📜

2. දුකනිපාතො

1. අභිරූපනන්දාථෙරීගාථාවණ්ණනා

දුකනිපාතෙ ¶ ¶ ආතුරං අසුචිං පූතින්තිආදිකා අභිරූපනන්දාය සික්ඛමානාය ගාථා. අයං කිර විපස්සිස්ස භගවතො ¶ කාලෙ බන්ධුමතීනගරෙ ගහපතිමහාසාලස්ස ධීතා හුත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨිතා සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ ධාතුචෙතියං රතනපටිමණ්ඩිතෙන සුවණ්ණච්ඡත්තෙන පූජං කත්වා, කාලඞ්කත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුනගරෙ ඛෙමකස්ස සක්කස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති. නන්දාතිස්සා නාමං අහොසි. සා අත්තභාවස්ස අතිවිය රූපසොභග්ගප්පත්තියා අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා අභිරූපනන්දාත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. තස්සා වයප්පත්තාය වාරෙය්යදිවසෙයෙව වරභූතො සක්යකුමාරො කාලමකාසි. අථ නං මාතාපිතරො අකාමං පබ්බාජෙසුං.

සා පබ්බජිත්වාපි රූපං නිස්සාය උප්පන්නමදා ‘‘සත්ථා රූපං විවණ්ණෙති ගරහති අනෙකපරියායෙන රූපෙ ආදීනවං දස්සෙතී’’ති බුද්ධුපට්ඨානං න ගච්ඡති. භගවා තස්සා ඤාණපරිපාකං ඤත්වා මහාපජාපතිං ආණාපෙසි ‘‘සබ්බාපි භික්ඛුනියො පටිපාටියා ඔවාදං ආගච්ඡන්තූ’’ති. සා අත්තනො වාරෙ සම්පත්තෙ අඤ්ඤං පෙසෙසි. භගවා ‘‘වාරෙ සම්පත්තෙ අත්තනාව ආගන්තබ්බං, න අඤ්ඤා පෙසෙතබ්බා’’ති ආහ. සා සත්ථු ආණං ලඞ්ඝිතුං අසක්කොන්තී භික්ඛුනීහි සද්ධිං බුද්ධුපට්ඨානං අගමාසි. භගවා ඉද්ධියා එකං අභිරූපං ඉත්ථිරූපං මාපෙත්වා පුන ජරාජිණ්ණං දස්සෙත්වා සංවෙගං උප්පාදෙත්වා –

19.

‘‘ආතුරං අසුචිං පූතිං, පස්ස නන්දෙ සමුස්සයං;

අසුභාය චිත්තං භාවෙහි, එකග්ගං සුසමාහිතං.

20.

‘‘අනිමිත්තඤ්ච භාවෙහි, මානානුසයමුජ්ජහ;

තතො මානාභිසමයා, උපසන්තා චරිස්සසී’’ති. –

ඉමා ¶ ¶ ද්වෙ ගාථා අභාසි. තාසං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයො එව. ගාථාපරියොසානෙ අභිරූපනන්දා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ –

‘‘නගරෙ බන්ධුමතියා, බන්ධුමා නාම ඛත්තියො;

තස්ස රඤ්ඤො අහුං භරියා, එකජ්ඣං චාරයාමහං.

‘‘රහොගතා ¶ නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

ආදාය ගමනීයඤ්හි, කුසලං නත්ථි මෙ කතං.

‘‘මහාභිතාපං කටුකං, ඝොරරූපං සුදාරුණං;

නිරයං නූන ගච්ඡාමි, එත්ථ මෙ නත්ථි සංසයො.

‘‘එවාහං චින්තයිත්වාන, පහංසෙත්වාන මානසං;

රාජානං උපගන්ත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘ඉත්ථී නාම මයං දෙව, පුරිසානුගතා සදා;

එකං මෙ සමණං දෙහි, භොජයිස්සාමි ඛත්තිය.

‘‘අදාසි මෙ මහාරාජා, සමණං භාවිතින්ද්රියං;

තස්ස පත්තං ගහෙත්වාන, පරමන්නෙන පූරයිං.

‘‘පූරයිත්වා පරමන්නං, සහස්සග්ඝනකෙනහං;

වත්ථයුගෙන ඡාදෙත්වා, අදාසිං තුට්ඨමානසා.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘සහස්සං දෙවරාජූනං, මහෙසිත්තමකාරයිං;

සහස්සං චක්කවත්තීනං, මහෙසිත්තමකාරයිං.

‘‘පදෙසරජ්ජං ¶ විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

නානාවිධං බහුං පුඤ්ඤං, තස්ස කම්මඵලා තතො.

‘‘උප්පලස්සෙව මෙ වණ්ණා, අභිරූපා සුදස්සනා;

ඉත්ථී සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, අභිජාතා ජුතින්ධරා.

‘‘පච්ඡිමෙ ¶ භවසම්පත්තෙ, අජායිං සාකියෙ කුලෙ;

නාරීසහස්සපාමොක්ඛා, සුද්ධොදනසුතස්සහං.

‘‘නිබ්බින්දිත්වා අගාරෙහං, පබ්බජිං අනගාරියං;

සත්තමිං රත්තිං සම්පත්වා, චතුසච්චං අපාපුණිං.

‘‘චීවරපිණ්ඩපාතඤ්ච, පච්චයඤ්ච සෙනාසනං;

පරිමෙතුං න සක්කොමි, පිණ්ඩපාතස්සිදං ඵලං.

‘‘යං මය්හං පුරිමං කම්මං, කුසලං ජනිතං මුනි;

තුය්හත්ථාය මහාවීර, පරිචිණ්ණං බහුං මයා.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පිණ්ඩපාතස්සිදං ඵලං.

‘‘දුවෙ ගතී පජානාමි, දෙවත්තං අථ මානුසං;

අඤ්ඤං ගතිං න ජානාමි, පිණ්ඩපාතස්සිදං ඵලං.

‘‘උච්චෙ ¶ කුලෙ පජානාමි, තයො සාලෙ මහාධනෙ;

අඤ්ඤං කුලං න ජානාමි, පිණ්ඩපාතස්සිදං ඵලං.

‘‘භවාභවෙ සංසරිත්වා, සුක්කමූලෙන චොදිතා;

අමනාපං න පස්සාමි, සොමනස්සකතං ඵලං.

‘‘ඉද්ධීසු ¶ ච වසී හොමි, දිබ්බාය සොතධාතුයා;

චෙතොපරියඤාණස්ස, වසී හොමි මහාමුනෙ.

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

සබ්බාසවපරික්ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

‘‘අත්ථධම්මනිරුත්තීසු, පටිභානෙ තථෙව ච;

ඤාණං මම මහාවීර, උප්පන්නං තව සන්තිකෙ.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පත්වා පන සා සයම්පි උදානවසෙන තායෙව ගාථා අභාසි, ඉදමෙව චස්සා අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

අභිරූපනන්දාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ජෙන්තාථෙරීගාථාවණ්ණනා

යෙ ¶ ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාතිආදිකා ජෙන්තාය ථෙරියා ගාථා. තස්සා අතීතං පච්චුප්පන්නඤ්ච වත්ථු අභිරූපනන්දාවත්ථුසදිසං. අයං පන වෙසාලියං ලිච්ඡවිරාජකුලෙ නිබ්බත්තීති අයමෙව විසෙසො. සත්ථාරා දෙසිතං ධම්මං සුත්වා දෙසනාපරියොසානෙ අරහත්තං පත්වා අත්තනා අධිගතං විසෙසං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිවසෙන –

21.

‘‘යෙ ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, මග්ගා නිබ්බානපත්තියා;

භාවිතා තෙ මයා සබ්බෙ, යථා බුද්ධෙන දෙසිතා.

22.

‘‘දිට්ඨො හි මෙ සො භගවා, අන්තිමොයං සමුස්සයො;

වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. –

ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි.

තත්ථ ¶ යෙ ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාති යෙ ඉමෙ සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතා බොධියා යථාවුත්තාය ධම්මසාමග්ගියා ¶ , බොධිස්ස වා බුජ්ඣනකස්ස තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස අඞ්ගභූතත්තා ‘‘බොජ්ඣඞ්ගා’’ති ලද්ධනාමා සත්ත ධම්මා. මග්ගා නිබ්බානපත්තියාති නිබ්බානාධිගමස්ස උපායභූතා. භාවිතා තෙ මයා සබ්බෙ, යථා බුද්ධෙන දෙසිතාති තෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා සබ්බෙපි මයා යථා බුද්ධෙන භගවතා දෙසිතා, තථා මයා උප්පාදිතා ච වඩ්ඪිතා ච.

දිට්ඨො හි මෙ සො භගවාති හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා සො භගවා ධම්මකායො සම්මාසම්බුද්ධො අත්තනා අධිගතඅරියධම්මදස්සනෙන දිට්ඨො, තස්මා අන්තිමොයං සමුස්සයොති යොජනා. අරියධම්මදස්සනෙන හි බුද්ධා භගවන්තො අඤ්ඤෙ ච අරියා දිට්ඨා නාම හොන්ති, න රූපකායදස්සනමත්තෙන. යථාහ – ‘‘යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87) ච ‘‘සුතවා ච ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො අරියානං දස්සාවී’’ති (ම. නි. 1.20; සං. නි. 3.1) ච ආදි. සෙසං වුත්තනයමෙව.

ජෙන්තාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සුමඞ්ගලමාතුථෙරීගාථාවණ්ණනා

සුමුත්තිකාතිආදිකා ¶ සුමඞ්ගලමාතාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තා අඤ්ඤතරස්ස නළකාරස්ස දින්නා පඨමගබ්භෙයෙව පච්ඡිමභවිකං පුත්තං ලභි. තස්ස සුමඞ්ගලොති නාමං අහොසි. තතො පට්ඨාය සා සුමඞ්ගලමාතාති පඤ්ඤායිත්ථ. යස්මා පනස්සා නාමගොත්තං න පාකටං, තස්මා ‘‘අඤ්ඤතරා ථෙරී භික්ඛුනී අපඤ්ඤාතා’’ති පාළියං වුත්තං. සොපිස්සා පුත්තො විඤ්ඤුතං පත්තො පබ්බජිත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා සුමඞ්ගලත්ථෙරොති පාකටො අහොසි. තස්ස මාතා භික්ඛුනීසු පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තී එකදිවසං ගිහිකාලෙ අත්තනා ලද්ධදුක්ඛං පච්චවෙක්ඛිත්වා සංවෙගජාතා විපස්සනං ¶ වඩ්ඪෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා උදානෙන්තී –

23.

‘‘සුමුත්තිකා ¶ සුමුත්තිකා, සාධුමුත්තිකාම්හි මුසලස්ස;

අහිරිකො මෙ ඡත්තකං වාපි, උක්ඛලිකා මෙ දෙඩ්ඩුභං වාති.

24.

‘‘රාගඤ්ච අහං දොසඤ්ච, චිච්චිටි චිච්චිටීති විහනාමි;

සා රුක්ඛමූලමුපගම්ම, ‘අහො සුඛ’න්ති සුඛතො ඣායාමී’’ති. –

ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි.

තත්ථ සුමුත්තිකාති සුමුත්තා. ක-කාරො පදපූරණමත්තං, සුට්ඨු මුත්තා වතාති අත්ථො. සා සාසනෙ අත්තනා පටිලද්ධසම්පත්තිං දිස්වා පසාදවසෙන, තස්සා වා පසංසාවසෙන ආමන්තෙත්වා වුත්තං ‘‘සුමුත්තිකා සුමුත්තිකා’’ති. යං පන ගිහිකාලෙ විසෙසතො ජිගුච්ඡති, තතො විමුත්තිං දස්සෙන්තී ‘‘සාධුමුත්තිකාම්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සාධුමුත්තිකාම්හීති සම්මදෙව මුත්තා වත අම්හි. මුසලස්සාති මුසලතො. අයං කිර දලිද්දභාවෙන ගිහිකාලෙ සයමෙව මුසලකම්මං කරොති, තස්මා එවමාහ. අහිරිකො මෙති මම සාමිකො අහිරිකො නිල්ලජ්ජො, සො මම න රුච්චතීති වචනසෙසො. පකතියාව කාමෙසු විරත්තචිත්තතාය කාමාධිමුත්තානං පවත්තිං ජිගුච්ඡන්තී වදති. ඡත්තකං වාපීති ජීවිතහෙතුකෙන කරීයමානං ඡත්තකම්පි මෙ න රුච්චතීති අත්ථො. වා-සද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථො, තෙන ¶ පෙළාචඞ්කොටකාදිං සඞ්ගණ්හාති. වෙළුදණ්ඩාදීනි ගහෙත්වා දිවසෙ දිවසෙ ඡත්තාදීනං කරණවසෙන දුක්ඛජීවිතං ජිගුච්ඡන්තී වදති. ‘‘අහිතකො මෙ වාතො වාතී’’ති කෙචි වත්වා අහිතකො ජරාවහො ගිහිකාලෙ මම සරීරෙ වාතො වායතීති අත්ථං වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘අහිතකො පරෙසං දුග්ගන්ධතරො ච මම සරීරතො වාතො වායතී’’ති අත්ථං වදන්ති. උක්ඛලිකා මෙ දෙඩ්ඩුභං වාතීති මෙ මම භත්තපචනභාජනං චිරපාරිවාසිකභාවෙන අපරිසුද්ධතාය ¶ උදකසප්පගන්ධං වායති, තතො අහං සාධුමුත්තිකාම්හීති යොජනා.

රාගඤ්ච අහං දොසඤ්ච, චිච්චිටි චිච්චිටීති විහනාමීති අහං කිලෙසජෙට්ඨකං රාගඤ්ච දොසඤ්ච චිච්චිටි චිච්චිටීති ඉමිනා සද්දෙන සද්ධිං විහනාමි විනාසෙමි, පජහාමීති අත්ථො. සා කිර අත්තනො සාමිකං ජිගුච්ඡන්තී තෙන දිවසෙ දිවසෙ ඵාලියමානානං සුක්ඛානං වෙළුදණ්ඩාදීනං සද්දං ගරහන්තී තස්ස පහානං රාගදොසපහානෙන සමං කත්වා අවොච. සා රුක්ඛමූලමුපගම්මාති සා අහං සුමඞ්ගලමාතා විවිත්තං රුක්ඛමූලං උපසඞ්කමිත්වා. සුඛතො ඣායාමීති සුඛන්ති ඣායාමි, කාලෙන කාලං සමාපජ්ජන්තී ඵලසුඛං නිබ්බානසුඛඤ්ච පටිසංවෙදියමානා ¶ ඵලජ්ඣානෙන ඣායාමීති අත්ථො. අහො සුඛන්ති ඉදං පනස්සා සමාපත්තිතො පච්ඡා පවත්තමනසිකාරවසෙන වුත්තං, පුබ්බාභොගවසෙනාතිපි යුජ්ජතෙව.

සුමඞ්ගලමාතුථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. අඩ්ඪකාසිථෙරීගාථාවණ්ණනා

යාව කාසිජනපදොතිආදිකා අඩ්ඪකාසියා ථෙරියා ගාථා. අයං කිර කස්සපස්ස දසබලස්ස කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා භික්ඛුනීනං සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධා පබ්බජිත්වා භික්ඛුනිසීලෙ ඨිතං අඤ්ඤතරං පටිසම්භිදාප්පත්තං ඛීණාසවත්ථෙරිං ගණිකාවාදෙන අක්කොසිත්වා, තතො චුතා නිරයෙ පච්චිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කාසිකරට්ඨෙ උළාරවිභවෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වුද්ධිප්පත්තා පුබ්බෙ කතස්ස වචීදුච්චරිතස්ස නිස්සන්දෙන ඨානතො පරිභට්ඨා ගණිකා අහොසි. නාමෙන අඩ්ඪකාසී ¶ නාම. තස්සා පබ්බජ්ජා ච දූතෙන උපසම්පදා ච ඛන්ධකෙ ආගතායෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

තෙන ඛො පන සමයෙන අඩ්ඪකාසී ගණිකා භික්ඛුනීසු පබ්බජිතා හොති. සා ච සාවත්ථිං ගන්තුකාමා හොති ‘‘භගවතො සන්තිකෙ උපසම්පජ්ජිස්සාමී’’ති. අස්සොසුං ඛො ධුත්තා – ‘‘අඩ්ඪකාසී කිර ගණිකා ¶ සාවත්ථිං ගන්තුකාමා’’ති. තෙ මග්ගෙ පරියුට්ඨිංසු. අස්සොසි ඛො අඩ්ඪකාසී ගණිකා ‘‘ධුත්තා කිර මග්ගෙ පරියුට්ඨිතා’’ති. භගවතො සන්තිකෙ දූතං පාහෙසි – ‘‘අහඤ්හි උපසම්පජ්ජිතුකාමා, කථං නු ඛො මයා පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති? අථ ඛො භගවා එතස්මිං නිදානෙ එතස්මිං පකරණෙ ධම්මිං කථං කත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දූතෙනපි උපසම්පාදෙතු’’න්ති (චූළව. 430).

එවං ලද්ධූපසම්පදා පන විපස්සනාය කම්මං කරොන්තී න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.4.168-183) –

‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.

‘‘තදාහං ¶ පබ්බජිත්වාන, තස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ;

සංවුතා පාතිමොක්ඛම්හි, ඉන්ද්රියෙසු ච පඤ්චසු.

‘‘මත්තඤ්ඤුනී ච අසනෙ, යුත්තා ජාගරියෙපි ච;

වසන්තී යුත්තයොගාහං, භික්ඛුනිං විගතාසවං.

‘‘අක්කොසිං දුට්ඨචිත්තාහං, ගණිකෙති භණිං තදා;

තෙන පාපෙන කම්මෙන, නිරයම්හි අපච්චිසං.

‘‘තෙන කම්මාවසෙසෙන, අජායිං ගණිකාකුලෙ;

බහුසොව පරාධීනා, පච්ඡිමාය ච ජාතියං.

‘‘කාසීසු සෙට්ඨිකුලජා, බ්රහ්මචාරීබලෙනහං;

අච්ඡරා විය දෙවෙසු, අහොසිං රූපසම්පදා.

‘‘දිස්වාන දස්සනීයං මං, ගිරිබ්බජපුරුත්තමෙ;

ගණිකත්තෙ නිවෙසෙසුං, අක්කොසනබලෙන මෙ.

‘‘සාහං ¶ සුත්වාන සද්ධම්මං, බුද්ධසෙට්ඨෙන දෙසිතං;

පුබ්බවාසනසම්පන්නා, පබ්බජිං අනගාරියං.

‘‘තදූපසම්පදත්ථාය, ගච්ඡන්තී ජිනසන්තිකං;

මග්ගෙ ධුත්තෙ ඨිතෙ සුත්වා, ලභිං දූතොපසම්පදං.

‘‘සබ්බකම්මං පරික්ඛීණං, පුඤ්ඤං පාපං තථෙව ච;

සබ්බසංසාරමුත්තිණ්ණා ¶ , ගණිකත්තඤ්ච ඛෙපිතං.

‘‘ඉද්ධීසු ච වසී හොමි, දිබ්බාය සොතධාතුයා;

චෙතොපරියඤාණස්ස, වසී හොමි මහාමුනෙ.

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ¶ ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

සබ්බාසවපරික්ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

‘‘අත්ථධම්මනිරුත්තීසු, පටිභානෙ තථෙව ච;

ඤාණං මම මහාවීර, උප්පන්නං තව සන්තිකෙ.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. (අප. ථෙරී 2.4.168-183);

අරහත්තං පන පත්වා උදානවසෙන –

25.

‘‘යාව කාසිජනපදො, සුඞ්කො මෙ තත්තකො අහු;

තං කත්වා නෙගමො අග්ඝං, අඩ්ඪෙනග්ඝං ඨපෙසි මං.

26.

‘‘අථ නිබ්බින්දහං රූපෙ, නිබ්බින්දඤ්ච විරජ්ජහං;

මා පුන ජාතිසංසාරං, සන්ධාවෙය්යං පුනප්පුනං;

තිස්සො විජ්ජා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ යාව කාසිජනපදො, සුඞ්කො මෙ තත්තකො අහූති කාසීසු ජනපදෙසු භවො සුඞ්කො කාසිජනපදො, සො යාව යත්තකො, තත්තකො මය්හං සුඞ්කො අහු අහොසි. කිත්තකො පන සොති? සහස්සමත්තො. කාසිරට්ඨෙ කිර තදා සුඞ්කවසෙන එකදිවසං රඤ්ඤො උප්පජ්ජනකආයො අහොසි සහස්සමත්තො, ඉමායපි පුරිසානං හත්ථතො එකදිවසං ලද්ධධනං තත්තකං. තෙන වුත්තං – ‘‘යාව කාසිජනපදො, සුඞ්කො ¶ මෙ තත්තකො අහූ’’ති. සා පන කාසිසුඞ්කපරිමාණතාය කාසීති සමඤ්ඤං ලභි. තත්ථ යෙභුය්යෙන මනුස්සා සහස්සං දාතුං අසක්කොන්තා තතො උපඩ්ඪං දත්වා දිවසභාගමෙව රමිත්වා ගච්ඡන්ති, තෙසං වසෙනායං අඩ්ඪකාසීති පඤ්ඤායිත්ථ. තෙන වුත්තං – ‘‘තං කත්වා නෙගමො අග්ඝං, අඩ්ඪෙනග්ඝං ඨපෙසි ම’’න්ති. තං පඤ්චසතමත්තං ධනං අග්ඝං ¶ කත්වා නෙගමො නිගමවාසිජනො ඉත්ථිරතනභාවෙන අනග්ඝම්පි ¶ සමානං අඩ්ඪෙන අග්ඝං නිමිත්තං අඩ්ඪකාසීති සමඤ්ඤාවසෙන මං ඨපෙසි, තථා මං වොහරීති අත්ථො.

අථ නිබ්බින්දහං රූපෙති එවං රූපූපජීවිනී හුත්වා ඨිතා. අථ පච්ඡා සාසනං නිස්සාය රූපෙ අහං නිබ්බින්දිං ‘‘ඉතිපි රූපං අනිච්චං, ඉතිපිදං රූපං දුක්ඛං, අසුභ’’න්ති පස්සන්තී තත්ථ උක්කණ්ඨිං. නිබ්බින්දඤ්ච විරජ්ජහන්ති නිබ්බින්දන්තී චාහං තතො පරං විරාගං ආපජ්ජිං. නිබ්බින්දග්ගහණෙන චෙත්ථ තරුණවිපස්සනං දස්සෙති, විරාගග්ගහණෙන බලවවිපස්සනං. ‘‘නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජති විරාගා විමුච්චතී’’ති හි වුත්තං. මා පුන ජාතිසංසාරං, සන්ධාවෙය්යං පුනප්පුනන්ති ඉමිනා නිබ්බින්දනවිරජ්ජනාකාරෙ නිදස්සෙති. තිස්සො විජ්ජාතිආදිනා තෙසං මත්ථකප්පත්තිං, තං වුත්තනයමෙව.

අඩ්ඪකාසිථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. චිත්තාථෙරීගාථාවණ්ණනා

කිඤ්චාපි ඛොම්හි කිසිකාතිආදිකා චිත්තාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තී ඉතො චතුන්නවුතිකප්පෙ චන්දභාගාය නදියා තීරෙ කින්නරයොනියං නිබ්බත්ති. සා එකදිවසං එකං පච්චෙකබුද්ධං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නං දිස්වා පසන්නමානසා නළපුප්ඵෙහි පූජං කත්වා වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. සා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා සත්ථු රාජගහප්පවෙසනෙ පටිලද්ධසද්ධා පච්ඡා මහාපජාපතිගොතමියා සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා මහල්ලිකාකාලෙ ගිජ්ඣකූටපබ්බතං අභිරුහිත්වා සමණධම්මං කරොන්තී විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ –

‘‘චන්දභාගානදීතීරෙ ¶ , අහොසිං කින්නරී තදා;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, සයම්භුං අපරාජිතං.

‘‘පසන්නචිත්තා ¶ සුමනා, වෙදජාතා කතඤ්ජලී;

නළමාලං ගහෙත්වාන, සයම්භුං අභිපූජයිං.

‘‘තෙන ¶ කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා කින්නරීදෙහං, අගච්ඡිං තිදසං ගතිං.

‘‘ඡත්තිංසදෙවරාජූනං, මහෙසිත්තමකාරයිං;

දසන්නං චක්කවත්තීනං, මහෙසිත්තමකාරයිං;

සංවෙජෙත්වාන මෙ චිත්තං, පබ්බජිං අනගාරියං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

සබ්බාසවපරික්ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පුප්ඵපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

සා පන අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා –

27.

‘‘කිඤ්චාපි ඛොම්හි කිසිකා, ගිලානා බාළ්හදුබ්බලා;

දණ්ඩමොලුබ්භ ගච්ඡාමි, පබ්බතං අභිරූහිය.

28.

‘‘සඞ්ඝාටිං නික්ඛිපිත්වාන, පත්තකඤ්ච නිකුජ්ජිය;

සෙලෙ ඛම්භෙසිමත්තානං, තමොඛන්ධං පදාලියා’’ති. –

ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි.

තත්ථ කිඤ්චාපි ඛොම්හි කිසිකාති යදිපි අහං ජරාජිණ්ණා අප්පමංසලොහිතභාවෙන කිසසරීරා අම්හි. ගිලානා බාළ්හදුබ්බලාති ධාත්වාදිවිකාරෙන ගිලානා, තෙනෙව ගෙලඤ්ඤෙන අතිවිය දුබ්බලා. දණ්ඩමොලුබ්භ ගච්ඡාමීති යත්ථ කත්ථචි ගච්ඡන්තී කත්තරයට්ඨිං ආලම්බිත්වාව ගච්ඡාමි. පබ්බතං අභිරූහියාති එවං භූතාපි විවෙකකාමතාය ගිජ්ඣකූටපබ්බතං අභිරුහිත්වා.

සඞ්ඝාටිං ¶ නික්ඛිපිත්වානාති සන්තරුත්තරා එව හුත්වා යථාසංහතං අංසෙ ඨපිතං සඞ්ඝාටිං හත්ථපාසෙ ¶ ඨපෙත්වා. පත්තකඤ්ච නිකුජ්ජියාති මය්හං වලඤ්ජනමත්තිකාපත්තං අධොමුඛං කත්වා එකමන්තෙ ඨපෙත්වා. සෙලෙ ඛම්භෙසිමත්තානං, තමොඛන්ධං පදාලියාති පබ්බතෙ නිසින්නා ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා අපදාලිතපුබ්බං මොහක්ඛන්ධං පදාලෙත්වා, තෙනෙව ච මොහක්ඛන්ධපදාලනෙන අත්තානං ¶ අත්තභාවං ඛම්භෙසිං, මම සන්තානං ආයතිං අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන වික්ඛම්භෙසින්ති අත්ථො.

චිත්තාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. මෙත්තිකාථෙරීගාථාවණ්ණනා

කිඤ්චාපි ඛොම්හි දුක්ඛිතාතිආදිකා මෙත්තිකාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තී සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා සත්ථු චෙතියෙ රතනෙන පටිමණ්ඩිතාය මෙඛලාය පූජං අකාසි. සා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති. සෙසං අනන්තරෙ වුත්තසදිසං. අයං පන පටිභාගකූටං අභිරුහිත්වා සමණධම්මං කරොන්තී විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.1.20-25) –

‘‘සිද්ධත්ථස්ස භගවතො, ථූපකාරාපිකා අහුං;

මෙඛලිකා මයා දින්නා, නවකම්මාය සත්ථුනො.

‘‘නිට්ඨිතෙ ච මහාථූපෙ, මෙඛලං පුනදාසහං;

ලොකනාථස්ස මුනිනො, පසන්නා සෙහි පාණිභි.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං මෙඛලමදං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ථූපකාරස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන –

29.

‘‘කිඤ්චාපි ¶ ඛොම්හි දුක්ඛිතා, දුබ්බලා ගතයොබ්බනා;

දණ්ඩමොලුබ්භ ගච්ඡාමි, පබ්බතං අභිරූහිය.

30.

‘‘නික්ඛිපිත්වාන සඞ්ඝාටිං, පත්තකඤ්ච නිකුජ්ජිය;

නිසින්නා ¶ චම්හි සෙලම්හි, අථ චිත්තං විමුච්චි මෙ;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි.

තත්ථ දුක්ඛිතාති රොගාභිභවෙන දුක්ඛිතා සඤ්ජාතදුක්ඛා දුක්ඛප්පත්තා. දුබ්බලාති තාය චෙව දුක්ඛප්පත්තියා, ජරාජිණ්ණතාය ච බලවිරහිතා. තෙනාහ ‘‘ගතයොබ්බනා’’ති, අද්ධගතාති අත්ථො.

අථ චිත්තං විමුච්චි මෙති සෙලම්හි පාසාණෙ නිසින්නා චම්හි, අථ තදනන්තරං වීරියසමතාය සම්මදෙව යොජිතත්තා මග්ගපටිපාටියා සබ්බෙහිපි ආසවෙහි මම චිත්තං විමුච්චි. සෙසං වුත්තනයමෙව.

මෙත්තිකාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. මිත්තාථෙරීගාථාවණ්ණනා

චාතුද්දසිං පඤ්චදසින්තිආදිකා අපරාය මිත්තාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තී විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා බන්ධුමස්ස රඤ්ඤො අන්තෙපුරිකා හුත්වා විපස්සිස්ස භගවතො සාවිකං එකං ඛීණාසවත්ථෙරිං දිස්වා පසන්නමානසා හුත්වා තස්සා හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා පණීතස්ස ඛාදනීයභොජනීයස්ස පූරෙත්වා මහග්ඝෙන සාටකයුගෙන සද්ධිං අදාසි. සා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධා උපාසිකා අහොසි. සා අපරභාගෙ මහාපජාපතිගොතමියා සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ¶ කතපුබ්බකිච්චා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තී ¶ න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.1.46-59) –

‘‘නගරෙ බන්ධුමතියා, බන්ධුමා නාම ඛත්තියො;

තස්ස රඤ්ඤො අහුං භරියා, එකජ්ඣං චාරයාමහං.

‘‘රහොගතා නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

ආදාය ¶ ගමනීයඤ්හි, කුසලං නත්ථි මෙ කතං.

‘‘මහාභිතාපං කටුකං, ඝොරරූපං සුදාරුණං;

නිරයං නූන ගච්ඡාමි, එත්ථ මෙ නත්ථි සංසයො.

‘‘රාජානං උපසඞ්කම්ම, ඉදං වචනමබ්රවිං;

එකං මෙ සමණං දෙහි, භොජයිස්සාමි ඛත්තිය.

‘‘අදාසි මෙ මහාරාජා, සමණං භාවිතින්ද්රියං;

තස්ස පත්තං ගහෙත්වාන, පරමන්නෙන පූරයිං.

‘‘පූරයිත්වා පරමන්නං, ගන්ධාලෙපං අකාසහං;

ජාලෙන පිදහිත්වාන, වත්ථයුගෙන ඡාදයිං.

‘‘ආරම්මණං මමං එතං, සරාමි යාවජීවිතං;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘තිංසානං දෙවරාජූනං, මහෙසිත්තමකාරයිං;

මනසා පත්ථිතං මය්හං, නිබ්බත්තති යථිච්ඡිතං.

‘‘වීසානං චක්කවත්තීනං, මහෙසිත්තමකාරයිං;

ඔචිතත්තාව හුත්වාන, සංසරාමි භවෙස්වහං.

‘‘සබ්බබන්ධනමුත්තාහං ¶ , අපෙතා මෙ උපාදිකා;

සබ්බාසවපරික්ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පිණ්ඩපාතස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. (අප. ථෙරී 2.1.46-59);

අරහත්තං ¶ පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිසොමනස්සජාතා උදානවසෙන –

31.

‘‘චාතුද්දසිං පඤ්චදසිං, යා ච පක්ඛස්ස අට්ඨමී;

පාටිහාරියපක්ඛඤ්ච, අට්ඨඞ්ගසුසමාගතං.

32.

‘‘උපොසථං උපාගච්ඡිං, දෙවකායාභිනන්දිනී;

සාජ්ජ එකෙන භත්තෙන, මුණ්ඩා සඞ්ඝාටිපාරුතා;

දෙවකායං න පත්ථෙහං, විනෙය්ය හදයෙ දර’’න්ති. – ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි;

තත්ථ චාතුද්දසිං පඤ්චදසින්ති ¶ චතුද්දසන්නං පූරණී චාතුද්දසී, පඤ්චදසන්නං පූරණී පඤ්චදසී, තං චාතුද්දසිං පඤ්චදසිඤ්ච, පක්ඛස්සාති සම්බන්ධො. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. යා ච පක්ඛස්ස අට්ඨමී, තඤ්චාති යොජනා. පාටිහාරියපක්ඛඤ්චාති පරිහරණකපක්ඛඤ්ච චාතුද්දසීපඤ්චදසීඅට්ඨමීනං යථාක්කමං ආදිතො අන්තතො වා පවෙසනිග්ගමවසෙන උපොසථසීලස්ස පරිහරිතබ්බපක්ඛඤ්ච තෙරසීපාටිපදසත්තමීනවමීසු චාති අත්ථො. අට්ඨඞ්ගසුසමාගතන්ති පාණාතිපාතා වෙරමණිආදීහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සුට්ඨු සමන්නාගතං. උපොසථං උපාගච්ඡින්ති උපවාසං උපගමිං, උපවසින්ති අත්ථො. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘පාණං න හනෙ න චාදින්නමාදියෙ, මුසා න භාසෙ න ච මජ්ජපො සියා;

අබ්රහ්මචරියා විරමෙය්ය මෙථුනා, රත්තිං න භුඤ්ජෙය්ය විකාලභොජනං.

‘‘මාලං ¶ න ධාරෙ න ච ගන්ධමාචරෙ, මඤ්චෙ ඡමායං ව සයෙථ සන්ථතෙ;

එතඤ්හි අට්ඨඞ්ගිකමාහුපොසථං, බුද්ධෙන දුක්ඛන්තගුනා පකාසිත’’න්ති. (සු. නි. 402-403);

දෙවකායාභිනන්දිනීති තත්රූපපත්තිආකඞ්ඛාවසෙන චාතුමහාරාජිකාදිං දෙවකායං අභිපත්ථෙන්තී උපොසථං උපාගච්ඡින්ති යොජනා. සාජ්ජ එකෙන ¶ භත්තෙනාති සා අහං අජ්ජ ඉමස්මිංයෙව දිවසෙ එකෙන භත්තභොජනක්ඛණෙන. මුණ්ඩා සඞ්ඝාටිපාරුතාති මුණ්ඩිතකෙසා සඞ්ඝාටිපාරුතසරීරා ච හුත්වා පබ්බජිතාති අත්ථො. දෙවකායං න පත්ථෙහන්ති අග්ගමග්ගස්ස අධිගතත්තා කඤ්චි දෙවනිකායං අහං න පත්ථයෙ. තෙනෙවාහ – ‘‘විනෙය්ය හදයෙ දර’’න්ති, චිත්තගතං කිලෙසදරථං සමුච්ඡෙදවසෙන විනෙත්වාති අත්ථො. ඉදමෙව චස්සා අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසි.

මිත්තාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. අභයමාතුථෙරීගාථාවණ්ණනා

උද්ධං ¶ පාදතලාතිආදිකා අභයමාතාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තී තිස්සස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා එකදිවසං සත්ථාරං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසා පත්තං ගහෙත්වා කටච්ඡුමත්තං භික්ඛං අදාසි. සා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ තාදිසෙන කම්මනිස්සන්දෙන උජ්ජෙනියං පදුමවතී නාම නගරසොභිණී අහොසි. රාජා බිම්බිසාරො තස්සා රූපසම්පත්තිආදිකෙ ගුණෙ සුත්වා පුරොහිතස්ස ආචික්ඛි – ‘‘උජ්ජෙනියං කිර පදුමවතී නාම ගණිකා අහොසි, තමහං දට්ඨුකාමොම්හී’’ති. පුරොහිතො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති මන්තබලෙන කුම්භීරං නාම යක්ඛං ආවහෙත්වා යක්ඛානුභාවෙන රාජානං තාවදෙව උජ්ජෙනීනගරං නෙසි. රාජා තාය සද්ධිං එකරත්තිං සංවාසං කප්පෙසි. සා තෙන ගබ්භං ගණ්හි. රඤ්ඤො ච ආරොචෙසි – ‘‘මම කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨහී’’ති. තං සුත්වා රාජා නං ‘‘සචෙ පුත්තො භවෙය්ය, වඩ්ඪෙත්වා මමං දස්සෙහී’’ති වත්වා නාමමුද්දිකං දත්වා අගමාසි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායිත්වා නාමග්ගහණදිවසෙ අභයොති නාමං අකාසි. පුත්තඤ්ච සත්තවස්සිකකාලෙ ‘‘තව පිතා බිම්බිසාරමහාරාජා’’ති රඤ්ඤො සන්තිකං පහිණි. රාජා තං පුත්තං පස්සිත්වා පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා කුමාරකපරිහාරෙන වඩ්ඪෙසි. තස්ස සද්ධාපටිලාභො පබ්බජ්ජා විසෙසාධිගමො ච හෙට්ඨා ආගතොයෙව. තස්ස මාතා අපරභාගෙ පුත්තස්ස අභයත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධා ¶ භික්ඛුනීසු පබ්බජිත්වා විපස්සනාය ¶ කම්මං කරොන්තී නචිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.1.60-70) –

‘‘පිණ්ඩචාරං චරන්තස්ස, තිස්සනාමස්ස සත්ථුනො;

කටච්ඡුභික්ඛං පග්ගය්හ, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං.

‘‘පටිග්ගහෙත්වා සම්බුද්ධො, තිස්සො ලොකග්ගනායකො;

වීථියා සණ්ඨිතො සත්ථා, අකා මෙ අනුමොදනං.

‘‘කටච්ඡුභික්ඛං ¶ දත්වාන, තාවතිංසං ගමිස්සසි;

ඡත්තිංසදෙවරාජූනං, මහෙසිත්තං කරිස්සසි.

‘‘පඤ්ඤාසං චක්කවත්තීනං, මහෙසිත්තං කරිස්සසි;

මනසා පත්ථිතං සබ්බං, පටිලච්ඡසි සබ්බදා.

‘‘සම්පත්තිං අනුභොත්වාන, පබ්බජිස්සසි කිඤ්චනා;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සසිනාසවා.

‘‘ඉදං වත්වාන සම්බුද්ධො, තිස්සො ලොකග්ගනායකො;

නභං අබ්භුග්ගමී වීරො, හංසරාජාව අම්බරෙ.

‘‘සුදින්නං මෙ දානවරං, සුයිට්ඨා යාගසම්පදා;

කටච්ඡුභික්ඛං දත්වාන, පත්තාහං අචලං පදං.

‘‘ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, භික්ඛාදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා අත්තනො පුත්තෙන අභයත්ථෙරෙන ධම්මං කථෙන්තෙන ඔවාදවසෙන යා ගාථා භාසිතා, උදානවසෙන සයම්පි තා එව පච්චුදාහරන්තී –

33.

‘‘උද්ධං පාදතලා අම්ම, අධො වෙ කෙසමත්ථකා;

පච්චවෙක්ඛස්සුමං කායං, අසුචිං පූතිගන්ධිකං.

34.

‘‘එවං විහරමානාය, සබ්බො රාගො සමූහතො;

පරිළාහො සමුච්ඡින්නො, සීතිභූතාම්හි නිබ්බුතා’’ති. – ආහ;

තත්ථ ¶ පඨමගාථාය තාව අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – අම්ම පදුමවති, පාදතලතො උද්ධං කෙසමත්ථකතො අධො නානප්පකාරඅසුචිපූරිතාය අසුචිං සබ්බකාලං පූතිගන්ධවායනතො පූතිගන්ධිකං, ඉමං කුච්ඡිතානං ආයතනතාය කායං සරීරං ඤාණචක්ඛුනා පච්චවෙක්ඛස්සූති. අයඤ්හි තස්සා පුත්තෙන ඔවාදදානවසෙන භාසිතා ගාථා.

සා තං සුත්වා අරහත්තං පත්වා උදානෙන්තී ආචරියපූජාවසෙන තමෙව ගාථං පඨමං වත්වා අත්තනො පටිපත්තිං කථෙන්තී ‘‘එවං විහරමානායා’’ති දුතියං ගාථමාහ.

තත්ථ එවං විහරමානායාති එවං මම පුත්තෙන අභයත්ථෙරෙන ‘‘උද්ධං පාදතලා’’තිආදිනා දින්නෙ ඔවාදෙ ඨත්වා සබ්බකායං ¶ අසුභතො දිස්වා එකග්ගචිත්තා තත්ථ භූතුපාදායභෙදෙ රූපධම්මෙ තප්පටිබද්ධෙ වෙදනාදිකෙ අරූපධම්මෙ පරිග්ගහෙත්වා තත්ථ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා අනිච්චානුපස්සනාදිවසෙන විහරමානාය. සබ්බො රාගො සමූහතොති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය මග්ගෙන ඝටිතාය මග්ගපටිපාටියා අග්ගමග්ගෙන සබ්බො රාගො මයා සමූහතො සමුග්ඝාටිතො. පරිළාහො සමුච්ඡින්නොති තතො එව සබ්බො කිලෙසපරිළාහො සම්මදෙව උච්ඡින්නො, තස්ස ච සමුච්ඡින්නත්තා එව සීතිභූතා සඋපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා නිබ්බුතා අම්හීති.

අභයමාතුථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. අභයාථෙරීගාථාවණ්ණනා

අභයෙ භිදුරො කායොතිආදිකා අභයත්ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ ¶ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තී සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ ඛත්තියමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා අරුණරඤ්ඤො අග්ගමහෙසී අහොසි. රාජා තස්සා එකදිවසං ගන්ධසම්පන්නානි සත්ත උප්පලානි අදාසි. සා තානි ගහෙත්වා ‘‘කිං මෙ ඉමෙහි පිළන්ධන්තෙහි. යංනූනාහං ඉමෙහි භගවන්තං පූජෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නිසීදි. භගවා ච භික්ඛාචාරවෙලායං රාජනිවෙසනං පාවිසි ¶ . සා භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසා පච්චුග්ගන්ත්වා තෙහි පුප්ඵෙහි පූජෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දි. සා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ උජ්ජෙනියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා අභයමාතුසහායිකා හුත්වා තාය පබ්බජිතාය තස්සා සිනෙහෙන සයම්පි පබ්බජිත්වා තාය සද්ධිං රාජගහෙ වසමානා එකදිවසං අසුභදස්සනත්ථං සීතවනං අගමාසි. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව තස්සා අනුභූතපුබ්බං ආරම්මණං පුරතො කත්වා තස්සා උද්ධුමාතකාදිභාවං පකාසෙසි. තං දිස්වා සංවෙගමානසා අට්ඨාසි. සත්ථා ඔභාසං ඵරිත්වා පුරතො නිසින්නං විය අත්තානං දස්සෙත්වා –

35.

‘‘අභයෙ භිදුරො කායො, යත්ථ සත්තා පුථුජ්ජනා;

නික්ඛිපිස්සාමිමං දෙහං, සම්පජානා සතීමතී.

36.

‘‘බහූහි ¶ දුක්ඛධම්මෙහි, අප්පමාදරතාය මෙ;

තණ්හක්ඛයො අනුප්පත්තො, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි. සා ගාථාපරියොසානෙ අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.1.71-90) –

‘‘නගරෙ අරුණවතියා, අරුණො නාම ඛත්තියො;

තස්ස රඤ්ඤො අහුං භරියා, වාරිතං වාරයාමහං.

‘‘සත්තමාලං ගහෙත්වාන, උප්පලා දෙවගන්ධිකා;

නිසජ්ජ පාසාදවරෙ, එවං චින්තෙසි තාවදෙ.

‘‘කිං මෙ ඉමාහි මාලාහි, සිරසාරොපිතාහි මෙ;

වරං මෙ බුද්ධසෙට්ඨස්ස, ඤාණම්හි අභිරොපිතං.

‘‘සම්බුද්ධං ¶ පටිමානෙන්තී, ද්වාරාසන්නෙ නිසීදහං;

යදා එහිති සම්බුද්ධො, පූජයිස්සං මහාමුනිං.

‘‘කකුධො විලසන්තොව, මිගරාජාව කෙසරී;

භික්ඛුසඞ්ඝෙන සහිතො, ආගච්ඡි වීථියා ජිනො.

‘‘බුද්ධස්ස රංසිං දිස්වාන, හට්ඨා සංවිග්ගමානසා;

ද්වාරං අවාපුරිත්වාන, බුද්ධසෙට්ඨමපූජයිං.

‘‘සත්ත ¶ උප්පලපුප්ඵානි, පරිකිණ්ණානි අම්බරෙ;

ඡදිං කරොන්තො බුද්ධස්ස, මත්ථකෙ ධාරයන්ති තෙ.

‘‘උදග්ගචිත්තා සුමනා, වෙදජාතා කතඤ්ජලී;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘මහානෙලස්ස ඡාදනං, ධාරෙන්ති මම මුද්ධනි;

දිබ්බගන්ධං පවායාමි, සත්තුප්පලස්සිදං ඵලං.

‘‘කදාචි නීයමානාය, ඤාතිසඞ්ඝෙන මෙ තදා;

යාවතා පරිසා මය්හං, මහානෙලං ධරීයති.

‘‘සත්තති දෙවරාජූනං, මහෙසිත්තමකාරයිං;

සබ්බත්ථ ඉස්සරා හුත්වා, සංසරාමි භවාභවෙ.

‘‘තෙසට්ඨි චක්කවත්තීනං, මහෙසිත්තමකාරයිං;

සබ්බෙ මමනුවත්තන්ති, ආදෙය්යවචනා අහුං.

‘‘උප්පලස්සෙව ¶ මෙ වණ්ණො, ගන්ධො චෙව පවායති;

දුබ්බණ්ණියං න ජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘ඉද්ධිපාදෙසු ¶ කුසලා, බොජ්ඣඞ්ගභාවනාරතා;

අභිඤ්ඤාපාරමිප්පත්තා, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘සතිපට්ඨානකුසලා, සමාධිඣානගොචරා;

සම්මප්පධානමනුයුත්තා, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘වීරියං මෙ ධුරධොරය්හං, යොගක්ඛෙමාධිවාහනං;

සබ්බාසවපරික්ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. (අප. ථෙරී 2.1.71-90);

අරහත්තං පන පත්වා උදානෙන්තී තා එව ගාථා පරිවත්තිත්වා අභාසි.

තත්ථ අභයෙති අත්තානමෙව ආලපති. භිදුරොති භිජ්ජනසභාවො, අනිච්චොති අත්ථො. යත්ථ සත්තා පුථුජ්ජනාති යස්මිං ඛණෙන භිජ්ජනසීලෙ අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලසභාවෙ ¶ කායෙ ඉමෙ අන්ධපුථුජ්ජනා සත්තා ලග්ගා ලග්ගිතා. නික්ඛිපිස්සාමිමං දෙහන්ති අහං පන ඉමං දෙහං පූතිකායං පුන අනාදානෙන නිරපෙක්ඛා ඛිපිස්සාමි ඡඩ්ඩෙස්සාමි. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘සම්පජානා සතීමතී’’ති.

බහූහි දුක්ඛධම්මෙහීති ජාතිජරාදීහි අනෙකෙහි දුක්ඛධම්මෙහි ඵුට්ඨායාති අධිප්පායො. අප්පමාදරතායාති තාය එව දුක්ඛොතිණ්ණතාය පටිලද්ධසංවෙගත්තා සතිඅවිප්පවාසසඞ්ඛාතෙ අප්පමාදෙ රතාය. සෙසං වුත්තනයමෙව. එත්ථ ච සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙන –

‘‘නික්ඛිපාහි ඉමං දෙහං, අප්පමාදරතාය තෙ;

තණ්හක්ඛයං පාපුණාහි, කරොහි බුද්ධසාසන’’න්ති. –

පාඨො ¶ , ථෙරියා වුත්තනියාමෙනෙව පන සංගීතිං ආරොපිතත්තා. අප්පමාදරතාය තෙති අප්පමාදරතාය තයා භවිතබ්බන්ති අත්ථො.

අභයාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. සාමාථෙරීගාථාවණ්ණනා

චතුක්ඛත්තුං ¶ පඤ්චක්ඛත්තුන්තිආදිකා සාමාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසම්බියං ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සාමාතිස්සා නාමං අහොසි. සා විඤ්ඤුතං පත්තා සාමාවතියා උපාසිකාය පියසහායිකා හුත්වා තාය කාලඞ්කතාය සඤ්ජාතසංවෙගා පබ්බජි. පබ්බජිත්වා ච සාමාවතිකං ආරබ්භ උප්පන්නසොකං විනොදෙතුං අසක්කොන්තී අරියමග්ගං ගණ්හිතුං නාසක්ඛි. අපරභාගෙ ආසනසාලාය නිසින්නස්ස ආනන්දත්ථෙරස්ස ඔවාදං සුත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා තතො සත්තමෙ දිවසෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා තං පකාසෙන්තී –

37.

‘‘චතුක්ඛත්තුං පඤ්චක්ඛත්තුං, විහාරා උපනික්ඛමිං;

අලද්ධා චෙතසො සන්තිං, චිත්තෙ අවසවත්තිනී;

තස්සා මෙ අට්ඨමී රත්ති, යතො තණ්හා සමූහතා.

38.

‘‘බහූහි දුක්ඛධම්මෙහි, අප්පමාදරතාය මෙ;

තණ්හක්ඛයො අනුප්පත්තො, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

උදානවසෙන ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි.

තත්ථ චතුක්ඛත්තුං පඤ්චක්ඛත්තුං, විහාරා උපනික්ඛමින්ති ‘‘මම වසනකවිහාරෙ විපස්සනාමනසිකාරෙන නිසින්නා සමණකිච්චං මත්ථකං පාපෙතුං අසක්කොන්තී උතුසප්පායාභාවෙන නනු ඛො මය්හං විපස්සනා මග්ගෙන ඝට්ටෙතී’’ති චින්තෙත්වා චත්තාරො පඤ්ච චාති නව වාරෙ විහාරා ¶ උපස්සයතො බහි නික්ඛමිං. තෙනාහ ‘‘අලද්ධා චෙතසො සන්තිං, චිත්තෙ අවසවත්තිනී’’ති. තත්ථ චෙතසො සන්තින්ති අරියමග්ගසමාධිං සන්ධායාහ. චිත්තෙ අවසවත්තිනීති වීරියසමතාය අභාවෙන මම භාවනාචිත්තෙ න වසවත්තිනී. සා කිර අතිවිය පග්ගහිතවීරියා අහොසි. තස්සා මෙ අට්ඨමී රත්තීති යතො පට්ඨාය ආනන්දත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ ඔවාදං පටිලභිං, තතො පට්ඨාය රත්තින්දිවමතන්දිතා විපස්සනාය ¶ කම්මං කරොන්තී රත්තියං චතුක්ඛත්තුං පඤ්චක්ඛත්තුං විහාරතො නික්ඛමිත්වා මනසිකාරං පවත්තෙන්තී විසෙසං අනධිගන්ත්වා අට්ඨමියං රත්තියං වීරියසමතං ලභිත්වා මග්ගපටිපාටියා කිලෙසෙ ඛෙපෙසින්ති අත්ථො. තෙන වුත්තං – ‘‘තස්සා මෙ අට්ඨමී රත්ති, යතො තණ්හා සමූහතා’’ති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

සාමාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.