📜

16. මහානිපාතො

1. සුමෙධාථෙරීගාථාවණ්ණනා

මහානිපාතෙ ¶ ¶ ¶ මන්තාවතියා නගරෙතිආදිකා සුමෙධාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තී, සක්කච්චං විමොක්ඛසම්භාරෙ සම්භාරෙන්තී කොණාගමනස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා, අත්තනො සඛීහි කුලධීතාහි සද්ධිං එකජ්ඣාසයා හුත්වා මහන්තං ආරාමං කාරෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාදෙසි. සා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන කායස්ස භෙදා තාවතිංසං උපගච්ඡි. තත්ථ යාවතායුකං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා තතො චුතා යාමෙසු උපපජ්ජි. තතො චුතා තුසිතෙසු, තතො චුතා නිම්මානරතීසු, තතො චුතා පරනිම්මිතවසවත්තීසූති අනුක්කමෙන පඤ්චසු කාමසග්ගෙසු උප්පජ්ජිත්වා තත්ථ තත්ථ දෙවරාජූනං මහෙසී හුත්වා තතො චුතා කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිනො ධීතා හුත්වා අනුක්කමෙන විඤ්ඤුතං පත්වා සාසනෙ අභිප්පසන්නා හුත්වා රතනත්තයං උද්දිස්ස උළාරපුඤ්ඤකම්මං අකාසි.

තත්ථ යාවජීවං ධම්මූපජීවිනී කුසලධම්මනිරතා හුත්වා තතො චුතා තාවතිංසෙසු නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තී, ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මන්තාවතීනගරෙ කොඤ්චස්ස නාම රඤ්ඤො ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්සා මාතාපිතරො සුමෙධාති නාමං අකංසු. තං අනුක්කමෙන වුද්ධිප්පත්තවයප්පත්තකාලෙ මාතාපිතරො ‘‘වාරණවතීනගරෙ අනිකරත්තස්ස නාම රඤ්ඤො දස්සාමා’’ති සම්මන්තෙසුං. සා පන දහරකාලතො පට්ඨාය අත්තනො සමානවයාහි රාජකඤ්ඤාහි දාසිජනෙහි ච සද්ධිං භික්ඛුනුපස්සයං ගන්ත්වා භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා චිරකාලතො පට්ඨාය කතාධිකාරතාය සංසාරෙ ජාතසංවෙගා සාසනෙ අභිප්පසන්නා හුත්වා වයප්පත්තකාලෙ කාමෙහි විනිවත්තිතමානසා අහොසි. තෙන සා මාතාපිතූනං ඤාතීනං සම්මන්තනං සුත්වා ‘‘න මය්හං ඝරාවාසෙන කිච්චං, පබ්බජිස්සාමහ’’න්ති ආහ. තං මාතාපිතරො ඝරාවාසෙ නියොජෙන්තා නානප්පකාරෙන යාචන්තාපි සඤ්ඤාපෙතුං නාසක්ඛිංසු. සා ‘‘එවං මෙ ¶ පබ්බජිතුං ලබ්භතී’’ති ඛග්ගං ¶ ගහෙත්වා සයමෙව අත්තනො කෙසෙ ඡින්දිත්වා තෙ එව කෙසෙ ආරබ්භ පටික්කූලමනසිකාරං පවත්තෙන්තී තත්ථ කතාධිකාරතාය භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ මනසිකාරවිධානස්ස සුතපුබ්බත්තා ච අසුභනිමිත්තං ¶ උප්පාදෙත්වා තත්ථ පඨමජ්ඣානං අධිගච්ඡි. අධිගතපඨමජ්ඣානා ච අත්තනා ඝරාවාසෙ උය්යොජෙතුං උපගතෙ මාතාපිතරො ආදිං කත්වා අන්තොජනපරිජනං සබ්බං රාජකුලං සාසනෙ අභිප්පසන්නං කාරෙත්වා ඝරතො නික්ඛමිත්වා භික්ඛුනුපස්සයං ගන්ත්වා පබ්බජි. පබ්බජිත්වා ච විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සම්මදෙව පරිපක්කඤාණා විමුත්තිපරිපාචනීයානං ධම්මානං විසෙසිතාය න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.1.1-19) –

‘‘භගවති කොණාගමනෙ, සඞ්ඝාරාමම්හි නවනිවෙසම්හි;

සඛියො තිස්සො ජනියො, විහාරදානං අදාසිම්හ.

‘‘දසක්ඛත්තුං සතක්ඛත්තුං, දසසතක්ඛත්තුං සතානි ච සතක්ඛත්තුං;

දෙවෙසු උපපජ්ජිම්හ, කො පන වාදො මනුස්සෙසු.

‘‘දෙවෙසු මහිද්ධිකා අහුම්හ, මානුසකම්හි කො පන වාදො;

සත්තරතනස්ස මහෙසී, ඉත්ථිරතනං අහං ආසිං.

‘‘ඉධ සඤ්චිතකුසලා, සුසමිද්ධකුලප්පජා;

ධනඤ්ජානී ච ඛෙමා ච, අහම්පි ච තයො ජනා.

‘‘ආරාමං සුකතං කත්වා, සබ්බාවයවමණ්ඩිතං;

බුද්ධප්පමුඛසඞ්ඝස්ස, නිය්යාදෙත්වා පමොදිතා.

‘‘යත්ථ යත්ථූපපජ්ජාමි, තස්ස කම්මස්ස වාහසා;

දෙවෙසු අග්ගතං පත්තා, මනුස්සෙසු තථෙව ච.

‘‘ඉමස්මිංයෙව කප්පම්හි, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.

‘‘උපට්ඨාකො මහෙසිස්ස, තදා ආසි නරිස්සරො;

කාසිරාජා කිකී නාම, බාරාණසිපුරුත්තමෙ.

‘‘තස්සාසුං ¶ ¶ සත්ත ධීතරො, රාජකඤ්ඤා සුඛෙධිතා;

බුද්ධොපට්ඨානනිරතා, බ්රහ්මචරියං චරිංසු තා.

‘‘තාසං ¶ සහායිකා හුත්වා, සීලෙසු සුසමාහිතා;

දත්වා දානානි සක්කච්චං, අගාරෙව වතං චරිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසූපගා අහං.

‘‘තතො චුතා යාමමගං, තතොහං තුසිතං ගතා;

තතො ච නිම්මානරතිං, වසවත්තිපුරං ගතා.

‘‘යත්ථ යත්ථූපපජ්ජාමි, පුඤ්ඤකම්මසමොහිතා;

තත්ථ තත්ථෙව රාජූනං, මහෙසිත්තමහාරයිං.

‘‘තතො චුතා මනුස්සත්තෙ, රාජූනං චක්කවත්තිනං;

මණ්ඩලීනඤ්ච රාජූනං, මහෙසිත්තමකාරයිං.

‘‘සම්පත්තිමනුභොත්වාන, දෙවෙසු මානුසෙසු ච;

සබ්බත්ථ සුඛිතා හුත්වා, නෙකජාතීසු සංසරිං.

‘‘සො හෙතු සො පභවො, තම්මූලං සාව සාසනෙ ඛන්තී;

තං පඨමසමොධානං, තං ධම්මරතාය නිබ්බානං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

නාගීව බන්ධනං ඡෙත්වා, විහරාමි අනාසවා.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සන්තිකෙ;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

‘‘පටිසම්භිදා ¶ චතස්සො, විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ;

ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන –

450.

‘‘මන්තාවතියා නගරෙ, රඤ්ඤො කොඤ්චස්ස අග්ගමහෙසියා;

ධීතා ආසිං සුමෙධා, පසාදිතා සාසනකරෙහි.

451.

‘‘සීලවතී චිත්තකථා, බහුස්සුතා බුද්ධසාසනෙ විනිතා;

මාතාපිතරො උපගම්ම, භණති උභයො නිසාමෙථ.

452.

‘‘නිබ්බානාභිරතාහං ¶ , අසස්සතං භවගතං යදිපි දිබ්බං;

කිමඞ්ගං පන තුච්ඡා කාමා, අප්පස්සාදා බහුවිඝාතා.

453.

‘‘කාමා ¶ කටුකා ආසී, විසූපමා යෙසු මුච්ඡිතා බාලා;

තෙ දීඝරත්තං නිරයෙ, සමප්පිතා හඤ්ඤන්තෙ දුක්ඛිතා.

454.

‘‘සොචන්ති පාපකම්මා, විනිපාතෙ පාපවද්ධිනො සදා;

කායෙන ච වාචාය ච, මනසා ච අසංවුතා බාලා.

455.

‘‘බාලා තෙ දුප්පඤ්ඤා, අචෙතනා දුක්ඛසමුදයොරුද්ධා;

දෙසෙන්තෙ අජානන්තා, න බුජ්ඣරෙ අරියසච්චානි.

456.

‘‘සච්චානි ‘අම්ම’බුද්ධවරදෙසි, තානි තෙ බහුතරා අජානන්තා යෙ;

අභිනන්දන්ති භවගතං, පිහෙන්ති දෙවෙසු උපපත්තිං.

457.

‘‘දෙවෙසුපි උපපත්ති, අසස්සතා භවගතෙ අනිච්චම්හි;

න ච සන්තසන්ති බාලා, පුනප්පුනං ජායිතබ්බස්ස.

458.

‘‘චත්තාරො ¶ විනිපාතා, දුවෙ ච ගතියො කථඤ්චි ලබ්භන්ති;

න ච විනිපාතගතානං, පබ්බජ්ජා අත්ථි නිරයෙසු.

459.

‘‘අනුජානාථ මං උභයො, පබ්බජිතුං දසබලස්ස පාවචනෙ;

අප්පොස්සුක්කා ඝටිස්සං, ජාතිමරණප්පහානාය.

460.

‘‘කිං භවගතෙ අභිනන්දි, තෙන කායකලිනා අසාරෙන;

භවතණ්හාය නිරොධා, අනුජානාථ පබ්බජිස්සාමි.

461.

‘‘බුද්ධානං උප්පාදො, විවජ්ජිතො අක්ඛණො ඛණො ලද්ධො;

සීලානි බ්රහ්මචරියං, යාවජීවං න දූසෙය්යං.

462.

‘‘එවං භණති සුමෙධා, මාතාපිතරො ‘න තාව ආහාරං;

ආහරිස්සං ගහට්ඨා, මරණවසං ගතාව හෙස්සාමි’.

463.

‘‘මාතා දුක්ඛිතා රොදති පිතා ච;

අස්සා සබ්බසො සමභිහතො;

ඝටෙන්ති සඤ්ඤාපෙතුං, පාසාදතලෙ ඡමාපතිතං.

464.

‘‘උට්ඨෙහි ¶ පුත්තක කිං සොචි, තෙන දින්නාසි වාරණවතිම්හි;

රාජා අනීකරත්තො, අභිරූපො තස්ස ත්වං දින්නා.

465.

‘‘අග්ගමහෙසී භවිස්සසි, අනිකරත්තස්ස රාජිනො භරියා;

සීලානි බ්රහ්මචරියං, පබ්බජ්ජා දුක්කරා පුත්තක.

466.

‘‘රජ්ජෙ ¶ ආණා ධනමිස්සරියං, භොගා සුඛා දහරිකාසි;

භුඤ්ජාහි කාමභොගෙ, වාරෙය්යං හොතු තෙ පුත්ත.

467.

‘‘අථ ¶ නෙ භණති සුමෙධා, මා එදිසිකානි භවගතමසාරං;

පබ්බජ්ජා වා හොහිති, මරණං වා මෙ න චෙව වාරෙය්යං.

468.

‘‘කිමිව පූතිකායමසුචිං, සවනගන්ධං භයානකං කුණපං;

අභිසංවිසෙය්යං භස්තං, අසකිං පග්ඝරිතං අසුචිපුණ්ණං.

469.

‘‘කිමිව තහං ජානන්තී, විකූලකං මංසසොණිතුපලිත්තං;

කිමිකුලලයං සකුණභත්තං, කළෙවරං කිස්ස දියතීති.

470.

‘‘නිබ්බුය්හති සුසානං, අචිරං කායො අපෙතවිඤ්ඤාණො;

ඡුද්ධො කළිඞ්ගරං විය, ජිගුච්ඡමානෙහි ඤාතීහි.

471.

‘‘ඡුද්ධූන නං සුසානෙ, පරභත්තං න්හායන්ති ජිගුච්ඡන්තා;

නියකා මාතාපිතරො, කිං පන සාධාරණා ජනතා.

472.

‘‘අජ්ඣොසිතා අසාරෙ, කළෙවරෙ අට්ඨින්හාරුසඞ්ඝාතෙ;

ඛෙළස්සුච්චාරස්සවපරිපුණ්ණෙ පූතිකායම්හි.

473.

‘‘යො නං විනිබ්භුජිත්වා, අබ්භන්තරමස්ස බාහිරං කයිරා;

ගන්ධස්ස අසහමානා, සකාපි මාතා ජිගුච්ඡෙය්ය.

474.

‘‘ඛන්ධධාතුආයතනං, සඞ්ඛතං ජාතිමූලකං දුක්ඛං;

යොනිසො අනුවිචිනන්තී, වාරෙය්යං කිස්ස ඉච්ඡෙය්යං.

475.

‘‘දිවසෙ දිවසෙ තිසත්ති, සතානි නවනවා පතෙය්යුං කායම්හි;

වස්සසතම්පි ච ඝාතො, සෙය්යො දුක්ඛස්ස චෙවං ඛයො.

476.

‘‘අජ්ඣුපගච්ඡෙ ¶ ¶ ඝාතං, යො විඤ්ඤායෙවං සත්ථුනො වචනං;

දීඝො තෙසං සංසාරො, පුනප්පුනං හඤ්ඤමානානං.

477.

‘‘දෙවෙසු ¶ මනුස්සෙසු ච, තිරච්ඡානයොනියා අසුරකායෙ;

පෙතෙසු ච නිරයෙසු ච, අපරිමිතා දිස්සන්තෙ ඝාතා.

478.

‘‘ඝාතා නිරයෙසු බහූ, විනිපාතගතස්ස පීළියමානස්ස;

දෙවෙසුපි අත්තාණං, නිබ්බානසුඛා පරං නත්ථි.

479.

‘‘පත්තා තෙ නිබ්බානං, යෙ යුත්තා දසබලස්ස පාවචනෙ;

අප්පොස්සුක්කා ඝටෙන්ති, ජාතිමරණප්පහානාය.

480.

‘‘අජ්ජෙව තාතභිනික්ඛමිස්සං, භොගෙහි කිං අසාරෙහි;

නිබ්බින්නා මෙ කාමා, වන්තසමා තාලවත්ථුකතා.

481.

‘‘සා චෙවං භණති පිතරමනීකරත්තො, ච යස්ස සා දින්නා;

උපයාසි වාරණවතෙ, වාරෙය්යමුපට්ඨිතෙ කාලෙ.

482.

‘‘අථ අසිතනිචිතමුදුකෙ, කෙසෙ ඛග්ගෙන ඡින්දිය සුමෙධා;

පාසාදං පිදහිත්වා, පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජි.

483.

‘‘සා ච තහිං සමාපන්නා, අනීකරත්තො ච ආගතො නගරං;

පාසාදෙ ච සුමෙධා, අනිච්චසඤ්ඤං සුභාවෙති.

484.

‘‘සා ච මනසි කරොති, අනීකරත්තො ච ආරුහී තුරිතං;

මණිකනකභූසිතඞ්ගො, කතඤ්ජලී යාචති සුමෙධං.

485.

‘‘රජ්ජෙ ආණා ධනමිස්සරියං, භොගා සුඛා දහරිකාසි;

භුඤ්ජාහි කාමභොගෙ, කාමසුඛා දුල්ලභා ලොකෙ.

486.

‘‘නිස්සට්ඨං තෙ රජ්ජං, භොගෙ භුඤ්ජස්සු දෙහි දානානි;

මා දුම්මනා අහොසි, මාතාපිතරො තෙ දුක්ඛිතා.

487.

‘‘තං ¶ ¶ තං භණති සුමෙධා, කාමෙහි අනත්ථිකා විගතමොහා;

මා කාමෙ අභිනන්දි, කාමෙස්වාදීනවං පස්ස.

488.

‘‘චාතුද්දීපො රාජා, මන්ධාතා ආසි කාමභොගිනමග්ගො;

අතිත්තො කාලඞ්කතො, න චස්ස පරිපූරිතා ඉච්ඡා.

489.

‘‘සත්ත ¶ රතනානි වස්සෙය්ය, වුට්ඨිමා දසදිසා සමන්තෙන;

න චත්ථි තිත්ති කාමානං, අතිත්තාව මරන්ති නරා.

490.

‘‘අසිසූනූපමා කාමා, කාමා සප්පසිරොපමා;

උක්කොපමා අනුදහන්ති, අට්ඨිකඞ්කලසන්නිභා.

491.

‘‘අනිච්චා අධුවා කාමා, බහුදුක්ඛා මහාවිසා;

අයොගුළොව සන්තත්තො, අඝමූලා දුඛප්ඵලා.

492.

‘‘රුක්ඛඵලූපමා කාමා, මංසපෙසූපමා දුඛා;

සුපිනොපමා වඤ්චනියා, කාමා යාචිතකූපමා.

493.

‘‘සත්තිසූලූපමා කාමා, රොගො ගණ්ඩො අඝං නිඝං;

අඞ්ගාරකාසුසදිසා, අඝමූලං භයං වධො.

494.

‘‘එවං බහුදුක්ඛා කාමා, අක්ඛාතා අන්තරායිකා;

ගච්ඡථ න මෙ භවගතෙ, විස්සාසො අත්ථි අත්තනො.

495.

‘‘කිං මම පරො කරිස්සති, අත්තනො සීසම්හි ඩය්හමානම්හි;

අනුබන්ධෙ ජරාමරණෙ, තස්ස ඝාතාය ඝටිතබ්බං.

496.

‘‘ද්වාරං අපාපුරිත්වානහං, මාතාපිතරො අනීකරත්තඤ්ච;

දිස්වාන ඡමං නිසින්නෙ, රොදන්තෙ ඉදමවොචං.

497.

‘‘දීඝො ¶ බාලානං සංසාරො, පුනප්පුනඤ්ච රොදතං;

අනමතග්ගෙ පිතු මරණෙ, භාතු වධෙ අත්තනො ච වධෙ.

498.

‘‘අස්සු ථඤ්ඤං රුධිරං, සංසාරං අනමතග්ගතො සරථ;

සත්තානං සංසරතං, සරාහි අට්ඨීනඤ්ච සන්නිචයං.

499.

‘‘සර චතුරොදධී, උපනීතෙ අස්සුථඤ්ඤරුධිරම්හි;

සර එකකප්පමට්ඨීනං, සඤ්චයං විපුලෙන සමං.

500.

‘‘අනමතග්ගෙ ¶ සංසරතො, මහිං ජම්බුදීපමුපනීතං;

කොලට්ඨිමත්තගුළිකා, මාතා මාතුස්වෙව නප්පහොන්ති.

501.

‘‘තිණකට්ඨසාඛාපලාසං, උපනීතං අනමතග්ගතො සර;

චතුරඞ්ගුලිකා ඝටිකා, පිතුපිතුස්වෙව නප්පහොන්ති.

502.

‘‘සර ¶ කාණකච්ඡපං පුබ්බසමුද්දෙ, අපරතො ච යුගඡිද්දං;

සිරං තස්ස ච පටිමුක්කං, මනුස්සලාභම්හි ඔපම්මං.

503.

‘‘සර රූපං ඵෙණපිණ්ඩොපමස්ස, කායකලිනො අසාරස්ස;

ඛන්ධෙ පස්ස අනිච්චෙ, සරාහි නිරයෙ බහුවිඝාතෙ.

504.

‘‘සර කටසිං වඩ්ඪෙන්තෙ, පුනප්පුනං තාසු තාසු ජාතීසු;

සර කුම්භීලභයානි ච, සරාහි චත්තාරි සච්චානි.

505.

‘‘අමතම්හි විජ්ජමානෙ, කිං තව පඤ්චකටුකෙන පීතෙන;

සබ්බා හි කාමරතියො, කටුකතරා පඤ්චකටුකෙන.

506.

‘‘අමතම්හි විජ්ජමානෙ, කිං තව කාමෙහි යෙ පරිළාහා;

සබ්බා හි කාමරතියො, ජලිතා කුථිතා කම්පිතා සන්තාපිතා.

507.

‘‘අසපත්තම්හි ¶ සමානෙ, කිං තව කාමෙහි යෙ බහුසපත්තා;

රාජග්ගිචොරඋදකප්පියෙහි, සාධාරණා කාමා බහුසපත්තා.

508.

‘‘මොක්ඛම්හි විජ්ජමානෙ, කිං තව කාමෙහි යෙසු වධබන්ධො;

කාමෙසු හි අසකාමා, වධබන්ධදුඛානි අනුභොන්ති.

509.

‘‘ආදීපිතා තිණුක්කා, ගණ්හන්තං දහන්ති නෙව මුඤ්චන්තං;

උක්කොපමා හි කාමා, දහන්ති යෙ තෙ න මුඤ්චන්ති.

510.

‘‘මා ¶ අප්පකස්ස හෙතු, කාමසුඛස්ස විපුලං ජහී සුඛං;

මා පුථුලොමොව බළිසං, ගිලිත්වා පච්ඡා විහඤ්ඤසි.

511.

‘‘කාමං කාමෙසු දමස්සු, තාව සුනඛොව සඞ්ඛලාබද්ධො;

කාහින්ති ඛු තං කාමා, ඡාතා සුනඛංව චණ්ඩාලා.

512.

‘‘අපරිමිතඤ්ච දුක්ඛං, බහූනි ච චිත්තදොමනස්සානි;

අනුභොහිසි කාමයුත්තො, පටිනිස්සජ අද්ධුවෙ කාමෙ.

513.

‘‘අජරම්හි විජ්ජමානෙ, කිං තව කාමෙහි යෙසු ජරා;

මරණබ්යාධිගහිතා, සබ්බා සබ්බත්ථ ජාතියො.

514.

‘‘ඉදමජරමිදමමරං, ඉදමජරාමරං පදමසොකං;

අසපත්තමසම්බාධං, අඛලිතමභයං නිරුපතාපං.

515.

‘‘අධිගතමිදං ¶ බහූහි, අමතං අජ්ජාපි ච ලභනීයමිදං;

යො යොනිසො පයුඤ්ජති, න ච සක්කා අඝටමානෙන.

516.

‘‘එවං භණති සුමෙධා, සඞ්ඛාරගතෙ රතිං අලභමානා;

අනුනෙන්තී අනිකරත්තං, කෙසෙ ච ඡමං ඛිපි සුමෙධා.

517.

‘‘උට්ඨාය ¶ අනිකරත්තො, පඤ්ජලිකො යාචතස්සා පිතරං සො;

විස්සජ්ජෙථ සුමෙධං, පබ්බජිතුං විමොක්ඛසච්චදස්සා.

518.

‘‘විස්සජ්ජිතා මාතාපිතූහි, පබ්බජි සොකභයභීතා;

ඡ අභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, අග්ගඵලං සික්ඛමානාය.

519.

‘‘අච්ඡරියමබ්භුතං තං, නිබ්බානං ආසි රාජකඤ්ඤාය;

පුබ්බෙනිවාසචරිතං, යථා බ්යාකරි පච්ඡිමෙ කාලෙ.

520.

‘‘භගවති කොණාගමනෙ, සඞ්ඝාරාමම්හි නවනිවෙසම්හි;

සඛියො තිස්සො ජනියො, විහාරදානං අදාසිම්හ.

521.

‘‘දසක්ඛත්තුං සතක්ඛත්තුං, දසසතක්ඛත්තුං සතානි ච සතක්ඛත්තුං;

දෙවෙසු උපපජ්ජිම්හ, කො පන වාදො මනුස්සෙසු.

522.

‘‘දෙවෙසු මහිද්ධිකා අහුම්හ, මානුසකම්හි කො පන වාදො;

සත්තරතනස්ස ¶ මහෙසී, ඉත්ථිරතනං අහං ආසිං.

523.

‘‘සො හෙතු සො පභවො, තං මූලං සාව සාසනෙ ඛන්තී;

තං පඨමසමොධානං, තං ධම්මරතාය නිබ්බානං.

524.

‘‘එවං කරොන්ති යෙ සද්දහන්ති, වචනං අනොමපඤ්ඤස්ස;

නිබ්බින්දන්ති භවගතෙ, නිබ්බින්දිත්වා විරජ්ජන්තී’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ මන්තවතියා නගරෙති මන්තවතීති එවංනාමකෙ නගරෙ. රඤ්ඤො කොඤ්චස්සාති කොඤ්චස්ස නාම රඤ්ඤො මහෙසියා කුච්ඡිම්හි ජාතා ධීතා ආසිං. සුමෙධාති නාමෙන සුමෙධා. පසාදිතා සාසනකරෙහීති ¶ සත්ථුසාසනකරෙහි අරියෙහි ධම්මදෙසනාය සාසනෙ පසාදිතා සඤ්ජාතරතනත්තයප්පසාදා කතා.

සීලවතීති ¶ ආචාරසීලසම්පන්නා. චිත්තකථාති චිත්තධම්මකථා. බහුස්සුතාති භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ පරියත්තිධම්මස්සුතියුතා. බුද්ධසාසනෙ විනීතාති එවං පවත්ති, එවං නිවත්ති, ඉති සීලං, ඉති සමාධි, ඉති පඤ්ඤාති සුත්තානුගතෙන (දී. නි. 2.186) යොනිසොමනසිකාරෙන තදඞ්ගතො කිලෙසානං විනිවත්තත්තා බුද්ධානං සාසනෙ විනීතා සංයතකායවාචාචිත්තා. උභයො නිසාමෙථාති තුම්හෙ ද්වෙපි මම වචනං නිසාමෙථ, මාතාපිතරො උපගන්ත්වා භණතීති යොජනා.

යදිපි දිබ්බන්ති දෙවලොකපරියාපන්නම්පි භවගතං නාම සබ්බම්පි අසස්සතං අනිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං. කිමඞ්ගං පන තුච්ඡා කාමාති කිමඞ්ගං පන මානුසකා කාමා, තෙ සබ්බෙපි අසාරකභාවතො තුච්ඡා රිත්තා, සත්ථධාරායං මධුබින්දු විය අප්පස්සාදා, එතරහි ආයතිඤ්ච විපුලදුක්ඛතාය බහුවිඝාතා.

කටුකාති අනිට්ඨා. සප්පටිභයට්ඨෙන ආසීවිසූපමා. යෙසු කාමෙසු. මුච්ඡිතාති අජ්ඣොසිතා. සමප්පිතාති සකම්මුනා සබ්බසො අප්පිතා ඛිත්තා, උපපන්නාති අත්ථො ¶ . හඤ්ඤන්තෙති බාධීයන්ති.

විනිපාතෙති අපායෙ.

අචෙතනාති අත්තහිතචෙතනාය අභාවෙන අචෙතනා. දුක්ඛසමුදයොරුද්ධාති තණ්හානිමිත්තසංසාරෙ අවරුද්ධා. දෙසෙන්තෙති චතුසච්චධම්මෙ දෙසියමානෙ. අජානන්තාති අත්ථං අජානන්තා. න බුජ්ඣරෙ අරියසච්චානීති දුක්ඛාදීනි අරියසච්චානි න පටිබුජ්ඣන්ති.

අම්මාති මාතරං පමුඛං කත්වා ආලපති. තෙ බහුතරා අජානන්තාති යෙ අභිනන්දන්ති භවගතං පිහෙන්ති දෙවෙසු උපපත්තිං බුද්ධවරදෙසිතානි සච්චානි අජානන්තා, තෙයෙව ච ඉමස්මිං ලොකෙ බහුතරාති යොජනා.

භවගතෙ අනිච්චම්හීති සබ්බස්මිං භවෙ අනිච්චෙ දෙවෙසු උපපත්ති න සස්සතා, එවං සන්තෙපි ¶ න ච සන්තසන්ති බාලා න උත්තසන්ති න සංවෙගං ආපජ්ජන්ති. පුනප්පුනං ජායිතබ්බස්සාති අපරාපරං උපපජ්ජමානස්ස.

චත්තාරො විනිපාතාති නිරයො තිරච්ඡානයොනි පෙත්තිවිසයො අසුරයොනීති ඉමෙ චත්තාරො සුඛසමුස්සයතො විනිපාතගතියො. මනුස්සදෙවූපපත්තිසඤ්ඤිතා ¶ පන ද්වෙව ගතියො කථඤ්චි කිච්ඡෙන කසිරෙන ලබ්භන්ති පුඤ්ඤකම්මස්ස දුක්කරත්තා. නිරයෙසූති සුඛරහිතෙසු අපායෙසු.

අප්පොස්සුක්කාති අඤ්ඤකිච්චෙසු නිරුස්සුක්කා. ඝටිස්සන්ති වායමිස්සං භාවනං අනුයුඤ්ජිස්සාමි, කායකලිනා අසාරෙන භවගතෙ කිං අභිනන්දිතෙනාති යොජනා.

භවතණ්හාය නිරොධාති භවගතාය තණ්හාය නිරොධහෙතු නිරොධත්ථං.

බුද්ධානං උප්පාදො ලද්ධො, විවජ්ජිතො නිරයූපපත්තිආදිකො අට්ඨවිධො අක්ඛණො, ඛණො නවමො ඛණො ලද්ධොති යොජනා. සීලානීති චතුපාරිසුද්ධිසීලානි. බ්රහ්මචරියන්ති ¶ සාසනබ්රහ්මචරියං. න දූසෙය්යන්ති න කොපෙය්යාමි.

න තාව ආහාරං ආහරිස්සං ගහට්ඨාති ‘‘නෙව තාව අහං ගහට්ඨා හුත්වා ආහාරං ආහරිස්සාමි, සචෙ පබ්බජ්ජං න ලභිස්සාමි, මරණවසමෙව ගතා භවිස්සාමී’’ති එවං සුමෙධා මාතාපිතරො භණතීති යොජනා.

අස්සාති සුමෙධාය. සබ්බසො සමභිහතොති අස්සූහි සබ්බසො අභිහතමුඛො. ඝටෙන්ති සඤ්ඤාපෙතුන්ති පාසාදතලෙ ඡමාපතිතං සුමෙධං මාතා ච පිතා ච ගිහිභාවාය සඤ්ඤාපෙතුං ඝටෙන්ති වායමන්ති. ‘‘ඝටෙන්ති වායමන්තී’’තිපි පාඨො, සො එවත්ථො.

කිං සොචිතෙනාති ‘‘පබ්බජ්ජං න ලභිස්සාමී’’ති කිං සොචනෙන. දින්නාසි වාරණවතිම්හීති වාරණවතීනගරෙ දින්නා අසි. ‘‘දින්නාසී’’ති වත්වා පුනපි ‘‘ත්වං දින්නා’’ති වචනං දළ්හං දින්නභාවදස්සනත්ථං.

රජ්ජෙ ආණාති අනිකරත්තස්ස රජ්ජෙ තව ආණා පවත්තති. ධනමිස්සරියන්ති ඉමස්මිං කුලෙ ¶ පතිකුලෙ ච ධනං ඉස්සරියඤ්ච, භොගා සුඛා අතිවිය ඉට්ඨා භොගාති සබ්බමිදං තුය්හං උපට්ඨිතං හත්ථගතං. දහරිකාසීති තරුණී චාසි, තස්මා භුඤ්ජාහි කාමභොගෙ. තෙන කාරණෙන වාරෙය්යං හොතු තෙ පුත්තාති යොජනා.

නෙති මාතාපිතරො. මා එදිසිකානීති එවරූපානි රජ්ජෙ ආණාදීනි මා භවන්තු. කස්මාති චෙ ආහ ‘‘භගවතමසාර’’න්තිආදි.

කිමිවාති ¶ කිමි විය. පූතිකායන්ති ඉමං පූතිකළෙවරං. සවනගන්ධන්ති විස්සට්ඨවිස්සගන්ධං. භයානකන්ති අවීතරාගානං භයාවහං. කුණපං අභිසංවිසෙය්යං භස්තන්ති කුණපභරිතං චම්මපසිබ්බකං, අසකිං පග්ඝරිතං අසුචිපුණ්ණං නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පුණ්ණං හුත්වා ¶ අසකිං සබ්බකාලං අධිපග්ඝරන්තං ‘‘මම ඉද’’න්ති අභිනිවෙසෙය්යං.

කිමිව තහං ජානන්තී, විකූලකන්ති අතිවිය පටික්කූලං අසුචීහි මංසපෙසීහි සොණිතෙහි ච උපලිත්තං අනෙකෙසං කිමිකුලානං ආලයං සකුණානං භත්තභූතං. ‘‘කිමිකුලාලසකුණභත්ත’’න්තිපි පාඨො, කිමීනං අවසිට්ඨසකුණානඤ්ච භත්තභූතන්ති අත්ථො. තං අහං කළෙවරං ජානන්තී ඨිතා. තං මං ඉදානි වාරෙය්යවසෙන කිස්ස කෙන නාම කාරණෙන දිය්යතීති දස්සෙති. තස්ස තඤ්ච දානං කිමිව කිං විය හොතීති යොජනා.

නිබ්බුය්හති සුසානං, අචිරං කායො අපෙතවිඤ්ඤාණොති අයං කායො අචිරෙනෙව අපගතවිඤ්ඤාණො සුසානං නිබ්බුය්හති උපනීයති. ඡුද්ධොති ඡඩ්ඩිතො. කළිඞ්ගරං වියාති නිරත්ථකකට්ඨඛණ්ඩසදිසො. ජිගුච්ඡමානෙහි ඤාතීහීති ඤාතිජනෙහිපි ජිගුච්ඡමානෙහි.

ඡුද්ධූන නං සුසානෙති නං කළෙවරං සුසානෙ ඡඩ්ඩෙත්වා. පරභත්තන්ති පරෙසං සොණසිඞ්ගාලාදීනං භත්තභූතං. න්හායන්ති ජිගුච්ඡන්තාති ‘‘ඉමස්ස පච්ඡතො ආගතා’’ති එත්තකෙනාපි ජිගුච්ඡමානා සසීසං නිමුජ්ජන්තා න්හායන්ති, පගෙව ඵුට්ඨවන්තො. නියකා මාතාපිතරොති අත්තනො මාතාපිතරොපි. කිං පන සාධාරණා ජනතාති ඉතරො පන සමූහො ජිගුච්ඡතීති කිමෙව වත්තබ්බං.

අජ්ඣොසිතාති තණ්හාවසෙන අභිනිවිට්ඨා. අසාරෙති නිච්චසාරාදිසාරරහිතෙ.

විනිබ්භුජිත්වාති ¶ විඤ්ඤාණවිනිබ්භොගං කත්වා. ගන්ධස්ස අසහමානාති ගන්ධං අස්ස කායස්ස අසහන්තී. සකාපි මාතාති අත්තනො මාතාපි ජිගුච්ඡෙය්ය කොට්ඨාසානං විනිබ්භුජ්ජනෙන පටික්කූලභාවාය සුට්ඨුතරං ¶ උපට්ඨහනතො.

ඛන්ධධාතුආයතනන්ති ¶ රූපක්ඛන්ධාදයො ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා, චක්ඛුධාතුආදයො ඉමා අට්ඨාරසධාතුයො, චක්ඛායතනාදීනි ඉමානි ද්වාදසායතනානීති එවං ඛන්ධා ධාතුයො ආයතනානි චාති සබ්බං ඉදං රූපාරූපධම්මජාතං සමෙච්ච සම්භුය්ය පච්චයෙහි කතත්තා සඞ්ඛතං, තයිදං තස්මිං භවෙ පවත්තමානං දුක්ඛං, ජාතිපච්චයත්තා ජාතිමූලකන්ති. එවං යොනිසො උපායෙන අනුවිචිනන්තී චින්තයන්තී, වාරෙය්යං විවාහං, කිස්ස කෙන කාරණෙන ඉච්ඡිස්සාමි.

‘‘සීලානි බ්රහ්මචරියං, පබ්බජ්ජා දුක්කරා’’ති යදෙතං මාතාපිතූහි වුත්තං තස්ස පටිවචනං දාතුං ‘‘දිවසෙ දිවසෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දිවසෙ දිවසෙ තිසත්තිසතානි නවනවා පතෙය්යුං කායම්හීති දිනෙ දිනෙ තීණි සත්තිසතානි තාවදෙව පීතනිසිතභාවෙන අභිනවානි කායස්මිං සම්පතෙය්යුං. වස්සසතම්පි ච ඝාතො සෙය්යොති නිරන්තරං වස්සසතම්පි පතමානො යථාවුත්තො සත්තිඝාතො සෙය්යො. දුක්ඛස්ස චෙවං ඛයොති එවං චෙ වට්ටදුක්ඛස්ස පරික්ඛයො භවෙය්ය, එවං මහන්තම්පි පවත්තිදුක්ඛං අධිවාසෙත්වා නිබ්බානාධිගමාය උස්සාහො කරණීයොති අධිප්පායො.

අජ්ඣුපගච්ඡෙති සම්පටිච්ඡෙය්ය. එවන්ති වුත්තනයෙන. ඉදං වුත්තං හොති – යො පුග්ගලො අනමතග්ගං සංසාරං අපරිමාණඤ්ච වට්ටදුක්ඛං දීපෙන්තං සත්ථුනො වචනං විඤ්ඤාය ඨිතො යථාවුත්තං සත්තිඝාතදුක්ඛං සම්පටිච්ඡෙය්ය, තෙන චෙව වට්ටදුක්ඛස්ස පරික්ඛයො සියාති. තෙනාහ – ‘‘දීඝො තෙසං සංසාරො, පුනප්පුනඤ්ච හඤ්ඤමානාන’’න්ති, අපරාපරං ජාතිජරාබ්යාධිමරණාදීහි බාධියමානානන්ති අත්ථො.

අසුරකායෙති කාලකඤ්චිකාදි පෙතාසුරනිකායෙ. ඝාතාති කායචිත්තානං උපඝාතා වධා.

බහූති පඤ්චවිධබන්ධනාදිකම්මකාරණවසෙන පවත්තියමානා බහූ අනෙකඝාතා. විනිපාතගතස්සාති සෙසාපායසඞ්ඛාතං විනිපාතං උපගතස්සාපි. පීළියමානස්සාති තිරච්ඡානාදිඅත්තභාවෙ අභිඝාතාදීහි ආබාධියමානස්ස. දෙවෙසුපි අත්තාණන්ති දෙවත්තභාවෙසුපි තාණං නත්ථි රාගපරිළාහාදිනා සදුක්ඛසවිඝාතභාවතො. නිබ්බානසුඛා පරං ¶ නත්ථීති නිබ්බානසුඛතො ¶ පරං අඤ්ඤං උත්තමං සුඛං නාම නත්ථි ලොකියසුඛස්ස විපරිණාමසඞ්ඛාරදුක්ඛසභාවත්තා ¶ . තෙනාහ භගවා – ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්ති (ධ. ප. 203-204).

පත්තා තෙ නිබ්බානන්ති තෙ නිබ්බානං පත්තායෙව නාම. අථ වා තෙයෙව නිබ්බානං පත්තා. යෙ යුත්තා දසබලස්ස පාවචනෙති සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ යෙ යුත්තා පයුත්තා.

නිබ්බින්නාති විරත්තා. මෙති මයා. වන්තසමාති සුවානවමථුසදිසා. තාලවත්ථුකතාති තාලස්ස පතිට්ඨානසදිසා කතා.

අථාති පච්ඡා, මාතාපිතූනං අත්තනො අජ්ඣාසයං පවෙදෙත්වා අනිකරත්තස්ස ච ආගතභාවං සුත්වා. අසිතනිචිතමුදුකෙති ඉන්දනීලභමරසමානවණ්ණතාය අසිතෙ, ඝනභාවෙන නිචිතෙ, සිම්බලිතූලසමසම්ඵස්සතාය මුදුකෙ. කෙසෙ ඛග්ගෙන ඡින්දියාති අත්තනො කෙසෙ සුනිසිතෙන අසිනා ඡින්දිත්වා. පාසාදං පිදහිත්වාති අත්තනො වසනපාසාදෙ සිරිගබ්භං පිධාය, තස්ස ද්වාරං ථකෙත්වාති අත්ථො. පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජීති ඛග්ගෙන ඡින්නෙ අත්තනො කෙසෙ පුරතො ඨපෙත්වා තත්ථ පටික්කූලමනසිකාරං පවත්තෙන්තී යථාඋපට්ඨිතෙ නිමිත්තෙ උප්පන්නං පඨමං ඣානං වසීභාවං ආපාදෙත්වා සමාපජ්ජි.

සා ච සුමෙධා තහිං පාසාදෙ සමාපන්නා ඣානන්ති අධිප්පායො. අනිච්චසඤ්ඤං සුභාවෙතීති ඣානතො වුට්ඨහිත්වා ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා ‘‘යංකිඤ්චි රූප’’න්තිආදිනා (අ. නි. 4.181; ම. නි. 1.244; පටි. ම. 1.48) අනිච්චානුපස්සනං සුට්ඨු භාවෙති, අනිච්චසඤ්ඤාගහණෙනෙව චෙත්ථ දුක්ඛසඤ්ඤාදීනම්පි ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

මණිකනකභූසිතඞ්ගොති මණිවිචිත්තෙහි හෙමමාලාලඞ්කාරෙහි විභූසිතගත්තො.

රජ්ජෙ ආණාතිආදි යාචිතාකාරනිදස්සනං. තත්ථ ආණාති ආධිපච්චං. ඉස්සරියන්ති යසො විභවසම්පත්ති. භොගා සුඛාති ඉට්ඨා මනාපියා කාමූපභොගා. දහරිකාසීති ත්වං ඉදානි දහරා තරුණී අසි.

නිස්සට්ඨං ¶ තෙ රජ්ජන්ති මය්හං සබ්බම්පි තියොජනිකං රජ්ජං තුය්හං පරිච්චත්තං, තං පටිපජ්ජිත්වා භොගෙ ¶ ච භුඤ්ජස්සු, අයං මං කාමෙහියෙව නිමන්තෙතීති මා ¶ දුම්මනා අහොසි. දෙහි දානානීති යථාරුචියා මහන්තානි දානානි සමණබ්රාහ්මණෙසු පවත්තෙහි, මාතාපිතරො තෙ දුක්ඛිතා දොමනස්සප්පත්තා තව පබ්බජ්ජාධිප්පායං සුත්වා තස්මා කාමෙ පරිභුඤ්ජන්තී. තෙපි උපට්ඨහන්තී තෙසං චිත්තං දුක්ඛා මොචෙහීති එවමෙත්ථ පදත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.

මා කාමෙ අභිනන්දීති වත්ථුකාමෙ කිලෙසකාමෙ මා අභිනන්දි. අථ ඛො තෙසු කාමෙසු ආදීනවං දොසං මය්හං වචනානුසාරෙන පස්ස ඤාණචක්ඛුනා ඔලොකෙහි.

චාතුද්දීපොති ජම්බුදීපාදීනං චතුන්නං මහාදීපානං ඉස්සරො. මන්ධාතාති එවංනාමො රාජා, කාමභොගීනං අග්ගො අග්ගභූතො ආසි. තෙනාහ භගවා – ‘‘රාහුග්ගං අත්තභාවීනං, මන්ධාතා කාමභොගින’’න්ති (අ. නි. 4.15). අතිත්තො කාලඞ්කතොති චතුරාසීතිවස්සසහස්සානි කුමාරකීළාවසෙන චතුරාසීතිවස්සසහස්සානි ඔපරජ්ජවසෙන චතුරාසීතිවස්සසහස්සානි චක්කවත්තී රාජා හුත්වා දෙවභොගසදිසෙ භොගෙ භුඤ්ජිත්වා ඡත්තිංසාය සක්කානං ආයුප්පමාණකාලං තාවතිංසභවනෙ සග්ගසම්පත්තිං අනුභවිත්වාපි කාමෙහි අතිත්තොව කාලඞ්කතො. න චස්ස පරිපූරිතා ඉච්ඡා අස්ස මන්ධාතුරඤ්ඤො කාමෙසු ආසා න ච පරිපුණ්ණා ආසි.

සත්ත රතනානි වස්සෙය්යාති සත්තපි රතනානි, වුට්ඨිමා දෙවො දසදිසා බ්යාපෙත්වා, සමන්තෙන සමන්තතො පුරිසස්ස රුචිවසෙන යදිපි වස්සෙය්ය, යථා තං මන්ධාතුමහාරාජස්ස එවං සන්තෙපි න චත්ථි තිත්ති කාමානං, අතිත්තාව මරන්ති නරා. තෙනාහ භගවා – ‘‘න කහාපණවස්සෙන, තිත්ති කාමෙසු විජ්ජතී’’ති (ධ. ප. 186; ජා. 1.3.23).

අසිසූනූපමා කාමා අධිකුට්ටනට්ඨෙන, සප්පසිරොපමා සප්පටිභයට්ඨෙන, උක්කොපමා තිණුක්කූපමා අනුදහනට්ඨෙන. තෙනාහ ‘‘අනුදහන්තී’’ති. අට්ඨිකඞ්කලසන්නිභා අප්පස්සාදට්ඨෙන.

මහාවිසාති හලාහලාදිමහාවිසසදිසා. අඝමූලාති අඝස්ස දුක්ඛස්ස මූලා කාරණභූතා. තෙනාහ ‘‘දුඛප්ඵලා’’ති.

රුක්ඛප්ඵලූපමා ¶ අඞ්ගපච්චඞ්ගානං ඵලිභඤ්ජනට්ඨෙන. මංසපෙසූපමා බහුසාධාරණට්ඨෙන. සුපිනොපමා ¶ ඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙන මායා විය පලොභනතො. තෙනාහ ¶ ‘‘වඤ්චනියා’’ති, වඤ්චකාති අත්ථො. යාචිතකූපමාති යාචිතකභණ්ඩසදිසා තාවකාලිකට්ඨෙන.

සත්තිසූලූපමා විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන. රුජ්ජනට්ඨෙන රොගො දුක්ඛතාසුලභත්තා. ගණ්ඩො කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො. දුක්ඛුප්පාදනට්ඨෙන අඝං. මරණසම්පාපනෙන නිඝං. අඞ්ගාරකාසුසදිසා මහාභිතාපනට්ඨෙන. භයහෙතුතාය චෙව වධකපහූතතාය ච භයං වධො නාම, කාමාති යොජනා.

අක්ඛාතා අන්තරායිකාති ‘‘සග්ගමග්ගාධිගමස්ස නිබ්බානගාමිමග්ගස්ස ච අන්තරායකරා’’ති චක්ඛුභූතෙහි බුද්ධාදීහි වුත්තා. ගච්ඡථාති අනිකරත්තං සපරිසං විස්සජ්ජෙති.

කිං මම පරො කරිස්සතීති පරො අඤ්ඤො මම කිං නාම හිතං කරිස්සති අත්තනො සීසම්හි උත්තමඞ්ගෙ එකාදසහි අග්ගීහි ඩය්හමානෙ. තෙනාහ ‘‘අනුබන්ධෙ ජරාමරණෙ’’ති. තස්ස ජරාමරණස්ස සීසඩාහස්ස, ඝාතාය සමුග්ඝාතාය, ඝටිතබ්බං වායමිතබ්බං.

ඡමන්ති ඡමායං. ඉදමවොචන්ති ඉදං ‘‘දීඝො බාලානං සංසාරො’’තිආදිකං සංවෙගසංවත්තනකං වචනං අවොචං.

දීඝො බාලානං සංසාරොති කිලෙසකම්මවිපාකවට්ටභූතානං ඛන්ධායතනාදීනං පටිපාටිපවත්තිසඞ්ඛාතො සංසාරො අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකානං අන්ධබාලානං දීඝො බුද්ධඤාණෙනපි අපරිච්ඡින්දනියො. යථා හි අනුපච්ඡින්නත්තා අවිජ්ජාතණ්හානං අපරිච්ඡින්නතායෙව භවපබන්ධස්ස පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායති, එවං පරාපි කොටීති. පුනප්පුනඤ්ච රොදතන්ති අපරාපරං සොකවසෙන රුදන්තානං. ඉමිනාපි අවිජ්ජාතණ්හානං අනුපච්ඡින්නතංයෙව තෙසං විභාවෙති.

අස්සු ථඤ්ඤං රුධිරන්ති යං ඤාතිබ්යසනාදිනා ඵුට්ඨානං රොදන්තානං ¶ අස්සු ච දාරකකාලෙ මාතුථනතො පීතං ථඤ්ඤඤ්ච යඤ්ච පච්චත්ථිකෙහි ඝාතිතානං රුධිරං. සංසාරං අනමතග්ගතො සංසාරස්ස අනු අමතග්ගත්තා ඤාණෙන අනුගන්ත්වාපි අමතඅග්ගත්තා අවිදිතග්ගත්තා ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා සත්තානං සංසරතං, අපරාපරං සංසරන්තානං සංසරිතං සරාහි, තං ‘‘කීව බහුක’’න්ති අනුස්සරාහි, අට්ඨීනං සන්නිචයං සරාහි අනුස්සර, උපධාරෙහීති අත්ථො.

ඉදානි ¶ ¶ ආදීනවස්ස බහුභාවඤ්ච උපමාය දස්සෙතුං ‘‘සර චතුරොදධී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ සර චතුරොදධී උපනීතෙ අස්සුථඤ්ඤරුධිරම්හීති ඉමෙසං සත්තානං අනමතග්ගසංසාරෙ සංසරන්තානං එකෙකස්සපි අස්සුම්හි ථඤ්ඤෙ රුධිරම්හි ච පමාණතො උපමෙතබ්බෙ චතුරොදධී චත්තාරො මහාසමුද්දෙ උපමාවසෙන බුද්ධෙහි උපනීතෙ සර සරාහි. එකකප්පමට්ඨීනං, සඤ්චයං විපුලෙන සමන්ති එකස්ස පුග්ගලස්ස එකස්මිං කප්පෙ අට්ඨීනං සඤ්චයං වෙපුල්ලපබ්බතෙන සමං උපනීතං සර. වුත්තම්පි චෙසං –

‘‘එකස්සෙකෙන කප්පෙන, පුග්ගලස්සට්ඨිසඤ්චයො;

සියා පබ්බතසමො රාසි, ඉති වුත්තං මහෙසිනා.

‘‘සො ඛො පනායං අක්ඛාතො, වෙපුල්ලො පබ්බතො මහා;

උත්තරො ගිජ්ඣකූටස්ස, මගධානං ගිරිබ්බජෙ’’ති. (සං. නි. 2.133);

මහිං ජම්බුදීපමුපනීතං. කොලට්ඨිමත්තගුළිකා, මාතා මාතුස්වෙව නප්පහොන්තීති ජම්බුදීපොතිසඞ්ඛාතං මහාපථවිං කොලට්ඨිමත්තා බදරට්ඨිමත්තා ගුළිකා කත්වා තත්ථෙකෙකා ‘‘අයං මෙ මාතු, අයං මෙ මාතුමාතූ’’ති එවං විභාජියමානෙ තා ගුළිකා මාතා මාතූස්වෙව නප්පහොන්ති, මාතා මාතූසු අඛීණාස්වෙව පරියන්තිකා තා ගුළිකා පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡෙය්යුං, න ත්වෙව අනමතග්ගෙ සංසාරෙ සංසරතො සත්තස්ස මාතුමාතරොති ¶ . එවං ජම්බුදීපමහිං සංසාරස්ස දීඝභාවෙන උපමාභාවෙන උපනීතං මනසි කරොහීති.

තිණකට්ඨසාඛාපලාසන්ති තිණඤ්ච කට්ඨඤ්ච සාඛාපලාසඤ්ච. උපනීතන්ති උපමාභාවෙන උපනීතං. අනමතග්ගතොති සංසාරස්ස අනමතග්ගභාවතො. චතුරඞ්ගුලිකා ඝටිකාති චතුරඞ්ගුලප්පමාණානි ඛණ්ඩානි. පිතුපිතුස්වෙව නප්පහොන්තීති පිතුපිතාමහෙසු එව තා ඝටිකා නප්පහොන්ති. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමස්මිං ලොකෙ සබ්බං තිණඤ්ච කට්ඨඤ්ච සාඛාපලාසඤ්ච චතුරඞ්ගුලිකා කත්වා තත්ථෙකෙකා ‘‘අයං මෙ පිතු, අයං මෙ පිතාමහස්සා’’ති විභාජියමානෙ තා ඝටිකාව පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡෙය්යුං, න ත්වෙව අනමතග්ගෙ සංසාරෙ සංසරතො සත්තස්ස පිතුපිතාමහාති. එවං තිණඤ්ච කට්ඨඤ්ච සාඛාපලාසඤ්ච සංසාරස්ස දීඝභාවෙන උපනීතං සරාහීති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ –

‘‘අනමතග්ගොයං ¶ , භික්ඛවෙ, සංසාරො, පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං ¶ තණ්හාසංයොජනානං සන්ධාවතං සංසරතං. තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, කතමං නු ඛො බහුතරං, යං වා වො ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා සන්ධාවතං සංසරතං අමනාපසම්පයොගා මනාපවිප්පයොගා කන්දන්තානං රොදන්තානං අස්සුපස්සන්නං පග්ඝරිතං, යං වා චතූසු මහාසමුද්දෙසු උදක’’න්තිආදිකා (සං. නි. 2.126) – ‘අනමතග්ගපාළි’ ආහරිතබ්බා.

සර කාණකච්ඡපන්ති උභයක්ඛිකාණං කච්ඡපං අනුස්සර. පුබ්බසමුද්දෙ අපරතො ච යුගඡිද්දන්ති පුරත්ථිමසමුද්දෙ අපරතො ච පච්ඡිමුත්තරදක්ඛිණසමුද්දෙ වාතවෙගෙන පරිබ්භමන්තස්ස යුගස්ස එකච්ඡිද්දං. සිරං තස්ස ච පටිමුක්කන්ති කාණකච්ඡපස්ස සීසං තස්ස ච වස්සසතස්ස වස්සසතස්ස අච්චයෙන ගීවං උක්ඛිපන්තස්ස සීසස්ස යුගච්ඡිද්දෙ පවෙසනඤ්ච සර. මනුස්සලාභම්හි ඔපම්මන්ති තයිදං සබ්බම්පි බුද්ධුප්පාදධම්මදෙසනාසු විය මනුස්සත්තලාභෙ ඔපම්මං ¶ කත්වා පඤ්ඤාය සර, තස්ස අතීව දුල්ලභසභාවත්තං සාරජ්ජභයස්සාපි අතිච්චසභාවත්තා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො මහාසමුද්දෙ එකච්ඡිග්ගළ්හං යුගං පක්ඛිපෙය්යා’’තිආදි (ම. නි. 3.252; සං. නි. 5.1117).

සර රූපං ඵෙණපිණ්ඩොපමස්සාති විමද්දාසහනතො ඵෙණපිණ්ඩසදිසස්ස අනෙකානත්ථසන්නිපාතතො කායසඞ්ඛාතස්ස කලිනො, නිච්චසාරාදිවිරහෙන අසාරස්ස රූපං අසුචිදුග්ගන්ධං ජෙගුච්ඡපටික්කූලභාවං සර. ඛන්ධෙ පස්ස අනිච්චෙති පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධෙ හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චෙ පස්ස ඤාණචක්ඛුනා ඔලොකෙහි. සරාහි නිරයෙ බහුවිඝාතෙති අට්ඨ මහානිරයෙ සොළසඋස්සදනිරයෙ ච බහුවිඝාතෙ බහුදුක්ඛෙ මහාදුක්ඛෙ ච අනුස්සර.

සර කටසිං වඩ්ඪෙන්තෙති පුනප්පුනං තාසු තාසු ජාතීසු අපරාපරං උප්පත්තියා පුනප්පුනං කටසිං සුසානං ආළහනමෙව වඩ්ඪෙන්තෙ සත්තෙ අනුස්සර. ‘‘වඩ්ඪන්තො’’ති වා පාළි, ත්වං වඩ්ඪන්තොති යොජනා. කුම්භීලභයානීති උදරපොසනත්ථං අකිච්චකාරිතාවසෙන ඔදරිකත්තභයානි. වුත්තඤ්හි ‘‘කුම්භීලභයන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, ඔදරිකත්තස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (අ. නි. 4.122). සරාහි චත්තාරි ¶ සච්චානීති ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං…පෙ… අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදා අරියසච්ච’’න්ති චත්තාරි අරියසච්චානි යාථාවතො අනුස්සර උපධාරෙහි.

එවං රාජපුත්තී අනෙකාකාරවොකාරං අනුස්සරණවසෙන කාමෙසු සංසාරෙ ච ආදීනවං පකාසෙත්වා ඉදානි බ්යතිරෙකෙනපි තං පකාසෙතුං ‘‘අමතම්හි විජ්ජමානෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අමතම්හි ¶ විජ්ජමානෙති සම්මාසම්බුද්ධෙන මහාකරුණාය උපනීතෙ සද්ධම්මාමතෙ උපලබ්භමානෙ. කිං තව පඤ්චකටුකෙන පීතෙනාති පරියෙසනා පරිග්ගහො ආරක්ඛා පරිභොගො විපාකො චාති පඤ්චසුපි ඨානෙසු තිඛිණතරදුක්ඛානුබන්ධතාය සවිඝාතත්තා සඋපායාසත්තා කිං තුය්හං පඤ්චකටුකෙන පඤ්චකාමගුණරසෙන පීතෙන? ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කරොන්තී ආහ – ‘‘සබ්බා හි කාමරතියො, කටුකතරා පඤ්චකටුකෙනා’’ති ¶ , අතිවිය කටුකතරාති අත්ථො.

යෙ පරිළාහාති යෙ කාමා සම්පති කිලෙසපරිළාහෙන ආයතිං විපාකපරිළාහෙන ච සපරිළාහා මහාවිඝාතා. ජලිතා කුථිතා කම්පිතා සන්තාපිතාති එකාදසහි අග්ගීහි පජ්ජලිතා පක්කුථිතා ච හුත්වා තංසමඞ්ගීනං කම්පනකා සන්තාපනකා ච.

අසපත්තම්හීති සපත්තරහිතෙ නෙක්ඛම්මෙ. සමානෙති සන්තෙ විජ්ජමානෙ. ‘‘බහුසපත්තා’’ති වත්වා යෙහි බහූ සපත්තා, තෙ දස්සෙතුං ‘‘රාජග්ගී’’තිආදි වුත්තං. රාජූහි ච අග්ගිනා ච චොරෙහි ච උදකෙන ච දායාදාදිඅප්පියෙහි ච රාජග්ගිචොරඋදකප්පියෙහි සාධාරණතො තෙස්වෙවොපමා වුත්තා.

යෙසු වධබන්ධොති යෙසු කාමෙසු කාමනිමිත්තං මරණපොථනාදිපරික්කිලෙසො අන්දුබන්ධනාදිබන්ධො ච හොතීති අත්ථො. කාමෙසූතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටකරණං. තත්ථ හීති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො. යස්මා කාමෙසු කාමහෙතු ඉමෙ සත්තා වධබන්ධනදුක්ඛානි අනුභවන්ති පාපුණන්ති, තස්මා ආහ – ‘‘අසකාමා’’ති, කාමා නාමෙතෙ අසන්තො හීනා ලාමකාති අත්ථො. ‘‘අහකාමා’’ති වා පාඨො, සො එවත්ථො. අහාති හි ලාමකපරියායො ‘‘අහලොකිත්ථියො නාමා’’තිආදීසු විය.

ආදීපිතාති ¶ පජ්ජලිතා. තිණුක්කාති තිණෙහි කතා උක්කා. දහන්ති යෙ තෙ මුඤ්චන්තීති යෙ සත්තා තෙ කාමෙ න මුඤ්චන්ති, අඤ්ඤදත්ථු ගණ්හන්ති, තෙ දහන්තියෙව, සම්පති ආයතිඤ්ච ඣාපෙන්ති.

මා අප්පකස්ස හෙතූති පුප්ඵස්සාදසදිසස්ස පරිත්තකස්ස කාමසුඛස්ස හෙතු විපුලං උළාරං පණීතඤ්ච ලොකුත්තරං සුඛං මා ජහි මා ඡඩ්ඩෙහි. මා පුථුලොමොව බළිසං ගිලිත්වාති ආමිසලොභෙන ¶ බළිසං ගිලිත්වා බ්යසනං පාපුණන්තො ‘‘පුථුලොමො’’ති ලද්ධනාමො මච්ඡො විය කාමෙ අපරිච්චජිත්වා මා පච්ඡා විහඤ්ඤසි පච්ඡා විඝාටං ආපජ්ජසි.

සුනඛොව සඞ්ඛලාබද්ධොති යථා ගද්දුලෙන බද්ධො ¶ සුනඛො ගද්දුලබන්ධෙන ථම්භෙ උපනිබද්ධො අඤ්ඤතො ගන්තුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව පරිබ්භමති, එවං ත්වං කාමතණ්හාය බද්ධො, ඉදානි කාමං යදිපි කාමෙසු තාව දමස්සු ඉන්ද්රියානි දමෙහි. කාහින්ති ඛු තං කාමා, ඡාතා සුනඛංව චණ්ඩාලාති ඛූති නිපාතමත්තං. තෙ පන කාමා තං තථා කරිස්සන්ති, යථා ඡාතජ්ඣත්තා සපාකා සුනඛං ලභිත්වා අනයබ්යසනං පාපෙන්තීති අත්ථො.

අපරිමිතඤ්ච දුක්ඛන්ති අපරිමාණං ‘‘එත්තක’’න්ති පරිච්ඡින්දිතුං අසක්කුණෙය්යං නිරයාදීසු කායිකං දුක්ඛං. බහූනි ච චිත්තදොමනස්සානීති චිත්තෙ ලබ්භමානානි බහූනි අනෙකානි දොමනස්සානි චෙතොදුක්ඛානි. අනුභොහිසීති අනුභවිස්සසි. කාමයුත්තොති කාමෙහි යුත්තො, තෙ අප්පටිනිස්සජ්ජන්තො. පටිනිස්සජ අද්ධුවෙ කාමෙති අද්ධුවෙහි අනිච්චෙහි කාමෙහි විනිස්සජ අපෙහීති අත්ථො.

ජරාමරණබ්යාධිගහිතා, සබ්බා සබ්බත්ථ ජාතියොති යස්මා හීනාදිභෙදභින්නා සබ්බත්ථ භවාදීසු ජාතියො ජරාමරණබ්යාධිනා ච ගහිතා, තෙහි අපරිමුත්තා, තස්මා අජරම්හි නිබ්බානෙ විජ්ජමානෙ ජරාදීහි අපරිමුත්තෙහි කාමෙහි කිං තව පයොජනන්ති යොජනා.

එවං නිබ්බානගුණදස්සනමුඛෙන කාමෙසු භවෙසු ච ආදීනවං පකාසෙත්වා ඉදානි නිබ්බත්තිතං නිබ්බානගුණමෙව පකාසෙන්තී ‘‘ඉදමජර’’න්තිආදිනා ද්වෙ ගාථා අභාසි. තත්ථ ඉදමජරන්ති ඉදමෙවෙකං අත්තනි ජරාභාවතො අධිගතස්ස ච ජරාභාවහෙතුතො අජරං. ඉදමමරන්ති එත්ථාපි එසෙව ¶ නයො. ඉදමජරාමරන්ති තදුභයමෙකජ්ඣං කත්වා ථොමනාවසෙන වදති. පදන්ති වට්ටදුක්ඛතො මුච්චිතුකාමෙහි පබ්බජිතබ්බතො පටිපජ්ජිතබ්බතො පදං. සොකහෙතූනං අභාවතො සොකාභාවතො ච අසොකං. සපත්තකරධම්මාභාවතො අසපත්තං. කිලෙසසම්බාධාභාවතො අසම්බාධං. ඛලිතසඞ්ඛාතානං දුච්චරිතානං අභාවෙන අඛලිතං. අත්තානුවාදාදිභයානං වට්ටභයස්ස ¶ ච සබ්බසො අභාවා අභයං. දුක්ඛූපතාපස්ස කිලෙසස්සාපි අභාවෙන නිරුපතාපං. සබ්බමෙතං අමතමහානිබ්බානමෙව සන්ධාය වදති. තඤ්හි සා අනුස්සවාදිසිද්ධෙන ආකාරෙන අත්තනො උපට්ඨහන්තී තෙසං පච්චක්ඛතො දස්සෙන්තී විය ‘‘ඉද’’න්ති අවොච.

අවිගතමිදං ¶ බහූහි අමතන්ති ඉදං අමතං නිබ්බානං බහූහි අනන්තඅපරිමාණෙහි බුද්ධාදීහි අරියෙහි අධිගතං ඤාතං අත්තනො පච්චක්ඛං කතං. න කෙවලං තෙහි අධිගතමෙව සන්ධාය වදති, අථ ඛො අජ්ජාපි ච ලභනීයං ඉදානිපි අධිගමනීයං අධිගන්තුං සක්කා. කෙන ලභනීයන්ති ආහ ‘‘යො යොනිසො පයුඤ්ජතී’’ති, යො පුග්ගලො යොනිසො උපායෙන සත්ථාරා දින්නඔවාදෙ ඨත්වා යුඤ්ජති සම්මාපයොගඤ්ච කරොති, තෙන ලභනීයන්ති යොජනා. න ච සක්කා අඝටමානෙනාති යො පන යොනිසො න පයුඤ්ජති, තෙන අඝටමානෙන න ච සක්කා, කදාචිපි ලද්ධුං න සක්කායෙවාති අත්ථො.

එවං භණති සුමෙධාති එවං වුත්තප්පකාරෙන සුමෙධා රාජකඤ්ඤා සංසාරෙ අත්තනො සංවෙගදීපනිං කාමෙසු නිබ්බෙධභාගිනිං ධම්මකථං කථෙති. සඞ්ඛාරගතෙ රතිං අලභමානාති අණුමත්තෙපි සඞ්ඛාරපවත්තෙ අභිරතිං අවින්දන්තී. අනුනෙන්තී අනිකරත්තන්ති අනිකරත්තං රාජානං සඤ්ඤාපෙන්තී. කෙසෙ ච ඡමං ඛිපීති අත්තනො ඛග්ගෙන ඡින්නෙ කෙසෙ ච භූමියං ඛිපි ඡඩ්ඩෙසි.

යාචතස්සා පිතරං සොති සො අනිකරත්තො අස්සා සුමෙධාය පිතරං කොඤ්චරාජානං යාචති. කින්ති යාචතීති ආහ ‘‘විස්සජ්ජෙථ සුමෙධං, පබ්බජිතුං විමොක්ඛසච්චදස්සා’’ති, සුමෙධං රාජපුත්තිං පබ්බජිතුං විස්සජ්ජෙථ, සා ච පබ්බජිත්වා විමොක්ඛසච්චදස්සා අවිපරීතනිබ්බානදස්සාවිනී හොතූති අත්ථො.

සොකභයභීතාති ¶ ඤාතිවියොගාදිහෙතුතො සබ්බස්මාපි සංසාරභයතො භීතා ඤාණුත්තරවසෙන උත්රාසිතා. සික්ඛමානායාති සික්ඛමානාය ¶ සමානාය ඡ අභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, තතො එව අග්ගඵලං අරහත්තං සච්ඡිකතං.

අච්ඡරියමබ්භුතං තං, නිබ්බානං ආසි රාජකඤ්ඤායාති රාජපුත්තියා සුමෙධාය කිලෙසෙහි පරිනිබ්බානං අච්ඡරියං අබ්භුතඤ්ච ආසි. ඡළභිඤ්ඤාව සිද්ධියා කථන්ති චෙ පුබ්බෙනිවාසචරිතං, යථා බ්යාකරි පච්ඡිමෙ කාලෙති, පච්ඡිමෙ ඛන්ධපරිනිබ්බානකාලෙ අත්තනො පුබ්බෙනිවාසපරියාපන්නචරිතං යථා බ්යාකාසි, තථා තං ජානිතබ්බන්ති.

පුබ්බෙනිවාසං පන තාය යථා බ්යාකතං, තං දස්සෙතුං ‘‘භගවති කොණාගමනෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ භගවති කොණාගමනෙති කොණාගමනෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ ලොකෙ උප්පන්නෙ. සඞ්ඝාරාමම්හි නවනිවෙසම්හීති ¶ සඞ්ඝං උද්දිස්ස අභිනවනිවෙසිතෙ ආරාමෙ. සඛියො තිස්සො ජනියො, විහාරදානං අදාසිම්හාති ධනඤ්ජානී ඛෙමා අහඤ්චාති මයං තිස්සො සඛියො ආරාමං සඞ්ඝස්ස විහාරදානං අදම්හ.

දසක්ඛත්තුං සතක්ඛත්තුන්ති තස්ස විහාරදානස්ස ආනුභාවෙන දසවාරෙ දෙවෙසු උපපජිම්හ, තතො මනුස්සෙසු උපපජ්ජිත්වා පුන සතක්ඛත්තුං දෙවෙසු උපපජ්ජිම්හ, තතොපි මනුස්සෙසු උපපජ්ජිත්වා පුන දසසතක්ඛත්තුං සහස්සවාරං දෙවෙසු උපපජ්ජිම්හ, තතොපි මනුස්සෙසු උපපජ්ජිත්වා පුන සතානි සතක්ඛත්තුං දසසහස්සවාරෙ දෙවෙසු උපපජ්ජිම්හ, කො පන වාදො මනුස්සෙසු. එවං මනුස්සෙසු උප්පන්නවාරෙසු කථාව නත්ථි, අනෙකසහස්සවාරං උපපජ්ජිම්හාති අත්ථො.

දෙවෙසු මහිද්ධිකා අහුම්හාති දෙවෙසු උපපන්නකාලෙ තස්මිං තස්මිං දෙවනිකායෙ මහිද්ධිකා මහානුභාවා අහුම්හ. මානුසකම්හි කො පන වාදොති මනුස්සත්තලාභෙ මහිද්ධිකතාය කථාව නත්ථි. ඉදානි තමෙව මනුස්සත්තභාවෙ උක්කංසතං මහිද්ධිකතං දස්සෙන්තී ‘‘සත්තරතනස්ස මහෙසී, ඉත්ථිරතනං අහං ආසි’’න්ති ආහ. තත්ථ චක්කරතනාදීනි සත්ත රතනානි එතස්ස සන්තීති සත්තරතනො, චක්කවත්තී, තස්ස සත්තරතනස්ස. ඡදොසරහිතා ¶ පඤ්චකල්යාණා අතික්කන්තමනුස්සවණ්ණා අපත්තදිබ්බවණ්ණාති එවමාදිගුණසමන්නාගමෙන ඉත්ථීසු රතනභූතා ¶ අහං අහොසිං.

සො හෙතූති යං තං කොණාගමනස්ස භගවතො කාලෙ සඞ්ඝස්ස විහාරදානං කතං, සො යථාවුත්තාය දිබ්බසම්පත්තියා ච හෙතු. සො පභවො තං මූලන්ති තස්සෙව පරියායවචනං. සාව සාසනෙ ඛන්තීති සා එව ඉධ සත්ථුසාසනෙ ධම්මෙ නිජ්ඣානක්ඛන්තී. තං පඨමසමොධානන්ති තදෙව සත්ථුසාසනධම්මෙන පඨමං සමොධානං පඨමො සමාගමො, තදෙව සත්ථුසාසනධම්මෙ අභිරතාය පරියොසානෙ නිබ්බානන්ති ඵලූපචාරෙන කාරණං වදති. ඉමා පන චතස්සො ගාථා ථෙරියා අපදානස්ස විභාවනවසෙන පවත්තත්තා අපදානපාළියම්පි සඞ්ගහං ආරොපිතා.

ඔසානගාථාය එවං කරොන්තීති යථා මයා පුරිමත්තභාවෙ එතරහි ච කතං පටිපන්නං, එවං අඤ්ඤෙපි කරොන්ති පටිපජ්ජන්ති. කෙ එවං කරොන්තීති ආහ – ‘‘යෙ සද්දහන්ති වචනං අනොමපඤ්ඤස්සා’’ති, ඤෙය්යපරියන්තිකඤාණතාය පරිපුණ්ණපඤ්ඤස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස වචනං යෙ පුග්ගලා සද්දහන්ති ‘‘එවමෙත’’න්ති ඔකප්පන්ති, තෙ එවං කරොන්ති පටිපජ්ජන්ති. ඉදානි තාය උක්කංසගතාය ¶ පටිපත්තියා තං දස්සෙතුං ‘‘නිබ්බින්දන්ති භවගතෙ, නිබ්බින්දිත්වා විරජ්ජන්තී’’ති වුත්තං. තස්සත්ථො – යෙ භගවතො වචනං යාථාවතො සද්දහන්ති, තෙ විසුද්ධිපටිපදං පටිපජ්ජන්තා සබ්බස්මිං භවගතෙ තෙභූමකෙ සඞ්ඛාරෙ විපස්සනාපඤ්ඤාය නිබ්බින්දන්ති, නිබ්බින්දිත්වා ච පන අරියමග්ගෙන සබ්බසො විරජ්ජන්ති, සබ්බස්මාපි භවගතා විමුච්චන්තීති අත්ථො. විරාගෙ අරියමග්ගෙ අධිගතෙ විමුත්තායෙව හොන්තීති.

එවමෙතා ථෙරිකාදයො සුමෙධාපරියොසානා ගාථාසභාගෙන ඉධ එකජ්ඣං සඞ්ගහං ආරූළ්හා ‘‘තිසත්තතිපරිමාණා’’ති. භාණවාරතො පන ද්වාධිකා ඡසතමත්තා ථෙරියො ගාථා ච. තා සබ්බාපි යථා සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවිකාභාවෙන එකවිධා, තථා අසෙඛභාවෙන උක්ඛිත්තපලිඝතාය සංකිණ්ණපරික්ඛතාය අබ්බූළ්හෙසිකතාය නිරග්ගලතාය පන්නභාරතාය විසඤ්ඤුත්තතාය දසසු අරියවාසෙසු වුට්ඨවාසතාය ච, තථා හි තා පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනා ඡළඞ්ගසමන්නාගතා එකාරක්ඛා ¶ චතුරාපස්සෙනා ¶ පණුන්නපච්චෙකසච්චා සමවයසට්ඨෙසනා අනාවිලසඞ්කප්පා පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරා සුවිමුත්තචිත්තා සුවිමුත්තපඤ්ඤා චාති එවමාදිනා (දී. නි. 3.360) නයෙන එකවිධා.

සම්මුඛාපරම්මුඛාභෙදතො දුවිධා. යා හි සත්ථුධරමානකාලෙ අරියාය ජාතියා ජාතා මහාපජාපතිගොතමිආදයො, තා සම්මුඛාසාවිකා නාම. යා පන භගවතො ඛන්ධපරිනිබ්බානතො පච්ඡා අධිගතවිසෙසා, තා සතිපි සත්ථුධම්මසරීරස්ස පච්චක්ඛභාවෙ සත්ථුසරීරස්ස අපච්චක්ඛභාවතො පරම්මුඛාසාවිකා නාම. තථා උභතොභාගවිමුත්තිපඤ්ඤාවිමුත්තිතාවසෙන. ඉධ පාළියාගතා පන උභතොභාගවිමුත්තායෙව. තථා සාපදානනාපදානභෙදතො. යාසඤ්හි පුරිමෙසු සම්මාසම්බුද්ධෙසු පච්චෙකබුද්ධෙසු සාවකබුද්ධෙසු වා පුඤ්ඤකිරියාවසෙන කතාධිකාරතාසඞ්ඛාතං අත්ථි අපදානං, තා සාපදානා. යාසං තං නත්ථි, තා නාපදානා. තථා සත්ථුලද්ධූපසම්පදා සඞ්ඝතො ලද්ධූපසම්පදාති දුවිධා. ගරුධම්මපටිග්ගහණම්හි ලද්ධූපසම්පදා මහාපජාපතිගොතමී සත්ථුසන්තිකාව ලද්ධූපසම්පදත්තා සත්ථුලද්ධූපසම්පදා නාම. සෙසා සබ්බාපි සඞ්ඝතො ලද්ධූපසම්පදා. තාපි එකතොඋපසම්පන්නා උභතොඋපසම්පන්නාති දුවිධා. තත්ථ යා තා මහාපජාපතිගොතමියා සද්ධිං නික්ඛන්තා පඤ්චසතා සාකියානියො, තා එකතොඋපසම්පන්නා භික්ඛුසඞ්ඝතො එව ලද්ධූපසම්පදත්තා මහාපජාපතිගොතමිං ඨපෙත්වා. ඉතරා උභතොඋපසම්පන්නා උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පදත්තා.

එහිභික්ඛුදුකො ¶ විය එහිභික්ඛුනිදුකො ඉධ න ලබ්භති. කස්මා? භික්ඛුනීනං තථා උපසම්පදාය අභාවතො. යදි එවං යං තං ථෙරිගාථාය සුභද්දාය කුණ්ඩලකෙසාය වුත්තං –

‘‘නිහච්ච ජාණුං වන්දිත්වා, සම්මුඛා අඤ්ජලිං අකං;

එහි භද්දෙති මං අවච, සා මෙ ආසූපසම්පදා’’ති. (ථෙරීගා. 109);

තථා අපදානෙපි –

‘‘ආයාචිතො තදා ආහ, එහි භද්දෙති නායකො;

තදාහං උපසම්පන්නා, පරිත්තං තොයමද්දස’’න්ති. (අප. ථෙරී 2.3.44);

තං ¶ කථන්ති? නයිදං එහිභික්ඛුනිභාවෙන ¶ උපසම්පදං සන්ධාය වුත්තං. උපසම්පදාය පන හෙතුභාවතො යා සත්ථු ආණත්ති, සා මෙ ආසූපසම්පදාති වුත්තං.

තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘එහි, භද්දෙ, භික්ඛුනුපස්සයං ගන්ත්වා භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ පබ්බජ්ජ උපසම්පජ්ජස්සූති මං අවොච ආණාපෙසි. සා සත්ථු ආණා මය්හං උපසම්පදාය කාරණත්තා උපසම්පදා අහොසී’’ති. එතෙනෙව අපදානගාථායපි අත්ථො සංවණ්ණිතොති දට්ඨබ්බො.

එවම්පි භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ එහි භික්ඛුනීති ඉදං කථන්ති? එහිභික්ඛුනිභාවෙන භික්ඛුනීනං උපසම්පදාය අසභාවජොතනවචනං තථා උපසම්පදාය භික්ඛුනීනං අභාවතො. යදි එවං, කථං එහිභික්ඛුනීති විභඞ්ගෙ නිද්දෙසො කතොති? දෙසනානයසොතපතිතභාවෙන. අයඤ්හි සොතපතිතතා නාම කත්ථචි ලබ්භමානස්සාපි අනාහටං හොති.

යථා අභිධම්මෙ මනොධාතුනිද්දෙසෙ (ධ. ස. 566-567) ලබ්භමානම්පි ඣානඞ්ගං පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතපතිතතාය න උද්ධටං කත්ථචි දෙසනාය අසම්භවතො. යථා තත්ථෙව වත්ථුනිද්දෙසෙ හදයවත්ථු, කත්ථචි අලබ්භමානස්සාපි ගහණවසෙන. තථා ඨිතකප්පිනිද්දෙසෙ. යථාහ –

‘‘කතමො ච පුග්ගලො ඨිතකප්පී? අයඤ්ච පුග්ගලො සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො ¶ අස්ස, කප්පස්ස ච උඩ්ඩය්හනවෙලා අස්ස, නෙව තාව කප්පො උඩ්ඩය්හෙය්ය, යාවායං පුග්ගලො න සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකරොතී’’ති (පු. ප. 17).

එවමිධාපි අලබ්භමානගහණවසෙන වෙදිතබ්බං, පරිකප්පවචනඤ්හෙතං සචෙ භගවා භික්ඛුනිභාවයොග්යං කඤ්චි මාතුගාමං එහි භික්ඛුනීති වදෙය්ය, එවම්පි භික්ඛුනිභාවො සියාති. කස්මා පන භගවා එවං න කථෙසීති? තථා කතාධිකාරානං අභාවතො. යෙ පන ‘‘අනාසන්නසන්නිහිතභාවතො’’ති කාරණං වත්වා ‘‘භික්ඛූ එව හි සත්ථු ආසන්නචාරී සදා සන්නිහිතාව, තස්මා තෙ ‘එහිභික්ඛූ’ති වත්තබ්බතං අරහන්ති, න භික්ඛුනියො’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං. සත්ථු ආසන්නදූරභාවස්ස භබ්බාභබ්බභාවාසිද්ධත්තා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සඞ්ඝාටිකණ්ණෙ ¶ චෙපි, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ගහෙත්වා පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධො අස්ස පදෙ පදං නික්ඛිපන්තො, සො ච හොති අභිජ්ඣාලු කාමෙසු තිබ්බසාරාගො බ්යාපන්නචිත්තො පදුට්ඨමනසඞ්කප්පො මුට්ඨස්සති අසම්පජානො අසමාහිතො විබ්භන්තචිත්තො පාකතින්ද්රියො ¶ , අථ ඛො සො ආරකාව මය්හං, අහඤ්ච තස්ස. තං කිස්ස හෙතු? ධම්මඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු න පස්සති, ධම්මං අපස්සන්තො න මං පස්සති.

‘‘යොජනසතෙ චෙපි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විහරෙය්ය. සො ච හොති අනභිජ්ඣාලු කාමෙසු න තිබ්බසාරාගො අබ්යාපන්නචිත්තො අප්පදුට්ඨමනසඞ්කප්පො උපට්ඨිතස්සති සම්පජානො සමාහිතො එකග්ගචිත්තො සංවුතින්ද්රියො, අථ ඛො සො සන්තිකෙව මය්හං, අහඤ්ච තස්ස. තං කිස්ස හෙතු? ධම්මඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පස්සති, ධම්මං පස්සන්තො මං පස්සතී’’ති (ඉතිවු. 92).

තස්මා අකාරණං දෙසතො සත්ථු ආසන්නානාසන්නතා. අකතාධිකාරතාය පන භික්ඛුනීනං තත්ථ අයොග්යතා. තෙන වුත්තං – ‘‘එහිභික්ඛුනිදුකො ඉධ න ලබ්භතී’’ති. එවං දුවිධා.

අග්ගසාවිකා, මහාසාවිකා, පකතිසාවිකාති තිවිධා. තත්ථ ඛෙමා, උප්පලවණ්ණාති ඉමා ද්වෙ ථෙරියො අග්ගසාවිකා නාම. කාමං සබ්බාපි ඛීණාසවත්ථෙරියො සීලසුද්ධිආදිකෙ සම්පාදෙන්තියො චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සුපට්ඨිතචිත්තා සත්තබොජ්ඣඞ්ගෙ යථාභූතං භාවෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අනවසෙසතො කිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා අග්ගඵලෙ පතිට්ඨහන්ති. තථාපි යථා සද්ධාවිමුත්තතො ¶ දිට්ඨිප්පත්තස්ස පඤ්ඤාවිමුත්තතො ච උභතොභාගවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගභාවනාවිසෙසසිද්ධො ඉච්ඡිතො විසෙසො, එවං අභිනීහාරමහන්තතාපුබ්බයොගමහන්තතාහිසසන්තානෙ සාතිසයගුණවිසෙසස්ස නිප්ඵාදිතත්තා සීලාදීහි ගුණෙහි මහන්තා සාවිකාති මහාසාවිකා. තෙසුයෙව පන බොධිපක්ඛියධම්මෙසු පාමොක්ඛභාවෙන ධුරභූතානං සම්මාදිට්ඨිසම්මාසමාධීනං සාතිසයකිච්චානුභාවනිබ්බත්තියා කාරණභූතාය තජ්ජාභිනීහාරතාය සක්කච්චං නිරන්තරං චිරකාලසම්භූතාය සම්මාපටිපත්තියා යථාක්කමං පඤ්ඤාය සමාධිම්හි ච උක්කංසපාරමිප්පත්තියා සවිසෙසං ¶ සබ්බගුණෙහි අග්ගභාවෙ ඨිතත්තා තා ද්වෙපි අග්ගසාවිකා නාම. මහාපජාපතිගොතමිආදයො පන අභිනීහාරමහන්තතාය පුබ්බයොගමහන්තතාය ච පටිලද්ධගුණවිසෙසවසෙන මහතියො සාවිකාති මහාසාවිකා නාම. ඉතරා ථෙරිකා තිස්සා වීරා ධීරාති එවමාදිකා අභිනීහාරමහන්තතාදීනං අභාවෙන පකතිසාවිකා නාම. තා පන අග්ගසාවිකා විය මහාසාවිකා විය ච න පරිමිතා, අථ ඛො අනෙකසතානි අනෙකසහස්සානි වෙදිතබ්බානි. එවං ¶ අග්ගසාවිකාදිභෙදතො තිවිධා. තථා සුඤ්ඤතවිමොක්ඛාදිභෙදතො තිවිධා.

පටිපදාදිවිභාගෙන චතුබ්බිධා. ඉන්ද්රියාධිකවිභාගෙන පඤ්චවිධා. තථා පටිපත්තියාදිවිභාගෙන පඤ්චවිධා. අනිමිත්තවිමුත්තාදිවසෙන ඡබ්බිධා. අධිමුත්තිභෙදෙන සත්තවිධා. ධුරපටිපදාදිවිභාගෙන අට්ඨවිධා. විමුත්තිවිභාගෙන නවවිධා දසවිධා ච. තා පනෙතා යථාවුත්තෙන ධුරභෙදෙන විභජ්ජමානා වීසති හොන්ති, පටිපදාවිභාගෙන විභජ්ජමානා චත්තාලීස හොන්ති. පුන පටිපදාභෙදෙන ධුරභෙදෙන විභජ්ජමානා අසීති හොන්ති. අථ වා සුඤ්ඤතාවිමුත්තාදිවිභාගෙන විභජ්ජමානා චත්තාලීසාධිකානි ද්වෙසතානි හොන්ති. පුන ඉන්ද්රියාධිකවිභාගෙන විභජ්ජමානා ද්විසතුත්තරසහස්සං හොන්තීති. එවමෙතාසං ථෙරීනං අත්තනො ගුණවසෙනෙව අනෙකභෙදභින්නතා වෙදිතබ්බා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන හෙට්ඨා ථෙරගාථාසංවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බොති.

සුමෙධාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මහානිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිගමනගාථා

එත්තාවතා ¶ ¶ ච –

‘‘යෙ තෙ සම්පන්නසද්ධම්මා, ධම්මරාජස්ස සත්ථුනො;

ඔරසා මුඛජා පුත්තා, දායාදා ධම්මනිම්මිතා.

‘‘සීලාදිගුණසම්පන්නා, කතකිච්චා අනාසවා;

සුභූතිආදයො ථෙරා, ථෙරියො ථෙරිකාදයො.

‘‘තෙහි යා භාසිතා ගාථා, අඤ්ඤබ්යාකරණාදිනා;

තා සබ්බා එකතො කත්වා, ථෙරගාථාති සඞ්ගහං.

‘‘ආරොපෙසුං මහාථෙරා, ථෙරීගාථාති තාදිනො;

තාසං අත්ථං පකාසෙතුං, පොරාණට්ඨකථානයං.

‘‘නිස්සාය යා සමාරද්ධා, අත්ථසංවණ්ණනා මයා;

සා තත්ථ පරමත්ථානං, තත්ථ තත්ථ යථාරහං.

‘‘පකාසනා පරමත්ථදීපනී, නාම නාමතො;

සම්පත්තා පරිනිට්ඨානං, අනාකුලවිනිච්ඡයා;

ද්වානවුතිපරිමාණා, පාළියා භාණවාරතො.

‘‘ඉති තං සඞ්ඛරොන්තෙන, යං තං අධිගතං මයා;

පුඤ්ඤං තස්සානුභාවෙන, ලොකනාථස්ස සාසනං.

‘‘ඔගාහෙත්වා විසුද්ධාය, සීලාදිපටිපත්තියා;

සබ්බෙපි දෙහිනො හොන්තු, විමුත්තිරසභාගිනො.

‘‘චිරං ¶ තිට්ඨතු ලොකස්මිං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනං;

තස්මිං සගාරවා නිච්චං, හොන්තු සබ්බෙපි පාණිනො.

‘‘සම්මා ¶ වස්සතු කාලෙන, දෙවොපි ජගතීපති;

සද්ධම්මනිරතො ලොකං, ධම්මෙනෙව පසාසතූ’’ති.

බදරතිත්ථවිහාරවාසිනා ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන

කතා

ථෙරීගාථානං අත්ථසංවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ථෙරීගාථා-අට්ඨකථා නිට්ඨිතා.