📜

10. දසකනිපාතො

1. කාළුදායිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

දසකනිපාතෙ ¶ ¶ ¶ අඞ්ගාරිනොතිආදිකා ආයස්මතො කාළුදායිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පදුමුත්තරබුද්ධස්ස කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං කුලප්පසාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තජ්ජං අභිනීහාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි.

සො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං බොධිසත්තස්ස මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ කපිලවත්ථුස්මිංයෙව අමච්චගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. බොධිසත්තෙන සද්ධිං එකදිවසංයෙව ජාතොති තංදිවසංයෙව නං දුකූලචුම්බටෙ නිපජ්ජාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස උපට්ඨානං නයිංසු. බොධිසත්තෙන හි සද්ධිං බොධිරුක්ඛො, රාහුලමාතා, චත්තාරො නිධී, ආරොහනියහත්ථී, අස්සකණ්ඩකො, ඡන්නො කාළුදායීති ඉමෙ සත්ත එකදිවසංයෙව ජාතත්තා සහජාතා නාම අහෙසුං. අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ සකලනගරස්ස උදග්ගචිත්තදිවසෙ ජාතත්තා උදායීත්වෙව නාමං අකංසු, ථොකං කාළධාතුකත්තා පන කාළුදායීති පඤ්ඤායිත්ථ. සො බොධිසත්තෙන සද්ධිං කුමාරකීළං කීළන්තො වුද්ධිං අගමාසි.

අපරභාගෙ ලොකනාථෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා අනුක්කමෙන සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරන්තෙ සුද්ධොදනමහාරාජා තං පවත්තිං සුත්වා පුරිසසහස්සපරිවාරං එකං අමච්චං ‘‘පුත්තං මෙ ඉධානෙහී’’ති පෙසෙසි. සො ධම්මදෙසනාවෙලාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිසො අරහත්තං පාපුණි. අථ නෙ සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙති. සබ්බෙ තඞ්ඛණංයෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය අහෙසුං. අරහත්තං පත්තතො පට්ඨාය පන අරියා මජ්ඣත්තාව හොන්ති, තස්මා රඤ්ඤා පහිතසාසනං දසබලස්ස න කථෙසි. රාජා ‘‘නෙව ගතබලකොට්ඨකො ආගච්ඡති, න සාසනං සුය්යතී’’ති අපරම්පි අමච්චං පුරිසසහස්සෙන ¶ පෙසෙසි ¶ . තස්මිම්පි තථා පටිපන්නෙ අපරන්ති එවං නවහි අමච්චෙහි සද්ධිං නව පුරිසසහස්සානි පෙසෙසි සබ්බෙ අරහත්තං පත්වා තුණ්හී අහෙසුං.

අථ රාජා චින්තෙසි – ‘‘එත්තකා ජනා මයි සිනෙහාභාවෙන දසබලස්ස ඉධාගමනත්ථාය න කිඤ්චි කථයිංසු, අයං ඛො පන උදායී දසබලෙන සමවයො සහපංසුකීළිකො, මයි ච සිනෙහවා, ඉමං පෙසෙස්සාමී’’ති තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, ත්වං පුරිසසහස්සපරිවාරො රාජගහං ගන්ත්වා දසබලං ආනෙහී’’ති වත්වා පෙසෙසි. සො පන ගච්ඡන්තො ‘‘සචාහං, දෙව, පබ්බජිතුං ලභිස්සාමි, එවාහං භගවන්තං ඉධානෙස්සාමී’’ති ¶ වත්වා ‘‘යං කිඤ්චි කත්වා මම පුත්තං දස්සෙහී’’ති වුත්තො රාජගහං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනාවෙලාය පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිවාරො අරහත්තං පත්වා එහිභික්ඛුභාවෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.4.48-63) –

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

අද්ධානං පටිපන්නස්ස, චරතො චාරිකං තදා.

‘‘සුඵුල්ලං පදුමං ගය්හ, උප්පලං මල්ලිකඤ්චහං;

පරමන්නං ගහෙත්වාන, අදාසිං සත්ථුනො අහං.

‘‘පරිභුඤ්ජි මහාවීරො, පරමන්නං සුභොජනං;

තඤ්ච පුප්ඵං ගහෙත්වාන, ජනස්ස සම්පදස්සයි.

‘‘ඉට්ඨං කන්තං පියං ලොකෙ, ජලජං පුප්ඵමුත්තමං;

සුදුක්කරං කතං තෙන, යො මෙ පුප්ඵං අදාසිදං.

‘‘යො පුප්ඵමභිරොපෙසි, පරමන්නඤ්චදාසි මෙ;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘දස අට්ඨ චක්ඛත්තුං සො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

උප්පලං පදුමඤ්චාපි, මල්ලිකඤ්ච තදුත්තරි.

‘‘අස්ස පුඤ්ඤවිපාකෙන, දිබ්බගන්ධසමායුතං;

ආකාසෙ ඡදනං කත්වා, ධාරයිස්සති තාවදෙ.

‘‘පඤ්චවීසතික්ඛත්තුඤ්ච ¶ , චක්කවත්තී භවිස්සති;

පථබ්යා රජ්ජං පඤ්චසතං, වසුධං ආවසිස්සති.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘සකකම්මාභිරද්ධො ¶ සො, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

සක්යානං නන්දිජනනො, ඤාතිබන්ධු භවිස්සති.

‘‘සො පච්ඡා පබ්බජිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘පටිසම්භිදමනුප්පත්තං, කතකිච්චමනාසවං;

ගොතමො ලොකබන්ධු තං, එතදග්ගෙ ඨපෙස්සති.

‘‘පධානපහිතත්තො සො, උපසන්තො නිරූපධි;

උදායී නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘රාගො දොසො ච මොහො ච, මානො මක්ඛො ච ධංසිතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘තොසයිඤ්චාපි සම්බුද්ධං, ආතාපී නිපකො අහං;

පසාදිතො ච සම්බුද්ධො, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ‘‘න තාවායං දසබලස්ස කුලනගරං ගන්තුං කාලො, වසන්තෙ පන උපගතෙ පුප්ඵිතෙසු වනසණ්ඩෙසු හරිතතිණසඤ්ඡන්නාය භූමියා ගමනකාලො භවිස්සතී’’ති කාලං පටිමානෙන්තො වසන්තෙ සම්පත්තෙ සත්ථු කුලනගරං ගන්තුං ගමනමග්ගවණ්ණං සංවණ්ණෙන්තො –

527.

‘‘අඞ්ගාරිනො දානි දුමා භදන්තෙ, ඵලෙසිනො ඡදනං විප්පහාය;

තෙ අච්චිමන්තොව පභාසයන්ති, සමයො මහාවීර භාගීරසානං.

528.

‘‘දුමානි ¶ ඵුල්ලානි මනොරමානි, සමන්තතො සබ්බදිසා පවන්ති;

පත්තං පහාය ඵලමාසසානා, කාලො ඉතො පක්කමනාය වීර.

529.

‘‘නෙවාතිසීතං න පනාතිඋණ්හං, සුඛා උතු අද්ධනියා භදන්තෙ;

පස්සන්තු තං සාකියා කොළියා ච, පච්ඡාමුඛං රොහිනියං තරන්තං.

530.

‘‘ආසාය කසතෙ ඛෙත්තං, බීජං ආසාය වප්පති;

ආසාය වාණිජා යන්ති, සමුද්දං ධනහාරකා;

යාය ආසාය තිට්ඨාමි, සා මෙ ආසා සමිජ්ඣතු.

531.

‘‘පුනප්පුනඤ්චෙව වපන්ති බීජං, පුනප්පුනං වස්සති දෙවරාජා;

පුනප්පුනං ඛෙත්තං කසන්ති කස්සකා, පුනප්පුනං ධඤ්ඤමුපෙති රට්ඨං.

532.

‘‘පුනප්පුනං යාචනකා චරන්ති, පුනප්පුනං දානපතී දදන්ති;

පුනප්පුනං දානපතී දදිත්වා, පුනප්පුනං සග්ගමුපෙන්ති ඨානං.

533.

‘‘වීරො ¶ ¶ හවෙ සත්තයුගං පුනෙති, යස්මිං කුලෙ ජායති භූරිපඤ්ඤො;

මඤ්ඤාමහං සක්කති දෙවදෙවො, තයා හි ජාතො මුනි සච්චනාමො.

534.

‘‘සුද්ධොදනො නාම පිතා මහෙසිනො, බුද්ධස්ස මාතා පන මායනාමා;

යා බොධිසත්තං පරිහරිය කුච්ඡිනා, කායස්ස භෙදා තිදිවම්හි මොදති.

535.

‘‘සා ගොතමී කාලකතා ඉතො චුතා, දිබ්බෙහි කාමෙහි සමඞ්ගිභූතා;

සා මොදති කාමගුණෙහි පඤ්චහි, පරිවාරිතා දෙවගණෙහි තෙහි.

536.

‘‘බුද්ධස්ස ¶ පුත්තොම්හි අසය්හසාහිනො, අඞ්ගීරසස්සප්පටිමස්ස තාදිනො;

පිතුපිතා මය්හං තුවංසි සක්ක, ධම්මෙන මෙ ගොතම අය්යකොසී’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ අඞ්ගාරිනොති අඞ්ගාරානි වියාති අඞ්ගාරානි, රත්තපවාළවණ්ණානි රුක්ඛානං පුප්ඵපල්ලවානි, තානි එතෙසං සන්තීති අඞ්ගාරිනො, අතිලොහිතකුසුමකිසලයෙහි අඞ්ගාරවුට්ඨිසංපරිකිණ්ණා වියාති අත්ථො. ඉදානීති ඉමස්මිං කාලෙ. දුමාති රුක්ඛා. භදන්තෙති, භද්දං අන්තෙ එතස්සාති භදන්තෙති එකස්ස දකාරස්ස ලොපං කත්වා වුච්චති, ගුණවිසෙසයුත්තො, ගුණවිසෙසයුත්තානඤ්ච අග්ගභූතො සත්ථා. තස්මා භදන්තෙති සත්ථු ආලපනං. පච්චත්තවචනඤ්චෙතං එකාරන්තං ‘‘සුකටෙ පටිකම්මෙ සුඛෙ දුක්ඛෙපි චෙ’’තිආදීසු විය. ඉධ පන සම්බොධනත්ථෙ දට්ඨබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘භදන්තෙති ආලපන’’න්ති. ‘‘භද්දසද්දසමානත්ථං පදන්තරමෙක’’න්ති කෙචි. ඵලානි එසන්තීති ඵලෙසිනො. අචෙතනෙපි හි සචෙතනකිරියමාරොපෙත්වා වොහරන්ති, යථා කුලං පතිතුකාමන්ති, ඵලානි ගහෙතුමාරද්ධා සම්පත්තිඵලගහණකාලාති අත්ථො. ඡදනං විප්පහායාති පුරාණපණ්ණානි පජහිත්වා සම්පන්නපණ්ඩුපලාසාති අත්ථො. තෙති දුමා. අච්චිමන්තොව පභාසයන්තීති දීපසිඛාවන්තො විය ජලිතඅග්ගී විය වා ඔභාසයන්ති සබ්බා දිසාති අධිප්පායො. සමයොති කාලො, ‘‘අනුග්ගහායා’’ති වචනසෙසො. මහාවීරාති මහාවික්කන්ත. භාගී රසානන්ති අත්ථරසාදීනං භාගී. වුත්තඤ්හෙතං ධම්මසෙනාපතිනා – ‘‘භාගී වා භගවා අත්ථරසස්ස ධම්මරසස්සා’’තිආදි (චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 2). මහාවීර, භාගීති ච ඉදම්පි ද්වයං සම්බොධනවචනං දට්ඨබ්බං. භාගීරථානන්ති පන පාඨෙ භගීරථො නාම ¶ ආදිරාජා. තබ්බංසජාතතාය සාකියා භාගීරථා, තෙසං භාගීරථානං උපකාරත්ථන්ති අධිප්පායො.

දුමානීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, දුමා රුක්ඛාති අත්ථො. සමන්තතො සබ්බදිසා පවන්තීති, සමන්තතො සබ්බභාගතො සබ්බදිසාසු ච ඵුල්ලානි, තථා ඵුල්ලත්තා එව සබ්බදිසා පවන්ති ගන්ධං විස්සජ්ජෙන්ති. ආසමානාති ආසීසන්තා ¶ ගහිතුකාමා. එවං රුක්ඛසොභාය ගමනමග්ගස්ස ¶ රාමණෙය්යතං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘නෙවාතිසීත’’න්තිආදිනා උතුසම්පත්තිං දස්සෙති. සුඛාති නාතිසීතනාතිඋණ්හභාවෙනෙව සුඛා ඉට්ඨා. උතු අද්ධනියාති අද්ධානගමනයොග්ගා උතු. පස්සන්තු තං සාකියා කොළියා ච, පච්ඡාමුඛං රොහිනියං තරන්තන්ති රොහිනී නාම නදී සාකියකොළියජනපදානං අන්තරෙ උත්තරදිසතො දක්ඛිණමුඛා සන්දති, රාජගහං චස්සා පුරත්ථිමදක්ඛිණාය දිසාය, තස්මා රාජගහතො කපිලවත්ථුං ගන්තුං තං නදිං තරන්තා පච්ඡාමුඛා හුත්වා තරන්ති. තෙනාහ ‘‘පස්සන්තු තං…පෙ… තරන්ත’’න්ති. ‘‘භගවන්තං පච්ඡාමුඛං රොහිනිං නාම නදිං අතික්කමන්තං සාකියකොළියජනපදවාසිනො පස්සන්තූ’’ති කපිලවත්ථුගමනාය භගවන්තං ආයාචන්තො උස්සාහෙති.

ඉදානි අත්තනො පත්ථනං උපමාහි පකාසෙන්තො ‘‘ආසාය කසතෙ’’ති ගාථමාහ. ආසාය කසතෙ ඛෙත්තන්ති කස්සකො කසන්තො ඛෙත්තං ඵලාසාය කසති. බීජං ආසාය වප්පතීති කසිත්වා ච වපන්තෙන ඵලාසාය එව බීජං වප්පති නික්ඛිපීයති. ආසාය වාණිජා යන්තීති ධනහාරකා වාණිජා ධනාසාය සමුද්දං තරිතුං දෙසං උපගන්තුං සමුද්දං නාවාය යන්ති ගච්ඡන්ති. යාය ආසාය තිට්ඨාමීති එවං අහම්පි යාය ආසාය පත්ථනාය භගවා තුම්හාකං කපිලපුරගමනපත්ථනාය ඉධ තිට්ඨාමි. සා මෙ ආසා සමිජ්ඣතු, තුම්හෙහි ‘‘කපිලවත්ථු ගන්තබ්බ’’න්ති වදති, ආසාය සදිසතාය චෙත්ථ කත්තුකම්යතාඡන්දං ආසාති ආහ.

ගමනමග්ගසංවණ්ණනාදිනා අනෙකවාරං යාචනාය කාරණං දස්සෙතුං ‘‘පුනප්පුන’’න්තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – සකිං වුත්තමත්තෙන වප්පෙ අසම්පජ්ජමානෙ කස්සකා පුනප්පුනං දුතියම්පි තතියම්පි බීජං වපන්ති. පජ්ජුන්නො දෙවරාජාපි එකවාරමෙව අවස්සිත්වා පුනප්පුනං කාලෙන කාලං වස්සති. කස්සකාපි එකවාරමෙව අකසිත්වා සස්සසම්පත්තිඅත්ථං පංසුං කද්දමං වා මුදුං කාතුං ඛෙත්තං පුනප්පුනං කසන්ති. එකවාරමෙව ධඤ්ඤං සඞ්ගහං කත්වා ¶ ‘‘අලමෙත්තාවතා’’ති අපරිතුස්සනතො කොට්ඨාගාරාදීසු පටිසාමනවසෙන මනුස්සෙහි උපනීයමානං පුනප්පුනං සාලිආදිධඤ්ඤං රට්ඨං උපෙති උපගච්ඡති.

යාචනකාපි ¶ යාචන්තා පුනප්පුනං කුලානි චරන්ති උපගච්ඡන්ති, න එකවාරමෙව, යාචිතා පන තෙසං පුනප්පුනං දානපතී දදන්ති, න සකිංයෙව. තථා පන දෙය්යධම්මං පුනප්පුනං දානපතී දදිත්වා දානමයං පුඤ්ඤං උපචිනිත්වා පුනප්පුනං අපරාපරං සග්ගමුපෙන්ති ඨානං පටිසන්ධිවසෙන දෙවලොකං උපගච්ඡන්ති. තස්මා අහම්පි පුනප්පුනං යාචාමි භගවා මය්හං මනොරථං මත්ථකං පාපෙහීති අධිප්පායො.

ඉදානි ¶ යදත්ථං සත්ථාරං කපිලවත්ථුගමනං යාචති, තං දස්සෙතුං ‘‘වීරො හවෙ’’තිගාථමාහ. තස්සත්ථො – වීරො වීරියවා මහාවික්කන්තො භූරිපඤ්ඤො මහාපඤ්ඤො පුරිසො යස්මිං කුලෙ ජායති නිබ්බත්තති, තත්ථ හවෙ එකංසෙන සත්තයුගං සත්තපුරිසයුගං යාවසත්තමං පිතාමහයුගං සම්මාපටිපත්තියා පුනෙති සොධෙතීති ලොකවාදො අතිවාදො අඤ්ඤෙසු. භගවා පන සබ්බෙසං දෙවානං උත්තමදෙවතාය දෙවදෙවො පාපනිවාරණෙන කල්යාණපතිට්ඨාපනෙන තතො පරම්පි සොධෙතුං සක්කති සක්කොතීති මඤ්ඤාමි අහං. කස්මා? තයා හි ජාතො මුනි සච්චනාමො යස්මා තයා සත්ථාරා අරියාය ජාතියා ජාතො මුනිභාවො, මුනි වා සමානො අත්තහිතපරහිතානං ඉධලොකපරලොකානඤ්ච මුනනට්ඨෙන ‘‘මුනී’’ති අවිතථනාමො, මොනවා වා මුනි, ‘‘සමණො පබ්බජිතො ඉසී’’ති අවිතථනාමො තයා ජාතො. තස්මා සත්තානං එකන්තහිතපටිලාභහෙතුභාවතො භගවා තව තත්ථ ගමනං යාචාමාති අත්ථො.

ඉදානි ‘‘සත්තයුග’’න්ති වුත්තෙ පිතුයුගං දස්සෙතුං ‘‘සුද්ධොදනො නාමා’’තිආදි වුත්තං. සුද්ධං ඔදනං ජීවනං එතස්සාති සුද්ධොදනො. බුද්ධපිතා හි එකංසතො සුවිසුද්ධකායවචීමනොසමාචාරො සුවිසුද්ධාජීවො හොති තථා අභිනීහාරසම්පන්නත්තා. මායනාමාති කුලරූපසීලාචාරාදිසම්පත්තියා ඤාතිමිත්තාදීහි ‘‘මා යාහී’’ති වත්තබ්බගුණතාය ‘‘මායා’’ති ලද්ධනාමා. පරිහරියාති ධාරෙත්වා. කායස්ස භෙදාති සදෙවකස්ස ලොකස්ස චෙතියසදිසස්ස අත්තනො කායස්ස විනාසතො උද්ධං. තිදිවම්හීති තුසිතදෙවලොකෙ.

සාති මායාදෙවී. ගොතමීති ගොත්තෙන තං කිත්තෙති. දිබ්බෙහි කාමෙහීති, තුසිතභවනපරියාපන්නෙහි දිබ්බෙහි වත්ථුකාමෙහි. සමඞ්ගිභූතාති සමන්නාගතා. කාමගුණෙහීති කාමකොට්ඨාසෙහි, ‘‘කාමෙහී’’ති වත්වා ¶ පුන ‘‘කාමගුණෙහී’’ති වචනෙන අනෙකභාගෙහි වත්ථුකාමෙහි පරිචාරියතීති දීපෙති. තෙහීති යස්මිං දෙවනිකායෙ නිබ්බත්ති, තෙහි තුසිතදෙවගණෙහි, තෙහි වා කාමගුණෙහි. ‘‘සමඞ්ගිභූතා පරිවාරිතා’’ති ච ¶ ඉත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො පුරිමත්තභාවසිද්ධං ඉත්ථිභාවං, දෙවතාභාවං වා සන්ධාය කතො, දෙවූපපත්ති පන පුරිසභාවෙනෙව ජාතා.

එවං ථෙරෙන යාචිතො භගවා තත්ථ ගමනෙ බහූනං විසෙසාධිගමං දිස්වා වීසතිසහස්ස ඛීණාසවපරිවුතො රාජගහතො අතුරිතචාරිකාවසෙන කපිලවත්ථුගාමිමග්ගං පටිපජ්ජි. ථෙරො ඉද්ධියා කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා රඤ්ඤො පුරතො ආකාසෙ ඨිතො අදිට්ඨපුබ්බං වෙසං දිස්වා රඤ්ඤා ‘‘කොසි ¶ ත්ව’’න්ති පුච්ඡිතො, ‘‘සචෙ අමච්චපුත්තං තයා භගවතො සන්තිකං පෙසිතං මං න ජානාසි, එවං පන ජානාහී’’ති දස්සෙන්තො –

‘‘බුද්ධස්ස පුත්තොම්හි අසය්හසාහිනො, අඞ්ගීරසස්සප්පටිමස්ස තාදිනො;

පිතුපිතා මය්හං තුවංසි සක්ක, ධම්මෙන මෙ ගොතම අය්යකොසී’’ති. –

ඔසානගාථමාහ.

තත්ථ බුද්ධස්ස පුත්තොම්හීති, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස උරෙ ජාතතාය ඔරසපුත්තො අම්හි. අසය්හසාහිනොති, අභිසම්බොධිතො පුබ්බෙ ඨපෙත්වා මහාබොධිසත්තං අඤ්ඤෙහි සහිතුං වහිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අසය්හස්ස සකලස්ස බොධිසම්භාරස්ස මහාකාරුණිකාධිකාරස්ස ච සහනතො වහනතො, තතො පරම්පි අඤ්ඤෙහි සහිතුං අභිභවිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අසය්හානං පඤ්චන්නං මාරානං සහනතො අභිභවනතො, ආසයානුසයචරිතාධිමුත්තිආදිවිභාගාවබොධනෙන යථාරහං වෙනෙය්යානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි අනුසාසනීසඞ්ඛාතස්ස අඤ්ඤෙහි අසය්හස්ස බුද්ධකිච්චස්ස ච සහනතො, තත්ථ වා සාධුකාරීභාවතො අසය්හසාහිනො. අඞ්ගීරසස්සාති අඞ්ගීකතසීලාදිසම්පත්තිකස්ස. ‘‘අඞ්ගමඞ්ගෙහි නිච්ඡරණකඔභාසස්සා’’ති අපරෙ. කෙචි පන ‘‘අඞ්ගීරසො, සිද්ධත්ථොති ද්වෙ ¶ නාමානි පිතරායෙව ගහිතානී’’ති වදන්ති. අප්පටිමස්සාති අනූපමස්ස. ඉට්ඨානිට්ඨෙසු තාදිලක්ඛණප්පත්තියා තාදිනො. පිතුපිතා මය්හං තුවංසීති අරියජාතිවසෙන මය්හං පිතු සම්මාසම්බුද්ධස්ස ලොකවොහාරෙන ත්වං පිතා අසි. සක්කාති ජාතිවසෙන රාජානං ආලපති. ධම්මෙනාති සභාවෙන අරියජාති ලොකියජාතීති ද්වින්නං ජාතීනං සභාවසමොධානෙන ගොතමාති රාජානං ගොත්තෙන ආලපති. අය්යකොසීති පිතාමහො අසි. එත්ථ ච ‘‘බුද්ධස්ස පුත්තොම්හී’’තිආදිං වදන්තො ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

එවං ¶ පන අත්තානං ජානාපෙත්වා හට්ඨතුට්ඨෙන රඤ්ඤා මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනො පටියාදිතස්ස නානග්ගරසස්ස භොජනස්ස පත්තං පූරෙත්වා දින්නෙ ගමනාකාරං දස්සෙති. ‘‘කස්මා ගන්තුකාමත්ථ, භුඤ්ජථා’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භුඤ්ජිස්සාමී’’ති. ‘‘කහං පන සත්ථා’’ති? ‘‘වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරො තුම්හාකං දස්සනත්ථාය මග්ගං පටිපන්නො’’ති. ‘‘තුම්හෙ ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා යාව මම පුත්තො ඉමං නගරං සම්පාපුණාති, තාවස්ස ඉතොව පිණ්ඩපාතං හරථා’’ති. ථෙරො භත්තකිච්චං කත්වා රඤ්ඤො පරිසාය ච ධම්මං කථෙත්වා සත්ථු ආගමනතො පුරෙතරමෙව සකලං රාජනිවෙසනං රතනත්තයෙ අභිප්පසන්නං කරොන්තො සබ්බෙසං පස්සන්තානංයෙව සත්ථු ආහරිතබ්බභත්තපුණ්ණං පත්තං ආකාසෙ විස්සජ්ජෙත්වා සයම්පි වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ¶ පිණ්ඩපාතං උපනෙත්වා සත්ථු හත්ථෙ ඨපෙසි. සත්ථා තං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජි. එවං සට්ඨියොජනං මග්ගං දිවසෙ දිවසෙ යොජනං ගච්ඡන්තස්ස සත්ථු රාජගෙහතොව භත්තං ආහරිත්වා අදාසි. අථ නං භගවා ‘‘මය්හං පිතු මහාරාජස්ස සකලනිවෙසනං පසාදෙසී’’ති කුලප්පසාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

කාළුදායිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. එකවිහාරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පුරතො ¶ පච්ඡතො වාතිආදිකා ආයස්මතො එකවිහාරියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො කස්සපදසබලස්ස කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විවෙකවාසං වසි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ භගවති පරිනිබ්බුතෙ ධම්මාසොකරඤ්ඤො කනිට්ඨභාතා හුත්වා නිබ්බත්ති. අසොකමහාරාජා කිර සත්ථු පරිනිබ්බානතො ද්වින්නං වස්සසතානං උපරි අට්ඨාරසමෙ වස්සෙ සකලජම්බුදීපෙ එකරජ්ජාභිසෙකං පත්වා අත්තනො කනිට්ඨං තිස්සකුමාරං ඔපරජ්ජෙ ඨපෙත්වා එකෙන උපායෙන තං සාසනෙ අභිප්පසන්නං අකාසි. සො එකදිවසං මිගවං ගතො අරඤ්ඤෙ යොනකමහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරං හත්ථිනාගෙන සාලසාඛං ගහෙත්වා බීජියමානං නිසින්නං දිස්වා සඤ්ජාතපසාදො ‘‘අහො වතාහම්පි අයං මහාථෙරො විය පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ විහරෙය්ය’’න්ති චින්තෙසි. ථෙරො ¶ තස්ස චිත්තාචාරං ඤත්වා තස්ස පස්සන්තස්සෙව ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා අසොකාරාමෙ පොක්ඛරණියා අභිජ්ජමානෙ උදකෙ ඨත්වා චීවරඤ්ච උත්තරාසඞ්ගඤ්ච ආකාසෙ ඔලග්ගෙත්වා න්හායිතුං ආරභි. කුමාරො ථෙරස්ස ආනුභාවං දිස්වා අභිප්පසන්නො අරඤ්ඤතො නිවත්තිත්වා රාජගෙහං ගන්ත්වා ‘‘පබ්බජිස්සාමී’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තං අනෙකප්පකාරං යාචිත්වා පබ්බජ්ජාධිප්පායං නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. සො උපාසකො හුත්වා පබ්බජ්ජාසුඛං පත්ථෙන්තො –

537.

‘‘පුරතො පච්ඡතො වාපි, අපරො චෙ න විජ්ජති;

අතීව ඵාසු භවති, එකස්ස වසතො වනෙ.

538.

‘‘හන්ද ¶ එකො ගමිස්සාමි, අරඤ්ඤං බුද්ධවණ්ණිතං;

ඵාසු එකවිහාරිස්ස, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො.

539.

‘‘යොගී-පීතිකරං රම්මං, මත්තකුඤ්ජරසෙවිතං;

එකො අත්ථවසී ඛිප්පං, පවිසිස්සාමි කානනං.

540.

‘‘සුපුප්ඵිතෙ ¶ සීතවනෙ, සීතලෙ ගිරිකන්දරෙ;

ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා, චඞ්කමිස්සාමි එකකො.

541.

‘‘එකාකියො අදුතියො, රමණීයෙ මහාවනෙ;

කදාහං විහරිස්සාමි, කතකිච්චො අනාසවො.

542.

‘‘එවං මෙ කත්තුකාමස්ස, අධිප්පායො සමිජ්ඣතු;

සාධයිස්සාමහංයෙව, නාඤ්ඤො අඤ්ඤස්ස කාරකො’’ති. –

ඉමා ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ පුරතො පච්ඡතො වාති අත්තනො පුරතො වා පච්ඡතො වා, වා-සද්දස්ස විකප්පත්ථත්තා පස්සතො වා අපරො අඤ්ඤො ජනො න විජ්ජති චෙ, අතීව අතිවිය ඵාසු චිත්තසුඛං භවති. එකවිහාරීභාවෙන එකස්ස අසහායස්ස. වනෙ වසතොති චිරපරිචිතෙන විවෙකජ්ඣාසයෙන ආකඩ්ඪියමානහදයො සො රත්තින්දිවං මහාජනපරිවුතස්ස වසතො සඞ්ගණිකවිහාරං නිබ්බින්දන්තො විවෙකසුඛඤ්ච බහුං මඤ්ඤන්තො වදති.

හන්දාති වොස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො, තෙන ඉදානි කරීයමානස්ස අරඤ්ඤගමනස්ස නිච්ඡිතභාවමාහ. එකො ගමිස්සාමීති ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො, ගහපති, තථාගතා අභිරමන්තී’’තිආදිවචනතො (චූළව. 306) බුද්ධෙහි වණ්ණිතං පසට්ඨං අරඤ්ඤං එකො අසහායො ගමිස්සාමි වාසාධිප්පායෙන උපගච්ඡාමි. යස්මා එකවිහාරිස්ස ඨානාදීසු අසහායභාවෙන එකවිහාරිස්ස නිබ්බානං පටිපෙසිතචිත්තතාය පහිතත්තස්ස අධිසීලසික්ඛාදිකා තිස්සො සික්ඛා සික්ඛතො භික්ඛුනො අරඤ්ඤං ඵාසු ඉට්ඨං සුඛාවහන්ති අත්ථො.

යොගී-පීතිකරන්ති යොගීනං භාවනාය යුත්තප්පයුත්තානං අප්පසද්දාදිභාවෙන ඣානවිපස්සනාදිපීතිං ආවහනතො යොගී-පීතිකරං. විසභාගාරම්මණාභාවෙන පටිසල්ලානසාරුප්පතාය රම්මං. මත්තකුඤ්ජරසෙවිතන්ති ¶ මත්තවරවාරණවිචරිතං, ඉමිනාපි බ්රහාරඤ්ඤභාවෙන ජනවිවෙකංයෙව දස්සෙති. අත්ථවසීති ඉධ අත්ථොති සමණධම්මො අධිප්පෙතො. ‘‘කථං නු ඛො සො මෙ භවෙය්යා’’ති තස්ස වසං ගතො.

සුපුප්ඵිතෙති ¶ ¶ සුට්ඨු පුප්ඵිතෙ. සීතවනෙති ඡායූදකසම්පත්තියා සීතෙ වනෙ. උභයෙනපි තස්ස රමණීයතංයෙව විභාවෙති. ගිරිකන්දරෙති ගිරීනං අබ්භන්තරෙ කන්දරෙ. කන්ති හි උදකං, තෙන දාරිතං නින්නට්ඨානං කන්දරං නාම. තාදිසෙ සීතලෙ ගිරිකන්දරෙ ඝම්මපරිතාපං විනොදෙත්වා අත්තනො ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා න්හායිත්වා චඞ්කමිස්සාමි එකකොති කත්ථචි අනායත්තවුත්තිතං දස්සෙති.

එකාකියොති එකාකී අසහායො. අදුතියොති තණ්හාසඞ්ඛාතදුතියාභාවෙන අදුතියො. තණ්හා හි පුරිසස්ස සබ්බදා අවිජහනට්ඨෙන දුතියා නාම. තෙනාහ භගවා – ‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධාන සංසර’’න්ති (ඉතිවු. 15, 105).

එවං මෙ කත්තුකාමස්සාති ‘‘හන්ද එකො ගමිස්සාමී’’තිආදිනා වුත්තවිධිනා අරඤ්ඤං ගන්ත්වා භාවනාභියොගං කත්තුකාමස්ස මෙ. අධිප්පායො සමිජ්ඣතූති ‘‘කදාහං විහරිස්සාමි, කතකිච්චො අනාසවො’’ති එවං පවත්තො මනොරථො ඉජ්ඣතු සිද්ධිං පාපුණාතු. අරහත්තප්පත්ති ච යස්මා න ආයාචනමත්තෙන සිජ්ඣති, නාපි අඤ්ඤෙන සාධෙතබ්බා, තස්මා ආහ ‘‘සාධයිස්සාමහංයෙව, නාඤ්ඤො අඤ්ඤස්ස කාරකො’’ති.

එවං උපරාජස්ස පබ්බජ්ජාය දළ්හනිච්ඡයතං ඤත්වා රාජා අසොකාරාමගමනීයං මග්ගං අලඞ්කාරාපෙත්වා කුමාරං සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං මහතියා සෙනාය මහච්චරාජානුභාවෙන විහාරං නෙසි. කුමාරො පධානඝරං ගන්ත්වා මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජි, අනෙකසතා මනුස්සා තං අනුපබ්බජිංසු. රඤ්ඤො භාගිනෙය්යො සඞ්ඝමිත්තාය සාමිකො අග්ගිබ්රහ්මාපි තමෙව අනුපබ්බජි. සො පබ්බජිත්වා හට්ඨතුට්ඨො අත්තනා කාතබ්බං පකාසෙන්තො –

543.

‘‘එස බන්ධාමි සන්නාහං, පවිසිස්සාමි කානනං;

න තතො නික්ඛමිස්සාමි, අප්පත්තො ආසවක්ඛයං.

544.

‘‘මාලුතෙ උපවායන්තෙ, සීතෙ සුරභිගන්ධිකෙ;

අවිජ්ජං දාලයිස්සාමි, නිසින්නො නගමුද්ධනි.

545.

‘‘වනෙ ¶ කුසුමසඤ්ඡන්නෙ, පබ්භාරෙ නූන සීතලෙ;

විමුත්තිසුඛෙන සුඛිතො, රමිස්සාමි ගිරිබ්බජෙ’’ති. –

තිස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ එස බන්ධාමි සන්නාහන්ති එසාහං වීරියසඞ්ඛාතං සන්නාහං බන්ධාමි, කායෙ ච ¶ ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛො වීරියසන්නාහෙන සන්නය්හාමි. ඉදං වුත්තං හොති – යථා නාම සූරො පුරිසො පච්චත්ථිකෙ පච්චුපට්ඨිතෙ ¶ තං ජෙතුකාමො අඤ්ඤං කිච්චං පහාය කවචපටිමුච්චනාදිනා යුද්ධාය සන්නය්හති, යුද්ධභූමිඤ්ච ගන්ත්වා පච්චත්ථිකෙ අජෙත්වා තතො න නිවත්තති, එවමහම්පි කිලෙසපච්චත්ථිකෙ ජෙතුං ආදිත්තම්පි සීසං චෙලඤ්ච අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියසන්නාහං සන්නය්හාමි, කිලෙසෙ අජෙත්වා කිලෙසවිජයයොග්ගං විවෙකට්ඨානං න විස්සජ්ජෙමීති. තෙන වුත්තං ‘‘පවිසිස්සාමි කානනං න තතො නික්ඛමිස්සාමි, අප්පත්තො ආසවක්ඛය’’න්ති.

‘‘මාලුතෙ උපවායන්තෙ’’තිආදිනා අරඤ්ඤට්ඨානස්ස කම්මට්ඨානභාවනායොග්යතං වදති, රමිස්සාමි නූන ගිරිබ්බජෙති යොජනා. පබ්බතපරික්ඛෙපෙ අභිරමිස්සාමි මඤ්ඤෙති අනාගතත්ථං පරිකප්පෙන්තො වදති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එවං වත්වා ථෙරො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො උපජ්ඣායෙන සද්ධිං කලිඞ්ගරට්ඨං අගමාසි. තත්ථස්ස පාදෙ චම්මිකාබාධො උප්පජ්ජි, තං දිස්වා එකො වෙජ්ජො ‘‘සප්පිං, භන්තෙ, පරියෙසථ, තිකිච්ඡිස්සාමි න’’න්ති ආහ. ථෙරො සප්පිපරියෙසනං අකත්වා විපස්සනාය එව කම්මං කරොති, රොගො වඩ්ඪති, වෙජ්ජො ථෙරස්ස තත්ථ අප්පොස්සුක්කතං දිස්වා සයමෙව සප්පිං පරියෙසිත්වා ථෙරං අරොගං අකාසි. සො අරොගො හුත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.1-12) –

‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.

‘‘නිප්පපඤ්චො නිරාලම්බො, ආකාසසමමානසො;

සුඤ්ඤතාබහුලො තාදී, අනිමිත්තරතො වසී.

‘‘අසඞ්ගචිත්තො ¶ නික්ලෙසො, අසංසට්ඨො කුලෙ ගණෙ;

මහාකාරුණිකො වීරො, විනයොපායකොවිදො.

‘‘උය්යුත්තො පරකිච්චෙසු, විනයන්තො සදෙවකෙ;

නිබ්බානගමනං මග්ගං, ගතිං පඞ්කවිසොසනං.

‘‘අමතං පරමස්සාදං, ජරාමච්චුනිවාරණං;

මහාපරිසමජ්ඣෙ සො, නිසින්නො ලොකතාරකො.

‘‘කරවීකරුතො ¶ නාථො, බ්රහ්මඝොසො තථාගතො;

උද්ධරන්තො මහාදුග්ගා, විප්පනට්ඨෙ අනායකෙ.

‘‘දෙසෙන්තො විරජං ධම්මං, දිට්ඨො මෙ ලොකනායකො;

තස්ස ධම්මං සුණිත්වාන, පබ්බජිං අනගාරියං.

‘‘පබ්බජිත්වා තදාපාහං, චින්තෙන්තො ජිනසාසනං;

එකකොව වනෙ රම්මෙ, වසිං සංසග්ගපීළිතො.

‘‘සක්කායවූපකාසො මෙ, හෙතුභූතො මමාභවී;

මනසො වූපකාසස්ස, සංසග්ගභයදස්සිනො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ථෙරෙ තත්ථ විහරන්තෙ රාජා කොටිධනපරිච්චාගෙන භොජකගිරිවිහාරං නාම කාරෙත්වා ථෙරං තත්ථ වාසෙසි. සො තත්ථ විහරන්තො පරිනිබ්බානකාලෙ –

546.

‘‘සොහං පරිපුණ්ණසඞ්කප්පො, චන්දො පන්නරසො යථා;

සබ්බාසවපරික්ඛීණො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. –

ඔසානගාථමාහ. සා උත්තානත්ථාව. තදෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

එකවිහාරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. මහාකප්පිනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අනාගතං ¶ යො පටිකච්ච පස්සතීතිආදිකා ආයස්මතො මහාකප්පිනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලඝරෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං භික්ඛුඔවාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං ¶ දිස්වා තජ්ජං අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි.

සො තත්ථ යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ බාරාණසියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො පුරිසසහස්සගණජෙට්ඨකො හුත්වා ගබ්භසහස්සපටිමණ්ඩිතං මහන්තං පරිවෙණං කාරාපෙසි. තෙ සබ්බෙපි ජනා යාවජීවං කුසලං කත්වා තං ¶ උපාසකං ජෙට්ඨකං කත්වා සපුත්තදාරා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිංසු. තෙසු ගණජෙට්ඨකො අම්හාකං සත්ථු නිබ්බත්තිතො පුරෙතරමෙව පච්චන්තදෙසෙ කුක්කුටනාමකෙ නගරෙ රාජගෙහෙ නිබ්බත්ති, තස්ස කප්පිනොති නාමං අහොසි. සෙසපුරිසා තස්මිංයෙව නගරෙ අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තිංසු. කප්පිනකුමාරො පිතු අච්චයෙන ඡත්තං උස්සාපෙත්වා මහාකප්පිනරාජා නාම ජාතො. සො සුතවිත්තකතාය පාතොව චතූහි ද්වාරෙහි සීඝං දූතෙ පෙසෙසි – ‘‘යත්ථ බහුස්සුතෙ පස්සථ, තතො නිවත්තිත්වා මය්හං ආරොචෙථා’’ති.

තෙන ච සමයෙන අම්හාකං සත්ථා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා සාවත්ථිං උපනිස්සාය විහරති. තස්මිං කාලෙ සාවත්ථිවාසිනො වාණිජා සාවත්ථියං උට්ඨානකභණ්ඩං ගහෙත්වා තං නගරං ගන්ත්වා භණ්ඩං පටිසාමෙත්වා ‘‘රාජානං පස්සිස්සාමා’’ති පණ්ණාකාරහත්ථා රඤ්ඤො ආරොචාපෙසුං. තෙ රාජා පක්කොසාපෙත්වා නිය්යාදිතපණ්ණාකාරෙ වන්දිත්වා ඨිතෙ ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාවත්ථිතො, දෙවා’’ති. ‘‘කච්චි වො රට්ඨං සුභික්ඛං, ධම්මිකො රාජා’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘කීදිසො ධම්මො තුම්හාකං දෙසෙ ඉදානි පවත්තතී’’ති? ‘‘තං, දෙව, න සක්කා උච්ඡිට්ඨමුඛෙහි කථෙතු’’න්ති. රාජා සුවණ්ණභිඞ්ගාරෙන උදකං දාපෙසි. තෙ මුඛං වික්ඛාලෙත්වා දසබලාභිමුඛා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා, ‘‘දෙව, අම්හාකං දෙසෙ බුද්ධරතනං නාම උප්පන්න’’න්ති ¶ ආහංසු. රඤ්ඤො ‘‘බුද්ධො’’ති වචනෙ සුතමත්තෙයෙව සකලසරීරං ඵරමානා පීති උප්පජ්ජි. තතො ‘‘බුද්ධොති, තාතා, වදෙථා’’ති ආහ. ‘‘බුද්ධොති, දෙව, වදාමා’’ති. එවං තික්ඛත්තුං වදාපෙත්වා ‘‘බුද්ධොති පදං අපරිමාණ’’න්ති තස්මිංයෙව පදෙ පසන්නො සතසහස්සං දත්වා ‘‘අපරං වදෙථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, ලොකෙ ධම්මරතනං නාම උප්පන්න’’න්ති. තම්පි ¶ සුත්වා තථෙව සතසහස්සං දත්වා ‘‘අපරං වදෙථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, සඞ්ඝරතනං නාම උප්පන්න’’න්ති. තම්පි සුත්වා තථෙව සතසහස්සං දත්වා ‘‘බුද්ධස්ස භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති තතොව නික්ඛමි. අමච්චාපි තථෙව නික්ඛමිංසු. සො අමච්චසහස්සෙන සද්ධිං ගඞ්ගාතීරං පත්වා ‘‘සචෙ සත්ථා සම්මාසම්බුද්ධො, ඉමෙසං අස්සානං ඛුරමත්තම්පි මා තෙමෙතූ’’ති සච්චාධිට්ඨානං කත්වා උදකපිට්ඨෙනෙව පූරං ගඞ්ගානදිං අතික්කමිත්වා අපරම්පි අඩ්ඪයොජනවිත්ථාරං නදිං තථෙව අතික්කමිත්වා තතියං චන්දභාගං නාම මහානදිං පත්වා තම්පි තාය එව සච්චකිරියාය අතික්කමි.

සත්ථාපි තංදිවසං පච්චූසසමයංයෙව මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො ‘‘අජ්ජ මහාකප්පිනො තියොජනසතිකං රජ්ජං පහාය අමච්චසහස්සපරිවාරො මම සන්තිකෙ පබ්බජිතුං ආගමිස්සතී’’ති දිස්වා ‘‘මයා තෙසං පච්චුග්ගමනං කාතුං යුත්ත’’න්ති පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ¶ සයමෙව ආකාසෙන ගන්ත්වා චන්දභාගාය නදියා තීරෙ තෙසං උත්තරණතිත්ථස්සාභිමුඛට්ඨානෙ මහානිග්රොධමූලෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො ඡබ්බණ්ණබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙසි. තෙ තෙන තිත්ථෙන උත්තරන්තා බුද්ධරස්මියො ඉතො චිතො ච විධාවන්තියො ඔලොකෙන්තො භගවන්තං දිස්වා ‘‘යං සත්ථාරං උද්දිස්ස මයං ආගතා, අද්ධා සො එසො’’ති දස්සනෙනෙව නිට්ඨං ගන්ත්වා දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔනමිත්වා පරමනිපච්චාකාරං කරොන්තා භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු. රාජා භගවතො ගොප්ඵකෙසු ගහෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි සද්ධිං අමච්චසහස්සෙන. සත්ථා තෙසං ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සද්ධිං පරිසාය අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54.66-107) –

‘‘පදුමුත්තරො ¶ නාම ජිනො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;

උදිතො අජටාකාසෙ, රවීව සරදම්බරෙ.

‘‘වචනාභාය බොධෙති, වෙනෙය්යපදුමානි සො;

කිලෙසපඞ්කං සොසෙති, මතිරංසීහි නායකො.

‘‘තිත්ථියානං යසෙ හන්ති, ඛජ්ජොතාභා යථා රවි;

සච්චත්ථාභං පකාසෙති, රතනංව දිවාකරො.

‘‘ගුණානං ආයතිභූතො, රතනානංව සාගරො;

පජ්ජුන්නොරිව භූතානි, ධම්මමෙඝෙන වස්සති.

‘‘අක්ඛදස්සො තදා ආසිං, නගරෙ හංසසව්හයෙ;

උපෙච්ච ධම්මමස්සොසිං, ජලජුත්තමනාමිනො.

‘‘ඔවාදකස්ස භික්ඛූනං, සාවකස්ස කතාවිනො;

ගුණං පකාසයන්තස්ස, තප්පයන්තස්ස මෙ මනං.

‘‘සුත්වා පතීතො සුමනො, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

සසිස්සං භොජයිත්වාන, තං ඨානමභිපත්ථයිං.

‘‘තදා හංසසමභාගො, හංසදුන්දුභිනිස්සනො;

පස්සථෙතං මහාමත්තං, විනිච්ඡයවිසාරදං.

‘‘පතිතං පාදමූලෙ මෙ, සමුග්ගතතනූරුහං;

ජීමූතවණ්ණං පීණංසං, පසන්නනයනානනං.

‘‘පරිවාරෙන මහතා, රාජයුත්තං මහායසං;

එසො කතාවිනො ඨානං, පත්ථෙති මුදිතාසයො.

‘‘ඉමිනා පණිපාතෙන, චාගෙන පණිධීහි ච;

කප්පසතසහස්සානි, නුපපජ්ජති දුග්ගතිං.

‘‘දෙවෙසු ¶ දෙවසොභග්ගං, මනුස්සෙසු මහන්තතං;

අනුභොත්වාන සෙසෙන, නිබ්බානං පාපුණිස්සති.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ¶ ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

කප්පිනො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘තතොහං සුකතං කාරං, කත්වාන ජිනසාසනෙ;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තුසිතං අගමාසහං.

‘‘දෙවමානුසරජ්ජානි, සතසො අනුසාසිය;

බාරාණසියමාසන්නෙ, ජාතො කෙණියජාතියං.

‘‘සහස්සපරිවාරෙන, සපජාපතිකො අහං;

පඤ්චපච්චෙකබුද්ධානං, සතානි සමුපට්ඨහිං.

‘‘තෙමාසං භොජයිත්වාන, පච්ඡාදම්හ තිචීවරං;

තතො චුතා මයං සබ්බෙ, අහුම්හ තිදසූපගා.

‘‘පුනො සබ්බෙ මනුස්සත්තං, අගමිම්හ තතො චුතා;

කුක්කුටම්හි පුරෙ ජාතා, හිමවන්තස්ස පස්සතො.

‘‘කප්පිනො නාමහං ආසිං, රාජපුත්තො මහායසො;

සෙසාමච්චකුලෙ ජාතා, මමෙව පරිවාරයුං.

‘‘මහාරජ්ජසුඛං පත්තො, සබ්බකාමසමිද්ධිමා;

වාණිජෙහි සමක්ඛාතං, බුද්ධුප්පාදමහං සුණිං.

‘‘බුද්ධො ලොකෙ සමුප්පන්නො, අසමො එකපුග්ගලො;

සො පකාසෙති සද්ධම්මං, අමතං සුඛමුත්තමං.

‘‘සුයුත්තා තස්ස සිස්සා ච, සුමුත්තා ච අනාසවා;

සුත්වා නෙසං සුවචනං, සක්කරිත්වාන වාණිජෙ.

‘‘පහාය රජ්ජං සාමච්චො, නික්ඛමිං බුද්ධමාමකො;

නදිං දිස්වා මහාචන්දං, පූරිතං සමතිත්තිකං.

‘‘අප්පතිට්ඨං අනාලම්බං, දුත්තරං සීඝවාහිනිං;

ගුණං සරිත්වා බුද්ධස්ස, සොත්ථිනා සමතික්කමිං.

‘‘භවසොතං සචෙ බුද්ධො, තිණ්ණො ලොකන්තගූ විදූ;

එතෙන සච්චවජ්ජෙන, ගමනං මෙ සමිජ්ඣතු.

‘‘යදි ¶ සන්තිගමො මග්ගො, මොක්ඛො චච්චන්තිකං සුඛං;

එතෙන සච්චවජ්ජෙන, ගමනං මෙ සමිජ්ඣතු.

‘‘සඞ්ඝො ¶ චෙ තිණ්ණකන්තාරො, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තො අනුත්තරො;

එතෙන සච්චවජ්ජෙන, ගමනං මෙ සමිජ්ඣතු.

‘‘සහ කතෙ සච්චවරෙ, මග්ගා අපගතං ජලං;

තතො සුඛෙන උත්තිණ්ණො, නදීතීරෙ මනොරමෙ.

‘‘නිසින්නං අද්දසං බුද්ධං, උදෙන්තංව පභඞ්කරං;

ජලන්තං හෙමසෙලංව, දීපරුක්ඛංව ජොතිතං.

‘‘සසිංව තාරාසහිතං, සාවකෙහි පුරක්ඛතං;

වාසවං විය වස්සන්තං, දෙසනාජලදන්තරං.

‘‘වන්දිත්වාන සහාමච්චො, එකමන්තමුපාවිසිං;

තතො නො ආසයං ඤත්වා, බුද්ධො ධම්මමදෙසයි.

‘‘සුත්වාන ධම්මං විමලං, අවොචුම්හ මයං ජිනං;

පබ්බාජෙහි මහාවීර, නිබ්බින්දාම්හ මයං භවෙ.

‘‘ස්වක්ඛාතො භික්ඛවෙ ධම්මො, දුක්ඛන්තකරණාය වො;

චරථ බ්රහ්මචරියං, ඉච්චාහ මුනිසත්තමො.

‘‘සහ වාචාය සබ්බෙපි, භික්ඛුවෙසධරා මයං;

අහුම්හ උපසම්පන්නා, සොතාපන්නා ච සාසනෙ.

‘‘තතො ජෙතවනං ගන්ත්වා, අනුසාසි විනායකො;

අනුසිට්ඨො ජිනෙනාහං, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘තතො භික්ඛුසහස්සානි, අනුසාසිමහං තදා;

මමානුසාසනකරා, තෙපි ආසුං අනාසවා.

‘‘ජිනො තස්මිං ගුණෙ තුට්ඨො, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං;

භික්ඛුඔවාදකානග්ගො, කප්පිනොති මහාජනෙ.

‘‘සතසහස්සෙ කතං කම්මං, ඵලං දස්සෙසි මෙ ඉධ;

පමුත්තො සරවෙගොව, කිලෙසෙ ඣාපයිං මම.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පත්වා පන තෙ සබ්බෙව සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචිංසු. සත්ථා තෙ ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති ආහ. සා එව තෙසං පබ්බජ්ජා උපසම්පදා ච අහොසි. සත්ථා තං භික්ඛුසහස්සං ආදාය ආකාසෙන ජෙතවනං අගමාසි. අථෙකදිවසං භගවා තස්සන්තෙවාසිකෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, කප්පිනො භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙතී’’ති? ‘‘න, භගවා, දෙසෙති ¶ . අප්පොස්සුක්කො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමනුයුත්තො විහරති, ඔවාදමත්තම්පි න දෙතී’’ති. සත්ථා ¶ ථෙරං පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘සච්චං කිර ත්වං, කප්පින, අන්තෙවාසිකානං ඔවාදමත්තම්පි න දෙසී’’ති? ‘‘සච්චං, භගවා’’ති. ‘‘බ්රාහ්මණ, මා එවං කරි, අජ්ජ පට්ඨාය උපගතානං ධම්මං දෙසෙහී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො සත්ථු වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා එකොවාදෙනෙව සමණසහස්සං අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. තෙන නං සත්ථා පටිපාටියා අත්තනො සාවකෙ ථෙරෙ ඨානන්තරෙ ඨපෙන්තො භික්ඛුඔවාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. අථෙකදිවසං ථෙරො භික්ඛුනියො ඔවදන්තො –

547.

‘‘අනාගතං යො පටිකච්ච පස්සති, හිතඤ්ච අත්ථං අහිතඤ්ච තං ද්වයං;

විද්දෙසිනො තස්ස හිතෙසිනො වා, රන්ධං න පස්සන්ති සමෙක්ඛමානා.

548.

‘‘ආනාපානසතී යස්ස, පරිපුණ්ණා සුභාවිතා;

අනුපුබ්බං පරිචිතා, යථා බුද්ධෙන දෙසිතා;

සොමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා.

549.

‘‘ඔදාතං වත මෙ චිත්තං, අප්පමාණං සුභාවිතං;

නිබ්බිද්ධං පග්ගහීතඤ්ච, සබ්බා ඔභාසතෙ දිසා.

550.

‘‘ජීවතෙ වාපි සප්පඤ්ඤො, අපි විත්තපරික්ඛයො;

පඤ්ඤාය ච අලාභෙන, විත්තවාපි න ජීවති.

551.

‘‘පඤ්ඤා සුතවිනිච්ඡිනී, පඤ්ඤා කිත්තිසිලොකවද්ධනී;

පඤ්ඤාසහිතො නරො ඉධ, අපි දුක්ඛෙසු සුඛානි වින්දති.

552.

‘‘නායං ¶ අජ්ජතනො ධම්මො, නච්ඡෙරො නපි අබ්භුතො;

යත්ථ ජායෙථ මීයෙථ, තත්ථ කිං විය අබ්භුතං.

553.

‘‘අනන්තරඤ්හි ජාතස්ස, ජීවිතා මරණං ධුවං;

ජාතා ජාතා මරන්තීධ, එවං ධම්මා හි පාණිනො.

554.

‘‘න හෙතදත්ථාය මතස්ස හොති, යං ජීවිතත්ථං පරපොරිසානං;

මතම්හි රුණ්ණං න යසො න ලොක්යං, න වණ්ණිතං සමණබ්රාහ්මණෙහි.

555.

‘‘චක්ඛුං සරීරං උපහන්ති තෙන, නිහීයති වණ්ණබලං මතී ච;

ආනන්දිනො තස්ස දිසා භවන්ති, හිතෙසිනො නාස්ස සුඛී භවන්ති.

556.

‘‘තස්මා හි ඉච්ඡෙය්ය කුලෙ වසන්තෙ, මෙධාවිනො චෙව බහුස්සුතෙ ච;

යෙසඤ්හි පඤ්ඤාවිභවෙන කිච්චං, තරන්ති නාවාය නදිංව පුණ්ණ’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ¶ ¶ අනාගතන්ති න ආගතං, අවින්දන්ති, අත්ථො. පටිකච්චාති පුතෙතරංයෙව. පස්සතීති ඔලොකෙති. අත්ථන්ති කිච්චං. තං ද්වයන්ති හිතාහිතං. විද්දෙසිනොති අමිත්තා. හිතෙසිනොති මිත්තා. රන්ධන්ති ඡිද්දං. සමෙක්ඛමානාති ගවෙසන්තා. ඉදං වුත්තං හොති – යො පුග්ගලො අත්තනො හිතාවහං අහිතාවහං තදුභයඤ්ච අත්ථං කිච්චං අනාගතං අසම්පත්තං පුරෙතරංයෙව පඤ්ඤාචක්ඛුනා අහං විය පස්සති වීමංසති විචාරෙති, තස්ස අමිත්තා වා අහිතජ්ඣාසයෙන මිත්තා වා හිතජ්ඣාසයෙන රන්ධං ගවෙසන්තා න පස්සන්ති, තාදිසො පඤ්ඤවා පුග්ගලො අච්ඡිද්දවුත්ති, තස්මා තුම්හෙහි තථාරූපෙහි භවිතබ්බන්ති.

ඉදානි ආනාපානසතිභාවනාය ගුණං දස්සෙන්තො තත්ථ තානි යොජෙතුං ‘‘ආනාපානසතී යස්සා’’ති දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ ආනන්ති ¶ අස්සාසො. අපානන්ති පස්සාසො. අස්සාසපස්සාසනිමිත්තාරම්මණා සති ආනාපානසති. සතිසීසෙන චෙත්ථ තංසම්පයුත්තසමාධිභාවනා අධිප්පෙතා. යස්සාති, යස්ස යොගිනො. පරිපුණ්ණා සුභාවිතාති චතුන්නං සතිපට්ඨානානං සොළසන්නඤ්ච ආකාරානං පාරිපූරියා සබ්බසො පුණ්ණා සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං විජ්ජාවිමුත්තීනඤ්ච පාරිපූරියා සුට්ඨු භාවිතා වඩ්ඪිතා. අනුපුබ්බං පරිචිතා, යථා බුද්ධෙන දෙසිතාති ‘‘සො සතොව අස්සසතී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107) යථා භගවතා දෙසිතා, තථා අනුපුබ්බං අනුක්කමෙන පරිචිතා ආසෙවිතා භාවිතා. සොමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමාති සො යොගාවචරො යථා අබ්භාදිඋපක්කිලෙසා විමුත්තො චන්දො චන්දාලොකෙන ඉමං ඔකාසලොකං පභාසෙති, එවං අවිජ්ජාදිඋපක්කිලෙසවිමුත්තො ඤාණාලොකෙන අත්තසන්තානපතිතං පරසන්තානපතිතඤ්ච සඞ්ඛාරලොකං පභාසෙති පකාසෙති. තස්මා තුම්හෙහි ආනාපානසතිභාවනා භාවෙතබ්බාති අධිප්පායො.

ඉදානි අත්තානං නිදස්සනං කත්වා භාවනාභියොගස්ස සඵලතං දස්සෙන්තො ‘‘ඔදාතං වත මෙ චිත්ත’’න්ති තතියං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – නීවරණමලවිගමතො ඔදාතං සුද්ධං වත මම චිත්තං. යථා පමාණකරා රාගාදයො පහීනා, අප්පමාණඤ්ච නිබ්බානං පච්චක්ඛං කතං අහොසි, තථා භාවිතත්තා අප්පමාණං සුභාවිතං, තතො එව චතුසච්චං නිබ්බිද්ධං පටිවිජ්ඣිතං, සකලසංකිලෙසපක්ඛතො පග්ගහිතඤ්ච හුත්වා දුක්ඛාදිකා පුබ්බන්තාදිකා ච දිසා ඔභාසතෙ තත්ථ විතිණ්ණකඞ්ඛත්තා සබ්බධම්මෙසු විගතසම්මොහත්තා ච. තස්මා තුම්හෙහිපි එවං චිත්තං භාවෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

යථා භාවනාමයා පඤ්ඤා චිත්තමලවිසොධනාදිනා පුරිසස්ස බහුපකාරා, එවං ඉතරාපීති දස්සෙන්තො ¶ ‘‘ජීවතෙ වාපි සප්පඤ්ඤො’’ති චතුත්ථගාථමාහ. තස්සත්ථො – පරික්ඛීණධනොපි සප්පඤ්ඤජාතිකො ඉතරීතරසන්තොසෙන සන්තුට්ඨො අනවජ්ජාය ජීවිකාය ජීවතියෙව. තස්ස හි ජීවිතං ජීවිතං නාම. තෙනාහ භගවා – ‘‘පඤ්ඤාජීවිං ජීවිතමාහු සෙට්ඨ’’න්ති (සං. නි. 1.73, 246; සු. නි. 184). දුම්මෙධපුග්ගලො පන පඤ්ඤාය අලාභෙන ¶ දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකඤ්ච අත්ථං ¶ විරාධෙන්තො විත්තවාපි න ජීවති, ගරහාදිප්පත්තියා ජීවන්තො නාම න තස්ස හොති, අනුපායඤ්ඤුතාය වා යථාධිගතං ධනං නාසෙන්තො ජීවිතම්පි සන්ධාරෙතුං න සක්කොතියෙව, තස්මා පාරිහාරියපඤ්ඤාපි තුම්හෙහි අප්පමත්තෙහි සම්පාදෙතබ්බාති අධිප්පායො.

ඉදානි පඤ්ඤාය ආනිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ඤා සුතවිනිච්ඡිනී’’ති පඤ්චමං ගාථමාහ. තත්ථ පඤ්ඤා සුතවිනිච්ඡිනීති පඤ්ඤා නාමෙසා සුතස්ස විනිච්ඡයිනී, යථාසුතෙ සොතපථමාගතෙ අත්ථෙ ‘‘අයං අකුසලො, අයං කුසලො, අයං සාවජ්ජො, අයං අනවජ්ජො’’තිආදිනා විනිච්ඡයජනනී. කිත්තිසිලොකවද්ධනීති කිත්තියා සම්මුඛා පසංසාය සිලොකස්ස පත්ථටයසභාවස්ස වද්ධනී, පඤ්ඤවතොයෙව හි කිත්තිආදයො විඤ්ඤූනං පාසංසභාවතො. පඤ්ඤාසහිතොති පාරිහාරියපඤ්ඤාය, විපස්සනාපඤ්ඤාය ච යුත්තො. අපි දුක්ඛෙසු සුඛානි වින්දතීති එකන්තදුක්ඛසභාවෙසු ඛන්ධායතනාදීසු සම්මාපටිපත්තියා යථාභූතසභාවාවබොධෙන නිරාමිසානිපි සුඛානි පටිලභති.

ඉදානි තාසං භික්ඛුනීනං අනිච්චතාපටිසංයුත්තං ධීරභාවාවහං ධම්මං කථෙන්තො ‘‘නායං අජ්ජතනො ධම්මො’’තිආදිනා සෙසගාථා අභාසි. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – ය්වායං සත්තානං ජායනමීයනසභාවො, අයං ධම්මො අජ්ජතනො අධුනාගතො න හොති, අභිණ්හපවත්තිකතාය න අච්ඡරියො, අබ්භුතපුබ්බතාභාවතො නාපි අබ්භුතො. තස්මා යත්ථ ජායෙථ මීයෙථ, යස්මිං ලොකෙ සත්තො ජායෙය්ය, සො එකංසෙන මීයෙථ, තත්ථ කිං විය? කිං නාම අබ්භුතං සියා? සභාවිකත්තා මරණස්ස – න හි ඛණිකමරණස්ස කිඤ්චි කාරණං අත්ථි. යතො අනන්තරඤ්හි ජාතස්ස, ජීවිතා මරණං ධුවං ජාතස්ස ජාතිසමනන්තරං ජීවිතතො මරණං එකන්තිකං උප්පන්නානං ඛන්ධානං එකංසෙන භිජ්ජනතො. යො පනෙත්ථ ජීවතීති ලොකවොහාරො, සො තදුපාදානස්ස අනෙකපච්චයායත්තතාය අනෙකන්තිකො, යස්මා එතදෙවං, තස්මා ජාතා මරන්තීධ, එවංධම්මා හි පාණිනොති අයං සත්තානං පකති, යදිදං ජාතානං මරණන්ති ජාතියා මරණානුබන්ධනතං ආහ.

ඉදානි ¶ යස්මා තාසු භික්ඛුනීසු කාචි සොකබන්ධිතචිත්තාපි අත්ථි, තස්මා තාසං සොකවිනොදනං කාතුං ‘‘න හෙතදත්ථායාතිආදි වුත්තං. තත්ථ න හෙතදත්ථාය මතස්ස හොතීති යං මතස්ස ¶ ජීවිතත්ථං ජීවිතනිමිත්තං පරපොරිසානං පරපුග්ගලානං රුණ්ණං, එතං තස්ස මතස්ස සත්තස්ස ජීවිතත්ථං තාව තිට්ඨතු, කස්සචිපි අත්ථාය න හොති, යෙ පන රුදන්ති, තෙසම්පි මතම්හි මතපුග්ගලනිමිත්තං රුණ්ණං, න යසො න ලොක්යං යසාවහං විසුද්ධාවහඤ්ච න හොති ¶ . න වණ්ණිතං සමණබ්රාහ්මණෙහීති විඤ්ඤුප්පසට්ඨම්පි න හොති, අථ ඛො විඤ්ඤුගරහිතමෙවාති අත්ථො.

න කෙවලමෙතෙව යෙ රුදතො ආදීනවා, අථ ඛො ඉමෙපීති දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛුං සරීරං උපහන්තී’’ති ගාථං වත්වා තතො පරං සොකාදිඅනත්ථපටිබාහනත්ථං කල්යාණමිත්තපයිරුපාසනායං තා නියොජෙන්තො ‘‘තස්මා’’තිආදිනා ඔසානගාථමාහ. තත්ථ තස්මාති යස්මා රුණ්ණං රුදන්තස්ස පුග්ගලස්ස චක්ඛුං සරීරඤ්ච උපහන්ති විබාධති, තෙන රුණ්ණෙන වණ්ණො බලං මති ච නිහීයති පරිහායති, තස්ස රුදන්තස්ස පුග්ගලස්ස දිසා සපත්තා ආනන්දිනො පමොදවන්තො පීතිවන්තො භවන්ති. හිතෙසිනො මිත්තා දුක්ඛී දුක්ඛිතා භවන්ති තස්මා ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා මෙධාවිනො දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථසන්නිස්සිතස්ස බාහුසච්චස්ස පාරිපූරියා බහුස්සුතෙ, අත්තනො කුලෙ වසන්තෙ ඉච්ඡෙය්ය පාටිකඞ්ඛෙය්ය කුලූපකෙ කරෙය්ය. යෙසන්ති යෙසං මෙධාවීනං බහුස්සුතානං පණ්ඩිතානං පඤ්ඤාවිභවෙන පඤ්ඤාබලෙන යථා මහොඝස්ස පුණ්ණං නදිං නාවාය තරන්ති, එවං කුලපුත්තා අත්තනො අත්ථකිච්චං තරන්ති පාරං පාපුණන්ති. තෙ ඉච්ඡෙය්ය කුලෙ වසන්තෙති යොජනා.

එවං ථෙරො තාසං භික්ඛුනීනං ධම්මං කථෙත්වා විස්සජ්ජෙසි. තා ථෙරස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සොකං විනොදෙත්වා යොනිසො පටිපජ්ජන්තියො සදත්ථං පරිපූරෙසුං.

මහාකප්පිනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චූළපන්ථකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

දන්ධා ¶ මය්හං ගතීතිආදිකා ආයස්මතො චූළපන්ථකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? යදෙත්ථ අට්ඨුප්පත්තිවසෙන වත්තබ්බං, තං අට්ඨකනිපාතෙ මහාපන්ථකවත්ථුස්මිං (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.මහාපන්ථකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) වුත්තමෙව. අයං පන විසෙසො – මහාපන්ථකත්ථෙරො අරහත්තං පත්වා අග්ගඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො චින්තෙසි – ‘‘කථං නු ඛො සක්කා චූළපන්ථකම්පි ඉමස්මිං සුඛෙ පතිට්ඨපෙතු’’න්ති? සො අත්තනො අය්යකං ධනසෙට්ඨිං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘සචෙ, මහාසෙට්ඨි, අනුජානාථ ¶ , අහං චූළපන්ථකං පබ්බාජෙය්ය’’න්ති. ‘‘පබ්බාජෙථ, භන්තෙ’’ති. ථෙරො තං පබ්බාජෙසි. සො දසසු සීලෙසු පතිට්ඨිතො භාතු සන්තිකෙ –

‘‘පදුමං යථා කොකනදං සුගන්ධං, පාතො සියා ඵුල්ලමවීතගන්ධං;

අඞ්ගීරසං පස්ස විරොචමානං, තපන්තමාදිච්චමිවන්තලික්ඛෙ’’ති. (සං. නි. 1.123; අ. නි. 5.195) –

ගාථං ¶ උග්ගණ්හන්තො චතූහි මාසෙහි ගහෙතුං නාසක්ඛි, ගහිතගහිතං පදං හදයෙ න තිට්ඨති. අථ නං මහාපන්ථකො ආහ – ‘‘පන්ථක, ත්වං ඉමස්මිං සාසනෙ අභබ්බො, චතූහි මාසෙහි එකගාථම්පි ගහෙතුං න සක්කොසි. පබ්බජිතකිච්චං පන ත්වං කථං මත්ථකං පාපෙස්සසි? නික්ඛම ඉතො’’ති. සො ථෙරෙන පණාමිතො ද්වාරකොට්ඨකසමීපෙ රොදමානො අට්ඨාසි.

තෙන ච සමයෙන සත්ථා ජීවකම්බවනෙ විහරති. අථ ජීවකො පුරිසං පෙසෙසි, ‘‘පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං සත්ථාරං නිමන්තෙහී’’ති. තෙන ච සමයෙන ආයස්මා මහාපන්ථකො භත්තුද්දෙසකො හොති. සො ‘‘පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං භික්ඛං පටිච්ඡථ, භන්තෙ’’ති වුත්තො ‘‘චූළපන්ථකං ඨපෙත්වා සෙසානං පටිච්ඡාමී’’ති ආහ. තං සුත්වා චූළපන්ථකො භිය්යොසොමත්තාය දොමනස්සප්පත්තො අහොසි. සත්ථා තස්ස චිත්තක්ඛෙදං ඤත්වා, ‘‘චූළපන්ථකො මයා කතෙන උපායෙන බුජ්ඣිස්සතී’’ති තස්ස අවිදූරෙ ඨානෙ අත්තානං දස්සෙත්වා ‘‘කිං, පන්ථක, රොදසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘භාතා මං, භන්තෙ, පණාමෙතී’’ති ආහ. ‘‘පන්ථක, මා චින්තයි, මම සාසනෙ තුය්හං පබ්බජ්ජා, එහි, ඉමං ගහෙත්වා ‘රජොහරණං, රජොහරණ’න්ති මනසි කරොහී’’ති ඉද්ධියා සුද්ධං චොළක්ඛණ්ඩං අභිසඞ්ඛරිත්වා අදාසි. සො සත්ථාරා ¶ දින්නං චොළක්ඛණ්ඩං ‘‘රජොහරණං, රජොහරණ’’න්ති හත්ථෙන පරිමජ්ජන්තො නිසීදි. තස්ස තං පරිමජ්ජන්තස්ස කිලිට්ඨධාතුකං ජාතං, පුන පරිමජ්ජන්තස්ස උක්ඛලිපරිපුඤ්ඡනසදිසං ජාතං. සො ඤාණස්ස පරිපක්කත්තා එවං චින්තෙසි – ‘‘ඉදං චොළක්ඛණ්ඩං පකතියා පරිසුද්ධං, ඉමං උපාදිණ්ණකසරීරං නිස්සාය කිලිට්ඨං අඤ්ඤථා ජාතං, තස්මා අනිච්චං යථාපෙතං, එවං චිත්තම්පී’’ති ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා තස්මිංයෙව නිමිත්තෙ ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපාදකං විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.35-54) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

ගණම්හා වූපකට්ඨො සො, හිමවන්තෙ වසී තදා.

‘‘අහම්පි ¶ හිමවන්තම්හි, වසාමි අස්සමෙ තදා;

අචිරාගතං මහාවීරං, උපෙසිං ලොකනායකං.

‘‘පුප්ඵච්ඡත්තං ගහෙත්වාන, උපගච්ඡිං නරාසභං;

සමාධිං සමාපජ්ජන්තං, අන්තරායමකාසහං.

‘‘උභො හත්ථෙහි පග්ගය්හ, පුප්ඵච්ඡත්තං අදාසහං;

පටිග්ගහෙසි භගවා, පදුමුත්තරො මහාමුනි.

‘‘සබ්බෙ දෙවා අත්තමනා, හිමවන්තං උපෙන්ති තෙ;

සාධුකාරං පවත්තෙසුං, අනුමොදිස්සති චක්ඛුමා.

‘‘ඉදං වත්වාන තෙ දෙවා, උපගච්ඡුං නරුත්තමං;

ආකාසෙ ධාරයන්තස්ස, පදුමච්ඡත්තමුත්තමං.

‘‘සතපත්තඡත්තං පග්ගය්හ, අදාසි තාපසො මම;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘පඤ්චවීසතිකප්පානි, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

චතුත්තිංසතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘යං යං යොනිං සංසරති, දෙවත්තං අථ මානුසං;

අබ්භොකාසෙ පතිට්ඨන්තං, පදුමං ධාරයිස්සති.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි ¶ , ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘පකාසිතෙ පාවචනෙ, මනුස්සත්තං ලභිස්සති;

මනොමයම්හි කායම්හි, උත්තමො සො භවිස්සති.

‘‘ද්වෙ භාතරො භවිස්සන්ති, උභොපි පන්ථකව්හයා;

අනුභොත්වා උත්තමත්ථං, ජොතයිස්සන්ති සාසනං.

‘‘සොහං අට්ඨාරසවස්සො, පබ්බජිං අනගාරියං;

විසෙසාහං න වින්දාමි, සක්යපුත්තස්ස සාසනෙ.

‘‘දන්ධා මය්හං ගතී ආසි, පරිභූතො පුරෙ අහුං;

භාතා ච මං පණාමෙසි, ගච්ඡ දානි සකං ඝරං.

‘‘සොහං පණාමිතො සන්තො, සඞ්ඝාරාමස්ස කොට්ඨකෙ;

දුම්මනො තත්ථ අට්ඨාසිං, සාමඤ්ඤස්මිං අපෙක්ඛවා.

‘‘භගවා තත්ථ ආගච්ඡි, සීසං මය්හං පරාමසි;

බාහාය මං ගහෙත්වාන, සඞ්ඝාරාමං පවෙසයි.

‘‘අනුකම්පාය මෙ සත්ථා, අදාසි පාදපුඤ්ඡනිං;

එවං සුද්ධං අධිට්ඨෙහි, එකමන්තමධිට්ඨහං.

‘‘හත්ථෙහි ¶ තමහං ගය්හ, සරිං කොකනදං අහං;

තත්ථ චිත්තං විමුච්චි මෙ, අරහත්තං අපාපුණිං.

‘‘මනොමයෙසු කායෙසු, සබ්බත්ථ පාරමිං ගතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තමග්ගෙනෙවස්ස තෙපිටකං පඤ්චාභිඤ්ඤා ච ආගමිංසු. සත්ථා එකෙන ඌනෙහි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා ජීවකස්ස නිවෙසනෙ පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. චූළපන්ථකො පන අත්තනො භික්ඛාය අප්පටිච්ඡිතත්තා එව න ගතො. ජීවකො යාගුං දාතුං ආරභි, සත්ථා පත්තං හත්ථෙන පිදහි. ‘‘කස්මා, භන්තෙ, න ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ – ‘‘විහාරෙ එකො භික්ඛු අත්ථි, ජීවකා’’ති. සො පුරිසං පහිණි, ‘‘ගච්ඡ, භණෙ, විහාරෙ නිසින්නං අය්යං ගහෙත්වා ¶ එහී’’ති. චූළපන්ථකත්ථෙරොපි රූපෙන කිරියාය ච එකම්පි එකෙන අසදිසං භික්ඛුසහස්සං නිම්මිනිත්වා නිසීදි. සො පුරිසො විහාරෙ භික්ඛූනං බහුභාවං දිස්වා ගන්ත්වා ජීවකස්ස කථෙසි – ‘‘ඉමස්මා භික්ඛුසඞ්ඝා විහාරෙ භික්ඛුසඞ්ඝො බහුතරො, පක්කොසිතබ්බං අය්යං න ජානාමී’’ති. ජීවකො සත්ථාරං පටිපුච්ඡි – ‘‘කොනාමො, භන්තෙ, විහාරෙ නිසින්නො භික්ඛූ’’ති? ‘‘චූළපන්ථකො නාම, ජීවකා’’ති. ‘‘ගච්ඡ ¶ , භණෙ, ‘චූළපන්ථකො නාම කතරො’ති පුච්ඡිත්වා තං ආනෙහී’’ති. සො විහාරං ගන්ත්වා ‘‘චූළපන්ථකො නාම කතරො, භන්තෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘අහං චූළපන්ථකො’’,‘‘අහං චූළපන්ථකො’’ති එකපහාරෙනෙව භික්ඛුසහස්සම්පි කථෙසි. සො පුනාගන්ත්වා තං පවත්තිං ජීවකස්ස ආරොචෙසි. ජීවකො පටිවිද්ධසච්චත්තා ‘‘ඉද්ධිමා මඤ්ඤෙ, අය්යො’’ති නයතො ඤත්වා ‘‘ගච්ඡ, භණෙ, පඨමං කථනකමය්යමෙව ‘තුම්හෙ සත්ථා පක්කොසතී’ති වත්වා චීවරකණ්ණෙ ගණ්හා’’ති ආහ. සො විහාරං ගන්ත්වා තථා අකාසි, තාවදෙව නිම්මිතභික්ඛූ අන්තරධායිංසු. සො ථෙරං ගහෙත්වා අගමාසි.

සත්ථා තස්මිං ඛණෙ යාගුඤ්ච ඛජ්ජකාදිභෙදඤ්ච පටිග්ගණ්හි. දසබලෙ භත්තකිච්චං කත්වා විහාරං ගතෙ ධම්මසභායං කථා උදපාදි – ‘‘අහො බුද්ධානං ආනුභාවො, යත්ර හි නාම චත්තාරො මාසෙ එකගාථං ගහෙතුං අසක්කොන්තම්පි ලහුකෙන ඛණෙනෙව එවං මහිද්ධිකං අකංසූ’’ති. සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං කථාසල්ලාපං සුත්වා ආගන්ත්වා බුද්ධාසනෙ නිසජ්ජ, ‘‘කිං වදෙථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමං නාම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, චූළපන්ථකෙන ඉදානි මය්හං ඔවාදෙ ඨත්වා ලොකුත්තරදායජ්ජං ලද්ධං, පුබ්බෙ පන ලොකියදායජ්ජ’’න්ති වත්වා තෙහි යාචිතො චූළසෙට්ඨිජාතකං (ජා. 1.1.4) කථෙසි. අපරභාගෙ තං සත්ථා අරියගණපරිවුතො ධම්මාසනෙ නිසින්නො මනොමයං කායං ¶ අභිනිම්මිනන්තානං භික්ඛූනං චෙතොවිවට්ටකුසලානඤ්ච අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො අපරෙන සමයෙන භික්ඛූහි ‘‘තථා දන්ධධාතුකෙන කථං තයා සච්චානි පටිවිද්ධානී’’ති පුට්ඨො භාතු පණාමනතො පට්ඨාය අත්තනො පටිපත්තිං පකාසෙන්තො –

557.

‘‘දන්ධා මය්හං ගතී ආසි, පරිභූතො පුරෙ අහං;

භාතා ච මං පණාමෙසි, ගච්ඡ දානි තුවං ඝරං.

558.

‘‘සොහං ¶ පණාමිතො සන්තො, සඞ්ඝාරාමස්ස කොට්ඨකෙ;

දුම්මනො තත්ථ අට්ඨාසිං, සාසනස්මිං අපෙක්ඛවා.

559.

‘‘භගවා ¶ තත්ථ ආගච්ඡි, සීසං මය්හං පරාමසි;

බාහාය මං ගහෙත්වාන, සඞ්ඝාරාමං පවෙසයි.

560.

‘‘අනුකම්පාය මෙ සත්ථා, පාදාසි පාදපුඤ්ඡනිං;

එතං සුද්ධං අධිට්ඨෙහි, එකමන්තං ස්වධිට්ඨිතං.

561.

‘‘තස්සාහං වචනං සුත්වා, විහාසිං සාසනෙ රතො;

සමාධිං පටිපාදෙසිං, උත්තමත්ථස්ස පත්තියා.

562.

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

563.

‘‘සහස්සක්ඛත්තුමත්තානං, නිම්මිනිත්වාන පන්ථකො;

නිසීදම්බවනෙ රම්මෙ, යාව කාලප්පවෙදනා.

564.

‘‘තතො මෙ සත්ථා පාහෙසි, දූතං කාලප්පවෙදකං;

පවෙදිතම්හි කාලම්හි, වෙහාසාදුපසඞ්කමිං.

565.

‘‘වන්දිත්වා සත්ථුනො පාදෙ, එකමන්තං නිසීදහං;

නිසින්නං මං විදිත්වාන, අත්ථ සත්ථා පටිග්ගහි.

566.

‘‘ආයාගො සබ්බලොකස්ස, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං මනුස්සානං, පටිග්ගණ්හිත්ථ දක්ඛිණ’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ දන්ධාති, මන්දා, චතුප්පදිකං ගාථං චතූහි මාසෙහි ගහෙතුං අසමත්ථභාවෙන දුබ්බලා. ගතීති ඤාණගති. ආසීති, අහොසි. පරිභූතොති, තතො එව ‘‘මුට්ඨස්සති අසම්පජානො’’ති හීළිතො. පුරෙති, පුබ්බෙ පුථුජ්ජනකාලෙ. භාතා චාති සමුච්චයත්ථො ච-සද්දො, න කෙවලං පරිභූතොව, අථ ඛො භාතාපි මං පණාමෙසි, ‘‘පන්ථක, ත්වං දුප්පඤ්ඤො අහෙතුකො මඤ්ඤෙ, තස්මා පබ්බජිතකිච්චං ¶ මත්ථකං පාපෙතුං අසමත්ථො ¶ , න ඉමස්ස සාසනස්ස අනුච්ඡවිකො, ගච්ඡ දානි තුය්හං අය්යකඝර’’න්ති නික්කඩ්ඪෙසි. භාතාති, භාතරා.

කොට්ඨකෙති, ද්වාරකොට්ඨකසමීපෙ. දුම්මනොති, දොමනස්සිතො. සාසනස්මිං අපෙක්ඛවාති, සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ සාපෙක්ඛො අවිබ්භමිතුකාමො.

භගවා තත්ථ ආගච්ඡීති, මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො මං අනුග්ගණ්හන්තො භගවා යත්ථාහං ඨිතො, තත්ථ ආගච්ඡි. ආගන්ත්වා ච, ‘‘පන්ථක, අහං තෙ සත්ථා, න මහාපන්ථකො, මං උද්දිස්ස තව පබ්බජ්ජා’’ති සමස්සාසෙන්තො සීසං මය්හං පරාමසි ජාලාබන්ධනමුදුතලුනපීණවරායතඞ්ගුලිසමුපසොභිතෙන විකසිතපදුමසස්සිරීකෙන චක්කඞ්කිතෙන හත්ථතලෙන ‘‘ඉදානියෙව මම පුත්තො භවිස්සතී’’ති දීපෙන්තො මය්හං සීසං පරාමසි. බාහාය මං ගහෙත්වානාති, ‘‘කස්මා ත්වං, ඉධ තිට්ඨසී’’ති චන්දනගන්ධගන්ධිනා අත්තනො හත්ථෙන මං භුජෙ ගහෙත්වා අන්තොසඞ්ඝාරාමං පවෙසෙසි. පාදාසි ¶ පාදපුඤ්ඡනින්ති පාදපුඤ්ඡනිං කත්වා පාදාසි ‘‘රජොහරණන්ති මනසි කරොහී’’ති අදාසීති අත්ථො. ‘‘අදාසී’’ති ‘‘පාදපුඤ්ඡනි’’න්ති ච පඨන්ති. කෙචි පන ‘‘පාදපුඤ්ඡනි’’න්ති පාදපුඤ්ඡනචොළක්ඛණ්ඩං පාදාසී’’ති වදන්ති. තදයුත්තං ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා චොළක්ඛණ්ඩස්ස දින්නත්තා. එතං සුද්ධං අධිට්ඨෙහි, එකමන්තං ස්වධිට්ඨිතන්ති, එතං සුද්ධං චොළක්ඛණ්ඩං ‘‘රජොහරණං, රජොහරණ’’න්ති මනසිකාරෙන ස්වධිට්ඨිතං කත්වා එකමන්තං එකමන්තෙ විවිත්තෙ ගන්ධකුටිපමුඛෙ නිසින්නො අධිට්ඨෙහි තථා චිත්තං සමාහිතං කත්වා පවත්තෙහි.

තස්සාහං වචනං සුත්වාති, තස්ස භගවතො වචනං ඔවාදං අහං සුත්වා තස්මිං සාසනෙ ඔවාදෙ රතො අභිරතො හුත්වා විහාසිං යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිං. පටිපජ්ජන්තො ච සමාධිං පටිපාදෙසිං, උත්තමත්ථස්ස පත්තියාති, උත්තමත්ථො නාම අරහත්තං, තස්ස අධිගමාය කසිණපරිකම්මවසෙන රූපජ්ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපාදකං විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අග්ගමග්ගසමාධිං සම්පාදෙසින්ති අත්ථො. එත්ථ හි සමාධීති උපචාරසමාධිතො පට්ඨාය යාව චතුත්ථමග්ගසමාධි, තාව සමාධිසාමඤ්ඤෙන ගහිතො, අග්ගඵලසමාධි පන උත්තමත්ථග්ගහණෙන, සාතිසයං චෙවායං සමාධිකුසලො, තස්මා ‘‘සමාධිං පටිපාදෙසි’’න්ති ආහ. සමාධිකුසලතාය ¶ හි අයමායස්මා චෙතොවිවට්ටකුසලො නාම ජාතො, මහාපන්ථකත්ථෙරො පන විපස්සනාකුසලතාය සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලො නාම. එකො චෙත්ථ සමාධිලක්ඛණෙ ඡෙකො, එකො විපස්සනාලක්ඛණෙ, එකො සමාධිගාළ්හො, එකො විපස්සනාගාළ්හො එකො අඞ්ගසංඛිත්තෙ ඡෙකො, එකො ආරම්මණසංඛිත්තෙ, එකො අඞ්ගවවත්ථානෙ, එකො ආරම්මණවවත්ථානෙති වණ්ණෙන්ති. අපිච චූළපන්ථකත්ථෙරො ¶ සාතිසයං චතුන්නං රූපාවචරජ්ඣානානං ලාභිතාය චෙතොවිවට්ටකුසලො වුත්තො, මහාපන්ථකත්ථෙරො සාතිසයං චතුන්නං අරූපාවචරජ්ඣානානං ලාභිතාය සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලො. පඨමො වා රූපාවචරජ්ඣානලාභී හුත්වා ඣානඞ්ගෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තොති චෙතොවිවට්ටකුසලො, ඉතරො අරූපාවචරජ්ඣානලාභී හුත්වා ඣානඞ්ගෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තොති සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලො. මනොමයං පන කායං නිබ්බත්තෙන්තො අඤ්ඤෙ තයො වා චත්තාරො වා නිබ්බත්තන්ති, න බහුකෙ, එකසදිසෙයෙව ච කත්වා නිබ්බත්තෙන්ති, එකවිධමෙව කම්මං කුරුමානෙ. අයං පන ථෙරො එකාවජ්ජනෙන සමණසහස්සං මාපෙසි, ද්වෙපි න කායෙන එකසදිසෙ අකාසි, න එකවිධං කම්මං කුරුමානෙ. තස්මා මනොමයං කායං අභිනිම්මිනන්තානං අග්ගො නාම ජාතො.

ඉදානි ¶ අත්තනො අධිගතවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමී’’තිආදිමාහ. කාමඤ්චායං ථෙරො ඡළභිඤ්ඤො, යා පන අභිඤ්ඤා ආසවක්ඛයඤාණාධිගමස්ස බහූපකාරා, තං දස්සනත්ථං ‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිත’’න්ති වත්වා ‘‘තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා’’ති වුත්තං. පුබ්බෙනිවාසයථාකම්මුපගඅනාගතංසඤාණානි හි විපස්සනාචාරස්ස බහූපකාරානි, න තථා ඉතරඤාණානි.

සහස්සක්ඛත්තුන්ති සහස්සං. ‘‘සහස්සවාර’’න්ති කෙචි වදන්ති. එකාවජ්ජනෙන පන ථෙරො සහස්සෙ මනොමයෙ කායෙ නිම්මිනි, න වාරෙන. තෙ ච ඛො අඤ්ඤමඤ්ඤමසදිසෙ විවිධඤ්ච කම්මං කරොන්තෙ. ‘‘කිං පන සාවකානම්පි එවරූපං ඉද්ධිනිම්මානං සම්භවතී’’ති? න සම්භවති සබ්බෙසං, අභිනීහාරසම්පත්තියා පන අයමෙව ථෙරො එවමකාසි, තථා හෙස ඉමිනා අඞ්ගෙන එතදග්ගෙ ඨපිතො. පන්ථකො නිසීදීති අත්තානමෙව පරං විය වදති. අම්බවනෙති, අම්බවනෙ ජීවකෙන ¶ කතවිහාරෙ. වෙහාසාදුපසඞ්කමින්ති වෙහාසාති කරණෙ නිස්සක්කවචනං, වෙහාසෙනාති අත්ථො, ද-කාරො පදසන්ධිකරො. අථාති, මම නිසජ්ජාය පච්ඡා. පටිග්ගහීති දක්ඛිණොදකං පටිග්ගණ්හි. ආයාගො සබ්බලොකස්සාති, සබ්බස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යතාය දෙය්යධම්මං ආනෙත්වා යජිතබ්බට්ඨානභූතො. ආහුතීනං පටිග්ගහොති, මහාඵලභාවකරණෙන දක්ඛිණාහුතීනං පටිග්ගණ්හකො. පටිග්ගණ්හිත්ථ දක්ඛිණන්ති ජීවකෙන උපනීතං යාගුඛජ්ජාදිභෙදං දක්ඛිණං පටිග්ගහෙසි.

අථ ඛො භගවා කතභත්තකිච්චො ආයස්මන්තං චූළපන්ථකං ආණාපෙසි – ‘‘අනුමොදනං කරොහී’’ති. සො සිනෙරුං ගහෙත්වා මහාසමුද්දං මන්ථෙන්තො විය පභින්නපටිසම්භිදාප්පත්තතාය තෙපිටකං බුද්ධවචනං සඞ්ඛොභෙන්තො සත්ථු අජ්ඣාසයං ගණ්හන්තො අනුමොදනං අකාසි. තථා උපනිස්සයසම්පන්නොපි ¶ චායමායස්මා තථාරූපාය කම්මපිලොතිකාය පරිබාධිතො චතුප්පදිකං ගාථං චතූහිපි මාසෙහි ගහෙතුං නාසක්ඛි. තං පනස්ස උපනිස්සයසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා සත්ථා පුබ්බචරියානුරූපං යොනිසොමනසිකාරෙ නියොජෙසි. තථා හි භගවා තදා ජීවකස්ස නිවෙසනෙ නිසින්නො එව ‘‘චූළපන්ථකස්ස චිත්තං සමාහිතං, වීථිපටිපන්නා විපස්සනා’’ති ඤත්වා යථානිසින්නොව අත්තානං දස්සෙත්වා, ‘‘පන්ථක, යදිපායං පිලොතිකා සංකිලිට්ඨා රජානුකිණ්ණා, ඉතො පන අඤ්ඤො එව අරියස්ස විනයෙ සංකිලෙසො රජො චාති දස්සෙන්තො –

‘‘රාගො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති, රාගස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං ¶ රජං විප්පජහිත්වා භික්ඛවො, විහරන්ති තෙ වීතරජස්ස සාසනෙ.

‘‘දොසො රජො…පෙ… සාසනෙ.

‘‘මොහො රජො…පෙ… වීතරජස්ස සාසනෙ’’ති. –

ඉමා තිස්සො ඔභාසගාථා අභාසි. ගාථාපරියොසානෙ චූළපන්ථකො අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාපරිවාරං අරහත්තං පාපුණීති.

චූළපන්ථකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. කප්පත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

නානාකුලමලසම්පුණ්ණොතිආදිකා ¶ ආයස්මතො කප්පත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ විභවසම්පන්නෙ කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පිතු අච්චයෙන විඤ්ඤුතං පත්තො නානාවිරාගවණ්ණවිචිත්තෙහි වත්ථෙහි අනෙකවිධෙහි ආභරණෙහි නානාවිධෙහි මණිරතනෙහි බහුවිධෙහි පුප්ඵදාමමාලාදීහි ච කප්පරුක්ඛං නාම අලඞ්කරිත්වා තෙන සත්ථු ථූපං පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ මණ්ඩලිකරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨිතො කාමෙසු අතිවිය රත්තො ගිද්ධො හුත්වා විහරති. තං සත්ථා මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො ඤාණජාලෙ පඤ්ඤායමානං දිස්වා, ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො, ‘‘එස මම සන්තිකෙ අසුභකථං සුත්වා කාමෙසු විරත්තචිත්තො හුත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ඤත්වා ආකාසෙන තත්ථ ගන්ත්වා –

567.

‘‘නානාකුලමලසම්පුණ්ණො ¶ , මහාඋක්කාරසම්භවො;

චන්දනිකංව පරිපක්කං, මහාගණ්ඩො මහාවණො.

568.

‘‘පුබ්බරුහිරසම්පුණ්ණො, ගූථකූපෙන ගාළ්හිතො;

ආපොපග්ඝරණො කායො, සදා සන්දති පූතිකං.

569.

‘‘සට්ඨිකණ්ඩරසම්බන්ධො, මංසලෙපනලෙපිතො;

චම්මකඤ්චුකසන්නද්ධො, පූතිකායො නිරත්ථකො.

570.

‘‘අට්ඨිසඞ්ඝාතඝටිතො, න්හාරුසුත්තනිබන්ධනො;

නෙකෙසං සංගතීභාවා, කප්පෙති ඉරියාපථං.

571.

‘‘ධුවප්පයාතො මරණාය, මච්චුරාජස්ස සන්තිකෙ;

ඉධෙව ඡඩ්ඩයිත්වාන, යෙනකාමඞ්ගමො නරො.

572.

‘‘අවිජ්ජාය ¶ නිවුතො කායො, චතුගන්ථෙන ගන්ථිතො;

ඔඝසංසීදනො කායො, අනුසයාජාලමොත්ථතො.

573.

‘‘පඤ්චනීවරණෙ යුත්තො, විතක්කෙන සමප්පිතො;

තණ්හාමූලෙනානුගතො, මොහච්ඡාදනඡාදිතො.

574.

‘‘එවායං ¶ වත්තතෙ කායො, කම්මයන්තෙන යන්තිතො;

සම්පත්ති ච විපත්යන්තා, නානාභාවො විපජ්ජති.

575.

‘‘යෙමං කායං මමායන්ති, අන්ධබාලා පුථුජ්ජනා;

වඩ්ඪෙන්ති කටසිං ඝොරං, ආදියන්ති පුනබ්භවං.

576.

‘‘යෙමං කායං විවජ්ජෙන්ති, ගූථලිත්තංව පන්නගං;

භවමූලං වමිත්වාන, පරිනිබ්බිස්සන්තිනාසවා’’ති. –

ඉමාහි ගාථාහි තස්ස අසුභකථං කථෙසි. සො සත්ථු සම්මුඛා අනෙකාකාරවොකාරං යාථාවතො සරීරසභාවවිභාවනං අසුභකථං සුත්වා සකෙන කායෙන අට්ටීයමානො හරායමානො ජිගුච්ඡමානො සංවිග්ගහදයො සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘ලභෙය්යාහං, භන්තෙ, භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජ’’න්ති පබ්බජ්ජං යාචි. සත්ථා සමීපෙ ඨිතමඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡ, භික්ඛු, ඉමං පබ්බාජෙත්වා උපසම්පාදෙත්වා ආනෙහී’’ති. සො තං තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙසි. සො ඛුරග්ගෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. තෙර 1.4.102-107) –

‘‘සිද්ධත්ථස්ස භගවතො, ථූපසෙට්ඨස්ස සම්මුඛා;

විචිත්තදුස්සෙ ලගෙත්වා, කප්පරුක්ඛං ඨපෙසහං.

‘‘යං ¶ යං යොනුපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථ මානුසං;

සොභයන්තො මම ද්වාරං, කප්පරුක්ඛො පතිට්ඨති.

‘‘අහඤ්ච පරිසා චෙව, යෙ කෙචි මමවස්සිතා;

තම්හා දුස්සං ගහෙත්වාන, නිවාසෙම මයං සදා.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං රුක්ඛං ඨපයිං අහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, කප්පරුක්ඛස්සිදං ඵලං.

‘‘ඉතො ච සත්තමෙ කප්පෙ, සුචෙළා අට්ඨ ඛත්තියා;

සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා ලද්ධූපසම්පදො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො තා එව ගාථා අභාසි. තෙනෙව තා ථෙරගාථා නාම ජාතා.

තත්ථ නානාකුලමලසම්පුණ්ණොති, නානාකුලෙහි නානාභාගෙහි මලෙහි සම්පුණ්ණො, කෙසලොමාදිනානාවිධඅසුචිකොට්ඨාසභරිතොති අත්ථො. මහාඋක්කාරසම්භවොති, උක්කාරො වුච්චති වච්චකූපං. යත්තකවයා මාතා, තත්තකං කාලං කාරපරිසෙදිතවච්චකූපසදිසතාය මාතු කුච්ඡි ඉධ ‘‘මහාඋක්කාරො’’ති අධිප්පෙතො. සො කුච්ඡි සම්භවො උප්පත්තිට්ඨානං එතස්සාති මහාඋක්කාරසම්භවො. චන්දනිකංවාති චන්දනිකං නාම උච්ඡිට්ඨොදකගබ්භමලාදීනං ඡඩ්ඩනට්ඨානං, යං ජණ්ණුමත්තං අසුචිභරිතම්පි හොති, තාදිසන්ති අත්ථො. පරිපක්කන්ති, පරිණතං පුරාණං. තෙන යථා චණ්ඩාලගාමද්වාරෙ නිදාඝසමයෙ ථුල්ලඵුසිතකෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ උදකෙන සමුපබ්යූළ්හමුත්තකරීසඅට්ඨිචම්මන්හාරුඛණ්ඩඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදිනානාකුණපභරිතං කද්දමොදකාලුළිතං ¶ කතිපයදිවසාතික්කමෙන සංජාත කිමිකුලාකුලං සූරියාතපසන්තාපකුථිතං උපරි ඵෙණපුබ්බුළකානි මුඤ්චන්තං අභිනීලවණ්ණං පරමදුග්ගන්ධං ජෙගුච්ඡං චන්දනිකාවාටං නෙව උපගන්තුං, න දට්ඨුං අරහරූපං හුත්වා තිට්ඨති, තථාරූපොයං කායොති දස්සෙති. සදා දුක්ඛතාමූලයොගතො අසුචිපග්ඝරණතො උප්පාදජරාමරණෙහි උද්ධුමායනපරිපච්චනභිජ්ජනසභාවත්තා ච මහන්තො ගණ්ඩො වියාති මහාගණ්ඩො. සබ්බත්ථකමෙව දුක්ඛවෙදනානුබද්ධත්තා ගණ්ඩානං සහනතො අසුචිවිස්සන්දනතො ච මහන්තො වණො වියාති මහාවණො ගූථකූපෙන ගාළිතොති, වච්චකූපෙන වච්චෙනෙව වා භරිතො. ‘‘ගූථකූපනිගාළ්හිතො’’තිපි පාළි, වච්චකූපතො නික්ඛන්තොති අත්ථො. ආපොපග්ඝරණො කායො, සදා සන්දති පූතිකන්ති, අයං කායො ආපොධාතුයා සදා පග්ඝරණසීලො, තඤ්ච ඛො පිත්තසෙම්හසෙදමුත්තාදිකං පූතිකං අසුචිංයෙව සන්දති, න කදාචි සුචින්ති අත්ථො.

සට්ඨිකණ්ඩරසම්බන්ධොති ¶ , ගීවාය උපරිමභාගතො පට්ඨාය සරීරං විනද්ධමානා සරීරස්ස පුරිමපච්ඡිමදක්ඛිණවාමපස්සෙසු පච්චෙකං පඤ්ච පඤ්ච කත්වා වීසති, හත්ථපාදෙ විනද්ධමානා තෙසං පුරිමපච්ඡිමපස්සෙසු පඤ්ච පඤ්ච කත්වා චත්තාලීසාති ¶ සට්ඨියා කණ්ඩරෙහි මහාන්හාරූහි සබ්බසො බද්ධො විනද්ධොති සට්ඨිකණ්ඩරසම්බන්ධො. මංසලෙපනලෙපිතොති, මංසසඞ්ඛාතෙන ලෙපනෙන ලිත්තො, නවමංසපෙසිසතානුලිත්තොති අත්ථො. චම්මකඤ්චුකසන්නද්ධොති, චම්මසඞ්ඛාතෙන කඤ්චුකෙන සබ්බසො ඔනද්ධො පරියොනද්ධො පරිච්ඡින්නො. පූතිකායොති, සබ්බසො පූතිගන්ධිකො කායො. නිරත්ථකොති, නිප්පයොජනො. අඤ්ඤෙසඤ්හි පාණීනං කායො චම්මාදිවිනියොගෙන සියා සප්පයොජනො, න තථා මනුස්සකායොති. අට්ඨිසඞ්ඝාතඝටිතොති, අතිරෙකතිසතානං අට්ඨීනං සඞ්ඝාතෙන ඝටිතො සම්බන්ධො. න්හාරුසුත්තනිබන්ධනොති, සුත්තසදිසෙහි නවහි න්හාරුසතෙහි නිබන්ධිතො. නෙකෙසං සංගතීභාවාති, චතුමහාභූතජීවිතින්ද්රියඅස්සාසපස්සාසවිඤ්ඤාණාදීනං සමවායසම්බන්ධෙන සුත්තමෙරකසමවායෙන යන්තං විය ඨානාදිඉරියාපථං කප්පෙති.

ධුවප්පයාතො මරණායාති, මරණස්ස අත්ථාය එකන්තගමනො, නිබ්බත්තිතො පට්ඨාය මරණං පති පවත්තො. තතො එව මච්චුරාජස්ස මරණස්ස ¶ සන්තිකෙ ඨිතො. ඉධෙව ඡඩ්ඩයිත්වානාති, ඉමස්මිංයෙව ලොකෙ කායං ඡඩ්ඩෙත්වා, යථාරුචිතට්ඨානගාමී අයං සත්තො, තස්මා ‘‘පහාය ගමනීයො අයං කායො’’ති එවම්පි සඞ්ගො න කාතබ්බොති දස්සෙති.

අවිජ්ජාය නිවුතොති, අවිජ්ජානීවරණෙන නිවුතො පටිච්ඡාදිතාදීනවො, අඤ්ඤථා කො එත්ථ සඞ්ගං ජනෙය්යාති අධිප්පායො. චතුගන්ථෙනාති, අභිජ්ඣාකායගන්ථාදිනා චතුබ්බිධෙන ගන්ථෙන ගන්ථිතො, ගන්ථනියභාවෙන විනද්ධිතො. ඔඝසංසීදනොති, ඔඝනියභාවෙන කාමොඝාදීසු චතූසු ඔඝෙසු සංසීදනකො. අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ අනු අනු සෙන්තීති අනුසයා, කාමරාගාදයො අනුසයා. තෙසං ජාලෙන ඔත්ථතො අභිභූතොති අනුසයාජාලමොත්ථතො. මකාරො පදසන්ධිකරො, ගාථාසුඛත්ථං දීඝං කත්වා වුත්තං. කාමච්ඡන්දාදිනා පඤ්චවිධෙන නීවරණෙන යුත්තො අධිමුත්තොති පඤ්චනීවරණෙ යුත්තො, කරණත්ථෙ භුම්මවචනං.

කාමවිතක්කාදිනා ¶ මිච්ඡාවිතක්කෙන සමප්පිතො සමස්සිතොති විතක්කෙන සමප්පිතො. තණ්හාමූලෙනානුගතොති, තණ්හාසඞ්ඛාතෙන භවමූලෙන අනුබද්ධො. මොහච්ඡාදනඡාදිතොති, සම්මොහසඞ්ඛාතෙන ආවරණෙන පලිගුණ්ඨිතො. සබ්බමෙතං සවිඤ්ඤාණකං කරජකායං සන්ධාය වදති. සවිඤ්ඤාණකො හි අත්තභාවො ‘‘උච්ඡින්නභවනෙත්තිකො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්ස කායො තිට්ඨති, අයඤ්චෙව කායො බහිද්ධා ච නාමරූප’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.1.147) කායොති වුච්චති, එවායං වත්තතෙ කායොති ¶ එවං ‘‘නානාකුලමලසම්පුණ්ණො’’තිආදිනා ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො’’තිආදිනා ච වුත්තප්පකාරෙන අයං කායො වත්තති, වත්තන්තො ච කම්මයන්තෙන සුකතදුක්කටෙන කම්මසඞ්ඛාතෙන යන්තෙන යන්තිතො සඞ්ඝටිතො. යථා වා ඛෙමන්තං ගන්තුං න සක්කොති, තථා සඞ්ඛොභිතො සුගතිදුග්ගතීසු වත්තති පරිබ්භමති. සම්පත්ති ච විපත්යන්තාති යා එත්ථ සම්පත්ති, සා විපත්තිපරියොසානා. සබ්බඤ්හි යොබ්බනං ජරාපරියොසානං, සබ්බං ආරොග්යං බ්යාධිපරියොසානං, සබ්බං ජීවිතං මරණපරියොසානං, සබ්බො සමාගමො වියොගපරියොසානො. තෙනාහ ‘‘නානාභාවො විපජ්ජතී’’ති. නානාභාවොති, විනාභාවො විප්පයොගො, සො කදාචි විප්පයුඤ්ජකස්ස වසෙන, කදාචි විප්පයුඤ්ජිතබ්බස්ස වසෙනාති විවිධං පජ්ජති පාපුණීයති.

යෙමං කායං මමායන්තීති යෙ අන්ධබාලා පුථුජ්ජනා එවං අසුභං අනිච්චං අධුවං දුක්ඛං අසාරං ඉමං කායං ‘‘මම ඉද’’න්ති ගණ්හන්තා මමායන්ති ඡන්දරාගං උප්පාදෙන්ති, තෙ ජාතිආදීහි නිරයාදීහි ච ඝොරං භයානකං අපණ්ඩිතෙහි අභිරමිතබ්බතො කටසිසඞ්ඛාතං සංසාරං පුනප්පුනං ජනනමරණාදීහි වඩ්ඪෙන්ති, තෙනාහ ‘‘ආදියන්ති පුනබ්භව’’න්ති.

යෙමං කායං විවජ්ජෙන්ති, ගූථලිත්තංව පන්නගන්ති යථා නාම ¶ පුරිසො සුඛකාමො ජීවිතුකාමො ගූථගතං ආසීවිසං දිස්වා ජිගුච්ඡනියතාය වා සප්පටිභයතාය වා විවජ්ජෙති න අල්ලීයති, එවමෙවං යෙ පණ්ඩිතා කුලපුත්තා අසුචිභාවෙන ජෙගුච්ඡං අනිච්චාදිභාවෙන සප්පටිභයං ඉමං කායං විවජ්ජෙන්ති ඡන්දරාගප්පහානෙන පජහන්ති. තෙ භවමූලං අවිජ්ජං භවතණ්හඤ්ච වමිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා අච්චන්තමෙව පහාය තතො එව සබ්බසො අනාසවා සඋපාදිසෙසාය අනුපාදිසෙසාය ච නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිස්සන්තීති.

කප්පත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. වඞ්ගන්තපුත්තඋපසෙනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

විවිත්තං ¶ අප්පනිග්ඝොසන්තිආදිකා ආයස්මතො උපසෙනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුණමානො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සමන්තපාසාදිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සත්ථු අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං ¶ බුද්ධුප්පාදෙ නාලකගාමෙ රූපසාරීබ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, උපසෙනොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා උපසම්පදාය එකවස්සිකො ‘‘අරියගබ්භං වඩ්ඪෙමී’’ති එකං කුලපුත්තං අත්තනො සන්තිකෙ උපසම්පාදෙත්වා තෙන සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ගතො. සත්ථාරා චස්ස තස්ස අවස්සිකස්ස භික්ඛුනො සද්ධිවිහාරිකභාවං සුත්වා, ‘‘අතිලහුං ඛො ත්වං, මොඝපුරිස, බාහුල්ලාය ආවත්තො’’ති (මහාව. 75) ගරහිතො. ‘‘ඉදානාහං යදිපි පරිසං නිස්සාය සත්ථාරා ගරහිතො, පරිසංයෙව පන නිස්සාය සත්ථු පාසංසොපි භවිස්සාමී’’ති විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.86-96) –

‘‘පදුමුත්තරං භගවන්තං, ලොකජෙට්ඨං නරාසභං;

පබ්භාරම්හි නිසීදන්තං, උපගච්ඡිං නරුත්තමං.

‘‘කණිකාරපුප්ඵං දිස්වා, වණ්ටෙ ඡෙත්වානහං තදා;

අලඞ්කරිත්වා ඡත්තම්හි, බුද්ධස්ස අභිරොපයිං.

‘‘පිණ්ඩපාතඤ්ච පාදාසිං, පරමන්නං සුභොජනං;

බුද්ධෙන නවමෙ තත්ථ, සමණෙ අට්ඨ භොජයිං.

‘‘අනුමොදි මහාවීරො, සයම්භූ අග්ගපුග්ගලො;

ඉමිනා ඡත්තදානෙන, පරමන්නපවෙච්ඡනා.

‘‘තෙන චිත්තප්පසාදෙන, සම්පත්තිමනුභොස්සසි;

ඡත්තිංසක්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති.

‘‘එකවීසතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘සතසහස්සිතො ¶ කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘සාසනෙ දිබ්බමානම්හි, මනුස්සත්තං ගමිස්සති;

තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො.

‘‘උපසෙනොති නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො;

සමන්තපාසාදිකත්තා, අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙස්සති.

‘‘චරිමං වත්තතෙ මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, ජෙත්වා මාරං සවාහනං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සයම්පි සබ්බෙ ධුතඞ්ගධම්මෙ සමාදාය වත්තති, අඤ්ඤෙපි තදත්ථාය සමාදපෙති ¶ , තෙන නං භගවා සමන්තපාසාදිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො අපරෙන සමයෙන කොසම්බියං කලහෙ ¶ උප්පන්නෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච ද්විධාභූතෙ එකෙන භික්ඛුනා තං කලහං පරිවජ්ජිතුකාමෙන ‘‘එතරහි ඛො කලහො උප්පන්නො, සඞ්ඝො ද්විධාභූතො, කථං නු ඛො මයා පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති පුට්ඨො විවෙකවාසතො පට්ඨාය තස්ස පටිපත්තිං කථෙන්තො –

577.

‘‘විවිත්තං අප්පනිග්ඝොසං, වාළමිගනිසෙවිතං;

සෙවෙ සෙනාසනං භික්ඛු, පටිසල්ලානකාරණා.

578.

‘‘සඞ්කාරපුඤ්ජා ආහත්වා, සුසානා රථියාහි ච;

තතො සඞ්ඝාටිකං කත්වා, ලූඛං ධාරෙය්ය චීවරං.

579.

‘‘නීචං මනං කරිත්වාන, සපදානං කුලා කුලං;

පිණ්ඩිකාය චරෙ භික්ඛු, ගුත්තද්වාරො සුසංවුතො.

580.

‘‘ලූඛෙනපි වා සන්තුස්සෙ, නාඤ්ඤං පත්ථෙ රසං බහුං;

රසෙසු අනුගිද්ධස්ස, ඣානෙ න රමතී මනො.

581.

‘‘අප්පිච්ඡො චෙව සන්තුට්ඨො, පවිවිත්තො වසෙ මුනි;

අසංසට්ඨො ගහට්ඨෙහි, අනාගාරෙහි චූභයං.

582.

‘‘යථා ¶ ජළො ව මූගො ව, අත්තානං දස්සයෙ තථා;

නාතිවෙලං සම්භාසෙය්ය, සඞ්ඝමජ්ඣම්හි පණ්ඩිතො.

583.

‘‘න සො උපවදෙ කඤ්චි, උපඝාතං විවජ්ජයෙ;

සංවුතො පාතිමොක්ඛස්මිං, මත්තඤ්ඤූ චස්ස භොජනෙ.

584. ‘‘සුග්ගහීතනිමිත්තස්ස, චිත්තස්සුප්පාදකොවිදො.

සමථං අනුයුඤ්ජෙය්ය, කාලෙන ච විපස්සනං.

585.

‘‘වීරියසාතච්චසම්පන්නො, යුත්තයොගො සදා සියා;

න ච අප්පත්වා දුක්ඛන්තං, විස්සාසං එය්ය පණ්ඩිතො.

586.

‘‘එවං විහරමානස්ස, සුද්ධිකාමස්ස භික්ඛුනො;

ඛීයන්ති ආසවා සබ්බෙ, නිබ්බුතිඤ්චාධිගච්ඡතී’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ විවිත්තන්ති, ජනවිවිත්තං සුඤ්ඤං අරඤ්ඤාදිං. අප්පනිග්ඝොසන්ති, නිස්සද්දං සද්දසඞ්ඝට්ටනරහිතං. වාළමිගනිසෙවිතන්ති, සීහබ්යග්ඝදීපිවාළමිගෙහි චරිතං. ඉමිනාපි ජනවිවෙකංයෙව දස්සෙති පන්තසෙනාසනභාවදීපනතො. සෙනාසනන්ති, සයිතුං ආසයිතුඤ්ච යුත්තභාවෙන ¶ වසනට්ඨානං ඉධ සෙනාසනන්ති අධිප්පෙතං. පටිසල්ලානකාරණාති, පටිසල්ලානනිමිත්තං, නානාරම්මණතො නිවත්තෙත්වා කම්මට්ඨානෙයෙව චිත්තස්ස පටි පටි සම්මදෙව අල්ලීයනත්ථං.

එවං භාවනානුරූපං සෙනාසනං නිද්දිසන්තො සෙනාසනෙ සන්තොසං දස්සෙත්වා ඉදානි චීවරාදීසුපි තං දස්සෙතුං ‘‘සංකාරපුඤ්ජා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ¶ සංකාරපුඤ්ජාති සංකාරානං පුඤ්ජං සංකාරපුඤ්ජං, තතො කචවරට්ඨානා. ආහත්වාති ආහරිත්වා. තතොති තථා ආහටචොළක්ඛණ්ඩෙහි. කරණෙ හි ඉදං නිස්සක්කවචනං ලූඛන්ති සත්ථලූඛරජනලූඛාදිනා ලූඛං අවණ්ණාමට්ඨං. ධාරෙය්යාති නිවාසනාදිවසෙන පරිහරෙය්ය, එතෙන චීවරසන්තොසං වදති.

නීච මනං කරිත්වානාති ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකාන’’න්තිආදිකං (ඉතිවු. 91; සං. නි. 3.80) සුගතොවාදං අනුස්සරිත්වා නිහතමානදප්පං චිත්තං කත්වා. සපදානන්ති ඝරෙසු ¶ අවඛණ්ඩරහිතං; අනුඝරන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කුලා කුල’’න්ති. කුලා කුලන්ති කුලතො කුලං, කුලානුපුබ්බියා ඝරපටිපාටියාති අත්ථො. පිණ්ඩිකායාති මිස්සකභික්ඛාය, ඉමිනා පිණ්ඩපාතසන්තොසං වදති. ගුත්තද්වාරොති සුපිහිතචක්ඛාදිද්වාරො. සුසංවුතොති හත්ථකුක්කුච්චාදීනං අභාවෙන සුට්ඨු සංවුතො.

ලූඛෙනපි වාති අපිසද්දො සමුච්චයෙ, වා-සද්දො විකප්පෙ. උභයෙනපි ලූඛෙනපි අප්පෙනපි යෙන කෙනචි සුලභෙන ඉතරීතරෙන සන්තුස්සෙ සමං සම්මා තුස්සෙය්ය. තෙනාහ ‘‘නාඤ්ඤං පත්ථෙ රසං බහු’’න්ති. නාඤ්ඤං පත්ථෙ රසං බහුන්ති අත්තනා යථාලද්ධතො අඤ්ඤං මධුරාදිරසං බහුං පණීතඤ්ච න පත්ථෙය්ය න පිහෙය්ය, ඉමිනා ගිලානපච්චයෙපි සන්තොසො දස්සිතො හොති. රසෙසු ගෙධවාරණත්ථං පන කාරණං වදන්තො රසෙසු අනුගිද්ධස්ස, ඣානෙ න රමතී මනො’’ති ආහ. ඉන්ද්රියසංවරම්පි අපරිපූරෙන්තස්ස කුතො වික්ඛිත්තචිත්තසමාධානන්ති අධිප්පායො.

එවං චතූසු පච්චයෙසු සල්ලෙඛපටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අවසිට්ඨකථාවත්ථූනි දස්සෙතුං ‘‘අප්පිච්ඡො චෙවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අප්පිච්ඡොති, අනිච්ඡො චතූසු පච්චයෙසු ඉච්ඡාරහිතො, තෙන චතුබ්බිධපච්චයෙසු තණ්හුප්පාදවික්ඛම්භනමාහ. සන්තුට්ඨොති, චතූසු පච්චයෙසු යථාලාභසන්තොසාදිනා සන්තුට්ඨො. යො හි –

‘‘අතීතං නානුසොචෙය්ය, නප්පජප්පෙය්යනාගතං;

පච්චුප්පන්නෙන යාපෙය්ය, සො ‘සන්තුට්ඨො’ති පවුච්චතී’’ති.

පවිවිත්තොති ¶ ගණසඞ්ගණිකං පහාය කායෙන පවිවිත්තො වූපකට්ඨො. චිත්තවිවෙකාදිකෙ හි පරතො වක්ඛති. වසෙති සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. මොනෙය්යධම්මසමන්නාගමෙන මුනි. අසංසට්ඨොති දස්සනසවනසමුල්ලපනසම්භොගකායසංසග්ගානං අභාවෙන ¶ අසංසට්ඨො යථාවුත්තසංසග්ගරහිතො. උභයන්ති, ගහට්ඨෙහි අනාගාරෙහි චාති උභයෙහිපි අසංසට්ඨො. කරණෙ හි ඉදං පච්චත්තවචනං.

අත්තානං දස්සයෙ තථාති අජළො අමූගොපි සමානො යථා ජළො වා මූගො වා, තථා අත්තානං දස්සෙය්ය, එතෙන පාගබ්බියප්පහානමාහ. ජළො ව මූගො වාති ච ගාථාසුඛත්ථං රස්සත්තං කතං, සමුච්චයත්ථො ච ¶ වාසද්දො. නාතිවෙලං සම්භාසෙය්යාති අතිවෙලං අතික්කන්තපමාණං න භාසෙය්ය, මත්තභාණී අස්සාති අත්ථො. සඞ්ඝමජ්ඣම්හීති භික්ඛුසඞ්ඝෙ, ජනසමූහෙ වා.

න සො උපවදෙ කඤ්චීති සො යථාවුත්තපටිපත්තිකො භික්ඛු හීනං වා මජ්ඣිමං වා උක්කට්ඨං වා යංකිඤ්චි න වාචාය උපවදෙය්ය. උපඝාතං විවජ්ජයෙති කායෙන උපඝාතං පරිවිහෙඨනං වජ්ජෙය්ය. සංවුතො පාතිමොක්ඛස්මින්ති පාතිමොක්ඛම්හි පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ සංවුතො අස්ස, පාතිමොක්ඛසංවරෙන පිහිතකායවාචො සියාති අත්ථො. මත්තඤ්ඤූ චස්ස භොජනෙති පරියෙසනපටිග්ගහණපරිභොගවිස්සජ්ජනෙසු භොජනෙ පමාණඤ්ඤූ සියා.

සුග්ගහීතනිමිත්තස්සාති ‘‘එවං මෙ මනසි කරොතො චිත්තං සමාහිතං අහොසී’’ති තදාකාරං සල්ලක්ඛෙන්තො සුට්ඨු ගහිතසමාධිනිමිත්තො අස්ස. ‘‘සුග්ගහීතනිමිත්තො සො’’තිපි පාඨො, සො යොගීති අත්ථො. චිත්තස්සුප්පාදකොවිදොති එවං භාවයතො චිත්තං ලීනං හොති, ‘‘එවං උද්ධත’’න්ති ලීනස්ස උද්ධතස්ස ච චිත්තස්ස උප්පත්තිකාරණෙ කුසලො අස්ස. ලීනෙ හි චිත්තෙ ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගා භාවෙතබ්බා, උද්ධතෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගා. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පන සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බො. තෙනාහ භගවා – ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’තිආදි (සං. නි. 5.234). සමථං අනුයුඤ්ජෙය්යාති සමථභාවනං භාවෙය්ය, අනුප්පන්නං සමාධිං උප්පාදෙය්ය, උප්පන්නඤ්ච යාව වසීභාවප්පත්ති, තාව වඩ්ඪෙය්ය බ්යූහෙය්යාති අත්ථො. කාලෙන ච විපස්සනන්ති යථාලද්ධං සමාධිං නිකන්තියා අපරියාදානෙන හානභාගියං ඨිතිභාගියං වා අකත්වා නිබ්බෙධභාගියංව කත්වා කාලෙන විපස්සනඤ්ච අනුයුඤ්ජෙය්ය. අථ වා කාලෙන ච විපස්සනන්ති සමථං අනුයුඤ්ජන්තො තස්ස ථිරීභූතකාලෙ සඞ්කොචං අනාපජ්ජිත්වා අරියමග්ගාධිගමාය විපස්සනං අනුයුඤ්ජෙය්ය. යථාහ –

‘‘අථ ¶ වා සමාධිලාභෙන, විවිත්තසයනෙන වා;

භික්ඛු විස්සාසමාපාදි, අප්පත්තො ආසවක්ඛය’’න්ති. (ධ. ප. 271-272);

තෙන ¶ ¶ වුත්තං – ‘‘වීරියසාතච්චසම්පන්නො’’තිආදි. සතතභාවො සාතච්චං, වීරියස්ස සාතච්චං, තෙන සම්පන්නො සමන්නාගතො, සතතපවත්තවීරියො, නිච්චපග්ගහිතවීරියොති අත්ථො. යුත්තයොගො සදා සියාති සබ්බකාලං භාවනානුයුත්තො සියා. දුක්ඛන්තන්ති වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං පරියොසානං නිරොධං නිබ්බානං අප්පත්වා විස්සාසං න එය්ය න ගච්ඡෙය්ය. ‘‘අහං පරිසුද්ධසීලො ඣානලාභී අභිඤ්ඤාලාභී විපස්සනං මත්ථකං පාපෙත්වා ඨිතො’’ති වා විස්සට්ඨො න භවෙය්යාති අත්ථො.

එවං විහරමානස්සාති, එවං විවිත්තසෙනාසනසෙවනාදිනා විපස්සනාවසෙන යුත්තයොගතාපරියොසානෙන විධිනා විහරන්තස්ස. සුද්ධිකාමස්සාති, ඤාණදස්සනවිසුද්ධිං අච්චන්තවිසුද්ධිං නිබ්බානං අරහත්තඤ්ච ඉච්ඡන්තස්ස. සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛතො භික්ඛුනො, කාමාසවාදයො සබ්බෙ ආසවා ඛීයන්ති ඛයං අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති, තෙසං ඛයගමනෙනෙව සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසපභෙදං දුවිධම්පි නිබ්බානං අධිගච්ඡති පාපුණාති.

එවං ථෙරො තස්ස භික්ඛුනො ඔවාදදානාපදෙසෙන අත්තනා තථාපටිපන්නභාවං දීපෙන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

වඞ්ගන්තපුත්තඋපසෙනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. (අපර)-ගොතමත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

විජානෙය්ය සකං අත්ථන්තිආදිකා ආයස්මතො අපරස්ස ගොතමත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා අම්හාකං භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව සාවත්ථියං උදිච්චබ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ හුත්වා, වාදමග්ගං උග්ගහෙත්වා අත්තනො වාදස්ස උපරි උත්තරිං වදන්තං අලභන්තො තෙහි තෙහි විග්ගාහිකකථං අනුයුත්තො විචරති. අථ අම්හාකං භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා ¶ පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන යසාදිකෙ වෙනෙය්යෙ විනෙත්වා අනාථපිණ්ඩිකස්ස අභියාචනාය සාවත්ථිං උපගච්ඡි. තදා සත්ථු ජෙතවනපටිග්ගහෙ පටිලද්ධසද්ධො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. සත්ථා ¶ අඤ්ඤතරං පිණ්ඩචාරිකං භික්ඛුං ආණාපෙසි – ‘‘භික්ඛු, ඉමං පබ්බාජෙහී’’ති. සො තෙන පබ්බාජියමානො ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පාපුණිත්වා කොසලජනපදං ගන්ත්වා තත්ථ චිරං වසිත්වා පුන සාවත්ථිං පච්චාගමි. තං බහූ ඤාතකා බ්රාහ්මණමහාසාලා උපසඞ්කමිත්වා පයිරුපාසිත්වා නිසින්නා ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ ¶ බහූ සමණබ්රාහ්මණා සංසාරෙ සුද්ධිවාදා, තෙසු කතමෙසං නු ඛො වාදො නිය්යානිකො, කථං පටිපජ්ජන්තො සංසාරතො සුජ්ඣතී’’ති පුච්ඡිංසු. ථෙරො තෙසං තමත්ථං පකාසෙන්තො –

587.

‘‘විජානෙය්ය සකං අත්ථං, අවලොකෙය්යාථ පාවචනං;

යඤ්චෙත්ථ අස්ස පතිරූපං, සාමඤ්ඤං අජ්ඣූපගතස්ස.

588.

‘‘මිත්තං ඉධ ච කල්යාණං, සික්ඛා විපුලං සමාදානං;

සුස්සූසා ච ගරූනං, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

589.

‘‘බුද්ධෙසු සගාරවතා, ධම්මෙ අපචිති යථාභූතං;

සඞ්ඝෙ ච චිත්තීකාරො, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

590.

‘‘ආචාරගොචරෙ යුත්තො, ආජීවො සොධිතො අගාරය්හො;

චිත්තස්ස ච සණ්ඨපනං, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

591.

‘‘චාරිත්තං අථ වාරිත්තං, ඉරියාපථියං පසාදනියං;

අධිචිත්තෙ ච ආයොගො, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

592.

‘‘ආරඤ්ඤකානි සෙනාසනානි, පන්තානි අප්පසද්දානි;

භජිතබ්බානි මුනිනා, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

593.

‘‘සීලඤ්ච බාහුසච්චඤ්ච, ධම්මානං පවිචයො යථාභූතං;

සච්චානං අභිසමයො, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

594.

‘‘භාවෙය්ය ච අනිච්චන්ති, අනත්තසඤ්ඤං අසුභසඤ්ඤඤ්ච;

ලොකම්හි ච අනභිරතිං, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

595.

‘‘භාවෙය්ය ¶ ච බොජ්ඣඞ්ගෙ, ඉද්ධිපාදානි ඉන්ද්රියානි බලානි;

අට්ඨඞ්ගමග්ගමරියං, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

596.

‘‘තණ්හං පජහෙය්ය මුනි, සමූලකෙ ආසවෙ පදාලෙය්ය;

විහරෙය්ය විප්පමුත්තො, එතං සමණස්ස පතිරූප’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ¶ විජානෙය්ය සකං අත්ථන්ති, විඤ්ඤූජාතිකො පුරිසො අත්තනො අත්ථං යාථාවතො විචාරෙත්වා ජානෙය්ය. විචාරෙන්තො ච අවලොකෙය්යාථ පාවචනං ඉධ ලොකෙ පුථුසමණබ්රාහ්මණෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙන ච පවුත්තං පාවචනං, සමයො. තත්ථ යං නිය්යානිකං, තං ඔලොකෙය්ය පඤ්ඤාචක්ඛුනා පස්සෙය්ය. ඉමෙ හි නානාතිත්ථියා සමණබ්රාහ්මණා අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති, අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති, අසුද්ධිමග්ගඤ්ච ‘‘සුද්ධිමග්ගො’’ති මිච්ඡාභිනිවෙසිනො අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච විරුද්ධවාදා, තස්මා නෙසං වාදො අනිය්යානිකො. සම්මාසම්බුද්ධො පන ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා, සන්තං නිබ්බාන’’න්ති සයම්භූඤාණෙන යථාභූතං අබ්භඤ්ඤාය පවෙදෙති, තස්මා ‘‘තස්ස ¶ වාදො නිය්යානිකො’’ති සත්ථු සාසනමහන්තතං ඔලොකෙය්යාති අත්ථො. යඤ්චෙත්ථ අස්ස පතිරූපං, සාමඤ්ඤං අජ්ඣූපගතස්සාති, සාමඤ්ඤං සමණභාවං පබ්බජ්ජං උපගතස්ස කුලපුත්තස්ස යං එත්ථ සාසනෙ පබ්බජිතභාවෙ වා පතිරූපං යුත්තරූපං සාරුප්පං අස්ස සියා, තම්පි අපලොකෙය්ය.

කිං පන තන්ති ආහ ‘‘මිත්තං ඉධ ච කල්යාණ’’න්තිආදි. ඉමස්මිං සාසනෙ කල්යාණමිත්තං සෙවියමානං සමණස්ස පතිරූපන්ති යොජනා. එස නයො ඉතරෙසුපි. කල්යාණමිත්තඤ්හි නිස්සාය අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සුද්ධමත්තානං පරිහරති. සික්ඛා විපුලං සමාදානන්ති විපුලං සික්ඛාසමාදානං, මහතියා නිබ්බානාවහාය අධිසීලාදිසික්ඛාය අනුට්ඨානන්ති අත්ථො. සුස්සූසා ච ගරූනන්ති ගරූනං ආචරියුපජ්ඣායාදීනං කල්යාණමිත්තානං ඔවාදස්ස සොතුකම්යතා පාරිචරියා ච. එතන්ති කල්යාණමිත්තසෙවනාදි.

බුද්ධෙසු සගාරවතාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙසු ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’ති ගාරවයොගො ගරුචිත්තීකාරො. ධම්මෙ අපචිති යථාභූතන්ති අරියධම්මෙ යාථාවතො ¶ අපචායනං ආදරෙන අභිපූජනං. සඞ්ඝෙති අරියසඞ්ඝෙ. චිත්තීකාරොති සක්කාරො සම්මානනං. එතන්ති රතනත්තයගරුකරණං.

ආචාරගොචරෙ යුත්තොති කායිකවාචසිකවීතික්කමනසඞ්ඛාතං අනාචාරං, පිණ්ඩපාතාදීනං අත්ථාය උපසඞ්කමිතුං අයුත්තට්ඨානභූතං වෙසියාදිඅගොචරඤ්ච පහාය කායිකවාචසිකඅවීතික්කමනසඞ්ඛාතෙන ආචාරෙන පිණ්ඩපාතාදීනං අත්ථාය උපසඞ්කමිතුං යුත්තට්ඨානභූතෙන ගොචරෙන ච යුත්තො සම්පන්නො, සම්පන්නආචාරගොචරොති අත්ථො. ආජීවො සොධිතොති වෙළුදානාදිං බුද්ධපටිකුට්ඨං අනෙසනං පහාය අනවජ්ජුප්පාදෙ පච්චයෙ සෙවන්තස්ස ආජීවො සොධිතො හොති සුවිසුද්ධො, සොධිතත්තා එව අගාරය්හො විඤ්ඤූහි. චිත්තස්ස ච සණ්ඨපනන්ති යථා චක්ඛාදිද්වාරෙහි රූපාදිආරම්මණෙසු අභිජ්ඣාදයො නප්පවත්තන්ති, එවං දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තාදිවසෙන චිත්තස්ස ¶ සම්මා ඨපනං. එතන්ති ආචාරගොචරසම්පත්ති ආජීවපාරිසුද්ධි ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතාති එතං තයං.

චාරිත්තන්ති චරිත්වා පරිපූරෙතබ්බසීලං. වාරිත්තන්ති විරතියා අකරණෙන පරිපූරෙතබ්බසීලං. ඉරියාපථියං පසාදනියන්ති පරෙසං පසාදාවහං ආකප්පසම්පත්තිනිමිත්තං ඉරියාපථනිස්සිතං සම්පජඤ්ඤං. අධිචිත්තෙ ච ආයොගොති සමථවිපස්සනාසු අනුයොගො භාවනා.

ආරඤ්ඤකානීති අරඤ්ඤෙ පරියාපන්නානි. පන්තානීති විවිත්තානි.

සීලන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. හෙට්ඨා හි භින්දිත්වා වුත්තං, ඉධ අභින්දිත්වා ¶ වදති. බාහුසච්චන්ති බහුස්සුතභාවො. සො හි භාවනානුයොගස්ස බහුකාරො, බොජ්ඣඞ්ගකොසල්ලඅනුත්තරසීතිභාවඅධිචිත්තයුත්තතාදීසු සම්මා පවිචයබහුලස්ස සමථවිපස්සනානුයොගො සම්පජ්ජති. ධම්මානං පවිචයො යථාභූතන්ති රූපාරූපධම්මානං අවිපරීතසලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච පරිවීමංසා. ඉමිනා අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනමාහ. සච්චානං අභිසමයොති දුක්ඛාදීනං අරියසච්චානං පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන පටිවෙධො.

ස්වායං සච්චාභිසමයො යථා හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘භාවෙය්යා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ භාවෙය්ය ච අනිච්චන්ති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා (ධ. ප. 277) අවිභාගතො ¶ ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්තිආදිනා (විභ. 2; සං. නි. 3.49) විභාගතො වා සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අනිච්චසඤ්ඤං භාවෙය්ය උප්පාදෙය්ය චෙව වඩ්ඪෙය්ය චාති අත්ථො. අනත්තසඤ්ඤන්ති, ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති පවත්තං අනත්තසඤ්ඤඤ්ච භාවෙය්යාති යොජනා. එවං සෙසෙසුපි. අසුභසඤ්ඤන්ති, කරජකායෙ සබ්බස්මිම්පි වා තෙභූමකසඞ්ඛාරෙ කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො ‘‘අසුභා’’ති පවත්තසඤ්ඤං. දුක්ඛසඤ්ඤාපරිවාරා හි අයං, එතෙනෙව චෙත්ථ දුක්ඛසඤ්ඤාපි ගහිතාති වෙදිතබ්බං. ලොකම්හි ච අනභිරතින්ති සබ්බලොකෙ තෙභූමකෙසු සඞ්ඛාරෙසු අනාභිරතිසඤ්ඤං. එතෙන ආදීනවානුපස්සනං නිබ්බිදානුපස්සනඤ්ච වදති.

එවං පන විපස්සනාභාවනං අනුයුත්තො තං උස්සුක්කාපෙන්තො ඉමෙ ධම්මෙ වඩ්ඪෙය්යාති දස්සෙන්තො ‘‘භාවෙය්ය ච බොජ්ඣඞ්ගෙ’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – බොධියා සතිආදිසත්තවිධධම්මසාමග්ගියා, බොධිස්ස වා තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා, සතිආදයො ධම්මා. තෙ සතිආදිකෙ සත්තබොජ්ඣඞ්ගෙ, ඡන්දආදීනි චත්තාරි ඉද්ධිපාදානි, සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි, සද්ධාදීනියෙව පඤ්ච ¶ බලානි, සම්මාදිට්ඨිආදීනං වසෙන අට්ඨඞ්ගඅරියමග්ගඤ්ච. ච-සද්දෙන සතිපට්ඨානානි සම්මප්පධානානි ච ගහිතානීති සබ්බෙපි සත්තතිංසප්පභෙදෙ බොධිපක්ඛියධම්මෙ භාවෙය්ය උප්පාදෙය්ය චෙව වඩ්ඪෙය්ය ච. තත්ථ යදෙතෙසං පඨමමග්ගක්ඛණෙ උප්පාදනං, උපරිමග්ගක්ඛණෙ ච වඩ්ඪනං, එතං සමණස්ස භික්ඛුනො සාරුප්පන්ති.

එවං බොධිපක්ඛියසත්තතිංසධම්මෙ භාවෙන්තො යථා මග්ගසච්චං භාවනාභිසමයවසෙන අභිසමෙති, එවං සමුදයසච්චං පහානාභිසමයවසෙන, නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන අභිසමෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘තණ්හං පජහෙය්යා’’ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ තණ්හං පජහෙය්යාති, කාමතණ්හාදිපභෙදං සබ්බං තණ්හං අරියමග්ගෙන අනවසෙසතො සමුච්ඡින්දෙය්ය, මොනං වුච්චති ඤාණං, තෙන ¶ සමන්නාගතත්තා මුනි. සමූලකෙ ආසවෙ පදාලෙය්යාති කාමරාගානුසයාදිසමූලකෙ කාමාසවාදිකෙ සබ්බෙපි ආසවෙ භින්දෙය්ය සමුච්ඡින්දෙය්ය. විහරෙය්ය විප්පමුත්තොති එවං සබ්බසො කිලෙසානං පහීනත්තා සබ්බධි විමුත්තො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගං ¶ නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකත්වා විහරෙය්ය. එතන්ති යදෙතං විහරණං, එතං සමණස්ස සමිතපාපස්ස භික්ඛුනො පතිරූපං සාරුප්පන්ති අත්ථො.

එවං ථෙරො සමණසාරුප්පපටිපත්තිකිත්තනමුඛෙන සාසනස්ස නිය්යානිකභාවං තබ්බිලොමතො බාහිරකසමයස්ස අනිය්යානිකතඤ්ච විභාවෙසි. තං සුත්වා තෙ බ්රාහ්මණමහාසාලා සාසනෙ අභිප්පසන්නා සරණාදීසු පතිට්ඨහිංසු.

(අපර)-ගොතමත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.