📜

13. තෙරසනිපාතො

1. සොණකොළිවිසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

තෙරසනිපාතෙ යාහු රට්ඨෙතිආදිකා ආයස්මතො සොණස්ස කොළිවිසස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනි. අයං කිර අනොමදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ මහාවිභවො සෙට්ඨි හුත්වා උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පසන්නමානසො සත්ථු චඞ්කමනට්ඨානෙ සුධාය පරිකම්මං කාරෙත්වා නානාවණ්ණෙහි පුප්ඵෙහි සන්ථරිත්වා උපරි නානාවිරාගවත්ථෙහි විතානං බන්ධාපෙසි, තථා සත්ථු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච දීඝසාලං කාරෙත්වා නිය්යාදෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්ති, සිරිවඩ්ඪොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ආරද්ධවීරියානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා, සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා පණිධානමකාසි. සත්ථාපි තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සොපි යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො පරිනිබ්බුතෙ කස්සපදසබලෙ අනුප්පන්නෙ අම්හාකං භගවති බාරාණසියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ගඞ්ගාතීරෙ පණ්ණසාලං කරිත්වා එකං පච්චෙකබුද්ධං තෙමාසං චතූහි පච්චයෙහි සක්කච්චං උපට්ඨහි. පච්චෙකබුද්ධො වුට්ඨවස්සො පරිපුණ්ණපරික්ඛාරො ගන්ධමාදනමෙව ගතො. සොපි කුලපුත්තො යාවජීවං තත්ථ පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චවිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො කාලෙ චම්පානගරෙ උසභසෙට්ඨිස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය සෙට්ඨිස්ස මහාභොගක්ඛන්ධො අභිවඩ්ඪි. තස්ස ජාතදිවසෙ සකලනගරෙ මහාසක්කාරසම්පන්නො අහොසි, තස්ස පුබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස සතසහස්සග්ඝනිකරත්තකම්බලපරිච්චාගෙන සුවණ්ණවණ්ණො සුඛුමාලතරො ච අත්තභාවො අහොසි, තෙනස්ස සොණොති නාමං අකංසු. මහතා පරිවාරෙන වඩ්ඪති , තස්ස හත්ථපාදතලානි බන්ධුජීවකපුප්ඵවණ්ණානි අහෙසුං, සතවිහතකප්පාසස්ස විය සම්ඵස්සො පාදතලෙසු මණිකුණ්ඩලාවට්ටවණ්ණානි ලොමානි ජායිංසු. වයප්පත්තස්ස තස්ස තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙ තයො පාසාදෙ කාරෙත්වා නාටකානි උපට්ඨාපෙසුං. සො තත්ථ මහතිං සම්පත්තිං අනුභවන්තො දෙවකුමාරො විය පටිවසති.

අථ අම්හාකං සත්ථරි සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්තෙ බිම්බිසාරරඤ්ඤා පක්කොසාපිතො අසීතියා ගාමිකසහස්සෙහි සද්ධිං රාජගහං ආගතො, සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා, ජනසංසග්ගපරිහරණත්ථං සීතවනෙ වසන්තො ‘‘මම සරීරං සුඛුමාලං, න ච සක්කා සුඛෙනෙව සුඛං අධිගන්තුං, කායං කිලමෙත්වා සමණධම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාය, පධානමනුයුඤ්ජන්තො පාදතලෙසු ඵොටෙසු උට්ඨහිතෙසුපි වෙදනං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා දළ්හං වීරියං කරොන්තො අච්චාරද්ධවීරියතාය විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො, ‘‘එවං වායමන්තොපි අහං මග්ගං වා ඵලං වා නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොමි, කිං මෙ පබ්බජ්ජාය, හීනායාවත්තිත්වා භොගෙ ච භුඤ්ජිස්සාමි, පුඤ්ඤානි ච කරිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තස්ස චිත්තාචාරං ඤත්වා තත්ථ ගන්ත්වා වීණූපමොවාදෙන ඔවදිත්වා වීරියසමතායොජනවිධිං දස්සෙන්තො කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා ගිජ්ඣකූටං ගතො. සොණත්ථෙරොපි සත්ථු සම්මුඛා ඔවාදං ලභිත්වා වීරියසමතං යොජෙත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.5.25-53) –

‘‘අනොමදස්සිස්ස මුනිනො, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

සුධාය ලෙපනං කත්වා, චඞ්කමං කාරයිං අහං.

‘‘නානාවණ්ණෙහි පුප්ඵෙහි, චඞ්කමං සන්ථරිං අහං;

ආකාසෙ විතානං කත්වා, භොජයිං බුද්ධමුත්තමං.

‘‘අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, අභිවාදෙත්වාන සුබ්බතං;

දීඝසාලං භගවතො, නිය්යාදෙසිමහං තදා.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, සත්ථා ලොකෙ අනුත්තරො;

පටිග්ගහෙසි භගවා, අනුකම්පාය චක්ඛුමා.

‘‘පටිග්ගහෙත්වාන සම්බුද්ධො, දක්ඛිණෙය්යො සදෙවකෙ;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යො සො හට්ඨෙන චිත්තෙන, දීඝසාලං අදාසි මෙ;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘ඉමස්ස මච්චුකාලම්හි, පුඤ්ඤකම්මසමඞ්ගිනො;

සහස්සයුත්තස්සරථො, උපට්ඨිස්සති තාවදෙ.

‘‘තෙන යානෙනයං පොසො, දෙවලොකං ගමිස්සති;

අනුමොදිස්සරෙ දෙවා, සම්පත්තෙ කුලසම්භවෙ.

‘‘මහාරහං බ්යම්හං සෙට්ඨං, රතනමත්තිකලෙපනං;

කූටාගාරවරූපෙතං, බ්යම්හං අජ්ඣාවසිස්සති.

‘‘තිංසකප්පසහස්සානි, දෙවලොකෙ රමිස්සති;

පඤ්චවීසති කප්පානි, දෙවරාජා භවිස්සති.

‘‘සත්තසත්තතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

යසොධරසනාමා තෙ, සබ්බෙපි එකනාමකා.

‘‘ද්වෙ සම්පත්තී අනුභොත්වා, වඩ්ඪෙත්වා පුඤ්ඤසඤ්චයං;

අට්ඨවීසතිකප්පම්හි, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘තත්රාපි බ්යම්හං පවරං, විස්සකම්මෙන මාපිතං;

දසසද්දාවිවිත්තං තං, පුරමජ්ඣාවසිස්සති.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, භූමිපාලො මහිද්ධිකො;

ඔක්කාකො නාම නාමෙන, රාජා රට්ඨෙ භවිස්සති.

‘‘සොළසිත්ථිසහස්සානං, සබ්බාසං පවරා ච සා;

අභිජාතා ඛත්තියානී, නව පුත්තෙ ජනෙස්සති.

‘‘නව පුත්තෙ ජනෙත්වාන, ඛත්තියානී මරිස්සති;

තරුණී ච පියා කඤ්ඤා, මහෙසිත්තං කරිස්සති.

‘‘ඔක්කාකං තොසයිත්වාන, වරං කඤ්ඤා ලභිස්සති;

වරං ලද්ධාන සා කඤ්ඤා, පුත්තෙ පබ්බාජයිස්සති.

‘‘පබ්බාජිතා ච තෙ සබ්බෙ, ගමිස්සන්ති නගුත්තමං;

ජාතිභෙදභයා සබ්බෙ, භගිනීහි වසිස්සරෙ.

‘‘එකා ච කඤ්ඤා බ්යාධීහි, භවිස්සති පරික්ඛතා;

මා නො ජාති පභිජ්ජීති, නිඛණිස්සන්ති ඛත්තියා.

‘‘ඛත්තියො නීහරිත්වාන, තාය සද්ධිං වසිස්සති;

භවිස්සති තදා භෙදො, ඔක්කාකකුලසම්භවො.

‘‘තෙසං පජා භවිස්සන්ති, කොළියා නාම ජාතියා;

තත්ථ මානුසකං භොගං, අනුභොස්සතිනප්පකං.

‘‘තම්හා කායා චවිත්වාන, දෙවලොකං ගමිස්සති;

තත්රාපි පවරං බ්යම්හං, ලභිස්සති මනොරමං.

‘‘දෙවලොකා චවිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

ආගන්ත්වාන මනුස්සත්තං, සොණො නාම භවිස්සති.

‘‘ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො, පදහං සත්ථු සාසනෙ;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘අනන්තදස්සී භගවා, ගොතමො සක්යපුඞ්ගවො;

විසෙසඤ්ඤූ මහාවීරො, අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙස්සති.

‘‘වුට්ඨම්හි දෙවෙ චතුරඞ්ගුලම්හි, තිණෙ අනිලෙරිතඅඞ්ගණම්හි;

ඨත්වාන යොගස්ස පයුත්තතාදිනො, තතොත්තරිං පාරමතා න විජ්ජති.

‘‘උත්තමෙ දමථෙ දන්තො, චිත්තං මෙ සුපණීහිතං;

භාරො මෙ ඔහිතො සබ්බො, නිබ්බුතොම්හි අනාසවො.

‘‘අඞ්ගීරසො මහානාගො, අභිජාතොව කෙසරී;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන අඤ්ඤාබ්යාකරණවසෙන ච –

632.

‘‘යාහු රට්ඨෙ සමුක්කට්ඨො, රඤ්ඤො අඞ්ගස්ස පද්ධගූ;

ස්වාජ්ජ ධම්මෙසු උක්කට්ඨො, සොණො දුක්ඛස්ස පාරගූ.

633.

‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ පඤ්ච ජහෙ, පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙ;

පඤ්චසඞ්ගාතිගො භික්ඛු, ඔඝතිණ්ණොති වුච්චති.

634.

‘‘උන්නළස්ස පමත්තස්ස, බාහිරාසස්ස භික්ඛුනො;

සීලං සමාධි පඤ්ඤා ච, පාරිපූරිං න ගච්ඡති.

635.

‘‘යඤ්හි කිච්චං අපවිද්ධං, අකිච්චං පන කරීයති;

උන්නළානං පමත්තානං, තෙසං වඩ්ඪන්ති ආසවා.

636.

‘‘යෙසඤ්ච සුසමාරද්ධා, නිච්චං කායගතා සති;

අකිච්චං තෙ න සෙවන්ති, කිච්චෙ සාතච්චකාරිනො;

සතානං සම්පජානානං, අත්ථං ගච්ඡන්ති ආසවා.

637.

‘‘උජුමග්ගම්හි අක්ඛාතෙ, ගච්ඡථ මා නිවත්තථ;

අත්තනා චොදයත්තානං, නිබ්බානමභිහාරයෙ.

638.

‘‘අච්චාරද්ධම්හි වීරියම්හි, සත්ථා ලොකෙ අනුත්තරො;

වීණොපමං කරිත්වා මෙ, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා;

තස්සාහං වචනං සුත්වා, විහාසිං සාසනෙ රතො.

639.

‘‘සමථං පටිපාදෙසිං, උත්තමත්ථස්ස පත්තියා;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

640.

‘‘නෙක්ඛම්මෙ අධිමුත්තස්ස, පවිවෙකඤ්ච චෙතසො;

අබ්යාබජ්ඣාධිමුත්තස්ස, උපාදානක්ඛයස්ස ච.

641.

‘‘තණ්හක්ඛයාධිමුත්තස්ස, අසම්මොහඤ්ච චෙතසො;

දිස්වා ආයතනුප්පාදං, සම්මා චිත්තං විමුච්චති.

642.

‘‘තස්ස සම්මා විමුත්තස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

කතස්ස පතිචයො නත්ථි, කරණීයං න විජ්ජති.

643.

‘‘සෙලො යථා එකඝනො, වාතෙන න සමීරති;

එවං රූපා රසා සද්දා, ගන්ධා ඵස්සා ච කෙවලා.

644.

‘‘ඉට්ඨා ධම්මා අනිට්ඨා ච, නප්පවෙධෙන්ති තාදිනො;

ඨිතං චිත්තං විසඤ්ඤුත්තං, වයඤ්චස්සානුපස්සතී’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ යාහු රට්ඨෙ සමුක්කට්ඨොති යො අහු අහොසි අඞ්ගරට්ඨෙ අසීතියා ගාමිකසහස්සෙහි භොගසම්පත්තියා ඉස්සරියසම්පත්තියා ච සම්මා අතිවිය උක්කට්ඨො සෙට්ඨො. රඤ්ඤො අඞ්ගස්ස පද්ධගූති චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි පරිසාය රඤ්ජනට්ඨෙන රඤ්ඤො අඞ්ගාධිපතිනො බිම්බිසාරස්ස පරිවාරභූතො ගහපතිවිසෙසො තස්ස රට්ඨෙ කුටුම්බිකො අහූති යොජෙතබ්බං. ස්වාජ්ජ ධම්මෙසු උක්කට්ඨොති සො සොණො අජ්ජෙතරහි ලොකුත්තරධම්මෙසු උක්කට්ඨො ජාතො, ගිහිකාලෙපි කෙහිචි උක්කට්ඨොයෙව හුත්වා ඉදානි පබ්බජිතකාලෙපි උක්කට්ඨොයෙව හොතීති අත්තානමෙව පරං විය දස්සෙති. දුක්ඛස්ස පාරගූති සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස පාරං පරියන්තං ගතො, එතෙන ධම්මෙසු උක්කට්ඨොති අවිසෙසෙන වුත්තං උක්කට්ඨභාවං විසෙසෙති අරහත්තාධිගමදීපනතො.

ඉදානි යාය පටිපත්තියා දුක්ඛපාරගූ ජාතො, අඤ්ඤාපදෙසෙන තං දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – අපායකාමසුගතිසම්පාපකානි පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානි පුරිසො සත්ථෙන පාදෙ බද්ධරජ්ජුකං විය හෙට්ඨිමෙන මග්ගත්තයෙන ඡින්දෙය්ය, රූපාරූපභවසම්පාපකානි පඤ්ච උද්ධම්භාගියානි සංයොජනානි පුරිසො ගීවාය බද්ධරජ්ජුකං විය අග්ගමග්ගෙන ජහෙය්ය, ඡින්දෙය්ය, තෙසං පන උද්ධම්භාගියසංයොජනානං පහානාය පඤ්ච සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි උත්තරි භාවයෙ භාවෙය්ය. එවංභූතො පන භික්ඛු රාගසඞ්ගො දොසමොහමානදිට්ඨිසඞ්ගොති පඤ්චන්නං සඞ්ගානං අතික්කමනෙන පඤ්චසඞ්ගාතිගො හුත්වා, කාමොඝො, භවොඝො, දිට්ඨොඝො, අවිජ්ජොඝොති චතුන්නං ඔඝානං තිණ්ණත්තා ඔඝතිණ්ණොති වුච්චති.

අයඤ්ච ඔඝතරණපටිපත්තිසීලාදීනං පාරිපූරියාව හොති, සීලාදයො ච මානාදිප්පහානෙන පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, න අඤ්ඤථාති දස්සෙන්තො ‘‘උන්නළස්සා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ උන්නළස්සාති උග්ගතතුච්ඡමානස්ස. මානො හි උන්නමනාකාරවුත්තියා තුච්ඡභාවෙන නළො වියාති ‘‘නළො’’ති වුච්චති. පමත්තස්සාති සතිවොස්සග්ගෙන පමාදං ආපන්නස්ස. බාහිරාසස්සාති බාහිරෙසු ආයතනෙසු ආසාවතො, කාමෙසු අවීතරාගස්සාති අත්ථො. සීලං සමාධි පඤ්ඤා ච, පාරිපූරිං න ගච්ඡතීති තස්ස සීලාදීනං පටිපක්ඛසෙවිනො ලොකියොපි තාව සීලාදිගුණො පාරිපූරිං න ගච්ඡති, පගෙව ලොකුත්තරො.

තත්ථ කාරණමාහ ‘‘යඤ්හි කිච්ච’’න්තිආදිනා. භික්ඛුනො හි පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය අපරිමාණසීලක්ඛන්ධගොපනං අරඤ්ඤවාසො ධුතඞ්ගපරිහරණං භාවනාරාමතාති එවමාදි කිච්චං නාම. යෙහි පන ඉදං යථාවුත්තං අත්තනො කිච්චං, තං අපවිද්ධං අකරණෙන ඡඩ්ඩිතං. අකිච්චන්ති පත්තමණ්ඩනං චීවරකායබන්ධනඅංසබද්ධඡත්තුපාහනතාලවණ්ටධම්මකරණමණ්ඩනන්ති එවමාදි පරික්ඛාරමණ්ඩනං පච්චයබාහුලියන්ති එවමාදි භික්ඛුනො අකිච්චං නාම, තං කයිරති, තෙසං මානනළං උක්ඛිපිත්වා චරණෙන උන්නළානං සතිවොස්සග්ගෙන පමත්තානං චත්තාරොපි ආසවා වඩ්ඪන්ති.

යෙසං පන පඤ්ඤාදිගුණො වඩ්ඪති, තෙ දස්සෙතුං ‘‘යෙස’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුසමාරද්ධාති සුට්ඨු පග්ගහිතා. කායගතා සතීති, කායානුපස්සනාභාවනා. අකිච්චං තෙති තෙ එතං පත්තමණ්ඩනාදිඅකිච්චං. න සෙවන්තීති න කරොන්ති. කිච්චෙති, පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය කත්තබ්බෙ අපරිමාණසීලක්ඛන්ධගොපනාදිකෙ. සාතච්චකාරිනොති සතතකාරිනො තෙසං සතියා අවිප්පවාසෙන සතානං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං, සප්පායසම්පජඤ්ඤං, ගොචරසම්පජඤ්ඤං, අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති චතූහි සම්පජඤ්ඤෙහි සම්පජානානං, චත්තාරොපි ආසවා අත්ථං ගච්ඡන්ති පරික්ඛයං අභාවං ගච්ඡන්තීති අත්ථො.

ඉදානි අත්තනො සන්තිකෙ ඨිතභික්ඛූනං ඔවාදං දෙන්තො ‘‘උජුමග්ගම්හී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ උජුමග්ගම්හි අක්ඛාතෙති අන්තද්වයපරිවජ්ජනෙන කායවඞ්කාදිප්පහානෙන ච උජුකෙ මජ්ඣිමපටිපදාභූතෙ අරියමග්ගෙ සත්ථාරා භාසිතෙ. ගච්ඡථාති පටිපජ්ජථ. මා නිවත්තථාති අන්තරා වොසානං මාපජ්ජථ. අත්තනා චොදයත්තානන්ති ඉධ අත්ථකාමො කුලපුත්තො අපායභයපච්චවෙක්ඛණාදිනා අත්තනාව අත්තානං චොදෙන්තො. නිබ්බානමභිහාරයෙති, අත්තානං නිබ්බානං අභිහරෙය්ය උපනෙය්ය, යථා නං සච්ඡිකරොති, තථා පටිපජ්ජෙය්යාති අත්ථො.

ඉදානි මයාපි එවමෙව පටිපන්නන්ති, අත්තනො පටිපත්තිං දස්සෙතුං ‘‘අච්චාරද්ධම්හී’’තිආදි වුත්තං. අච්චාරද්ධම්හි වීරියම්හීති විපස්සනං භාවෙන්තෙන මයා සමාධිනා වීරියං සමරසං අකත්වා අතිවිය වීරියෙ පග්ගහිතෙ. අච්චාරද්ධවීරියතා චස්ස හෙට්ඨා වුත්තායෙව. වීණොපමං කරිත්වා මෙති ආයස්මතො සොණස්ස ‘‘යෙ ඛො කෙචි භගවතො සාවකා ආරද්ධවීරියා විහරන්ති. අහං තෙසං අඤ්ඤතරො, අථ ච පන මෙ නානුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චති, තස්මාහං විබ්භමිස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ සත්ථා ඉද්ධියා තස්ස සම්මුඛෙ අත්තානං දස්සෙත්වා ‘‘කස්මා ත්වං, සොණ, ‘විබ්භමිස්සාමී’ති චිත්තං උප්පාදෙසි, කුසලො ත්වං පුබ්බෙ අගාරියභූතො වීණාය තන්තිස්සරෙ’’ති පුච්ඡිත්වා තෙන ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, සොණ? යදා තෙ වීණාය තන්තියො අච්චායතා හොන්ති, අපි නු තෙ වීණා තස්මිං සමයෙ සරවතී වා හොති කම්මඤ්ඤා වාති? නො හෙතං, භන්තෙ! තං කිං මඤ්ඤසි, සොණ, යදා තෙ වීණාය තන්තියො අතිසිථිලා හොන්ති, අපි නු තෙ වීණා තස්මිං සමයෙ සරවතී වා හොති කම්මඤ්ඤා වාති? නො හෙතං, භන්තෙ. තං කිං මඤ්ඤසි, සොණ, යදා පන තෙ වීණාය තන්තියො නෙව අච්චායතා හොන්ති, නාතිසිථිලා සමෙ ගුණෙ පතිට්ඨිතා, අපි නු තෙ වීණා තස්මිං සමයෙ සරවතී වා හොති කම්මඤ්ඤා වාති? එවං, භන්තෙ. එවමෙව ඛො, සොණ, අච්චාරද්ධවීරියං උද්ධච්චාය සංවත්තති, අතිලීනවීරියං කොසජ්ජාය සංවත්තති, තස්මාතිහ ත්වං, සොණ, වීරියසමතං අධිට්ඨහ, ඉන්ද්රියානඤ්ච සමතං පටිවිජ්ඣා’’ති එවං වීණං උපමං කත්වා පවත්තිතෙන වීණොපමොවාදෙන මය්හං ධම්මං දෙසෙසි. තස්සාහං වචනං සුත්වාති තස්ස භගවතො වචනං වීණොපමොවාදං සුත්වා අන්තරා උප්පන්නං විබ්භමිතුකාමතං පහාය සත්ථු සාසනෙ රතො අභිරතො විහරිං.

විහරන්තො ච සමථං පටිපාදෙසිං වීරියසමතං යොජෙන්තො සද්ධාපඤ්ඤානං විය සමාධිවීරියානං සමරසතං උප්පාදෙන්තො ඣානාධිට්ඨානං විපස්සනාසමාධිං සම්පාදෙසිං විපස්සනං උස්සුක්කාපෙසිං. තත්ථ පයොජනං ආහ ‘‘උත්තමත්ථස්ස පත්තියා’’ති. උත්තමත්ථස්ස පත්තියාති අරහත්තාධිගමායාති අත්ථො.

ඉදානි යථා පටිපන්නස්ස සමථවිපස්සනා සම්පජ්ජිංසු, තං අඤ්ඤාපදෙසෙන දස්සෙන්තො ‘‘නෙක්ඛම්මෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ නෙක්ඛම්මෙති පබ්බජ්ජාදිකෙ කාමනිස්සරණෙ. අධිමුත්තස්සාති තත්ථ නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන යුත්තප්පයුත්තස්ස, පඨමං තාව පබ්බජ්ජාභිමුඛො හුත්වා කාමෙ පහාය පබ්බජිත්වා ච සීලවිසොධනං අරඤ්ඤවාසො ධුතඞ්ගපරිහරණං භාවනාභියොගොති එවමාදීසු අනවජ්ජධම්මෙසු යුත්තප්පයුත්තස්සාති අත්ථො. පවිවෙකඤ්ච චෙතසොති චෙතසො පවිවෙකඤ්ච අධිමුත්තස්ස එවං නෙක්ඛම්මාධිමුත්තස්ස සතො චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානං නිබ්බත්තනෙන විවෙකෙ යුත්තස්ස පයුත්තස්ස. අබ්යාබජ්ඣාධිමුත්තස්සාති අබ්යාබජ්ඣෙ නිදුක්ඛතාය අධිමුත්තස්ස ඣානසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා සමථසුඛෙ යුත්තප්පයුත්තස්ස. උපාදානක්ඛයස්ස චාති චතුන්නම්පි උපාදානානං ඛයන්තෙ අරහත්තෙ අධිමුත්තස්ස. භුම්මත්ථෙ හි එතං සාමිවචනං. තං යථාධිගතං ඣානං පාදකං කත්වා අරහත්තාධිගමාය විපස්සනං අනුයුඤ්ජන්තස්සාති අත්ථො.

තණ්හක්ඛයාධිමුත්තස්සාති තණ්හා ඛීයති එත්ථාති තණ්හක්ඛයො, නිබ්බානං, තස්මිං අධිමුත්තස්ස උපාදිං භයතො, අනුපාදිඤ්ච ඛෙමතො දස්සනෙන නිරොධෙ නින්නපොණපබ්භාරස්ස. අසම්මොහඤ්ච චෙතසොති අසම්මොහසම්පජඤ්ඤවසෙන චිත්තස්ස අසම්මොහපවත්තිං සම්මොහසමුච්ඡින්දනෙන වා චිත්තස්ස අසම්මොහභූතං අරියමග්ගං අධිමුත්තස්ස. දිස්වා ආයතනුප්පාදන්ති චක්ඛාදීනං ආයතනානං යථාසකපච්චයෙහි ඛණෙ ඛණෙ උප්පාදං, තප්පටිපක්ඛතො නිරොධඤ්ච විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය දිස්වා දස්සනහෙතු සම්මා චිත්තං විමුච්චතීති සම්මා හෙතුනා ඤායෙන මග්ගපටිපාටියා සබ්බාසවතො චිත්තං විමුච්චති.

‘‘තස්ස සම්මා විමුත්තස්සා’’තිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – තස්ස වුත්තනයෙන සම්මදෙව සබ්බසංකිලෙසතො විමුත්තස්ස, තතො එව අච්චන්තුපසමෙන සන්තචිත්තස්ස ඛීණාසවභික්ඛුනො කතස්ස කුසලස්ස අකුසලස්ස වා උපචයො නත්ථි මග්ගෙනෙව සමුග්ඝාතිතත්තා, පරිඤ්ඤාදිභෙදං කරණීයං න විජ්ජති කතකිච්චත්තා. එවං භූතස්ස යථා එකඝනො සෙලො පබ්බතො පකතිවාතෙන න සමීරති න සංකම්පති, එවං ඉට්ඨා ච අනිට්ඨා ච රූපාදයො ආරම්මණධම්මා තාදිනො තාදිභාවප්පත්තස්ස ඨිතං අනෙජං පහීනසබ්බසොකතාය විසංයුත්තං චිත්තං නප්පවෙධන්ති න චාලෙන්ති. අස්ස ච ආරම්මණධම්මස්ස කාලෙන කාලං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා විපස්සන්තො වයං නිරොධං ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනසභාවං අනුපස්සතීති අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

සොණකොළිවිසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තෙරසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.