📜

8. අට්ඨකනිපාතො

1. මහාකච්චායනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අට්ඨකනිපාතෙ කම්මං බහුකන්තිආදිකා ආයස්මතො මහාකච්චායනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වුද්ධිප්පත්තො, එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරා සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපියමානං එකං භික්ඛුං දිස්වා, සයම්පි තං ඨානං පත්ථෙන්තො පණිධානං කත්වා, දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා, දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ විජ්ජාධරො හුත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො සත්ථාරං හිමවන්තපබ්බතෙ එකස්මිං වනසණ්ඩෙ නිසින්නං දිස්වා පසන්නමානසො කණිකාරපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන අපරාපරං සුගතීසුයෙව පරිවත්තෙන්තො කස්සපදසබලස්ස කාලෙ බාරාණසියං කුලඝරෙ නිබ්බත්තිත්වා පරිනිබ්බුතෙ භගවති සුවණ්ණචෙතියකරණට්ඨානෙ සතසහස්සග්ඝනිකාය සුවණ්ණිට්ඨකාය පූජං කත්වා, ‘‘භගවා මය්හං නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරං සුවණ්ණවණ්ණං හොතූ’’ති පත්ථනං අකාසි.

තතො යාවජීවං කුසලකම්මං කත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ උජ්ජෙනියං රඤ්ඤො චණ්ඩපජ්ජොතස්ස පුරොහිතගෙහෙ නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ මාතා ‘‘මය්හං පුත්තො සුවණ්ණවණ්ණො, අත්තනො නාමං ගහෙත්වා ආගතො’’ති කඤ්චනමාණවො ත්වෙව නාමං අකාසි. සො වුඩ්ඪිමන්වාය තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා පිතු අච්චයෙන පුරොහිතට්ඨානං ලභි. සො ගොත්තවසෙන කච්චායනොති පඤ්ඤායිත්ථ. තං රාජා චණ්ඩපජ්ජොතො බුද්ධුප්පාදං සුත්වා, ‘‘ආචරිය, ත්වං තත්ථ ගන්ත්වා සත්ථාරං ඉධානෙහී’’ති පෙසෙසි. සො අත්තට්ඨමො සත්ථු සන්තිකං උපගතො. තස්ස සත්ථා ධම්මං දෙසෙති. දෙසනාපරියොසානෙ සො සත්තහි ජනෙහි සද්ධිං සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54.1-27) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, අනෙජො අජිතං ජයො;

සතසහස්සෙ කප්පානං, ඉතො උප්පජ්ජි නායකො.

‘‘වීරො කමලපත්තක්ඛො, සසඞ්කවිමලානනො;

කනකාචලසඞ්කාසො, රවිදිත්තිසමප්පභො.

‘‘සත්තනෙත්තමනොහාරී, වරලක්ඛණභූසිතො;

සබ්බවාක්යපථාතීතො, මනුජාමරසක්කතො.

‘‘සම්බුද්ධො බොධයං සත්තෙ, වාගීසො මධුරස්සරො;

කරුණානිබන්ධසන්තානො, පරිසාසු විසාරදො.

‘‘දෙසෙති මධුරං ධම්මං, චතුසච්චූපසංහිතං;

නිමුග්ගෙ මොහපඞ්කම්හි, සමුද්ධරති පාණිනෙ.

‘‘තදා එකචරො හුත්වා, තාපසො හිමවාලයො;

නභසා මානුසං ලොකං, ගච්ඡන්තො ජිනමද්දසං.

‘‘උපෙච්ච සන්තිකං තස්ස, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං;

වණ්ණයන්තස්ස වීරස්ස, සාවකස්ස මහාගුණං.

‘‘සංඛිත්තෙන මයා වුත්තං, විත්ථාරෙන පකාසයං;

පරිසං මඤ්ච තොසෙති, යථා කච්චායනො අයං.

‘‘නාහං එවමිධෙකච්චං, අඤ්ඤං පස්සාමි සාවකං;

තස්මාතදග්ගෙ එසග්ගො, එවං ධාරෙථ භික්ඛවො.

‘‘තදාහං විම්හිතො හුත්වා, සුත්වා වාක්යං මනොරමං;

හිමවන්තං ගමිත්වාන, ආහිත්වා පුප්ඵසඤ්චයං.

‘‘පූජෙත්වා ලොකසරණං, තං ඨානමභිපත්ථයිං;

තදා මමාසයං ඤත්වා, බ්යාකාසි ස රණඤ්ජහො.

‘‘පස්සථෙතං ඉසිවරං, නිද්ධන්තකනකත්තචං;

උද්ධග්ගලොමං පීණංසං, අචලං පඤ්ජලිං ඨිතං.

‘‘හාසං සුපුණ්ණනයනං, බුද්ධවණ්ණගතාසයං;

ධම්මජං උග්ගහදයං, අමතාසිත්තසන්නිභං.

‘‘කච්චානස්ස ගුණං සුත්වා, තං ඨානං පත්ථයං ඨිතො;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, ගොතමස්ස මහාමුනෙ.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

කච්චානො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘බහුස්සුතො මහාඤාණී, අධිප්පායවිදූ මුනෙ;

පාපුණිස්සති තං ඨානං, යථායං බ්යාකතො මයා.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘දුවෙ භවෙ සංසරාමි, දෙවත්තෙ අථ මානුසෙ;

අඤ්ඤං ගතිං න ගච්ඡාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘දුවෙ කුලෙ පජායාමි, ඛත්තියෙ අථ බ්රාහ්මණෙ;

නීචෙ කුලෙ න ජායාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ දානි, ජාතො උජ්ජෙනියං පුරෙ;

පජ්ජොතස්ස ච චණ්ඩස්ස, පුරොහිතදිජාධිනො.

‘‘පුත්තො තිරිටිවච්ඡස්ස, නිපුණො වෙදපාරගූ;

මාතා ච චන්දිමා නාම, කච්චානොහං වරත්තචො.

‘‘වීමංසනත්ථං බුද්ධස්ස, භූමිපාලෙන පෙසිතො;

දිස්වා මොක්ඛපුරද්වාරං, නායකං ගුණසඤ්චයං.

‘‘සුත්වා ච විමලං වාක්යං, ගතිපඞ්කවිසොසනං;

පාපුණිං අමතං සන්තං, සෙසෙහි සහ සත්තහි.

‘‘අධිප්පායවිදූ ජාතො, සුගතස්ස මහාමතෙ.

ඨපිතො එතදග්ගෙ ච, සුසමිද්ධමනොරථො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථ සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙ තාවදෙව ද්වඞ්ගුලමත්තකෙසමස්සුකා ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය අහෙසුං. එවං ථෙරො සදත්ථං නිප්ඵාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, රාජා පජ්ජොතො තුම්හාකං පාදෙ වන්දිතුං ධම්මඤ්ච සොතුං ඉච්ඡතී’’ති සත්ථු ආරොචෙසි. සත්ථා, ‘‘ත්වංයෙව, භික්ඛු, තත්ථ ගච්ඡ, තයි ගතෙපි රාජා පසීදිස්සතී’’ති ආහ. ථෙරො සත්ථු ආණාය අත්තට්ඨමො තත්ථ ගන්ත්වා රාජානං පසාදෙත්වා අවන්තීසු සාසනං පතිට්ඨාපෙත්වා පුන සත්ථු සන්තිකමෙව ගතො. සො එකදිවසං සම්බහුලෙ භික්ඛූ සමණධම්මං පහාය කම්මාරාමෙ සඞ්ගණිකාරාමෙ රසතණ්හානුගතෙ ච පමාදවිහාරිනො දිස්වා තෙසං ඔවාදවසෙන –

494.

‘‘කම්මං බහුකං න කාරයෙ, පරිවජ්ජෙය්ය ජනං න උය්යමෙ;

සො උස්සුක්කො රසානුගිද්ධො, අත්ථං රිඤ්චති යො සුඛාධිවාහො.

495.

‘‘පඞ්කොති හි නං අවෙදයුං, යායං වන්දනපූජනා කුලෙසු;

සුඛුමං සල්ලං දුරුබ්බහං, සක්කාරො කාපුරිසෙන දුජ්ජහො’’ති. –

ද්වෙ ගාථා අභාසි.

තත්ථ කම්මං බහුකං න කාරයෙති නවාවාසකාරාපනාදිං සමණධම්මකරණස්ස පරිබන්ධභූතං මහන්තං නවකම්මං න පට්ඨපෙය්ය, ඛුද්දකං අප්පසමාරම්භං ඛණ්ඩඵුල්ලපටිසඞ්ඛරණාදිං සත්ථු වචනපටිපූජනත්ථං කාතබ්බමෙව. පරිවජ්ජෙය්ය ජනන්ති ගණසඞ්ගණිකවසෙන ජනං විවජ්ජෙය්ය. ජනන්ති වා යාදිසං සංසෙවතො භජතො පයිරුපාසතො කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, තාදිසං අකල්යාණමිත්තභූතං ජනං පරිවජ්ජෙය්ය. න උය්යමෙති, පච්චයුප්පාදනත්ථං කුලසඞ්ගණ්හනවසෙන න වායමෙය්ය, යස්මා සො උස්සුක්කො රසානුගිද්ධො, අත්ථං රිඤ්චති යො සුඛාධිවාහොති යො රසානුගිද්ධො රසතණ්හාවසිකො භික්ඛු පච්චයුප්පාදනපසුතො, සො කුලසඞ්ගණ්හනත්ථං උස්සුක්කො, තෙසු සුඛිතෙසු සුඛිතො, දුක්ඛිතෙසු දුක්ඛිතො, උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු අත්තනා යොගං ආපජ්ජති, යො සුඛාධිවාහො සමථවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානසුඛාවහො සීලාදිඅත්ථො, තං රිඤ්චති පජහති එකංසෙන අත්තානං තතො විවෙචෙතීති අත්ථො.

එවං පඨමගාථාය ‘‘කම්මාරාමතං සඞ්ගණිකාරාමතං පච්චයගෙධඤ්ච වජ්ජෙථා’’ති ඔවදිත්වා ඉදානි සක්කාරාභිලාසං ගරහන්තො දුතියං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යා අයං භික්ඛාය උපගතානං පබ්බජිතානං කුලෙසු ගෙහවාසීහි ගුණසම්භාවනාය කරීයමානා වන්දනා පූජනා ච, යස්මා තං අභාවිතත්තානං ඔසීදාපනට්ඨෙන මලිනභාවකරණට්ඨෙන ච පඞ්කො කද්දමොති බුද්ධාදයො අරියා පවෙදයුං අබ්භඤ්ඤංසු පවෙදෙසුං වා, යස්මා ච අපරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධානං අන්ධපුථුජ්ජනානං සක්කාරාභිලාසං දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවතාය පීළාජනනතො අන්තො තුදනතො දුරුද්ධරණතො ච සුඛුමං සල්ලං දුරුබ්බහං පවෙදයුං, තතො එව සක්කාරො කාපුරිසෙන දුජ්ජහො දුප්පජහෙය්යො තස්ස පහානපටිපත්තියා අප්පටිපජ්ජනතො. සක්කාරාභිලාසප්පහානෙන හි සක්කාරො පහීනො හොති, තස්මා තස්ස පහානාය ආයොගො කරණීයොති දස්සෙති –

496.

‘‘න පරස්සුපනිධාය, කම්මං මච්චස්ස පාපකං;

අත්තනා තං න සෙවෙය්ය, කම්මබන්ධූ හි මාතියා.

497.

‘‘න පරෙ වචනා චොරො, න පරෙ වචනා මුනි;

අත්තා ච නං යථා වෙදි, දෙවාපි නං තථා විදූ.

498.

‘‘පරෙ ච න විජානන්ති, මයමෙත්ථ යමාමසෙ;

යෙ ච තත්ථ විජානන්ති, තතො සම්මන්ති මෙධගා.

499.

‘‘ජීවතෙ වාපි සප්පඤ්ඤො, අපි විත්තපරික්ඛයො;

පඤ්ඤාය ච අලාභෙන, විත්තවාපි න ජීවති.

500.

‘‘සබ්බං සුණාති සොතෙන, සබ්බං පස්සති චක්ඛුනා;

න ච දිට්ඨං සුතං ධීරො, සබ්බං උජ්ඣිතුමරහති.

501.

‘‘චක්ඛුමාස්ස යථා අන්ධො, සොතවා බධිරො යථා;

පඤ්ඤවාස්ස යථා මූගො, බලවා දුබ්බලොරිව;

අථ අත්ථෙ සමුප්පන්නෙ, සයෙථ මතසායික’’න්ති. –

ඉමා ඡ ගාථා රඤ්ඤො පජ්ජොතස්ස ඔවාදවසෙන අභාසි. සො කිර බ්රාහ්මණෙ සද්දහිත්වා පසුඝාතයඤ්ඤං කාරෙති, කම්මං අසොධෙත්වාව අචොරෙ චොරසඤ්ඤාය දණ්ඩෙසි, අට්ටකරණෙ ච අස්සාමිකෙ සාමිකෙ කරොති, සාමිකෙ ච අස්සාමිකෙ. තතො නං ථෙරො විවෙචෙතුං ‘‘න පරස්සා’’තිආදිනා ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ න පරස්සුපනිධාය, කම්මං මච්චස්ස පාපකන්ති පරස්ස මච්චස්ස සත්තස්ස උපනිධාය උද්දිස්ස කාරණං කත්වා පාපකං වධබන්ධාදිකම්මං න සෙවෙය්ය, පරෙන න කාරාපෙය්යාති අත්ථො. අත්තනා තං න සෙවෙය්යාති අත්තනාපි තං පාපකං න කරෙය්ය. කස්මා? කම්මබන්ධූ හි මාතියා ඉමෙ මාතියා මච්චා කම්මදායාදා, තස්මා අත්තනා ච කිඤ්චි පාපකම්මං න කරෙය්ය, පරෙනපි න කාරාපෙය්යාති අත්ථො.

න පරෙ වචනා චොරොති අත්තනා චොරියං අකත්වා පරවචනා පරස්ස වචනමත්තෙන චොරො නාම න හොති, තථා න පරෙ වචනා මුනි පරස්ස වචනමත්තෙන මුනි සුවිසුද්ධකායවචීමනොසමාචාරො න හොති. එත්ථ හි පරෙති විභත්තිඅලොපං කත්වා නිද්දෙසො. කෙචි පන ‘‘පරෙසන්ති වත්තබ්බෙ පරෙති සං-කාරලොපං කත්වා නිද්දිට්ඨ’’න්ති වදන්ති. අත්තා ච නං යථා වෙදීති නං සත්තං තස්ස අත්තා චිත්තං යථා ‘‘අහං පරිසුද්ධො, අපරිසුද්ධො වා’’ති යාථාවතො අවෙදි ජානාති. දෙවාපි නං තථා විදූති විසුද්ධිදෙවා, උපපත්තිදෙවා ච තථා විදූ විදන්ති ජානන්ති, තස්මා සයං තාදිසා දෙවා ච පමාණං සුද්ධාසුද්ධානං සුද්ධාසුද්ධභාවජානනෙ, න යෙ කෙචි ඉච්ඡාදොසපරෙතා සත්තාති අධිප්පායො.

පරෙති පණ්ඩිතෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ, කුසලාකුසලසාවජ්ජානවජ්ජං කම්මං කම්මඵලං කායස්ස අසුභතං සඞ්ඛාරානං අනිච්චතං අජානන්තා ඉධ පරෙ නාම. තෙ මයමෙත්ථ ඉමස්මිං ජීවලොකෙ යමාම උපරමාම, ‘‘සතතං සමිතං මච්චු සන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති න ජානන්ති. යෙ ච තත්ථ විජානන්තීති යෙ ච තත්ථ පණ්ඩිතා ‘‘මයං මච්චු සමීපං ගච්ඡාමා’’ති විජානන්ති. තතො සම්මන්ති මෙධගාති එවඤ්හි තෙ ජානන්තා මෙධගානං පරවිහිංසනානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති, අත්තනා පරෙ ච අඤ්ඤෙ න මෙධන්ති න බාධෙන්තීති අත්ථො. ත්වං පන ජීවිතනිමිත්තං අචොරෙ චොරෙ කරොන්තොපි දණ්ඩනෙන සාමිකෙ අස්සාමිකෙ කරොන්තොපි ධනජානියා බාධසි පඤ්ඤාවෙකල්ලතො. තථා අකරොන්තොපි ජීවතෙ වාපි සප්පඤ්ඤො, අපි විත්තපරික්ඛයො පරික්ඛීණධනොපි සප්පඤ්ඤජාතිකො ඉතරීතරසන්තොසෙන සන්තුට්ඨො අනවජ්ජාය ජීවිකාය ජීවතියෙව. තස්ස හි ජීවිතං නාම. තෙනාහ භගවා – ‘‘පඤ්ඤාජීවිං ජීවිතමාහු සෙට්ඨ’’න්ති (සං. නි. 1.73, 246; සු. නි. 184). දුම්මෙධපුග්ගලො පන පඤ්ඤාය ච අලාභෙන දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකඤ්ච අත්ථං විරාධෙන්තො විත්තවාපි න ජීවති ගරහාදිපවත්තියා ජීවන්තො නාම න හොති, අනුපායඤ්ඤුතාය යථාධිගතං ධනං නාසෙන්තො ජීවිතම්පි සන්ධාරෙතුං න සක්කොතියෙව.

ඉමා කිර චතස්සොපි ගාථා ථෙරො සුපිනන්තෙන රඤ්ඤො කථෙසි. රාජා සුපිනං දිස්වා ථෙරං නමස්සන්තොයෙව පබුජ්ඣිත්වා පභාතාය රත්තියා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අත්තනා දිට්ඨනියාමෙන සුපිනං කථෙසි. තං සුත්වා ථෙරො තා ගාථා පච්චුනුභාසිත්වා ‘‘සබ්බං සුණාතී’’තිආදිනා ද්වීහි ගාථාහි රාජානං ඔවදි. තත්ථ සබ්බං සුණාති සොතෙනාති ඉධ සොතබ්බං සද්දං ආපාථගතං සබ්බං සුභාසිතං දුබ්භාසිතඤ්ච අබධිරො සොතෙන සුණාති. තථා සබ්බං රූපං සුන්දරං අසුන්දරම්පි චක්ඛුනා අනන්ධො පස්සති, අයමින්ද්රියානං සභාවො. තත්ථ පන න ච දිට්ඨං සුතං ධීරො, සබ්බං උජ්ඣිතුන්ති ච නිදස්සනමත්තමෙතං. යඤ්හි තං දිට්ඨං සුතං වා, න තං සබ්බං ධීරො සප්පඤ්ඤො උජ්ඣිතුං පරිච්චජිතුං ගහෙතුං වා අරහති. ගුණාගුණං පන තත්ථ උපපරික්ඛිත්වා උජ්ඣිතබ්බමෙව උජ්ඣිතුං ගහෙතබ්බඤ්ච ගහෙතුං අරහති, තස්මා චක්ඛුමාස්ස යථා අන්ධො චක්ඛුමාපි සමානො උජ්ඣිතබ්බෙ දිට්ඨෙ අන්ධො යථා අස්ස අපස්සන්තො විය භවෙය්ය, තථා උජ්ඣිතබ්බෙ සුතෙ සොතවාපි බධිරො යථා අස්ස අසුණන්තො විය භවෙය්ය. පඤ්ඤවාස්ස යථා මූගොති විචාරණපඤ්ඤාය පඤ්ඤවා වචනකුසලොපි අවත්තබ්බෙ මූගො විය භවෙය්ය. බලවා ථාමසම්පන්නොපි අකත්තබ්බෙ දුබ්බලොරිව, රකාරො පදසන්ධිකරො, අසමත්ථො විය භවෙය්ය. අථ අත්ථෙ සමුප්පන්නෙ, සයෙථ මතසායිකන්ති අත්තනා කාතබ්බකිච්චෙ උප්පන්නෙ උපට්ඨිතෙ මතසායිකං සයෙථ, මතසායිකං සයිත්වාපි තං කිච්චං තීරෙතබ්බමෙව, න විරාධෙතබ්බං. අථ වා අථ අත්ථෙ සමුප්පන්නෙති අත්තනා අකරණීයෙ අත්ථෙ කිච්චෙ උප්පන්නෙ උපට්ඨිතෙ මතසායිකං සයෙථ, මතසායිකං සයිත්වාපි තං න කාතබ්බමෙව. න හි පණ්ඩිතො අයුත්තං කාතුමරහතීති එවං ථෙරෙන ඔවදිතො රාජා අකත්තබ්බං පහාය කාතබ්බෙයෙව යුත්තප්පයුත්තො අහොසීති.

මහාකච්චායනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සිරිමිත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අක්කොධනොතිආදිකා ආයස්මතො සිරිමිත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ මහද්ධනකුටුම්බිකස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, සිරිමිත්තොති ලද්ධනාමො. තස්ස කිර මාතා සිරිගුත්තස්ස භගිනී. තස්ස වත්ථු ධම්මපදවණ්ණනායං (ධ. ප. අට්ඨ. 1.ගරහදින්නවත්ථු) ආගතමෙව. සො සිරිගුත්තස්ස භාගිනෙය්යො සිරිමිත්තො වයප්පත්තො සත්ථු ධනපාලදමනෙ ලද්ධප්පසාදො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්තො. එකදිවසං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං ආසනං අභිරුහිත්වා චිත්තබීජනිං ගහෙත්වා නිසින්නො භික්ඛූනං ධම්මං කථෙසි. කථෙන්තො ච උළාරතරෙ ගුණෙ විභජිත්වා දස්සෙන්තො –

502.

‘‘අක්කොධනොනුපනාහී, අමායො රිත්තපෙසුණො;

ස වෙ තාදිසකො භික්ඛු, එවං පෙච්ච න සොචති.

503.

‘‘අක්කොධනොනුපනාහී, අමායො රිත්තපෙසුණො;

ගුත්තද්වාරො සදා භික්ඛු, එවං පෙච්ච න සොචති.

504.

‘‘අක්කොධනොනුපනාහී, අමායො රිත්තපෙසුණො;

කල්යාණසීලො සො භික්ඛු, එවං පෙච්ච න සොචති.

505.

‘‘අක්කොධනොනුපනාහී, අමායො රිත්තපෙසුණො;

කල්යාණමිත්තො සො භික්ඛු, එවං පෙච්ච න සොචති.

506.

‘‘අක්කොධනොනුපනාහී, අමායො රිත්තපෙසුණො;

කල්යාණපඤ්ඤො සො භික්ඛු, එවං පෙච්ච න සොචති.

507.

‘‘යස්ස සද්ධා තථාගතෙ, අචලා සුප්පතිට්ඨිතා;

සීලඤ්ච යස්ස කල්යාණං, අරියකන්තං පසංසිතං.

508.

‘‘සඞ්ඝෙ පසාදො යස්සත්ථි, උජුභූතඤ්ච දස්සනං;

අදලිද්දොති තං ආහු, අමොඝං තස්ස ජීවිතං.

509.

‘‘තස්මා සද්ධඤ්ච සීලඤ්ච, පසාදං ධම්මදස්සනං;

අනුයුඤ්ජෙථ මෙධාවී, සරං බුද්ධාන සාසන’’න්ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ අක්කොධනොති අකුජ්ඣනසීලො. උපට්ඨිතෙ හි කොධුප්පත්තිනිමිත්තෙ අධිවාසනඛන්තියං ඨත්වා කොපස්ස අනුප්පාදකො. අනුපනාහීති න උපනාහකො, පරෙහි කතං අපරාධං පටිච්ච ‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ’’තිආදිනා (ධ. ප. 3; මහාව. 464; ම. නි. 3.237) කොධස්ස අනුපනය්හනසීලො. සන්තදොසපටිච්ඡාදනලක්ඛණාය මායාය අභාවතො අමායො. පිසුණවාචාවිරහිතතො රිත්තපෙසුණො, ස වෙ තාදිසකො භික්ඛූති සො තථාරූපො තථාජාතිකො යථාවුත්තගුණසමන්නාගතො භික්ඛු . එවං යථාවුත්තපටිපත්තියා පෙච්ච පරලොකෙ න සොචති සොකනිමිත්තස්ස අභාවතො. චක්ඛුද්වාරාදයො කායද්වාරාදයො ච ගුත්තා පිහිතා සංවුතා එතස්සාති ගුත්තද්වාරො. කල්යාණසීලොති සුන්දරසීලො සුවිසුද්ධසීලො. කල්යාණමිත්තොති –

‘‘පියො ගරුභාවනියො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, නො චට්ඨානෙ නියොජයෙ’’ති. (අ. නි. 7.37) –

එවං විභාවිතලක්ඛණො කල්යාණමිත්තො එතස්සාති කල්යාණමිත්තො. කල්යාණපඤ්ඤොති සුන්දරපඤ්ඤො. යදිපි පඤ්ඤා නාම අසුන්දරා නත්ථි, නිය්යානිකාය පන පඤ්ඤාය වසෙන එවං වුත්තං

එවමෙත්ථ කොධාදීනං වික්ඛම්භනවසෙන සමුච්ඡෙදවසෙන ච අක්කොධනාදිමුඛෙන, පුග්ගලාධිට්ඨානාය ගාථාය සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි නිප්ඵත්තිතලොකුත්තරසද්ධාදිකෙ උද්ධරිත්වා පුග්ගලාධිට්ඨානාය එව ගාථාය සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘යස්ස සද්ධා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යස්ස පුග්ගලස්ස තථාගතෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනයප්පවත්තා මග්ගෙනාගතසද්ධා, තතො එව අචලා අවිකම්පා සුට්ඨු පතිට්ඨිතා. ‘‘අත්ථී’’ති, පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. අරියකන්තන්ති අරියානං කන්තං පියායිතං භවන්තරෙපි අවිජහනතො. පසංසිතන්ති බුද්ධාදීහි පසට්ඨං, වණ්ණිතං ථොමිතං අත්ථීති යොජනා. තං පනෙතං සීලං ගහට්ඨසීලං පබ්බජිතසීලන්ති දුවිධං. තත්ථ ගහට්ඨසීලං නාම පඤ්චසික්ඛාපදසීලං, යං ගහට්ඨෙන රක්ඛිතුං සක්කා. පබ්බජිතසීලං නාම දසසික්ඛාපදසීලං උපාදාය සබ්බං චතුපාරිසුද්ධිසීලං, තයිදං සබ්බම්පි අඛණ්ඩාදිභාවෙන අපරාමට්ඨතාය ‘‘කල්යාණ’’න්ති වෙදිතබ්බං.

සඞ්ඝෙ පසාදො යස්සත්ථීති ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා අරියසඞ්ඝෙ පසාදො සද්ධා යස්ස පුග්ගලස්ස අත්ථි අචලො සුප්පතිට්ඨිතොති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. උජුභූතඤ්ච දස්සනන්ති දිට්ඨිවඞ්කාභාවතො කිලෙසවඞ්කාභාවතො ච උජුභූතං. අකුටිලං අජිම්හං කම්මස්සකතාදස්සනඤ්චෙව සප්පච්චයනාමරූපදස්සනඤ්චාති දුවිධම්පි දස්සනං යස්ස අත්ථි අචලං සුප්පතිට්ඨිතන්ති යොජනා. අදලිද්දොති තං ආහු සද්ධාධනං, සීලධනං, සුතධනං, චාගධනං, පඤ්ඤාධනන්ති ඉමෙසං සුවිසුද්ධානං ධනානං අත්ථිතාය ‘‘අදලිද්දො’’ති තං තාදිසං පුග්ගලං බුද්ධාදයො අරියා ආහු. අමොඝං තස්ස ජීවිතං තස්ස තථාරූපස්ස ජීවිතං දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථාධිගමෙන අමොඝං අවඤ්ඣං සඵලමෙවාති ආහූති අත්ථො.

තස්මාති , යස්මා යථාවුත්තසද්ධාදිගුණසමන්නාගතො පුග්ගලො ‘‘අදලිද්දො අමොඝජීවිතො’’ති වුච්චති, තස්මා අහම්පි තථාරූපො භවෙය්යන්ති. සද්ධඤ්ච…පෙ… සාසනන්ති ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්තිආදිනා (ධ. ප. 183; දී. නි. 2.90) වුත්තං බුද්ධානං සාසනං අනුස්සරන්තො කුලපුත්තො වුත්තප්පභෙදං සද්ධඤ්චෙව සීලඤ්ච ධම්මදස්සනහෙතුකං ධම්මෙ සුනිච්ඡයා විමොක්ඛභූතං පසාදඤ්ච අනුයුඤ්ජෙය්ය වඩ්ඪෙය්යාති.

එවං ථෙරො භික්ඛූනං ධම්මදෙසනාමුඛෙන අත්තනි විජ්ජමානෙ ගුණෙ පකාසෙන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

සිරිමිත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. මහාපන්ථකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යදාපඨමමද්දක්ඛින්තිආදිකා ආයස්මතො මහාපන්ථකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ විභවසම්පන්නො කුටුම්බියො හුත්වා එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, යං භික්ඛුං තුම්හෙ ඉතො සත්තදිවසමත්ථකෙ – ‘සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලානං අයං මම සාසනෙ අග්ගො’ති එතදග්ගෙ ඨපයිත්ථ, අහම්පි ඉමස්ස අධිකාරකම්මස්ස බලෙන සො භික්ඛු විය අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. කනිට්ඨභාතා පනස්ස තථෙව භගවති අධිකාරකම්මං කත්වා මනොමයස්ස කායස්සාභිනිම්මානං චෙතොවිවට්ටකොසල්ලන්ති ද්වින්නං අඞ්ගානං වසෙන වුත්තනයෙනෙව පණිධානං අකාසි. භගවා ද්වින්නම්පි පත්ථනං අනන්තරායෙන සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ තුම්හාකං පත්ථනා සමිජ්ඣිස්සතී’’ති බ්යාකාසි.

තෙ උභොපි ජනා තත්ථ යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු. තත්ථ මහාපන්ථකස්ස අන්තරාකතං කල්යාණධම්මං න කථීයති. චූළපන්ථකො පන කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ඔදාතකසිණකම්මං කත්වා දෙවපුරෙ නිබ්බත්ති. අපදානෙ පන ‘‘චූළපන්ථකො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ තාපසො හුත්වා හිමවන්තෙ වසන්තො තත්ථ භගවන්තං දිස්වා පුප්ඵච්ඡත්තෙන පූජං අකාසී’’ති ආගතං. තෙසං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තානංයෙව කප්පසතසහස්සං අතික්කන්තං. අථ අම්හාකං සත්ථා අභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ මහාවිහාරෙ විහරති.

තෙන ච සමයෙන රාජගහෙ ධනසෙට්ඨිස්ස ධීතා අත්තනො දාසෙන සද්ධිං සන්ථවං කත්වා ඤාතකෙහි භීතා හත්ථසාරං ගහෙත්වා තෙන සද්ධිං පලායිත්වා අඤ්ඤත්ථ වසන්තී තං පටිච්ච ගබ්භං ලභිත්වා පරිපක්කගබ්භා ‘‘ඤාතිඝරං ගන්ත්වා විජායිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තී අන්තරාමග්ගෙයෙව පුත්තං විජායිත්වා සාමිනා නිවත්තිතා පුබ්බෙ වසිතට්ඨානෙ වසන්තී පුත්තස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා පන්ථකොති, නාමං අකාසි. තස්මිං ආධාවිත්වා විධාවිත්වා විචරණකාලෙ තමෙව පටිච්ච දුතියං ගබ්භං පටිලභිත්වා පරිපක්කගබ්භා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව අන්තරාමග්ගෙ පුත්තං විජායිත්වා සාමිනා නිවත්තිතා ජෙට්ඨපුත්තස්ස මහාපන්ථකොති කනිට්ඨස්ස චූළපන්ථකොති නාමං කත්වා යථාවසිතට්ඨානෙයෙව වසන්තී අනුක්කමෙන දාරකෙසු වඩ්ඪන්තෙසු තෙහි, ‘‘අම්ම, අය්යකකුලං නො දස්සෙහී’’ති නිබුන්ධියමානා දාරකෙ මාතාපිතූනං සන්තිකං පෙසෙසි. තතො පට්ඨාය දාරකා ධනසෙට්ඨිනො ගෙහෙ වඩ්ඪන්ති. තෙසු චූළපන්ථකො අතිදහරො. මහාපන්ථකො පන අය්යකෙන සද්ධිං භගවතො සන්තිකං ගතො සත්ථාරං දිස්වා සහ දස්සනෙන පටිලද්ධසද්ධො ධම්මං සුත්වා උපනිස්සයසම්පන්නතාය පබ්බජිතුකාමො හුත්වා පිතාමහං ආපුච්ඡි. සො සත්ථු තමත්ථං ආරොචෙත්වා තං පබ්බාජෙසි. සො පබ්බජිත්වා බහුං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා පරිපුණ්ණවස්සො උපසම්පජ්ජිත්වා යොනිසොමනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තො විසෙසතො චතුන්නං අරූපජ්ඣානානං ලාභී හුත්වා තතො වුට්ඨාය විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. ඉති සො සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලානං අග්ගො ජාතො. සො ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො එකදිවසං අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා අධිගතසම්පත්තිං පටිච්ච සඤ්ජාතසොමනස්සො සීහනාදං නදන්තො –

510.

‘‘යදා පඨමමද්දක්ඛිං, සත්ථාරමකුතොභයං;

තතො මෙ අහු සංවෙගො, පස්සිත්වා පුරිසුත්තමං.

511.

‘‘සිරිං හත්ථෙහි පාදෙහි, යො පණාමෙය්ය ආගතං;

එතාදිසං සො සත්ථාරං, ආරාධෙත්වා විරාධයෙ.

512.

‘‘තදාහං පුත්තදාරඤ්ච, ධනධඤ්ඤඤ්ච ඡඩ්ඩයිං;

කෙසමස්සූනි ඡෙදෙත්වා, පබ්බජිං අනගාරියං.

513.

‘‘සික්ඛාසාජීවසම්පන්නො, ඉන්ද්රියෙසු සුසංවුතො;

නමස්සමානො සම්බුද්ධං, විහාසිං අපරාජිතො.

514.

‘‘තතො මෙ පණිධී ආසි, චෙතසො අභිපත්ථිතො;

න නිසීදෙ මුහුත්තම්පි, තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙ.

515.

‘‘තස්ස මෙවං විහරතො, පස්ස වීරියපරක්කමං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

516.

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

අරහා දක්ඛිණෙය්යොම්හි, විප්පමුත්තො නිරූපධි.

517.

‘‘තතො රත්යාවිවසානෙ, සූරියුග්ගමනං පති;

සබ්බං තණ්හං විසොසෙත්වා, පල්ලඞ්කෙන උපාවිසි’’න්ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ යදාති යස්මිං කාලෙ. පඨමන්ති ආදිතො. අද්දක්ඛින්ති පස්සිං, සත්ථාරන්ති, භගවන්තං. අකුතොභයන්ති නිබ්භයං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – සබ්බෙසං භයහෙතූනං බොධිමූලෙයෙව පහීනත්තා කුතොචිපි භයාභාවතො අකුතොභයං නිබ්භයං, චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි වෙනෙය්යානං යථාරහමනුසාසනතො සත්ථාරං සම්මාසම්බුද්ධං මය්හං පිතාමහෙන සද්ධිං ගන්ත්වා යාය වෙලාය සබ්බපඨමං පස්සිං, තං පුරිසුත්තමං සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලං පස්සිත්වා තතො දස්සනහෙතු තතො දස්සනතො පච්ඡා ‘‘එත්තකං කාලං සත්ථාරං දට්ඨුං ධම්මඤ්ච සොතුං නාලත්ථ’’න්ති මය්හං සංවෙගො අහු සහොත්තප්පං ඤාණං උප්පජ්ජි. උප්පන්නසංවෙගො පනාහං එවං චින්තෙසින්ති දස්සෙති සිරිං හත්ථෙහීති ගාථාය. තස්සත්ථො – යො විභවත්ථිකො පුරිසො ‘‘උපට්ඨායිකො හුත්වා තව සන්තිකෙ වසිස්සාමී’’ති සවිග්ගහං සිරිං සයනෙ උපගතං හත්ථෙහි ච පාදෙහි ච කොට්ටෙන්තො පණාමෙය්ය නීහරෙය්ය, සො තථාරූපො අලක්ඛිකපුරිසො එතාදිසං සත්ථාරං සම්මාසම්බුද්ධං ආරාධෙත්වා ඉමස්මිං නවමෙ ඛණෙ පටිලභිත්වා විරාධයෙ තස්ස ඔවාදාකරණෙන තං විරජ්ඣෙය්ය, අහං පනෙවං න කරොමීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තදාහං…පෙ… අනගාරිය’’න්ති. තත්ථ ඡඩ්ඩයින්ති, පජහිං. ‘‘ඡඩ්ඩිය’’න්තිපි පාඨො. නනු අයං ථෙරො දාරපරිග්ගහං අකත්වාව පබ්බජිතො, සො කස්මා ‘‘පුත්තදාරඤ්ච ඡඩ්ඩයි’’න්ති අවොචාති? යථා නාම පුරිසො අනිබ්බත්තඵලමෙව රුක්ඛං ඡින්දන්තො අච්ඡින්නෙ තතො ලද්ධඵලෙහි පරිහීනො නාම හොති. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

සික්ඛාසාජීවසමාපන්නොති යා අධිසීලසික්ඛා, තාය ච, යත්ථ භික්ඛූ සහ ජීවන්ති, එකජීවිකා සභාගවුත්තිනො හොන්ති, තෙන භගවතා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතෙන සාජීවෙන ච සමන්නාගතො සික්ඛනභාවෙන සමඞ්ගීභූතො, සික්ඛං පරිපූරෙන්තො සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තො හුත්වා තදුභයං සම්පාදෙන්තොති අත්ථො. තෙන සුවිසුද්ධෙ පාතිමොක්ඛෙ සීලෙ පතිට්ඨිතභාවං දස්සෙති. ඉන්ද්රියෙසු සුසංවුතොති මනච්ඡට්ඨෙසු ඉන්ද්රියෙසු සුට්ඨු සංවුතො. රූපාදිවිසයෙසු උප්පජ්ජනකානං අභිජ්ඣාදීනං පවත්තිනිවාරණවසෙන සතිකවාටෙන සුපිහිතචක්ඛාදිද්වාරොති අත්ථො. එවං පාතිමොක්ඛසංවරඉන්ද්රියසංවරසීලසම්පත්තිදස්සනෙන ඉතරසීලම්පි අත්ථතො දස්සිතමෙව හොතීති ථෙරො අත්තනො චතුපාරිසුද්ධිසීලසම්පදං දස්සෙත්වා ‘‘නමස්සමානො සම්බුද්ධ’’න්ති ඉමිනා බුද්ධානුස්සතිභාවනානුයොගමාහ. විහාසිං අපරාජිතොති කිලෙසමාරාදීහි අපරාජිතො එව හුත්වා විහරිං, යාව අරහත්තප්පත්ති, තාව තෙහි අනභිභූතො, අඤ්ඤදත්ථු තෙ අභිභවන්තො එව විහාසින්ති අත්ථො.

තතොති තස්මා, යස්මා සුවිසුද්ධසීලො සත්ථරි අභිප්පසන්නො කිලෙසාභිභවනපටිපත්තියඤ්ච ඨිතො, තස්මා. පණිධීති පණිධානං. තතො වා චිත්තාභිනීහාරො. ආසීති අහොසි. චෙතසො අභිපත්ථිතොති, මම චිත්තෙන ඉච්ඡිතො. කීදිසො පන සොති ආහ ‘‘න නිසීදෙ මුහුත්තම්පි, තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙ’’ති. ‘‘අග්ගමග්ගසණ්ඩාසෙන මම හදයතො තණ්හාසල්ලෙ අනුද්ධටෙ මුහුත්තම්පි න නිසීදෙ, නිසජ්ජං න කප්පෙය්ය’’න්ති එවං මෙ චිත්තාභිනීහාරො අහොසීති අත්ථො.

එවං පන චිත්තං අධිට්ඨාය භාවනං භාවයිත්වා ඨානචඞ්කමෙහෙව රත්තිං වීතිනාමෙන්තො අරූපසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ඣානඞ්ගමුඛෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං ‘‘තස්ස මෙ’’තිආදි. නිරූපධීති කිලෙසුපධිආදීනං අභාවෙන නිරුපධි. රත්යාවිවසානෙති රත්තිභාගස්ස විගමනෙ විභාතාය රත්තියා. සූරියුග්ගමනං පතීති සූරියුග්ගමනං ලක්ඛණං කත්වා. සබ්බං තණ්හන්ති කාමතණ්හාදිභෙදං සබ්බං තණ්හාසොතං අග්ගමග්ගෙන විසොසෙත්වා සුක්ඛාපෙත්වා ‘‘තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙ න නිසීදෙ’’ති, පටිඤ්ඤාය මොචිතත්තා. පල්ලඞ්කෙන උපාවිසින්ති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදින්ති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

මහාපන්ථකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.