’න්තිආදිනා දස පඤ්හෙ පුච්ඡි. සොපි සත්ථු අධිප්පායං ගණ්හන්තො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සංසන්දෙන්තො ‘‘සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’තිආදිනා (ඛු. පා. 4.1) තෙ පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙසි. තෙනෙව තෙ කුමාරපඤ්හා නාම ජාතා. සත්ථා තස්ස පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරාධිතචිත්තො උපසම්පදං අනුජානි. තෙන සා පඤ්හබ්යාකරණූපසම්පදා නාම ජාතා. තස්සිමං අත්තනො පවත්තිං පකාසෙත්වා ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –
‘‘දිස්වා පාසාදඡායායං, චඞ්කමන්තං නරුත්තමං;
තත්ථ නං උපසඞ්කම්ම, වන්දිස්සං පුරිසුත්තමං.
‘‘එකංසං චීවරං කත්වා, සංහරිත්වාන පාණයො;
අනුචඞ්කමිස්සං විරජං, සබ්බසත්තානමුත්තමං.
‘‘තතො පඤ්හෙ අපුච්ඡි මං, පඤ්හානං කොවිදො විදූ;
අච්ඡම්භී ච අභීතො ච, බ්යාකාසිං සත්ථුනො අහං.
‘‘විස්සජ්ජිතෙසු පඤ්හෙසු, අනුමොදි තථාගතො;
භික්ඛුසඞ්ඝං විලොකෙත්වා, ඉමමත්ථං අභාසථ.
‘‘‘ලාභා අඞ්ගානං මගධානං, යෙසායං පරිභුඤ්ජති;
චීවරං පිණ්ඩපාතඤ්ච, පච්චයං සයනාසනං;
පච්චුට්ඨානඤ්ච සාමීචිං, තෙසං ලාභා’ති චාබ්රවි.
‘‘‘අජ්ජදග්ගෙ ¶ මං සොපාක, දස්සනායොපසඞ්කම;
එසා චෙව තෙ සොපාක, භවතු උපසම්පදා’’’.
‘‘ජාතියා සත්තවස්සෙන, ලද්ධාන උපසම්පදං;
ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, අහො ධම්මසුධම්මතා’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
තත්ථ ¶ ¶ පාසාදඡායායන්ති ගන්ධකුටිච්ඡායායං. වන්දිස්සන්ති, අභිවන්දිං.
සංහරිත්වාන පාණයොති උභො හත්ථෙ කමලමකුළාකාරෙන සඞ්ගතෙ කත්වා, අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාති අත්ථො. අනුචඞ්කමිස්සන්ති චඞ්කමන්තස්ස සත්ථුනො අනුපච්ඡතො අනුගමනවසෙන චඞ්කමිං. විරජන්ති විගතරාගාදිරජං.
පඤ්හෙති කුමාරපඤ්හෙ. විදූති වෙදිතබ්බං විදිතවා, සබ්බඤ්ඤූති අත්ථො. ‘‘සත්ථා මං පුච්ඡතී’’ති උප්පජ්ජනකස්ස ඡම්භිතත්තස්ස භයස්ස ච සෙතුඝාතෙන පහීනත්තා අච්ඡම්භී ච අභීතො ච බ්යාකාසි.
යෙසායන්ති යෙසං අඞ්ගමගධානං අයං සොපාකො. පච්චයන්ති ගිලානපච්චයං. සාමීචින්ති මග්ගදානබීජනාදිසාමීචිකිරියං.
අජ්ජදග්ගෙති ද-කාරො පදසන්ධිකරො, අජ්ජ අග්ගෙ ආදිං කත්වා, අජ්ජ පට්ඨාය. ‘‘අජ්ජතග්ගෙ’’තිපි පාළි, අජ්ජතං ආදිං කත්වාති අත්ථො. දස්සනායොපසඞ්කමාති ‘‘හීනජච්චො, වයසා තරුණතරො’’ති වා අචින්තෙත්වා දස්සනාය මං උපසඞ්කම. එසා චෙවාති යා තස්ස මම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දෙත්වා කතා පඤ්හවිස්සජ්ජනා. එසායෙව තෙ භවතු උපසම්පදා ඉති ච අබ්රවීති යොජනා. ‘‘ලද්ධා මෙ උපසම්පදා’’තිපි පාළි. යෙ පන ‘‘ලද්ධාන උපසම්පද’’න්තිපි පඨන්ති, තෙසං සත්තවස්සෙනාති සත්තමෙන වස්සෙනාති අත්ථො, සත්තවස්සෙන වා හුත්වාති වචනසෙසො. යං පනෙත්ථ අවුත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
සොපාකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. සරභඞ්ගත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
සරෙ ¶ හත්ථෙහීතිආදිකා ආයස්මතො සරභඞ්ගත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, අනභිලක්ඛිතොතිස්ස කුලවංසාගතං නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො කාමෙ පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා සරතිණානි ¶ සයමෙව භඤ්ජිත්වා පණ්ණසාලං කත්වා වසති. තතො පට්ඨාය සරභඞ්ගොතිස්ස සමඤ්ඤා අහොසි. අථ භගවා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො තස්ස අරහත්තූපනිස්සයං දිස්වා, තත්ථ ගන්ත්වා, ධම්මං දෙසෙසි. සො පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්වා තත්ථෙව වසති. අථස්ස තාපසකාලෙ කතා පණ්ණසාලා ජිණ්ණා පලුග්ගා අහොසි. තං දිස්වා ¶ මනුස්සා ‘‘කිස්ස, භන්තෙ, ඉමං කුටිකං න පටිසඞ්ඛරොථා’’ති ආහංසු. ථෙරො ‘‘කුටිකා යථා තාපසකාලෙ කතා, ඉදානි තථා කාතුං න සක්කා’’ති තං සබ්බං පකාසෙන්තො –
‘‘සරෙ හත්ථෙහි භඤ්ජිත්වා, කත්වාන කුටිමච්ඡිසං;
තෙන මෙ සරභඞ්ගොති, නාමං සම්මුතියා අහු.
‘‘න මය්හං කප්පතෙ අජ්ජ, සරෙ හත්ථෙහි භඤ්ජිතුං;
සික්ඛාපදා නො පඤ්ඤත්තා, ගොතමෙන යසස්සිනා’’ති. – ද්වෙ ගාථා අභාසි;
තත්ථ සරෙ හත්ථෙහි භඤ්ජිත්වාති, පුබ්බෙ තාපසකාලෙ සරතිණානි මම හත්ථෙහි ඡින්දිත්වා තිණකුටිං කත්වා අච්ඡිසං වසිං, නිසීදිඤ්චෙව නිපජ්ජිඤ්ච. තෙනාති කුටිකරණත්ථං සරානං භඤ්ජනෙන. සම්මුතියාති අන්වත්ථසම්මුතියා සරභඞ්ගොති, නාමං අහු අහොසි.
න මය්හං කප්පතෙ අජ්ජාති අජ්ජ ඉදානි උපසම්පන්නස්ස මය්හං සරෙ සරතිණෙ හත්ථෙහි භඤ්ජිතුං න කප්පතෙ න වට්ටති. කස්මා? සික්ඛාපදා නො පඤ්ඤත්තා, ගොතමෙන යසස්සිනාති. තෙන යං අම්හාකං සත්ථාරා සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං මයං ජීවිතහෙතුනාපි නාතික්කමාමාති දස්සෙති.
එවං ¶ එකෙන පකාරෙන තිණකුටිකාය අපටිසඞ්ඛරණෙ කාරණං දස්සෙත්වා ඉදානි අපරෙනපි පරියායෙන නං දස්සෙන්තො –
‘‘සකලං සමත්තං රොගං, සරභඞ්ගො නාද්දසං පුබ්බෙ;
සොයං රොගො දිට්ඨො, වචනකරෙනාතිදෙවස්සා’’ති. – ඉමං ගාථමාහ;
තත්ථ සකලන්ති සබ්බං. සමත්තන්ති සම්පුණ්ණං, සබ්බභාගතො අනවසෙසන්ති අත්ථො. රොගන්ති දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන රුජනට්ඨෙන රොගභූතං උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං සන්ධාය වදති. නාද්දසං පුබ්බෙති ¶ සත්ථු ඔවාදපටිලාභතො පුබ්බෙ න අද්දක්ඛිං. සොයං රොගො දිට්ඨො, වචනකරෙනාතිදෙවස්සාති සම්මුතිදෙවා උපපත්තිදෙවා විසුද්ධිදෙවාති සබ්බෙපි දෙවෙ අත්තනො සීලාදිගුණෙහි අතික්කමිත්වා ඨිතත්තා අතිදෙවස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔවාදපටිකරෙන සරභඞ්ගෙන සො අයං ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතො රොගො විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය පඤ්චක්ඛන්ධතො දිට්ඨො, පරිඤ්ඤාතොති අත්ථො. එතෙන එවං අත්තභාවකුටිකායම්පි අනපෙක්ඛො බාහිරං තිණකුටිකං කථං පටිසඞ්ඛරිස්සතීති දස්සෙති.
ඉදානි යං මග්ගං පටිපජ්ජන්තෙන මයා අයං අත්තභාවරොගො යාථාවතො දිට්ඨො, ස්වායං මග්ගො සබ්බබුද්ධසාධාරණො. යෙන නෙසං ඔවාදධම්මොපි මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණසදිසො යත්ථාහං පතිට්ඨාය දුක්ඛක්ඛයං පත්තොති ¶ එවං අත්තනො අරහත්තපටිපත්තිං බ්යාකරොන්තො –
‘‘යෙනෙව මග්ගෙන ගතො විපස්සී, යෙනෙව මග්ගෙන සිඛී ච වෙස්සභූ;
කකුසන්ධකොණාගමනො ච කස්සපො, තෙනඤ්ජසෙන අගමාසි ගොතමො.
‘‘වීතතණ්හා අනාදානා, සත්ත බුද්ධා ඛයොගධා;
යෙහායං දෙසිතො ධම්මො, ධම්මභූතෙහි තාදිභි.
‘‘චත්තාරි අරියසච්චානි, අනුකම්පාය පාණිනං;
දුක්ඛං සමුදයො මග්ගො, නිරොධො දුක්ඛසඞ්ඛයො.
‘‘යස්මිං ¶ නිවත්තතෙ දුක්ඛං, සංසාරස්මිං අනන්තකං;
භෙදා ඉමස්ස කායස්ස, ජීවිතස්ස ච සඞ්ඛයා;
අඤ්ඤො පුනබ්භවො නත්ථි, සුවිමුත්තොම්හි සබ්බධී’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි –
තත්ථ යෙනෙව මග්ගෙනාති යෙනෙව සපුබ්බභාගෙන අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන. ගතොති පටිපන්නො නිබ්බානං අධිගතො. විපස්සීති විපස්සී සම්මාසම්බුද්ධො. කකුසන්ධාති අවිභත්තිකො නිද්දෙසො. ‘‘කකුසන්ධකොණාගමනා’’තිපි පාඨො. තෙනඤ්ජසෙනාති තෙනෙව අඤ්ජසෙන අරියමග්ගෙන.
අනාදානාති අනුපාදානා අප්පටිසන්ධිකා වා. ඛයොගධාති නිබ්බානොගධා නිබ්බානපතිට්ඨා. යෙහායං දෙසිතො ධම්මොති යෙහි සත්තහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි අයං සාසනධම්මො දෙසිතො පවෙදිතො. ධම්මභූතෙහීති ධම්මකායතාය ධම්මසභාවෙහි, නවලොකුත්තරධම්මතො වා භූතෙහි ජාතෙහි, ධම්මං වා පත්තෙහි. තාදිභීති, ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවප්පත්තෙහි.
‘‘චත්තාරි ¶ අරියසච්චානී’’තිආදිනා තෙහි දෙසිතං ධම්මං දස්සෙති. තත්ථ චත්තාරීති ගණනපරිච්ඡෙදො. අරියසච්චානීති පරිච්ඡින්නධම්මදස්සනං. වචනත්ථතො පන අරියානි ච අවිතථට්ඨෙන සච්චානි චාති අරියසච්චානි, අරියස්ස වා භගවතො සච්චානි තෙන දෙසිතත්තා, අරියභාවකරානි වා සච්චානීති අරියසච්චානි. කුච්ඡිතභාවතො තුච්ඡභාවතො ච දුක්ඛං, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං. තං දුක්ඛං සමුදෙති එතස්මාති සමුදයො, තණ්හා. කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡති, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයතීති වා මග්ගො, සම්මාදිට්ඨිආදයො අට්ඨ ධම්මා. සංසාරචාරකසඞ්ඛාතො නත්ථි එත්ථ රොධො, එතස්මිං වා අධිගතෙ පුග්ගලස්ස රොධාභාවො හොති, නිරුජ්ඣති දුක්ඛමෙත්ථාති වා නිරොධො, නිබ්බානං. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛසඞ්ඛයො’’ති. අයමෙත්ථ ¶ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
යස්මින්ති යස්මිං නිරොධෙ නිබ්බානෙ අධිගතෙ. නිවත්තතෙති අරියමග්ගභාවනාය සති අනන්තකං අපරියන්තං ඉමස්මිං සංසාරෙ ජාතිආදිදුක්ඛං න පවත්තති උච්ඡිජ්ජති, සො නිරොධොති අයං ධම්මභූතෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි දෙසිතො ¶ ධම්මොති යොජනා. ‘‘භෙදා’’තිආදිනා ‘‘රොගො දිට්ඨො’’ති දුක්ඛපරිඤ්ඤාය සූචිතං අත්තනො අරහත්තප්පත්තිං සරූපතො දස්සෙති. ‘‘යස්මිං නිබ්බත්තතෙ දුක්ඛ’’න්ති පන පාඨෙ සකලගාථාය තත්ථායං යොජනා – යස්මිං ඛන්ධාදිපටිපාටිසඤ්ඤිතෙ සංසාරෙ ඉදං අනන්තකං ජාතිආදිදුක්ඛං නිබ්බත්තං, සො ඉතො දුක්ඛප්පත්තිතො අඤ්ඤො පුනප්පුනං භවනභාවතො පුනබ්භවො. ඉමස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස සඞ්ඛයා කායසඞ්ඛාතස්ස ඛන්ධපඤ්චකස්ස භෙදා විනාසා උද්ධං නත්ථි, තස්මා සබ්බධි සබ්බෙහි කිලෙසෙහි සබ්බෙහි භවෙහි සුට්ඨු විමුත්තො විසංයුත්තො අම්හීති.
සරභඞ්ගත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සත්තකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.