📜
11. ද්වාදසකනිපාතො
1. උප්පලවණ්ණාථෙරීගාථාවණ්ණනා
ද්වාදසකනිපාතෙ ¶ ¶ උභො මාතා ච ධීතා චාතිආදිකා උප්පලවණ්ණාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා, මහාජනෙන සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ධම්මං ¶ සුණන්තී සත්ථාරං එකං භික්ඛුනිං ඉද්ධිමන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි. සා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසුං සංසරන්තී කස්සපබුද්ධකාලෙ බාරාණසිනගරෙ කිකිස්ස කාසිරඤ්ඤො ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා සත්තන්නං භගිනීනං අබ්භන්තරා හුත්වා වීසතිවස්සසහස්සානි බ්රහ්මචරියං චරිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පරිවෙණං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා.
තතො චවිත්වා පුන මනුස්සලොකං ආගච්ඡන්තී එකස්මිං ගාමකෙ සහත්ථා කම්මං කත්වා ජීවනකට්ඨානෙ නිබ්බත්තා. සා එකදිවසං ඛෙත්තකුටිං ගච්ඡන්තී අන්තරාමග්ගෙ එකස්මිං සරෙ පාතොව පුප්ඵිතං පදුමපුප්ඵං දිස්වා තං සරං ඔරුය්හ තඤ්චෙව පුප්ඵං ලාජපක්ඛිපනත්ථාය පදුමිනිපත්තඤ්ච ගහෙත්වා කෙදාරෙ සාලිසීසානි ඡින්දිත්වා කුටිකාය නිසින්නා ලාජෙ භජ්ජිත්වා පඤ්ච ලාජසතානි කත්වා ඨපෙසි. තස්මිං ඛණෙ ගන්ධමාදනපබ්බතෙ නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨිතො එකො පච්චෙකබුද්ධො ආගන්ත්වා තස්සා අවිදූරෙ ඨානෙ අට්ඨාසි. සා පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා ලාජෙහි සද්ධිං පදුමපුප්ඵං ගහෙත්වා, කුටිතො ඔරුය්හ ලාජෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා පදුමපුප්ඵෙන පත්තං පිධාය අදාසි. අථස්සා පච්චෙකබුද්ධෙ ථොකං ගතෙ එතදහොසි – ‘‘පබ්බජිතා නාම පුප්ඵෙන අනත්ථිකා, අහං පුප්ඵං ගහෙත්වා පිළන්ධිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථතො පුප්ඵං ගහෙත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘සචෙ, අය්යො, පුප්ඵෙන අනත්ථිකො අභවිස්සා, පත්තමත්ථකෙ ඨපෙතුං නාදස්ස, අද්ධා අය්යස්ස අත්ථො භවිස්සතී’’ති පුන ගන්ත්වා පත්තමත්ථකෙ ඨපෙත්වා පච්චෙකබුද්ධං ඛමාපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමෙසං මෙ ලාජානං නිස්සන්දෙන ලාජගණනාය පුත්තා අස්සු, පදුමපුප්ඵස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ පදෙ පදෙ පදුමපුප්ඵං උට්ඨහතූ’’ති පත්ථනං අකාසි. පච්චෙකුබුද්ධො තස්සා පස්සන්තියාව ආකාසෙන ¶ ගන්ධමාදනපබ්බතං ගන්ත්වා තං පදුමං නන්දමූලකපබ්භාරෙ පච්චෙකබුද්ධානං අක්කමනසොපානසමීපෙ පාදපුඤ්ඡනං කත්වා ඨපෙසි.
සාපි ¶ තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන දෙවලොකෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය චස්සා පදෙ පදෙ මහාපදුමපුප්ඵං උට්ඨාසි. සා තතො චවිත්වා පබ්බතපාදෙ එකස්මිං ¶ පදුමසරෙ පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්ති. තං නිස්සාය එකො තාපසො වසති. සො පාතොව මුඛධොවනත්ථාය සරං ගන්ත්වා තං පුප්ඵං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉදං පුප්ඵං සෙසෙහි මහන්තතරං, සෙසානි ච පුප්ඵිතානි ඉදං මකුලිතමෙව, භවිතබ්බමෙත්ථ කාරණෙනා’’ති උදකං ඔතරිත්වා තං පුප්ඵං ගණ්හි. තං තෙන ගහිතමත්තමෙව පුප්ඵිතං. තාපසො අන්තොපදුමගබ්භෙ නිපන්නදාරිකං අද්දස. දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය ච ධීතුසිනෙහං ලභිත්වා පදුමෙනෙව සද්ධිං පණ්ණසාලං නෙත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජාපෙසි. අථස්සා පුඤ්ඤානුභාවෙන අඞ්ගුට්ඨකෙ ඛීරං නිබ්බත්ති. සො තස්මිං පුප්ඵෙ මිලාතෙ අඤ්ඤං නවං පුප්ඵං ආහරිත්වා තං නිපජ්ජාපෙසි. අථස්සා ආධාවනවිධාවනෙන කීළිතුං සමත්ථකාලතො පට්ඨාය පදවාරෙ පදවාරෙ පදුමපුප්ඵං උට්ඨාති, කුඞ්කුමරාසිස්ස විය අස්සා සරීරවණ්ණො හොති. සා අපත්තා දෙවවණ්ණං, අතික්කන්තා මානුසවණ්ණං අහොසි. සා පිතරි ඵලාඵලත්ථාය ගතෙ පණ්ණසාලායං ඔහියති.
අථෙකදිවසං තස්සා වයප්පත්තකාලෙ පිතරි ඵලාඵලත්ථාය ගතෙ එකො වනචරකො තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘මනුස්සානං නාම එවංවිධං රූපං නත්ථි, වීමංසිස්සාමි න’’න්ති තාපසස්ස ආගමනං උදික්ඛන්තො නිසීදි. සා පිතරි ආගච්ඡන්තෙ පටිපථං ගන්ත්වා තස්ස හත්ථතො කාජකමණ්ඩලුං අග්ගහෙසි, ආගන්ත්වා නිසින්නස්ස චස්ස අත්තනො කරණවත්තං දස්සෙසි. තදා සො වනචරකො මනුස්සභාවං ඤත්වා තාපසං අභිවාදෙත්වා නිසීදි. තාපසො තං වනචරකං වනමූලඵලෙහි ච පානීයෙන ච නිමන්තෙත්වා, ‘‘භො පුරිස, ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ වසිස්සසි, උදාහු ගමිස්සසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ගමිස්සාමි, භන්තෙ, ඉධ කිං කරිස්සාමී’’ති? ‘‘ඉදං තයා දිට්ඨකාරණං එත්තො ගන්ත්වා අකථෙතුං සක්ඛිස්සසී’’ති? ‘‘සචෙ, අය්යො, න ඉච්ඡති, කිංකාරණා කථෙස්සාමී’’ති තාපසං වන්දිත්වා පුන ආගමනකාලෙ මග්ගසඤ්ජානනත්ථං සාඛාසඤ්ඤඤ්ච රුක්ඛසඤ්ඤඤ්ච කරොන්තො පක්කාමි.
සො ¶ බාරාණසිං ගන්ත්වා රාජානං අද්දස. රාජා ‘‘කස්මා ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අහං, දෙව, තුම්හාකං වනචරකො පබ්බතපාදෙ අච්ඡරියං ඉත්ථිරතනං දිස්වා ආගතොම්හී’’ති සබ්බං පවත්තිං කථෙසි. සො තස්ස වචනං සුත්වා වෙගෙන පබ්බතපාදං ගන්ත්වා අවිදූරෙ ඨානෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙත්වා වනචරකෙන චෙව ¶ අඤ්ඤෙහි ච පුරිසෙහි සද්ධිං තාපසස්ස භත්තකිච්චං කත්වා නිසින්නවෙලාය තත්ථ ගන්ත්වා අභිවාදෙත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං නිසීදි. රාජා තාපසස්ස ¶ පබ්බජිතපරික්ඛාරභණ්ඩං පාදමූලෙ ඨපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං ඨානෙ කිං කරොම, ගමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘ගච්ඡ, මහාරාජා’’ති. ‘‘ආම, ගච්ඡාමි, භන්තෙ, අය්යස්ස පන සමීපෙ විසභාගපරිසා අත්ථී’’ති අස්සුම්හා, අසාරුප්පා එසා පබ්බජිතානං, මයා සද්ධිං ගච්ඡතු, භන්තෙති. මනුස්සානං නාම චිත්තං දුත්තොසයං, කථං බහූනං මජ්ඣෙ වසිස්සතීති? අම්හාකං රුචිතකාලතො පට්ඨාය සෙසානං ජෙට්ඨකට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පටිජග්ගිස්සාම, භන්තෙති.
සො රඤ්ඤො කථං සුත්වා දහරකාලෙ ගහිතනාමවසෙනෙව, ‘‘අම්ම, පදුමවතී’’ති ධීතරං පක්කොසි. සා එකවචනෙනෙව පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා පිතරං අභිවාදෙත්වා අට්ඨාසි. අථ නං පිතා ආහ – ‘‘ත්වං, අම්ම, වයප්පත්තා, ඉමස්මිං ඨානෙ රඤ්ඤා දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය වසිතුං අයුත්තා, රඤ්ඤා සද්ධිං ගච්ඡ, අම්මා’’ති. සා ‘‘සාධු, තාතා’’ති පිතු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අභිවාදෙත්වා රොදමානා අට්ඨාසි. රාජා ‘‘ඉමිස්සා පිතු චිත්තං ගණ්හිස්සාමී’’ති තස්මිංයෙව ඨානෙ කහාපණරාසිම්හි ඨපෙත්වා අභිසෙකං අකාසි. අථ නං ගහෙත්වා අත්තනො නගරං ආනෙත්වා ආගතකාලතො පට්ඨාය සෙසිත්ථියො අනොලොකෙත්වා තාය සද්ධිංයෙව රමති. තා ඉත්ථියො ඉස්සාපකතා තං රඤ්ඤො අන්තරෙ පරිභින්දිතුකාමා එවමාහංසු – ‘‘නායං, මහාරාජ, මනුස්සජාතිකා, කහං නාම තුම්හෙහි මනුස්සානං විචරණට්ඨානෙ පදුමානි උට්ඨහන්තානි දිට්ඨපුබ්බානි, අද්ධා අයං යක්ඛිනී, නීහරථ නං, මහාරාජා’’ති. රාජා තාසං කථං සුත්වා තුණ්හී අහොසි.
අථස්සාපරෙන සමයෙන පච්චන්තො කුපිතො. සො ‘‘ගරුගබ්භා පදුමවතී’’ති නගරෙ ඨපෙත්වා පච්චන්තං අගමාසි. අථ තා ඉත්ථියො තස්සා උපට්ඨායිකාය ලඤ්ජං දත්වා ‘‘ඉමිස්සා දාරකං ජාතමත්තමෙව අපනෙත්වා ¶ එකං දාරුඝටිකං ලොහිතෙන මක්ඛිත්වා සන්තිකෙ ඨපෙහී’’ති ආහංසු. පදුමවතියාපි නචිරස්සෙව ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. මහාපදුමකුමාරො එකකොව කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. අවසෙසා එකූනපඤ්චසතා දාරකා මහාපදුමකුමාරස්ස මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමිත්වා නිපන්නකාලෙ සංසෙදජා හුත්වා නිබ්බත්තිංසු. අථස්සා ‘‘න තාව අයං සතිං ¶ පටිලභතී’’ති ඤත්වා සා උපට්ඨායිකා එකං දාරුඝටිකං ලොහිතෙන මක්ඛිත්වා සමීපෙ ඨපෙත්වා තාසං ඉත්ථීනං සඤ්ඤං අදාසි. තාපි පඤ්චසතා ඉත්ථියො එකෙකා එකෙකං දාරකං ගහෙත්වා චුන්දකාරකානං සන්තිකං පෙසෙත්වා කරණ්ඩකෙ ආහරාපෙත්වා අත්තනා අත්තනා ගහිතදාරකෙ තත්ථ නිපජ්ජාපෙත්වා බහි ලඤ්ඡනං කත්වා ඨපයිංසු.
පදුමවතීපි ඛො සඤ්ඤං ලභිත්වා තං උපට්ඨායිකං ‘‘කිං විජාතම්හි, අම්මා’’ති පුච්ඡි. සා ¶ තං සන්තජ්ජෙත්වා ‘‘කුතො ත්වං දාරකං ලභිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘අයං තව කුච්ඡිතො නික්ඛන්තදාරකො’’ති ලොහිතමක්ඛිතං දාරුඝටිකං පුරතො ඨපෙසි. සා තං දිස්වා දොමනස්සප්පත්තා ‘‘සීඝං තං ඵාලෙත්වා අපනෙහි, සචෙ කොචි පස්සෙය්ය, ලජ්ජිතබ්බං භවෙය්යා’’ති ආහ. සා තස්සා කථං සුත්වා අත්ථකාමා විය දාරුඝටිකං ඵාලෙත්වා උද්ධනෙ පක්ඛිපි.
රාජාපි පච්චන්තතො ආගන්ත්වා නක්ඛත්තං පටිමානෙන්තො බහිනගරෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා නිසීදි. අථ තා පඤ්චසතා ඉත්ථියො රඤ්ඤො පච්චුග්ගමනං ආගන්ත්වා ආහංසු – ‘‘ත්වං, මහාරාජ, න අම්හාකං සද්දහසි, අම්හෙහි වුත්තං අකාරණං විය හොති, ත්වං මහෙසියා උපට්ඨායිකං පක්කොසාපෙත්වා පටිපුච්ඡ, දාරුඝටිකං තෙ දෙවී විජාතා’’ති. රාජා තං කාරණං අනුපපරික්ඛිත්වාව ‘‘අමනුස්සජාතිකා භවිස්සතී’’ති තං ගෙහතො නික්කඩ්ඪි. තස්සා රාජගෙහතො සහ නික්ඛමනෙනෙව පදුමපුප්ඵානි අන්තරධායිංසු, සරීරච්ඡවීපි විවණ්ණා අහොසි. සා එකිකාව අන්තරවීථියා පායාසි. අථ නං එකා වයප්පත්තා මහල්ලිකා ඉත්ථී දිස්වා ධීතුසිනෙහං උප්පාදෙත්වා ‘‘කහං ගච්ඡසි, අම්මා’’ති ආහ. ‘‘ආගන්තුකම්හි, වසනට්ඨානං ඔලොකෙන්තී විචරාමී’’ති. ‘‘ඉධාගච්ඡ, අම්මා’’ති වසනට්ඨානං දත්වා භොජනං පටියාදෙසි.
තස්සා ඉමිනාව නියාමෙන තත්ථ වසමානාය තා පඤ්චසතා ඉත්ථියො එකචිත්තා හුත්වා රාජානං ආහංසු – ‘‘මහාරාජ, තුම්හෙසු යුද්ධං ¶ ගතෙසු අම්හෙහි ගඞ්ගාදෙවතාය ‘අම්හාකං දෙවෙ විජිතසඞ්ගාමෙ ආගතෙ බලිකම්මං කත්වා උදකකීළං කරිස්සාමා’ති පත්ථිතං අත්ථි, එතමත්ථං, දෙව, ජානාපෙමා’’ති. රාජා තාසං වචනෙන තුට්ඨො ගඞ්ගාය උදකකීළං කාතුං අගමාසි. තාපි අත්තනා අත්තනා ගහිතකරණ්ඩකං පටිච්ඡන්නං කත්වා ආදාය නදිං ගන්ත්වා තෙසං කරණ්ඩකානං පටිච්ඡාදනත්ථං පාරුපිත්වා පාරුපිත්වා උදකෙ පතිත්වා කරණ්ඩකෙ විස්සජ්ජෙසුං ¶ . තෙපි ඛො කරණ්ඩකා සබ්බෙ සහ ගන්ත්වා හෙට්ඨාසොතෙ පසාරිතජාලම්හි ලග්ගිංසු. තතො උදකකීළං කීළිත්වා රඤ්ඤො උත්තිණ්ණකාලෙ ජාලං උක්ඛිපන්තා තෙ කරණ්ඩකෙ දිස්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ආනයිංසු.
රාජා කරණ්ඩකෙ ඔලොකෙත්වා ‘‘කිං, තාතා, කරණ්ඩකෙසූ’’ති ආහ. ‘‘න ජානාම, දෙවා’’ති. සො තෙ කරණ්ඩකෙ විවරාපෙත්වා ඔලොකෙන්තො පඨමං මහාපදුමකුමාරස්ස කරණ්ඩකං විවරාපෙසි. තෙසං පන සබ්බෙසම්පි කරණ්ඩකෙසු නිපජ්ජාපිතදිවසෙසුයෙව පුඤ්ඤිද්ධියා අඞ්ගුට්ඨතො ඛීරං නිබ්බත්ති. සක්කො දෙවරාජා තස්ස රඤ්ඤො නික්කඞ්ඛභාවත්ථං අන්තොකරණ්ඩකෙ අක්ඛරානි ලිඛාපෙසි – ‘‘ඉමෙ කුමාරා පදුමවතියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තා බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තා, අථ නෙ පදුමවතියා ¶ සපත්තියො පඤ්චසතා ඉත්ථියො කරණ්ඩකෙසු පක්ඛිපිත්වා උදකෙ ඛිපිංසු, රාජා ඉමං කාරණං ජානාතූ’’ති. කරණ්ඩකෙ විවටමත්තෙ රාජා අක්ඛරානි වාචෙත්වා දාරකෙ දිස්වා මහාපදුමකුමාරං උක්ඛිපිත්වා වෙගෙන රථෙ යොජෙත්වා ‘‘අස්සෙ කප්පෙථ, අහං අජ්ජ අන්තොනගරං පවිසිත්වා එකච්චානං මාතුගාමානං පියං කරිස්සාමී’’ති පාසාදවරං ආරුය්හ හත්ථිගීවාය සහස්සභණ්ඩිකං ඨපෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘යො පදුමවතිං පස්සති, සො ඉමං සහස්සං ගණ්හාතූ’’ති.
තං කථං සුත්වා පදුමවතී මාතු සඤ්ඤං අදාසි – ‘‘හත්ථිගීවතො සහස්සං ගණ්හ, අම්මා’’ති. ‘‘නාහං එවරූපං ගණ්හිතුං විසහාමී’’ති ආහ. සා දුතියම්පි තතියම්පි වුත්තෙ ‘‘කිං වත්වා ගණ්හාමි, අම්මා’’ති ආහ. ‘‘‘මම ධීතා පදුමවතිං දෙවිං පස්සතී’ති වත්වා ගණ්හාහී’’ති. සා ‘‘යං වා තං වා හොතූ’’ති ගන්ත්වා සහස්සචඞ්කොටකං ගණ්හි. අථ නං මනුස්සා පුච්ඡිංසු – ‘‘පදුමවතිං දෙවිං පස්සසි, අම්මා’’ති? ‘‘අහං න පස්සාමි, ධීතා කිර මෙ පස්සතී’’ති ආහ. තෙ ‘‘කහං පන සා, අම්මා’’ති වත්වා තාය සද්ධිං ගන්ත්වා ¶ පදුමවතිං සඤ්ජානිත්වා පාදෙසු නිපතිංසු. තස්මිං කාලෙ සා ‘‘පදුමවතී දෙවී අය’’න්ති ඤත්වා ‘‘භාරියං වත ඉත්ථියා කම්මං කතං, යා එවංවිධස්ස රඤ්ඤො මහෙසී සමානා එවරූපෙ ඨානෙ නිරාරක්ඛා වසී’’ති ආහ.
තෙපි රාජපුරිසා පදුමවතියා නිවෙසනං සෙතසාණීහි පරික්ඛිපාපෙත්වා ද්වාරෙ ¶ ආරක්ඛං ඨපෙත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා සුවණ්ණසිවිකං පෙසෙසි. සා ‘‘අහං එවං න ගමිස්සාමි, මම වසනට්ඨානතො පට්ඨාය යාව රාජගෙහං එත්ථන්තරෙ වරපොත්ථකචිත්තත්ථරණෙ අත්ථරාපෙත්වා උපරි සුවණ්ණතාරකවිචිත්තං චෙලවිතානං බන්ධාපෙත්වා පසාධනත්ථාය සබ්බාලඞ්කාරෙසු පහිතෙසු පදසාව ගමිස්සාමි, එවං මෙ නාගරා සම්පත්තිං පස්සිස්සන්තී’’ති ආහ. රාජා ‘‘පදුමවතියා යථාරුචිං කරොථා’’ති ආහ. තතො පදුමවතී සබ්බපසාධනං පසාධෙත්වා ‘‘රාජගෙහං ගමිස්සාමී’’ති මග්ගං පටිපජ්ජි. අථස්සා අක්කන්තඅක්කන්තට්ඨානෙ වරපොත්ථකචිත්තත්ථරණානි භින්දිත්වා පදුමපුප්ඵානි උට්ඨහිංසු. සා මහාජනස්ස අත්තනො සම්පත්තිං දස්සෙත්වා රාජනිවෙසනං ආරුය්හ සබ්බෙපි තෙ චෙලචිත්තත්ථරණෙ තස්සා මහල්ලිකාය පොසාවනිකමූලං කත්වා දාපෙසි.
රාජාපි ඛො තා පඤ්චසතා ඉත්ථියො පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ඉමායො තෙ, දෙවි, දාසියො කත්වා දෙමී’’ති ආහ. ‘‘සාධු, මහාරාජ, එතාසං මය්හං දින්නභාවං සකලනගරෙ ජානාපෙහී’’ති. රාජා නගරෙ ¶ භෙරිං චරාපෙසි ‘‘පදුමවතියා දුබ්භිකා පඤ්චසතා ඉත්ථියො එතිස්සාව දාසියො කත්වා දින්නා’’ති. සා ‘‘තාසං සකලනාගරෙන දාසිභාවො සල්ලක්ඛිතො’’ති ඤත්වා ‘‘අහං මම දාසියො භුජිස්සා කාතුං ලභාමි, දෙවා’’ති රාජානං පුච්ඡි. ‘‘තව ඉච්ඡා, දෙවී’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ තමෙව භෙරිචාරිකං පක්කොසාපෙත්වා – ‘පදුමවතිදෙවියා අත්තනො දාසියො කත්වා දින්නා පඤ්චසතා ඉත්ථියො සබ්බාව භුජිස්සා කතා’ති පුන භෙරිං චරාපෙථා’’ති ආහ. සා තාසං භුජිස්සභාවෙ කතෙ එකූනානි පඤ්චපුත්තසතානි තාසංයෙව හත්ථෙ පොසනත්ථාය දත්වා සයං මහාපදුමකුමාරංයෙව ගණ්හි.
අථාපරභාගෙ තෙසං කුමාරානං කීළනවයෙ සම්පත්තෙ රාජා උය්යානෙ නානාවිධං කීළනට්ඨානං කාරෙසි. තෙ අත්තනො සොළසවස්සුද්දෙසිකකාලෙ සබ්බෙව එකතො හුත්වා උය්යානෙ පදුමසඤ්ඡන්නාය මඞ්ගලපොක්ඛරණියා ¶ කීළන්තා නවපදුමානි පුප්ඵිතානි පුරාණපදුමානි ච වණ්ටතො පතන්තානි දිස්වා ‘‘ඉමස්ස තාව අනුපාදින්නකස්ස එවරූපා ජරා පාපුණාති, කිමඞ්ගං පන අම්හාකං සරීරස්ස. ඉදම්පි හි එවංගතිකමෙව භවිස්සතී’’ති ආරම්මණං ගහෙත්වා සබ්බෙව පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා උට්ඨායුට්ඨාය පදුමකණ්ණිකාසු පල්ලඞ්කෙන නිසීදිංසු.
අථ තෙහි ¶ සද්ධිං ගතරාජපුරිසා බහුගතං දිවසං ඤත්වා ‘‘අය්යපුත්තා, තුම්හාකං වෙලං ජානාථා’’ති ආහංසු. තෙ තුණ්හී අහෙසුං. පුරිසා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං – ‘‘කුමාරා, දෙව, පදුමකණ්ණිකාසු නිසින්නා, අම්හෙසු කථෙන්තෙසුපි වචීභෙදං න කරොන්තී’’ති. ‘‘යථාරුචියා නෙසං නිසීදිතුං දෙථා’’ති. තෙ සබ්බරත්තිං ගහිතාරක්ඛා පදුමකණ්ණිකාසු නිසින්නනියාමෙනෙව අරුණං උට්ඨාපෙසුං. පුරිසා පුනදිවසෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙවා, වෙලං ජානාථා’’ති ආහංසු. ‘‘න මයං දෙවා, පච්චෙකබුද්ධා නාම මයං අම්හා’’ති. ‘‘අය්යා, තුම්හෙ භාරියං කථං කථෙථ, පච්චෙකබුද්ධා නාම තුම්හාදිසා න හොන්ති, ද්වඞ්ගුලකෙසමස්සුධරා කායෙ පටිමුක්කඅට්ඨපරික්ඛාරා හොන්තී’’ති. තෙ දක්ඛිණහත්ථෙන සීසං පරාමසිංසු, තාවදෙව ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි. අට්ඨ පරික්ඛාරා කායෙ පටිමුක්කා ච අහෙසුං. තතො පස්සන්තස්සෙව මහාජනස්ස ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමංසු.
සාපි ඛො පදුමවතී දෙවී ‘‘අහං බහුපුත්තා හුත්වා නිපුත්තා ජාතා’’ති හදයසොකං පත්වා තෙනෙව සොකෙන කාලඞ්කත්වා රාජගහනගරෙ ද්වාරගාමකෙ සහත්ථෙන කම්මං කත්වා ජීවනට්ඨානෙ නිබ්බත්ති. අථාපරභාගෙ කුලඝරං ගතා එකදිවසං සාමිකස්ස ඛෙත්තං යාගුං හරමානා තෙසං අත්තනො පුත්තානං අන්තරෙ අට්ඨ පච්චෙකබුද්ධෙ භික්ඛාචාරවෙලාය ආකාසෙන ගච්ඡන්තෙ දිස්වා සීඝං සීඝං ගන්ත්වා සාමිකස්ස ආරොචෙසි – ‘‘පස්ස, අය්ය, පච්චෙකබුද්ධෙ, එතෙ නිමන්තෙත්වා භොජෙස්සාමා’’ති ¶ . සො ආහ – ‘‘සමණසකුණා නාමෙතෙ අඤ්ඤත්ථාපි එවං චරන්ති, න එතෙ පච්චෙකබුද්ධා’’ති තෙ තෙසං කථෙන්තානංයෙව අවිදූරෙ ඨානෙ ඔතරිංසු. සා ඉත්ථී තං දිවසං අත්තනො භත්තඛජ්ජභොජනං තෙසං දත්වා ‘‘ස්වෙපි අට්ඨ ජනා මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. ‘‘සාධු, උපාසිකෙ, තව සක්කාරො එත්තකොව හොතු, ආසනානි ච අට්ඨෙව හොන්තු, අඤ්ඤෙපි බහූ පච්චෙකබුද්ධෙ ¶ දිස්වා තව චිත්තං පසීදෙය්යාසී’’ති. සා පුනදිවසෙ අට්ඨ ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා අට්ඨන්නං සක්කාරසම්මානං පටියාදෙත්වා නිසීදි.
නිමන්තිතපච්චෙකබුද්ධා සෙසානං සඤ්ඤං අදංසු – ‘‘මාරිසා අජ්ජ අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා සබ්බෙව තුම්හාකං මාතු සඞ්ගහං කරොථා’’ති. තෙ තෙසං වචනං සුත්වා ¶ සබ්බෙව එකතො ආකාසෙන ආගන්ත්වා මාතුඝරද්වාරෙ පාතුරහෙසුං. සාපි පඨමං ලද්ධසඤ්ඤතාය බහූපි දිස්වා න කම්පිත්ථ. සබ්බෙපි තෙ ගෙහං පවෙසෙත්වා ආසනෙසු නිසීදාපෙසි. තෙසු පටිපාටියා නිසීදන්තෙසු නවමො අඤ්ඤානි අට්ඨ ආසනානි මාපෙත්වා සයං ධුරාසනෙ නිසීදති, යාව ආසනානි වඩ්ඪන්ති, තාව ගෙහං වඩ්ඪති. එවං තෙසු සබ්බෙසුපි නිසින්නෙසු සා ඉත්ථී අට්ඨන්නං පච්චෙකබුද්ධානං පටියාදිතං සක්කාරං පඤ්චසතානම්පි යාවදත්ථං දත්වා අට්ඨ නීලුප්පලහත්ථකෙ ආහරිත්වා නිමන්තිතපච්චෙකබුද්ධානංයෙව පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ආහ – ‘‘මය්හං, භන්තෙ, නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරවණ්ණො ඉමෙසං නීලුප්පලානං අන්තොගබ්භවණ්ණො විය හොතූ’’ති පත්ථනං අකාසි. පච්චෙකබුද්ධා මාතු අනුමොදනං කත්වා ගන්ධමාදනංයෙව අගමංසු.
සාපි යාවජීවං කුසලං කත්වා තතො චුතා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං සෙට්ඨිකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. නීලුප්පලගබ්භසමානවණ්ණතාය චස්සා උප්පලවණ්ණාත්වෙව නාමං අකංසු. අථස්සා වයප්පත්තකාලෙ සකලජම්බුදීපෙ රාජානො ච සෙට්ඨිනො ච සෙට්ඨිස්ස සන්තිකං දූතං පහිණිංසු ‘‘ධීතරං අම්හාකං දෙතූ’’ති. අපහිණන්තො නාම නාහොසි. තතො සෙට්ඨි චින්තෙසි – ‘‘අහං සබ්බෙසං මනං ගහෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, උපායං පනෙකං කරිස්සාමී’’ති ධීතරං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘පබ්බජිතුං, අම්ම, සක්ඛිස්සසී’’ති ආහ. තස්සා පච්ඡිමභවිකත්තා පිතු වචනං සීසෙ ආසිත්තසතපාකතෙලං විය අහොසි. තස්මා පිතරං ‘‘පබ්බජිස්සාමි, තාතා’’ති ආහ. සො තස්සා සක්කාරං කත්වා භික්ඛුනුපස්සයං නෙත්වා පබ්බාජෙසි. තස්සා අචිරපබ්බජිතාය එව උපොසථාගාරෙ කාලවාරො පාපුණි. සා පදීපං ජාලෙත්වා උපොසථාගාරං සම්මජ්ජිත්වා දීපසිඛාය නිමිත්තං ගණ්හිත්වා ඨිතාව පුනප්පුනං ඔලොකයමානා තෙජොකසිණාරම්මණං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තඵලෙන සද්ධිංයෙව ච ¶ අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාපි ඉජ්ඣිංසු. විසෙසතො පන ඉද්ධිවිකුබ්බනෙ චිණ්ණවසී ¶ අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.2.උප්පලවණ්ණාථෙරීඅපදාන, අඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසං) –
‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;
ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො.
‘‘තදාහං හංසවතියං, ජාතා සෙට්ඨිකුලෙ අහුං;
නානාරතනපජ්ජොතෙ, මහාසුඛසමප්පිතා.
‘‘උපෙත්වා ¶ තං මහාවීරං, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං;
තතො ජාතප්පසාදාහං, උපෙමි සරණං ජිනං.
‘‘භගවා ඉද්ධිමන්තීනං, අග්ගං වණ්ණෙසි නායකො;
භික්ඛුනිං ලජ්ජිනිං තාදිං, සමාධිඣානකොවිදං.
‘‘තදා මුදිතචිත්තාහං, තං ඨානං අභිකඞ්ඛිනී;
නිමන්තිත්වා දසබලං, සසඞ්ඝං ලොකනායකං.
‘‘භොජයිත්වාන සත්තාහං, දත්වාන ච තිචීවරං;
සත්තමාලං ගහෙත්වාන, උප්පලාදෙවගන්ධිකං.
‘‘සත්ථු පාදෙ ඨපෙත්වාන, ඤාණම්හි අභිපූජයිං;
නිපච්ච සිරසා පාදෙ, ඉදං වචනමබ්රවිං.
‘‘යාදිසා වණ්ණිතා වීර, ඉතො අට්ඨමකෙ මුනි;
තාදිසාහං භවිස්සාමි, යදි සිජ්ඣති නායක.
‘‘තදා අවොච මං සත්ථා, විස්සට්ඨා හොති දාරිකෙ;
අනාගතම්හි අද්ධානෙ, ලච්ඡසෙ තං මනොරථං.
‘‘සතසහස්සිතො ¶ කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;
ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.
‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදා, ඔරසා ධම්මනිම්මිතා;
නාමෙනුප්පලවණ්ණාති, රූපෙන ච යසස්සිනී.
‘‘අභිඤ්ඤාසු වසිප්පත්තා, සත්ථුසාසනකාරිකා;
සබ්බාසවපරික්ඛීණා, හෙස්සසී සත්ථු සාවිකා.
‘‘තදාහං ¶ මුදිතා හුත්වා, යාවජීවං තදා ජිනං;
මෙත්තචිත්තා පරිචරිං, සසඞ්ඝං ලොකනායකං.
‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘තතො චුතාහං මනුජෙ, උපපන්නා සයම්භුනො;
උප්පලෙහි පටිච්ඡන්නං, පිණ්ඩපාතමදාසහං.
‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, විපස්සී නාම නායකො;
උප්පජ්ජි චාරුදස්සනො, සබ්බධම්මෙසු චක්ඛුමා.
‘‘සෙට්ඨිධීතා තදා හුත්වා, බාරාණසිපුරුත්තමෙ;
නිමන්තෙත්වාන සම්බුද්ධං, සසඞ්ඝං ලොකනායකං.
‘‘මහාදානං දදිත්වාන, උප්පලෙහි විනායකං;
පූජයිත්වා චෙතසාව, වණ්ණසොභං අපත්ථයිං.
‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;
කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.
‘‘උපට්ඨාකො ¶ ¶ මහෙසිස්ස, තදා ආසි නරිස්සරො;
කාසිරාජා කිකී නාම, බාරාණසිපුරුත්තමෙ.
‘‘තස්සාසිං දුතියා ධීතා, සමණගුත්තසව්හයා;
ධම්මං සුත්වා ජිනග්ගස්ස, පබ්බජ්ජං සමරොචයිං.
‘‘අනුජානි න නො තාතො, අගාරෙව තදා මයං;
වීසවස්සසහස්සානි, විචරිම්හ අතන්දිතා.
‘‘කොමාරිබ්රහ්මචරියං, රාජකඤ්ඤා සුඛෙධිතා;
බුද්ධොපට්ඨානනිරතා, මුදිතා සත්තධීතරො.
‘‘සමණී සමණගුත්තා ච, භික්ඛුනී භික්ඛුදායිකා;
ධම්මා චෙව සුධම්මා ච, සත්තමී සඞ්ඝදායිකා.
‘‘අහං ඛෙමා ච සප්පඤ්ඤා, පටාචාරා ච කුණ්ඩලා;
කිසාගොතමී ධම්මදින්නා, විසාඛා හොති සත්තමී.
‘‘තෙහි ¶ කම්මෙහි සුකතෙහි, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘තතො චුතා මනුස්සෙසු, උපපන්නා මහාකුලෙ;
පීතං මට්ඨං වරං දුස්සං, අදං අරහතො අහං.
‘‘තතො චුතාරිට්ඨපුරෙ, ජාතා විප්පකුලෙ අහං;
ධීතා තිරිටිවච්ඡස්ස, උම්මාදන්තී මනොහරා.
‘‘තතො චුතා ජනපදෙ, කුලෙ අඤ්ඤතරෙ අහං;
පසූතා නාතිඵීතම්හි, සාලිං ගොපෙමහං තදා.
‘‘දිස්වා ¶ පච්චෙකසම්බුද්ධං, පඤ්චලාජසතානිහං;
දත්වා පදුමච්ඡන්නානි, පඤ්ච පුත්තසතානිහං.
‘‘පත්ථයිං තෙපි පත්ථෙසුං, මධුං දත්වා සයම්භුනො;
තතො චුතා අරඤ්ඤෙහං, අජායිං පදුමොදරෙ.
‘‘කාසිරඤ්ඤො මහෙසීහං, හුත්වා සක්කතපූජිතා;
අජනිං රාජපුත්තානං, අනූනං සතපඤ්චකං.
‘‘යදා තෙ යොබ්බනප්පත්තා, කීළන්තා ජලකීළිතං;
දිස්වා ඔපත්තපදුමං, ආසුං පච්චෙකනායකා.
‘‘සාහං තෙහි විනාභූතා, සුතවීරෙහි සොකිනී;
චුතා ඉසිගිලිපස්සෙ, ගාමකම්හි අජායිහං.
‘‘යදා ¶ බුද්ධො සුතමතී, සුතානං භත්තුනොපි ච;
යාගුං ආදාය ගච්ඡන්තී, අට්ඨ පච්චෙකනායකෙ.
‘‘භික්ඛාය ගාමං ගච්ඡන්තෙ, දිස්වා පුත්තෙ අනුස්සරිං;
ඛීරධාරා විනිග්ගච්ඡි, තදා මෙ පුත්තපෙමසා.
‘‘තතො තෙසං අදං යාගුං, පසන්නා සෙහි පාණිභි;
තතො චුතාහං තිදසං, නන්දනං උපපජ්ජහං.
‘‘අනුභොත්වා සුඛං දුක්ඛං, සංසරිත්වා භවාභවෙ;
තවත්ථාය මහාවීර, පරිච්චත්තඤ්ච ජීවිතං.
‘‘ධීතා ¶ තුය්හං මහාවීර, පඤ්ඤවන්ත ජුතින්ධර;
බහුඤ්ච දුක්කරං කම්මං, කතං මෙ අතිදුක්කරං.
‘‘රාහුලො ¶ ච අහඤ්චෙව, නෙකජාතිසතෙ බහූ;
එකස්මිං සම්භවෙ ජාතා, සමානච්ඡන්දමානසා.
‘‘නිබ්බත්ති එකතො හොති, ජාතියාපි ච එකතො;
පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, උභොපි නානාසම්භවා.
‘‘පුරිමානං ජිනග්ගානං, සඞ්ගමං තෙ නිදස්සිතං;
අධිකාරං බහුං මය්හං, තුය්හත්ථාය මහාමුනි.
‘‘යං මයා පූරිතං කම්මං, කුසලං සර මෙ මුනි;
තවත්ථාය මහාවීර, පුඤ්ඤං උපචිතං මයා.
‘‘අභබ්බට්ඨානෙ වජ්ජෙත්වා, වාරයන්ති අනාචාරං;
තවත්ථාය මහාවීර, චත්තං මෙ ජීවිතං බහුං.
‘‘එවං බහුවිධං දුක්ඛං, සම්පත්ති ච බහුබ්බිධා;
පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, ජාතා සාවත්ථියං පුරෙ.
‘‘මහාධනසෙට්ඨිකුලෙ, සුඛිතෙ සජ්ජිතෙ තථා;
නානාරතනපජ්ජොතෙ, සබ්බකාමසමිද්ධිනෙ.
‘‘සක්කතා පූජිතා චෙව, මානිතාපචිතා තථා;
රූපසීරිමනුප්පත්තා, කුලෙසු අභිසක්කතා.
‘‘අතීව පත්ථිතා චාසිං, රූපසොභසිරීහි ච;
පත්ථිතා ¶ සෙට්ඨිපුත්තෙහි, අනෙකෙහි සතෙහිපි.
‘‘අගාරං පජහිත්වාන, පබ්බජිං අනගාරියං;
අඩ්ඪමාසෙ අසම්පත්තෙ, චතුසච්චමපාපුණිං.
‘‘ඉද්ධියා ¶ අභිනිම්මිත්වා, චතුරස්සං රථං අහං;
බුද්ධස්ස පාදෙ වන්දිස්සං, ලොකනාථස්ස තාදිනො.
‘‘ඉද්ධීසු ච වසී හොමි, දිබ්බාය සොතධාතුයා;
චෙතොපරියඤාණස්ස, වසී හොමි මහාමුනෙ.
‘‘පුබ්බෙනිවාසං ¶ ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;
සබ්බාසවපරික්ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.
‘‘අත්ථධම්මනිරුත්තීසු, පටිභානෙ තථෙව ච;
ඤාණං මෙ විමලං සුද්ධං, පභාවෙන මහෙසිනො.
‘‘චීවරං පිණ්ඩපාතඤ්ච, පච්චයං සයනාසනං;
ඛණෙන උපනාමෙන්ති, සහස්සානි සමන්තතො.
‘‘ජිනො තම්හි ගුණෙ තුට්ඨො, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං;
අග්ගා ඉද්ධිමතීනන්ති ¶ , පරිසාසු විනායකො.
‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;
ඔහිතො ගරුකො භාරො, භවනෙත්තිසමූහතා.
‘‘යස්සත්ථාය පබ්බජිතා, අගාරස්මානගාරියං;
සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො.
‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අයං පන ථෙරී යදා භගවා සාවත්ථිනගරද්වාරෙ යමකපාටිහාරියං කාතුං කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලං උපගඤ්ඡි, තදා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එවමාහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, පාටිහාරියං කරිස්සාමි, යදි භගවා අනුජානාතී’’ති සීහනාදං නදි. සත්ථා ඉදං කාරණං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ¶ ජෙතවනමහාවිහාරෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො පටිපාටියා භික්ඛුනියො ඨානන්තරෙ ඨපෙන්තො ඉමං ථෙරිං ඉද්ධිමන්තීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන නිබ්බානසුඛෙන ච වීතිනාමෙන්තී එකදිවසං කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසඤ්ච පච්චවෙක්ඛමානා ගඞ්ගාතීරියත්ථෙරස්ස මාතුයා ධීතාය සද්ධිං සපත්තිවාසං උද්දිස්ස සංවෙගජාතාය වුත්තගාථා පච්චනුභාසන්තී –
‘‘උභො මාතා ච ධීතා ච, මයං ආසුං සපත්තියො;
තස්සා මෙ අහු සංවෙගො, අබ්භුතො ලොමහංසනො.
‘‘ධිරත්ථු කාමා අසුචී, දුග්ගන්ධා බහුකණ්ටකා;
යත්ථ මාතා ච ධීතා ච, සභරියා මයං අහුං.
‘‘කාමෙස්වාදීනවං ¶ දිස්වා, නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතො;
සා පබ්බජිං රාජගහෙ, අගාරස්මානගාරිය’’න්ති. –
ඉමා තිස්සො ගාථා අභාසි.
තත්ථ උභො මාතා ච ධීතා ච, මයං ආසුං සපත්තියොති මාතා ච ධීතා චාති උභො මයං අඤ්ඤමඤ්ඤං සපත්තියො අහුම්හ.
සාවත්ථියං කිර අඤ්ඤතරස්ස වාණිජස්ස භරියාය පච්චූසවෙලායං කුච්ඡියං ගබ්භො සණ්ඨාසි, සා තං න අඤ්ඤාසි. වාණිජො ¶ විභාතාය රත්තියා සකටෙසු භණ්ඩං ආරොපෙත්වා රාජගහං උද්දිස්ස ගතො. තස්සා ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ගබ්භො වඩ්ඪෙත්වා පරිපාකං අගමාසි. අථ නං සස්සු එවමාහ – ‘‘මම පුත්තො චිරප්පවුත්ථො ත්වඤ්ච ගබ්භිනී, පාපකං තයා කත’’න්ති. සා ‘‘තව පුත්තතො අඤ්ඤං පුරිසං න ජානාමී’’ති ආහ. තං සුත්වාපි සස්සු අසද්දහන්තී තං ඝරතො නික්කඩ්ඪි. සා සාමිකං ගවෙසන්තී අනුක්කමෙන රාජගහං සම්පත්තා. තාවදෙව චස්සා කම්මජවාතෙසු චලන්තෙසු මග්ගසමීපෙ අඤ්ඤතරං සාලං පවිට්ඨාය ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සා සුවණ්ණබිම්බසදිසං පුත්තං විජායිත්වා අනාථසාලායං සයාපෙත්වා උදකකිච්චත්ථං බහි නික්ඛන්තා. අථඤ්ඤතරො අපුත්තකො සත්ථවාහො තෙන මග්ගෙන ගච්ඡන්තො ‘‘අස්සාමිකාය දාරකො, මම පුත්තො භවිස්සතී’’ති ¶ තං ධාතියා හත්ථෙ අදාසි. අථස්ස මාතා උදකකිච්චං කත්වා උදකං ගහෙත්වා පටිනිවත්තිත්වා පුත්තං අපස්සන්තී සොකාභිභූතා පරිදෙවිත්වා රාජගහං අප්පවිසිත්වාව මග්ගං පටිපජ්ජි. තං අඤ්ඤතරො චොරජෙට්ඨකො අන්තරාමග්ගෙ දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො අත්තනො පජාපතිං අකාසි. සා තස්ස ගෙහෙ වසන්තී එකං ධීතරං විජායි. අථ සා එකදිවසං ධීතරං ගහෙත්වා ඨිතා සාමිකෙන භණ්ඩිත්වා ධීතරං මඤ්චකෙ ඛිපි. දාරිකාය සීසං ථොකං භින්දි. තතො සාපි සාමිකං භායිත්වා රාජගහමෙව පච්චාගන්ත්වා සෙරිවිචාරෙන විචරති. තස්සා පුත්තො පඨමයොබ්බනෙ ඨිතො ‘‘මාතා’’ති අජානන්තො අත්තනො පජාපතිං අකාසි. අපරභාගෙ තං චොරජෙට්ඨකධීතරං භගිනිභාවං අජානන්තො විවාහං කත්වා අත්තනො ගෙහං ආනෙසි. එවං සො අත්තනො මාතරං භගිනිඤ්ච පජාපතී කත්වා වාසෙසි. තෙන තා උභොපි සපත්තිවාසං වසිංසු. අථෙකදිවසං මාතා ¶ ධීතු කෙසවට්ටිං මොචෙත්වා ඌකං ඔලොකෙන්තී සීසෙ වණං දිස්වා ‘‘අප්පෙවනාමායං මම ධීතා භවෙය්යා’’ති පුච්ඡිත්වා සංවෙගජාතා හුත්වා රාජගහෙ භික්ඛුනුපස්සයං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චා විවෙකවාසං වසන්තී අත්තනො ච පුබ්බපටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘උභො මාතා’’තිආදිකා ගාථා අභාසි. තා පන තාය වුත්තගාථාව කාමෙසු ආදීනවදස්සනවසෙන පච්චනුභාසන්තී අයං ¶ ථෙරී ‘‘උභො මාතා ච ධීතා චා’’තිආදිමාහ. තෙන වුත්තං – ‘‘සා ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන නිබ්බානසුඛෙන ච වීතිනාමෙන්තී ඉමා තිස්සො ගාථා අභාසී’’ති.
තත්ථ අසුචීති කිලෙසාසුචිපග්ඝරණෙන අසුචී. දුග්ගන්ධාති විසගන්ධවායනෙන පූතිගන්ධා. බහුකණ්ටකාති විසූයිකප්පවත්තියා සුචරිතවිනිවිජ්ඣනට්ඨෙන බහුවිධකිලෙසකණ්ටකා. තථා හි තෙ සත්තිසූලූපමා කාමාති වුත්තා. යත්ථාති යෙසු කාමෙසු පරිභුඤ්ජිතබ්බෙසු. සභරියාති සමානභරියා, සපත්තියොති අත්ථො.
‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛුං විසොධිතං;
චෙතොපරිච්චඤාණඤ්ච, සොතධාතු විසොධිතා.
‘‘ඉද්ධීපි මෙ සච්ඡිකතා, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො;
ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං’’.
‘‘පුබ්බෙනිවාස’’න්තිආදිකා ද්වෙ ගාථා අත්තනො අධිගතවිසෙසං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිසොමනස්සජාතාය ¶ ථෙරියා වුත්තා. තත්ථ චෙතොපරිච්චඤාණන්ති චෙතොපරියඤාණං, සච්ඡිකතං, පත්තන්ති වා සම්බන්ධො.
‘‘ඉද්ධියා අභිනිම්මිත්වා, චතුරස්සං රථං අහං;
බුද්ධස්ස පාදෙ වන්දිත්වා, ලොකනාථස්ස තාදිනො’’ති. –
අයං ගාථා යදා භගවා යමකපාටිහාරියං කාතුං කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලං උපසඞ්කමි, තදා අයං ථෙරී එවරූපං රථං නිම්මිනිත්වා තෙන සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භගවා ‘‘අහං පාටිහාරියං කරිස්සාමි තිත්ථියමදනිම්මථනාය, අනුජානාථා’’ති වත්වා සත්ථු සන්තිකෙ අට්ඨාසි, තං සද්ධාය වුත්තා. තත්ථ ඉද්ධියා අභිනිම්මිත්වා, චතුරස්සං රථං අහන්ති චතූහි අස්සෙහි යොජිතං රථං ඉද්ධියා අභිනිම්මිනිත්වා බුද්ධස්ස භගවතො පාදෙ වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසින්ති අධිප්පායො.
‘‘සුපුප්ඵිතග්ගං ¶ උපගම්ම පාදපං, එකා තුවං තිට්ඨසි සාලමූලෙ;
න ¶ චාපි තෙ දුතියො අත්ථි කොචි, බාලෙ න ත්වං භායසි ධුත්තකානං’’.
තත්ථ සුපුප්ඵිතග්ගන්ති සුට්ඨු පුප්ඵිතඅග්ගං, අග්ගතො පට්ඨාය සබ්බඵාලිපුල්ලන්තී අත්ථො. පාදපන්ති රුක්ඛං, ඉධ පන සාලරුක්ඛො අධිප්පෙතො. එකා තුවන්ති එකිකා ත්වං ඉධ තිට්ඨසි. න චාපි තෙ දුතියො අත්ථි කොචීති තව සහායභූතො ආරක්ඛකො කොචිපි නත්ථි, රූපසම්පත්තියා වා තුය්හං දුතියො කොචිපි නත්ථි, අසදිසරූපා එකිකාව ඉමස්මිං ජනවිවිත්තෙ ඨානෙ තිට්ඨසි. බාලෙ න ත්වං භායසි ධුත්තකානන්ති තරුණිකෙ ත්වං ධුත්තපුරිසානං කථං න භායසි, සකිඤ්චනකාරිනො ධුත්තාති අධිප්පායො. ඉමං කිර ගාථං මාරො එකදිවසං ථෙරිං සුපුප්ඵිතෙ සාලවනෙ දිවාවිහාරං නිසින්නං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා විවෙකතො විච්ඡින්දිතුකාමො වීමංසන්තො ආහ. අථ නං ථෙරී සන්තජ්ජෙන්තී අත්තනො ආනුභාවවසෙන –
‘‘සතං සහස්සානිපි ධුත්තකානං, සමාගතා එදිසකා භවෙය්යුං;
ලොමං න ඉඤ්ජෙ නපි සම්පවෙධෙ, කිං මෙ තුවං මාර කරිස්සසෙකො.
‘‘එසා අන්තරධායාමි, කුච්ඡිං වා පවිසාමි තෙ;
භමුකන්තරෙ තිට්ඨාමි, තිට්ඨන්තිං මං න දක්ඛසි.
‘‘චිත්තම්හි ¶ වසීභූතාහං, ඉද්ධිපාදා සුභාවිතා;
ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.
‘‘සත්තිසූලූපමා කාමා, ඛන්ධාසං අධිකුට්ටනා;
යං ත්වං කාමරතිං බ්රූසි, අරතී දානි සා මම.
‘‘සබ්බත්ථ විහතා නන්දී, තමොඛන්ධො පදාලිතො;
එවං ජානාහි පාපිම, නිහතො ත්වමසි අන්තකා’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
තත්ථ ¶ සතං සහස්සානිපි ධුත්තකානං ¶ , සමාගතා එදිසකා භවෙය්යුන්ති යාදිසකො ත්වං එදිසකා එවරූපා අනෙකසතසහස්සමත්තාපි ධුත්තකා සමාගතා යදි භවෙය්යුං. ලොමං න ඉඤ්ජෙ නපි සම්පවෙධෙති ලොමමත්තම්පි න ඉඤ්ජෙය්ය න සම්පවෙධෙය්ය. කිං මෙ තුවං මාර කරිස්සසෙකොති මාර, ත්වං එකකොව මය්හං කිං කරිස්සසි?
ඉදානි මාරස්ස අත්තනො කිඤ්චිපි කාතුං අසමත්ථතංයෙව විභාවෙන්තී ‘‘එසා අන්තරධායාමී’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – මාර, එසාහං තව පුරතො ඨිතාව අන්තරධායාමි අදස්සනං ගච්ඡාමි, අජානන්තස්සෙව තෙ කුච්ඡිං වා පවිසාමි, භමුකන්තරෙ වා තිට්ඨාමි, එවං තිට්ඨන්තිඤ්ච මං ත්වං න පස්සසි.
කස්මාති චෙ? චිත්තම්හි වසීභූතාහං, ඉද්ධිපාදා සුභාවිතා, අහං චම්හි මාර, මය්හං චිත්තං වසීභාවප්පත්තං, චත්තාරොපි ඉද්ධිපාදා මයා සුට්ඨු භාවිතා බහුලීකතා, තස්මා අහං යථාවුත්තාය ඉද්ධිවිසයතාය පහොමීති. සෙසං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානමෙව.
උප්පලවණ්ණාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ද්වාදසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.