📜
5. පඤ්චකනිපාතො
1. අඤ්ඤතරාථෙරීගාථාවණ්ණනා
පඤ්චකනිපාතෙ ¶ ¶ පණ්ණවීසති වස්සානීතිආදිකා අඤ්ඤතරාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ දෙවදහනගරෙ මහාපජාපතිගොතමියා ධාතී හුත්වා වඩ්ඪෙසි. නාමගොත්තතො පන අපඤ්ඤාතා අහොසි. සා මහාපජාපතිගොතමියා පබ්බජිතකාලෙ සයම්පි පබ්බජිත්වා පඤ්චවීසති සංවච්ඡරානි කාමරාගෙන උපද්දුතා අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි කාලං චිත්තෙකග්ගතං අලභන්තී බාහා පග්ගය්හ කන්දමානා ධම්මදින්නාථෙරියා සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා කාමෙහි විනිවත්තිතමානසා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා භාවනමනුයඤ්ජන්තී න චිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤා හුත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන –
‘‘පණ්ණවීසති ¶ වස්සානි, යතො පබ්බජිතා අහං;
නාච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි, චිත්තස්සූපසමජ්ඣගං.
‘‘අලද්ධා චෙතසො සන්තිං, කාමරාගෙනවස්සුතා;
බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තී, විහාරං පාවිසිං අහං.
‘‘සා භික්ඛුනිං උපාගච්ඡිං, යා මෙ සද්ධායිකා අහු;
සා මෙ ධම්මමදෙසෙසි, ඛන්ධායතනධාතුයො.
‘‘තස්සා ධම්මං සුණිත්වාන, එකමන්තෙ උපාවිසිං;
පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං.
‘‘චෙතොපරිච්චඤාණඤ්ච ¶ , සොතධාතු විසොධිතා;
ඉද්ධීපි මෙ සච්ඡිකතා, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො;
ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
තත්ථ ¶ නාච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පීති අච්ඡරාඝටිතමත්තම්පි ඛණං අඞ්ගුලිඵොටනමත්තම්පි කාලන්ති අත්ථො. චිත්තස්සූපසමජ්ඣගන්ති චිත්තස්ස උපසමං චිත්තෙකග්ගං න අජ්ඣගන්ති යොජනා, න පටිලභින්ති අත්ථො.
කාමරාගෙනවස්සුතාති කාමගුණසඞ්ඛාතෙසු වත්ථුකාමෙසු දළ්හතරාභිනිවෙසිතාය බහලෙන ඡන්දරාගෙන තින්තචිත්තා.
භික්ඛුනින්ති ධම්මදින්නත්ථෙරිං සන්ධාය වදති.
චෙතොපරිච්චඤාණඤ්චාති චෙතොපරියඤාණඤ්ච විසොධිතන්ති සම්බන්ධො, අධිගතන්ති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙව.
අඤ්ඤතරාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. විමලාථෙරීගාථාවණ්ණනා
මත්තා වණ්ණෙන රූපෙනාතිආදිකා විමලාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වෙසාලියං අඤ්ඤතරාය රූපූපජීවිනියා ඉත්ථියා ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. විමලාතිස්සා නාමං අහොසි. සා වයප්පත්තා තථෙව ජීවිකං කප්පෙන්තී එකදිවසං ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං වෙසාලියං ¶ පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ථෙරං උද්දිස්ස පලොභනකම්මං කාතුං ආරභි. ‘‘තිත්ථියෙහි උය්යොජිතා තථා අකාසී’’ති කෙචි වදන්ති. ථෙරො තස්සා අසුභවිභාවනමුඛෙන සන්තජ්ජනං කත්වා ඔවාදමදාසි. තං හෙට්ඨා ථෙරගාථාය ආගතමෙව, තථා පන ථෙරෙන ඔවාදෙ දින්නෙ සා සංවෙගජාතා හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨපෙත්වා සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධා උපාසිකා ¶ හුත්වා අපරභාගෙ භික්ඛුනීසු පබ්බජිත්වා ඝටෙන්තී වායමන්තී හෙතුසම්පන්නතාය න චිරස්සෙව අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන –
‘‘මත්තා වණ්ණෙන රූපෙන, සොභග්ගෙන යසෙන ච;
යොබ්බනෙන චුපත්ථද්ධා, අඤ්ඤාසමතිමඤ්ඤිහං.
‘‘විභූසෙත්වා ¶ ඉමං කායං, සුචිත්තං බාලලාපනං;
අට්ඨාසිං වෙසිද්වාරම්හි, ලුද්දො පාසමිවොඩ්ඩිය.
‘‘පිළන්ධනං විදංසෙන්තී, ගුය්හං පකාසිකං බහුං;
අකාසිං විවිධං මායං, උජ්ඣග්ඝන්තී බහුං ජනං.
‘‘සාජ්ජ පිණ්ඩං චරිත්වාන, මුණ්ඩා සඞ්ඝාටිපාරුතා;
නිසින්නා රුක්ඛමූලම්හි, අවිතක්කස්ස ලාභිනී.
‘‘සබ්බෙ යොගා සමුච්ඡින්නා, යෙ දිබ්බා යෙ ච මානුසා;
ඛෙපෙත්වා ආසවෙ සබ්බෙ, සීතිභූතාම්හි නිබ්බුතා’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
තත්ථ මත්තා වණ්ණෙන රූපෙනාති ගුණවණ්ණෙන චෙව රූපසම්පත්තියා ච. සොභග්ගෙනාති සුභගභාවෙන. යසෙනාති පරිවාරසම්පත්තියා. මත්තා වණ්ණමදරූපමදසොභග්ගමදපරිවාරමදවසෙන මදං ආපන්නාති අත්ථො. යොබ්බනෙන චුපත්ථද්ධාති යොබ්බනමදෙන උපරූපරි ථද්ධා යොබ්බනනිමිත්තෙන අහඞ්කාරෙන උපත්ථද්ධචිත්තා අනුපසන්තමානසා. අඤ්ඤාසමතිමඤ්ඤිහන්ති අඤ්ඤා ඉත්ථියො අත්තනො වණ්ණාදිගුණෙහි සබ්බථාපි අතික්කමිත්වා මඤ්ඤිං අහං. අඤ්ඤාසං වා ඉත්ථීනං වණ්ණාදිගුණෙ අතිමඤ්ඤිං අතික්කමිත්වා අමඤ්ඤිං අවමානං අකාසිං.
විභූසිත්වා ¶ ඉමං කායං, සුචිත්තං බාලලාපනන්ති ඉමං නානාවිධඅසුචිභරිතං ජෙගුච්ඡං අහං මමාති බාලානං ලාපනතො වාචනතො බාලලාපනං මම කායං ඡවිරාගකරණකෙසට්ඨපනාදිනා සුචිත්තං ¶ වත්ථාභරණෙහි විභූසිත්වා සුමණ්ඩිතපසාදිතං කත්වා. අට්ඨාසිං වෙසිද්වාරම්හි, ලුද්දො පාසමිවොඩ්ඩියාති මිගලුද්දො විය මිගානං බන්ධනත්ථාය දණ්ඩවාකුරාදිමිගපාසං, මාරස්ස පාසභූතං යථාවුත්තං මම කායං වෙසිද්වාරම්හි වෙසියා ඝරද්වාරෙ ඔඩ්ඩියිත්වා අට්ඨාසිං.
පිළන්ධනං විදංසෙන්තී, ගුය්හං පකාසිකං බහුන්ති ඌරුජඝනථනදස්සනාදිකං ගුය්හඤ්චෙව පාදජාණුසිරාදිකං පකාසඤ්චාති ගුය්හං පකාසිකඤ්ච බහුං නානප්පකාරං පිළන්ධනං ආභරණං දස්සෙන්තී. අකාසිං විවිධං මායං, උජ්ඣග්ඝන්තී බහුං ¶ ජනන්ති යොබ්බනමදමත්තං බහුං බාලජනං විප්පලම්භෙතුං හසන්තී ගන්ධමාලාවත්ථාභරණාදීහි සරීරසභාවපටිච්ඡාදනෙන හසවිලාසභාවාදීහි තෙහි ච විවිධං නානප්පකාරං වඤ්චනං අකාසිං.
සාජ්ජ පිණ්ඩං චරිත්වාන…පෙ… අවිතක්කස්ස ලාභිනීති සා අහං එවං පමාදවිහාරිනී සමානා අජ්ජ ඉදානි අය්යස්ස මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වා මුණ්ඩා සඞ්ඝාටිපාරුතා හුත්වා පිණ්ඩං චරිත්වාන භික්ඛාහාරං භුඤ්ජිත්වා නිසින්නා රුක්ඛමූලම්හි රුක්ඛමූලෙ විවිත්තාසනෙ නිසින්නා දුතියජ්ඣානපාදකස්ස අග්ගඵලස්ස අධිගමෙන අවිතක්කස්ස ලාභිනී අම්හීති යොජනා.
සබ්බෙ යොගාති කාමයොගාදයො චත්තාරොපි යොගා. සමුච්ඡින්නාති පඨමමග්ගාදිනා යථාරහං සම්මදෙව උච්ඡින්නා පහීනා. සෙසං වුත්තනයමෙව.
විමලාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. සීහාථෙරීගාථාවණ්ණනා
අයොනිසො මනසිකාරාතිආදිකා සීහාය ථෙරියා ගාථා ¶ . අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වෙසාලියං සීහසෙනාපතිනො භගිනියා ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්සා ‘‘මාතුලස්ස නාමං කරොමා’’ති සීහාති නාමං අකංසු. සා විඤ්ඤුතං පත්වා එකදිවසං සත්ථාරා සීහස්ස සෙනාපතිනො ධම්මෙ දෙසියමානෙ තං ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධා මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා පබ්බජි. පබ්බජිත්වා ච විපස්සනං ආරභිත්වාපි බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ විධාවන්තං චිත්තං නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තී සත්ත සංවච්ඡරානි මිච්ඡාවිතක්කෙහි බාධීයමානා චිත්තස්සාදං අලභන්තී ‘‘කිං මෙ ඉමිනා පාපජීවිතෙන ¶ , උබ්බන්ධිත්වා මරිස්සාමී’’ති පාසං ගහෙත්වා රුක්ඛසාඛායං ලග්ගිත්වා තං අත්තනො කණ්ඨෙ පටිමුඤ්චන්තී පුබ්බාචිණ්ණවසෙන විපස්සනාය චිත්තං අභිනීහරි, අන්තිමභවිකතාය පාසස්ස බන්ධනං ගීවට්ඨානෙ අහොසි, ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා සා තාවදෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සහ ¶ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තං පත්තසමකාලමෙව ච පාසබන්ධො ගීවතො මුච්චිත්වා විනිවත්ති. සා අරහත්තෙ පතිට්ඨිතා උදානවසෙන –
‘‘අයොනිසො මනසිකාරා, කාමරාගෙන අට්ටිතා;
අහොසිං උද්ධතා පුබ්බෙ, චිත්තෙ අවසවත්තිනී.
‘‘පරියුට්ඨිතා ක්ලෙසෙහි, සුභසඤ්ඤානුවත්තිනී;
සමං චිත්තස්ස න ලභිං, රාගචිත්තවසානුගා.
‘‘කිසා පණ්ඩු විවණ්ණා ච, සත්ත වස්සානි චාරිහං;
නාහං දිවා වා රත්තිං වා, සුඛං වින්දිං සුදුක්ඛිතා.
‘‘තතො රජ්ජුං ගහෙත්වාන, පාවිසිං වනමන්තරං;
වරං මෙ ඉධ උබ්බන්ධං, යඤ්ච හීනං පුනාචරෙ.
‘‘දළ්හපාසං කරිත්වාන, රුක්ඛසාඛාය බන්ධිය;
පක්ඛිපිං පාසං ගීවායං, අථ චිත්තං විමුච්චි මෙ’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
තත්ථ අයොනිසො මනසිකාරාති අනුපායමනසිකාරෙන, අසුභෙ සුභන්ති විපල්ලාසග්ගාහෙන. කාමරාගෙන අට්ටිතාති කාමගුණෙසු ඡන්දරාගෙන පීළිතා. අහොසිං උද්ධතා පුබ්බෙ, චිත්තෙ අවසවත්තිනීති පුබ්බෙ මම චිත්තෙ මය්හං වසෙ අවත්තමානෙ ¶ උද්ධතා නානාරම්මණෙ වික්ඛිත්තචිත්තා අසමාහිතා අහොසිං.
පරියුට්ඨිතා ක්ලෙසෙහි, සුභසඤ්ඤානුවත්තිනීති පරියුට්ඨානපත්තෙහි කාමරාගාදිකිලෙසෙහි අභිභූතා ¶ රූපාදීසු සුභන්ති පවත්තාය කාමසඤ්ඤාය අනුවත්තනසීලා. සමං චිත්තස්ස න ලභිං, රාගචිත්තවසානුගාති කාමරාගසම්පයුත්තචිත්තස්ස වසං අනුගච්ඡන්තී ඊසකම්පි චිත්තස්ස සමං චෙතොසමථං චිත්තෙකග්ගතං න ලභිං.
කිසා පණ්ඩු විවණ්ණා චාති එවං උක්කණ්ඨිතභාවෙන කිසා ධමනිසන්ථතගත්තා උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතා තතො එව විවණ්ණා විගතඡවිවණ්ණා ච හුත්වා. සත්ත වස්සානීති සත්ත සංවච්ඡරානි. චාරිහන්ති චරිං අහං. නාහං දිවා වා ¶ රත්තිං වා, සුඛං වින්දිං සුදුක්ඛිතාති එවමහං සත්තසු සංවච්ඡරෙසු කිලෙසදුක්ඛෙන දුක්ඛිතා එකදාපි දිවා වා රත්තිං වා සමණසුඛං න පටිලභිං.
තතොති කිලෙසපරියුට්ඨානෙන සමණසුඛාලාභභාවතො. රජ්ජුං ගහෙත්වාන පාවිසිං, වනමන්තරන්ති පාසරජ්ජුං ආදාය වනන්තරං පාවිසිං. කිමත්ථං පාවිසීති චෙ ආහ – ‘‘වරං මෙ ඉධ උබ්බන්ධං, යඤ්ච හීනං පුනාචරෙ’’ති යදහං සමණධම්මං කාතුං අසක්කොන්තී හීනං ගිහිභාවං පුන ආචරෙ ආචරෙය්යං අනුතිට්ඨෙය්යං, තතො සතගුණෙන සහස්සගුණෙන ඉමස්මිං වනන්තරෙ උබ්බන්ධං බන්ධිත්වා මරණං මෙ වරං සෙට්ඨන්ති අත්ථො. අථ චිත්තං විමුච්චි මෙති යදා රුක්ඛසාඛාය බන්ධපාසං ගීවායං පක්ඛිපි, අථ තදනන්තරමෙව වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාමග්ගෙන ඝටිතත්තා මග්ගපටිපාටියා සබ්බාසවෙහි මම චිත්තං විමුච්චි විමුත්තං අහොසීති.
සීහාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. සුන්දරීනන්දාථෙරීගාථාවණ්ණනා
ආතුරං අසුචින්තිආදිකා සුන්දරීනන්දාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ ¶ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා, සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තී සත්ථාරං එකං භික්ඛුනිං ඣායිනීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා කුසලං උපචිනන්තී කප්පසතසහස්සං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්ති. නන්දාතිස්සා නාමං අකංසු. අපරභාගෙ රූපසම්පත්තියා සුන්දරීනන්දා, ජනපදකල්යාණීති ච පඤ්ඤායිත්ථ. සා අම්හාකං භගවති සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා අනුපුබ්බෙන කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා නන්දකුමාරඤ්ච රාහුලකුමාරඤ්ච පබ්බාජෙත්වා ගතෙ සුද්ධොදනමහාරාජෙ ච පරිනිබ්බුතෙ මහාපජාපතිගොතමියා රාහුලමාතාය ච පබ්බජිතාය චින්තෙසි – ‘‘මය්හං ජෙට්ඨභාතා චක්කවත්තිරජ්ජං ¶ පහාය පබ්බජිත්වා ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො බුද්ධො ජාතො, පුත්තොපිස්ස රාහුලකුමාරො පබ්බජි, භත්තාපි මෙ නන්දරාජා, මාතාපි ¶ මහාපජාපතිගොතමී, භගිනීපි රාහුලමාතා පබ්බජිතා, ඉදානාහං ගෙහෙ කිං කරිස්සාමි, පබ්බජිස්සාමී’’ති භික්ඛුනුපස්සයං ගන්ත්වා ඤාතිසිනෙහෙන පබ්බජි, නො සද්ධාය. තස්මා පබ්බජිත්වාපි රූපං නිස්සාය උප්පන්නමදා. ‘‘සත්ථා රූපං විවණ්ණෙති ගරහති, අනෙකපරියායෙන රූපෙ ආදීනවං දස්සෙතී’’ති බුද්ධුපට්ඨානං න ගච්ඡතීතිආදි සබ්බං හෙට්ඨා අභිරූපනන්දාය වත්ථුස්මිං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – සත්ථාරා නිම්මිතං ඉත්ථිරූපං අනුක්කමෙන ජරාභිභූතං දිස්වා අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො මනසිකරොන්තියා ථෙරියා කම්මට්ඨානාභිමුඛං චිත්තං අහොසි. තං දිස්වා සත්ථා තස්සා සප්පායවසෙන ධම්මං දෙසෙන්තො –
‘‘ආතුරං අසුචිං පූතිං, පස්ස නන්දෙ සමුස්සයං;
අසුභාය චිත්තං භාවෙහි, එකග්ගං සුසමාහිතං.
‘‘යථා ඉදං තථා එතං, යථා එතං තථා ඉදං;
දුග්ගන්ධං පූතිකං වාති, බාලානං අභිනන්දිතං.
‘‘එවමෙතං අවෙක්ඛන්තී, රත්තින්දිවමතන්දිතා;
තතො සකාය පඤ්ඤාය, අභිනිබ්බිජ්ඣ දක්ඛිස’’න්ති. –
ඉමා තිස්සො ගාථා අභාසි.
සා දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා ¶ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තස්සා උපරිමග්ගත්ථාය කම්මට්ඨානං ආචික්ඛන්තො ‘‘නන්දෙ, ඉමස්මිං සරීරෙ අප්පමත්තකොපි සාරො නත්ථි, මංසලොහිතලෙපනො ජරාදීනං වාසභූතො, අට්ඨිපුඤ්ජමත්තො එවාය’’න්ති දස්සෙතුං –
‘‘අට්ඨිනං නගරං කතං, මංසලොහිතලෙපනං;
යත්ථ ජරා ච මච්චු ච, මානො මක්ඛො ච ඔහිතො’’ති. (ධ. ප. 150) –
ධම්මපදෙ ඉමං ගාථමාහ.
සා ¶ දෙසනාවසානෙ අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.3.166-219) –
‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;
ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො.
‘‘ඔවාදකො ¶ විඤ්ඤාපකො, තාරකො සබ්බපාණිනං;
දෙසනාකුසලො බුද්ධො, තාරෙසි ජනතං බහුං.
‘‘අනුකම්පකො කාරුණිකො, හිතෙසී සබ්බපාණිනං;
සම්පත්තෙ තිත්ථියෙ සබ්බෙ, පඤ්චසීලෙ පතිට්ඨපි.
‘‘එවං නිරාකුලං ආසි, සුඤ්ඤතං තිත්ථියෙහි ච;
විචිත්තං අරහන්තෙහි, වසීභූතෙහි තාදිභි.
‘‘රතනානට්ඨපඤ්ඤාසං, උග්ගතොව මහාමුනි;
කඤ්චනග්ඝියසඞ්කාසො, බාත්තිංසවරලක්ඛණො.
‘‘වස්සසතසහස්සානි, ආයු විජ්ජති තාවදෙ;
තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.
‘‘තදාහං හංසවතියං, ජාතා සෙට්ඨිකුලෙ අහුං;
නානාරතනපජ්ජොතෙ, මහාසුඛසමප්පිතා.
‘‘උපෙත්වා තං මහාවීරං, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං;
අමතං පරමස්සාදං, පරමත්ථනිවෙදකං.
‘‘තදා නිමන්තයිත්වාන, සසඞ්ඝං ලොකනායකං;
දත්වා තස්ස මහාදානං, පසන්නා සෙහි පාණිභි.
‘‘ඣායිනීනං භික්ඛුනීනං, අග්ගට්ඨානමපත්ථයිං;
නිපච්ච සිරසා ධීරං, සසඞ්ඝං ලොකනායකං.
‘‘තදා ¶ ¶ අදන්තදමකො, තිලොකසරණො පභූ;
බ්යාකාසි නරසාරථි, ලච්ඡසෙ තං සුපත්ථිතං.
‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;
ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.
‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදා, ඔරසා ධම්මනිම්මිතා;
නන්දාති නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවිකා.
‘‘තං සුත්වා මුදිතා හුත්වා, යාවජීවං තදා ජිනං;
මෙත්තචිත්තා පරිචරිං, පච්චයෙහි විනායකං.
‘‘තෙන ¶ කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘තතො චුතා යාමමගං, තතොහං තුසිතං ගතා;
තතො ච නිම්මානරතිං, වසවත්තිපුරං තතො.
‘‘යත්ථ යත්ථූපපජ්ජාමි, තස්ස කම්මස්ස වාහසා;
තත්ථ තත්ථෙව රාජූනං, මහෙසිත්තමකාරයිං.
‘‘තතො චුතා මනුස්සත්තෙ, රාජානං චක්කවත්තිනං;
මණ්ඩලීනඤ්ච රාජූනං, මහෙසිත්තමකාරයිං.
‘‘සම්පත්තිං අනුභොත්වාන, දෙවෙසු මනුජෙසු ච;
සබ්බත්ථ සුඛිතා හුත්වා, නෙකකප්පෙසු සංසරිං.
‘‘පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, සුරම්මෙ කපිලව්හයෙ;
රඤ්ඤො සුද්ධොදනස්සාහං, ධීතා ආසිං අනින්දිතා.
‘‘සිරියා ¶ රූපිනිං දිස්වා, නන්දිතං ආසි තං කුලං;
තෙන නන්දාති මෙ නාමං, සුන්දරං පවරං අහු.
‘‘යුවතීනඤ්ච සබ්බාසං, කල්යාණීති ච විස්සුතා;
තස්මිම්පි නගරෙ රම්මෙ, ඨපෙත්වා තං යසොධරං.
‘‘ජෙට්ඨො භාතා තිලොකග්ගො, පච්ඡිමො අරහා තථා;
එකාකිනී ගහට්ඨාහං, මාතරා පරිචොදිතා.
‘‘සාකියම්හි කුලෙ ජාතා, පුත්තෙ බුද්ධානුජා තුවං;
නන්දෙනපි විනා භූතා, අගාරෙ කින්නු අච්ඡසි.
‘‘ජරාවසානං ¶ යොබ්බඤ්ඤං, රූපං අසුචිසම්මතං;
රොගන්තමපිචාරොග්යං, ජීවිතං මරණන්තිකං.
‘‘ඉදම්පි තෙ සුභං රූපං, සසීකන්තං මනොහරං;
භූසනානං අලඞ්කාරං, සිරිසඞ්ඝාටසංනිභං.
‘‘පුඤ්ජිතං ලොකසාරංව, නයනානං රසායනං;
පුඤ්ඤානං කිත්තිජනනං, උක්කාකකුලනන්දනං.
‘‘න ¶ චිරෙනෙව කාලෙන, ජරා සමධිසෙස්සති;
විහාය ගෙහං කාරුඤ්ඤෙ, චර ධම්මමනින්දිතෙ.
‘‘සුත්වාහං මාතු වචනං, පබ්බජිං අනගාරියං;
දෙහෙන නතු චිත්තෙන, රූපයොබ්බනලාළිතා.
‘‘මහතා ච පයත්තෙන, ඣානජ්ඣෙන පරං මම;
කාතුඤ්ච වදතෙ මාතා, න චාහං තත්ථ උස්සුකා.
‘‘තතො ¶ මහාකාරුණිකො, දිස්වා මං කාමලාලසං;
නිබ්බන්දනත්ථං රූපස්මිං, මම චක්ඛුපථෙ ජිනො.
‘‘සකෙන ආනුභාවෙන, ඉත්ථිං මාපෙසි සොභිනිං;
දස්සනීයං සුරුචිරං, මමතොපි සුරූපිනිං.
‘‘තමහං විම්හිතා දිස්වා, අතිවිම්හිතදෙහිනිං;
චින්තයිං සඵලං මෙති, නෙත්තලාභඤ්ච මානුසං.
‘‘තමහං එහි සුභගෙ, යෙනත්ථො තං වදෙහි මෙ;
කුලං තෙ නාමගොත්තඤ්ච, වද මෙ යදි තෙ පියං.
‘‘න වඤ්චකාලො සුභගෙ, උච්ඡඞ්ගෙ මං නිවාසය;
සීදන්තීව මමඞ්ගානි, පසුප්පයමුහුත්තකං.
‘‘තතො සීසං මමඞ්ගෙ සා, කත්වා සයි සුලොචනා;
තස්සා නලාටෙ පතිතා, ලුද්ධා පරමදාරුණා.
‘‘සහ ¶ තස්සා නිපාතෙන, පිළකා උපපජ්ජථ;
පග්ඝරිංසු පභින්නා ච, කුණපා පුබ්බලොහිතා.
‘‘පභින්නං වදනඤ්චාපි, කුණපං පූතිගන්ධනං;
උද්ධුමාතං විනිලඤ්ච, පුබ්බඤ්චාපි සරීරකං.
‘‘සා පවෙදිතසබ්බඞ්ගී, නිස්සසන්තී මුහුං මුහුං;
වෙදයන්තී සකං දුක්ඛං, කරුණං පරිදෙවයි.
‘‘දුක්ඛෙන දුක්ඛිතා හොමි, ඵුසයන්ති ච වෙදනා;
මහාදුක්ඛෙ නිමුග්ගම්හි, සරණං හොහි මෙ සඛී.
‘‘කුහිං ¶ ¶ වදනසොතං තෙ, කුහිං තෙ තුඞ්ගනාසිකා;
තම්බබිම්බවරොට්ඨන්තෙ, වදනං තෙ කුහිං ගතං.
‘‘කුහිං සසීනිභං වණ්ණං, කම්බුගීවා කුහිං ගතා;
දොළා ලොලාව තෙ කණ්ණා, වෙවණ්ණං සමුපාගතා.
‘‘මකුළඛාරකාකාරා, කලිකාව පයොධරා;
පභින්නා පූතිකුණපා, දුට්ඨගන්ධිත්තමාගතා.
‘‘වෙදිමජ්ඣාව සුස්සොණී, සූනාව නීතකිබ්බිසා;
ජාතා අමජ්ඣභරිතා, අහො රූපමසස්සතං.
‘‘සබ්බං සරීරසඤ්ජාතං, පූතිගන්ධං භයානකං;
සුසානමිව බීභච්ඡං, රමන්තෙ යත්ථ බාලිසා.
‘‘තදා මහාකාරුණිකො, භාතා මෙ ලොකනායකො;
දිස්වා සංවිග්ගචිත්තං මං, ඉමා ගාථා අභාසථ.
‘‘ආතුරං කුණපං පූතිං, පස්ස නන්දෙ සමුස්සයං;
අසුභාය චිත්තං භාවෙහි, එකග්ගං සුසමාහිතං.
‘‘යථා ඉදං තථා එතං, යථා එතං තථා ඉදං;
දුග්ගන්ධං පූතිකං වාති, බාලානං අභිනන්දිතං.
‘‘එවමෙතං අවෙක්ඛන්තී, රත්තින්දිවමතන්දිතා;
තතො සකාය පඤ්ඤාය, අභිනිබ්බිජ්ඣ දක්ඛිසං.
‘‘තතොහං අතිසංවිග්ගා, සුත්වා ගාථා සුභාසිතා;
තත්රට්ඨිතාවහං සන්තී, අරහත්තමපාපුණිං.
‘‘යත්ථ ¶ ¶ යත්ථ නිසින්නාහං, සදා ඣානපරායණා;
ජිනො තස්මිං ගුණෙ තුට්ඨො, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.
‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන ‘‘ආතුරං අසුචි’’න්තිආදිනා සත්ථාරා දෙසිතාහි තීහි ගාථාහි සද්ධිං –
‘‘තස්සා ¶ මෙ අප්පමත්තාය, විචිනන්තියා යොනිසො;
යථාභූතං අයං කායො, දිට්ඨො සන්තරබාහිරො.
‘‘අථ නිබ්බින්දහං කායෙ, අජ්ඣත්තඤ්ච විරජ්ජහං;
අප්පමත්තා විසංයුත්තා, උපසන්තාම්හි නිබ්බුතා’’ති. –
ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි.
තත්ථ එවමෙතං අවෙක්ඛන්තී…පෙ… දක්ඛිසන්ති එතං ආතුරාදිසභාවං කායං එවං ‘‘යථා ඉදං තථා එත’’න්තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන රත්තින්දිවං සබ්බකාලං අතන්දිතා හුත්වා පරතො ඝොසහෙතුකං සුතමයඤාණං මුඤ්චිත්වා, තතො තංනිමිත්තං අත්තනි සම්භූතත්තා සකායභාවනාමයාය පඤ්ඤාය යාථාවතො ඝනවිනිබ්භොගකරණෙන අභිනිබ්බිජ්ඣ, කථං නු ඛො දක්ඛිසං පස්සිස්සන්ති ආභොගපුරෙචාරිකෙන පුබ්බභාගඤාණචක්ඛුනා අවෙක්ඛන්තී විචිනන්තීති අත්ථො.
තෙනාහ ‘‘තස්සා මෙ අප්පමත්තායා’’තිආදි. තස්සත්ථො – තස්සා මෙ සතිඅවිප්පවාසෙන අප්පමත්තාය යොනිසො උපායෙන අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනාපඤ්ඤාය විචිනන්තියා වීමංසන්තියා, අයං ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතො කායො සසන්තානපරසන්තානවිභාගතො සන්තරබාහිරො යථාභූතං දිට්ඨො.
අථ තථා දස්සනතො පච්ඡා නිබ්බින්දහං කායෙ විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය අත්තභාවෙ නිබ්බින්දිං, විසෙසතොව අජ්ඣත්තසන්තානෙ විරජ්ජි විරාගං ආපජ්ජිං, අහං යථාභූතාය අප්පමාදපටිපත්තියා ¶ මත්ථකප්පත්තියා අප්පමත්තා සබ්බසො සංයොජනානං සමුච්ඡින්නත්තා විසංයුත්තා උපසන්තා ච නිබ්බුතා ච අම්හීති.
සුන්දරීනන්දාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. නන්දුත්තරාථෙරීගාථාවණ්ණනා
අග්ගිං ¶ චන්දඤ්චාතිආදිකා නන්දුත්තරාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කුරුරට්ඨෙ කම්මාසධම්මනිගමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ¶ , එකච්චානි විජ්ජාට්ඨානානි සිප්පායතනානි ච උග්ගහෙත්වා නිගණ්ඨපබ්බජ්ජං උපගන්ත්වා, වාදප්පසුතා ජම්බුසාඛං ගහෙත්වා භද්දාකුණ්ඩලකෙසා විය ජම්බුදීපතලෙ විචරන්තී මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡිත්වා පරාජයං පත්තා ථෙරස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තී න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන –
‘‘අග්ගිං චන්දඤ්ච සූරියඤ්ච, දෙවතා ච නමස්සිහං;
නදීතිත්ථානි ගන්ත්වාන, උදකං ඔරුහාමිහං.
‘‘බහූවතසමාදානා, අඩ්ඪං සීසස්ස ඔලිඛිං;
ඡමාය සෙය්යං කප්පෙමි, රත්තිං භත්තං න භුඤ්ජහං.
‘‘විභූසාමණ්ඩනරතා, න්හාපනුච්ඡාදනෙහි ච;
උපකාසිං ඉමං කායං, කාමරාගෙන අට්ටිතා.
‘‘තතො සද්ධං ලභිත්වාන, පබ්බජිං අනගාරියං;
දිස්වා කායං යථාභූතං, කාමරාගො සමූහතො.
‘‘සබ්බෙ භවා සමුච්ඡින්නා, ඉච්ඡා ච පත්ථනාපි ච;
සබ්බයොගවිසංයුත්තා, සන්තිං පාපුණි චෙතසො’’ති. –
ඉමා ¶ පඤ්ච ගාථා අභාසි.
තත්ථ අග්ගිං චන්දඤ්ච සූරියඤ්ච, දෙවතා ච නමස්සිහන්ති අග්ගිප්පමුඛා දෙවාති ඉන්දානං දෙවානං ආරාධනත්ථං ආහුතිං පග්ගහෙත්වා අග්ගිඤ්ච, මාසෙ මාසෙ සුක්කපක්ඛස්ස දුතියාය චන්දඤ්ච, දිවසෙ දිවසෙ සායං පාතං සූරියඤ්ච, අඤ්ඤා ච බාහිරා හිරඤ්ඤගබ්භාදයො දෙවතා ච, විසුද්ධිමග්ගං ගවෙසන්තී නමස්සිහං නමක්කාරං අහං අකාසිං. නදීතිත්ථානි ¶ ගන්ත්වාන, උදකං ඔරුහාමිහන්ති ගඞ්ගාදීනං නදීනං පූජාතිත්ථානි උපගන්ත්වා සායං පාතං උදකං ඔතරාමි උදකෙ නිමුජ්ජිත්වා අඞ්ගසිඤ්චනං කරොමි.
බහූවතසමාදානාති පඤ්චාතපතප්පනාදි බහුවිධවතසමාදානා. ගාථාසුඛත්ථං බහූති දීඝකරණං. අඩ්ඪං සීසස්ස ඔලිඛින්ති මය්හං සීසස්ස අඩ්ඪමෙව ¶ මුණ්ඩෙමි. කෙචි ‘‘අඩ්ඪං සීසස්ස ඔලිඛින්ති කෙසකලාපස්ස අඩ්ඪං ජටාබන්ධනවසෙන බන්ධිත්වා අඩ්ඪං විස්සජ්ජෙසි’’න්ති අත්ථං වදන්ති. ඡමාය සෙය්යං කප්පෙමීති ථණ්ඩිලසායිනී හුත්වා අනන්තරහිතාය භූමියා සයාමි. රත්තිං භත්තං න භුඤ්ජහන්ති රත්තූපරතා හුත්වා රත්තියං භොජනං න භුඤ්ජිං.
විභූසාමණ්ඩනරතාති චිරකාලං අත්තකිලමථානුයොගෙන කිලන්තකායා ‘‘එවං සරීරස්ස කිලමනෙන නත්ථි පඤ්ඤාසුද්ධි. සචෙ පන ඉන්ද්රියානං තොසනවසෙන සරීරස්ස තප්පනෙන සුද්ධි සියා’’ති මන්ත්වා ඉමං කායං අනුග්ගණ්හන්තී විභූසායං මණ්ඩනෙ ච රතා වත්ථාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරණෙ ගන්ධමාලාදීහි මණ්ඩනෙ ච අභිරතා. න්හාපනුච්ඡාදනෙහි චාති සම්බාහනාදීනි කාරෙත්වා න්හාපනෙන උච්ඡාදනෙන ච. උපකාසිං ඉමං කායන්ති ඉමං මම කායං අනුග්ගණ්හිං සන්තප්පෙසිං. කාමරාගෙන අට්ටිතාති එවං කායදළ්හීබහුලා හුත්වා අයොනිසොමනසිකාරපච්චයා පරියුට්ඨිතෙන කාමරාගෙන අට්ටිතා අභිණ්හං උපද්දුතා අහොසිං.
තතො සද්ධං ලභිත්වානාති එවං සමාදින්නවතානි භින්දිත්වා කායදළ්හීබහුලා වාදප්පසුතා හුත්වා තත්ථ තත්ථ විචරන්තී තතො පච්ඡා අපරභාගෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ ලද්ධොවාදානුසාසනා සද්ධං පටිලභිත්වා. දිස්වා කායං යථාභූතන්ති සහ විපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය ඉමං මම කායං යථාභූතං දිස්වා අනාගාමිමග්ගෙන සබ්බසො කාමරාගො සමූහතො. තතො පරං අග්ගමග්ගෙන සබ්බෙ භවා සමුච්ඡින්නා, ඉච්ඡා ච පත්ථනාපි චාති පච්චුප්පන්නවිසයාභිලාසසඞ්ඛාතා ඉච්ඡා ච ආයතිභවාභිලාසසඞ්ඛාතා පත්ථනාපි සබ්බෙ භවාපි සමුච්ඡින්නාති ¶ යොජනා ¶ . සන්තිං පාපුණි චෙතසොති අච්චන්තං සන්තිං අරහත්තඵලං පාපුණිං අධිගච්ඡින්ති අත්ථො.
නන්දුත්තරාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. මිත්තාකාළීථෙරීගාථාවණ්ණනා
සද්ධාය ¶ පබ්බජිත්වානාතිආදිකා මිත්තාකාළියා ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කුරුරට්ඨෙ කම්මාසධම්මනිගමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තා මහාසතිපට්ඨානදෙසනාය පටිලද්ධසද්ධා භික්ඛුනීසු පබ්බජිත්වා සත්ත සංවච්ඡරානි ලාභසක්කාරගිද්ධිකා හුත්වා සමණධම්මං කරොන්තී තත්ථ තත්ථ විචරිත්වා අපරභාගෙ යොනිසො උම්මුජ්ජන්තී සංවෙගජාතා හුත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන –
‘‘සද්ධාය පබ්බජිත්වාන, අගාරස්මානගාරියං;
විචරිංහං තෙන තෙන, ලාභසක්කාරඋස්සුකා.
‘‘රිඤ්චිත්වා පරමං අත්ථං, හීනමත්ථං අසෙවිහං;
කිලෙසානං වසං ගන්ත්වා, සාමඤ්ඤත්ථං න බුජ්ඣිහං.
‘‘තස්සා මෙ අහු සංවෙගො, නිසින්නාය විහාරකෙ;
උම්මග්ගපටිපන්නාම්හි, තණ්හාය වසමාගතා.
‘‘අප්පකං ජීවිතං මය්හං, ජරා බ්යාධි ච මද්දති;
පුරායං භිජ්ජති කායො, න මෙ කාලො පමජ්ජිතුං.
‘‘යථාභූතමවෙක්ඛන්තී, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;
විමුත්තචිත්තා උට්ඨාසිං, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
තත්ථ ¶ විචරිංහං තෙන තෙන, ලාභසක්කාරඋස්සුකාති ලාභෙ ච සක්කාරෙ ච උස්සුකා යුත්තප්පයුත්තා හුත්වා තෙන තෙන බාහුසච්චධම්මකථාදිනා ලාභුප්පාදහෙතුනා විචරිං අහං.
රිඤ්චිත්වා පරමං අත්ථන්ති ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලාදිං උත්තමං අත්ථං ජහිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා. හීනමත්ථං අසෙවිහන්ති චතුපච්චයසඞ්ඛාතආමිසභාවතො ¶ හීනං ලාමකං අත්ථං අයොනිසො පරියෙසනාය පටිසෙවිං අහං. කිලෙසානං වසං ගන්ත්වාති මානමදතණ්හාදීනං කිලෙසානං වසං උපගන්ත්වා සාමඤ්ඤත්ථං සමණකිච්චං න බුජ්ඣිං න ජානිං අහං.
නිසින්නාය ¶ විහාරකෙති මම වසනකඔවරකෙ නිසින්නාය අහු සංවෙගො. කථන්ති චෙ, ආහ ‘‘උම්මග්ගපටිපන්නාම්හී’’ති. තත්ථ උම්මග්ගපටිපන්නාම්හීති යාවදෙව අනුපාදාය පරිනිබ්බානත්ථමිදං සාසනං, තත්ථ සාසනෙ පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං අමනසිකරොන්තී තස්ස උම්මග්ගපටිපන්නා අම්හීති. තණ්හාය වසමාගතාති පච්චයුප්පාදනතණ්හාය වසං උපගතා.
අප්පකං ජීවිතං මය්හන්ති පරිච්ඡින්නකාලා වජ්ජිතතො බහූපද්දවතො ච මම ජීවිතං අප්පකං පරිත්තං ලහුකං. ජරා බ්යාධි ච මද්දතීති තඤ්ච සමන්තතො ආපතිත්වා නිප්පොථෙන්තා පබ්බතා විය ජරා බ්යාධි ච මද්දති නිම්මථති. ‘‘මද්දරෙ’’තිපි පාඨො. පුරායං භිජ්ජති කායොති අයං කායො භිජ්ජති පුරා. යස්මා තස්ස එකංසිකො භෙදො, තස්මා න මෙ කාලො පමජ්ජිතුං අයං කාලො අට්ඨක්ඛණවජ්ජිතො නවමො ඛණො, සො පමජ්ජිතුං න යුත්තොති තස්සාහුං සංවෙගොති යොජනා.
යථාභූතමවෙක්ඛන්තීති එවං ජාතසංවෙගා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අනිච්චාදිමනසිකාරෙන යථාභූතමවෙක්ඛන්තී. කිං අවෙක්ඛන්තීති ආහ ‘‘ඛන්ධානං උදයබ්බය’’න්ති. ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.50) සමපඤ්ඤාසප්පභෙදානං පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං උප්පාදනිරොධඤ්ච උදයබ්බයානුපස්සනාය අවෙක්ඛන්තී විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා සබ්බසො කිලෙසෙහි ච භවෙහි ච විමුත්තචිත්තා උට්ඨාසිං, උභතො උට්ඨානෙන මග්ගෙන භවත්තයතො චාති වුට්ඨිතා අහොසිං. සෙසං වුත්තනයමෙව.
මිත්තාකාළීථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. සකුලාථෙරීගාථාවණ්ණනා
අගාරස්මිං ¶ ¶ වසන්තීතිආදිකා සකුලාය ථෙරියා ගාථා. අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ ආනන්දස්ස රඤ්ඤො ධීතා හුත්වා නිබ්බත්තා, සත්ථු වෙමාතිකභගිනී නන්දාති නාමෙන. සා විඤ්ඤුතං පත්වා එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තී සත්ථාරා එකං භික්ඛුනිං දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා උස්සාහජාතා අධිකාරකම්මං කත්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තී පණිධානමකාසි. සා තත්ථ යාවජීවං ¶ බහුං උළාරං කුසලකම්මං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තී කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා එකචාරිනී විචරන්තී එකදිවසං තෙලභික්ඛාය ආහිණ්ඩිත්වා තෙලං ලභිත්වා තෙන තෙලෙන සත්ථු චෙතියෙ සබ්බරත්තිං දීපපූජං අකාසි. සා තතො චුතා තාවතිංසෙ නිබ්බත්තිත්වා සුවිසුද්ධදිබ්බචක්ඛුකා හුත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවෙසුයෙව සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. සකුලාතිස්සා නාමං අහොසි. සා විඤ්ඤුතං පත්තා සත්ථු ජෙතවනපටිග්ගහණෙ පටිලද්ධසද්ධා උපාසිකා හුත්වා අපරභාගෙ අඤ්ඤතරස්ස ඛීණාසවත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සඤ්ජාතසංවෙගා පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා ඝටෙන්තී වායමන්තී න චිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.3.131-165) –
‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;
ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො.
‘‘හිතාය සබ්බසත්තානං, සුඛාය වදතං වරො;
අත්ථාය පුරිසාජඤ්ඤො, පටිපන්නො සදෙවකෙ.
‘‘යසග්ගපත්තො සිරිමා, කිත්තිවණ්ණගතො ජිනො;
පූජිතො සබ්බලොකස්ස, දිසා සබ්බාසු විස්සුතො.
‘‘උත්තිණ්ණවිචිකිච්ඡො සො, වීතිවත්තකථංකථො;
සම්පුණ්ණමනසඞ්කප්පො, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං.
‘‘අනුප්පන්නස්ස ¶ මග්ගස්ස, උප්පාදෙතා නරුත්තමො;
අනක්ඛාතඤ්ච අක්ඛාසි, අසඤ්ජාතඤ්ච සඤ්ජනී.
‘‘මග්ගඤ්ඤූ ¶ ච මග්ගවිදූ, මග්ගක්ඛායී නරාසභො;
මග්ගස්ස කුසලො සත්ථා, සාරථීනං වරුත්තමො.
‘‘මහාකාරුණිකො සත්ථා, ධම්මං දෙසෙති නායකො;
නිමුග්ගෙ කාමපඞ්කම්හි, සමුද්ධරති පාණිනෙ.
‘‘තදාහං හංසවතියං, ජාතා ඛත්තියනන්දනා;
සුරූපා සධනා චාපි, දයිතා ච සිරීමතී.
‘‘ආනන්දස්ස ¶ මහාරඤ්ඤො, ධීතා පරමසොභනා;
වෙමාතා භගිනී චාපි, පදුමුත්තරනාමිනො.
‘‘රාජකඤ්ඤාහි සහිතා, සබ්බාභරණභූසිතා;
උපාගම්ම මහාවීරං, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං.
‘‘තදා හි සො ලොකගරු, භික්ඛුනිං දිබ්බචක්ඛුකං;
කිත්තයං පරිසාමජ්ඣෙ, අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි තං.
‘‘සුණිත්වා තමහං හට්ඨා, දානං දත්වාන සත්ථුනො;
පූජිත්වාන ච සම්බුද්ධං, දිබ්බචක්ඛුං අපත්ථයිං.
‘‘තතො අවොච මං සත්ථා, නන්දෙ ලච්ඡසි පත්ථිතං;
පදීපධම්මදානානං, ඵලමෙතං සුනිච්ඡිතං.
‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;
ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.
‘‘තස්ස ¶ ධම්මෙසු දායාදා, ඔරසා ධම්මනිම්මිතා;
සකුලා නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවිකා.
‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;
කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.
‘‘පරිබ්බාජකිනී ආසිං, තදාහං එකචාරිනී;
භික්ඛාය විචරිත්වාන, අලභිං තෙලමත්තකං.
‘‘තෙන දීපං පදීපෙත්වා, උපට්ඨිං සබ්බසංවරිං;
චෙතියං ද්විපදග්ගස්ස, විප්පසන්නෙන චෙතසා.
‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘යත්ථ ¶ යත්ථූපපජ්ජාමි, තස්ස කම්මස්ස වාහසා;
පජ්ජලන්ති මහාදීපා, තත්ථ තත්ථ ගතාය මෙ.
‘‘තිරොකුට්ටං ¶ තිරොසෙලං, සමතිග්ගය්හ පබ්බතං;
පස්සාමහං යදිච්ඡාමි, දීපදානස්සිදං ඵලං.
‘‘විසුද්ධනයනා හොමි, යසසා ච ජලාමහං;
සද්ධාපඤ්ඤාවතී චෙව, දීපදානස්සිදං ඵලං.
‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ දානි, ජාතා විප්පකුලෙ අහං;
පහූතධනධඤ්ඤම්හි, මුදිතෙ රාජපූජිතෙ.
‘‘අහං ¶ සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, සබ්බාභරණභූසිතා;
පුරප්පවෙසෙ සුගතං, වාතපානෙ ඨිතා අහං.
‘‘දිස්වා ජලන්තං යසසා, දෙවමනුස්සසක්කතං;
අනුබ්යඤ්ජනසම්පන්නං, ලක්ඛණෙහි විභූසිතං.
‘‘උදග්ගචිත්තා සුමනා, පබ්බජ්ජං සමරොචයිං;
න චිරෙනෙව කාලෙන, අරහත්තමපාපුණිං.
‘‘ඉද්ධීසු ච වසී හොමි, දිබ්බාය සොතධාතුයා;
පරචිත්තානි ජානාමි, සත්ථුසාසනකාරිකා.
‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;
ඛෙපෙත්වා ආසවෙ සබ්බෙ, විසුද්ධාසිං සුනිම්මලා.
‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;
ඔහිතො ගරුකො භාරො, භවනෙත්තිසමූහතා.
‘‘යස්සත්ථාය පබ්බජිතා, අගාරස්මානගාරියං;
සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො.
‘‘තතො මහාකාරුණිකො, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං;
දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගා, සකුලාති නරුත්තමො.
‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අරහත්තං පන පත්වා කතාධිකාරතාය දිබ්බචක්ඛුඤාණෙ චිණ්ණවසී අහොසි. තෙන නං සත්ථා දිබ්බචක්ඛුකානං භික්ඛුනීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිසොමනස්සජාතා උදානවසෙන –
‘‘අගාරස්මිං ¶ ¶ ¶ වසන්තීහං, ධම්මං සුත්වාන භික්ඛුනො;
අද්දසං විරජං ධම්මං, නිබ්බානං පදමච්චුතං.
‘‘සාහං පුත්තං ධීතරඤ්ච, ධනධඤ්ඤඤ්ච ඡඩ්ඩිය;
කෙසෙ ඡෙදාපයිත්වාන, පබ්බජිං අනගාරියං.
‘‘සික්ඛමානා අහං සන්තී, භාවෙන්තී මග්ගමඤ්ජසං;
පහාසිං රාගදොසඤ්ච, තදෙකට්ඨෙ ච ආසවෙ.
‘‘භික්ඛුනී උපසම්පජ්ජ, පුබ්බජාතිමනුස්සරිං;
දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං, විමලං සාධුභාවිතං.
‘‘සඞ්ඛාරෙ පරතො දිස්වා, හෙතුජාතෙ පලොකිතෙ;
පහාසිං ආසවෙ සබ්බෙ, සීතිභූතාම්හි නිබ්බුතා’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
තත්ථ අගාරස්මිං වසන්තීහං, ධම්මං සුත්වාන භික්ඛුනොති අහං පුබ්බෙ අගාරමජ්ඣෙ වසමානා අඤ්ඤතරස්ස භින්නකිලෙසස්ස භික්ඛුනො සන්තිකෙ චතුසච්චගබ්භං ධම්මකථං සුත්වා. අද්දසං විරජං ධම්මං, නිබ්බානං පදමච්චුතන්ති රාගරජාදීනං අභාවෙන විරජං, වානතො නික්ඛන්තත්තා නිබ්බානං, චවනාභාවතො අධිගතානං අච්චුතිහෙතුතාය ච නිබ්බානං අච්චුතං, පදන්ති ච ලද්ධනාමං අසඞ්ඛතධම්මං, සහස්සනයපටිමණ්ඩිතෙන දස්සනසඞ්ඛාතෙන ධම්මචක්ඛුනා අද්දසං පස්සිං.
සාහන්ති සා අහං වුත්තප්පකාරෙන සොතාපන්නා හොමි.
සික්ඛමානා අහං සන්තීති අහං සික්ඛමානාව සමානා පබ්බජිත්වා වස්සෙ අපරිපුණ්ණෙ එව. භාවෙන්තී මග්ගමඤ්ජසන්ති මජ්ඣිමපටිපත්තිභාවතො අඤ්ජසං උපරිමග්ගං උප්පාදෙන්තී. තදෙකට්ඨෙ ච ආසවෙති රාගදොසෙහි සහජෙකට්ඨෙ පහානෙකට්ඨෙ ච තතියමග්ගවජ්ඣෙ ආසවෙ පහාසිං සමුච්ඡින්දිං.
භික්ඛුනී ¶ උපසම්පජ්ජාති වස්සෙ පරිපුණ්ණෙ උපසම්පජ්ජිත්වා භික්ඛුනී හුත්වා. විමලන්ති අවිජ්ජාදීහි උපක්කිලෙසෙහි විමුත්තතාය විගතමලං, සාධු සක්කච්ච සම්මදෙව ¶ භාවිතං, සාධූහි වා බුද්ධාදීහි භාවිතං උප්පාදිතං දිබ්බචක්ඛු විසොධිතන්ති සම්බන්ධො.
සඞ්ඛාරෙති තෙභූමකසඞ්ඛාරෙ. පරතොති අනත්තතො. හෙතුජාතෙති පච්චයුප්පන්නෙ. පලොකිතෙති පලුජ්ජනසභාවෙ ¶ පභඞ්ගුනෙ පඤ්ඤාචක්ඛුනා දිස්වා. පහාසිං ආසවෙ සබ්බෙති අග්ගමග්ගෙන අවසිට්ඨෙ සබ්බෙපි ආසවෙ පජහිං, ඛෙපෙසින්ති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙව.
සකුලාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. සොණාථෙරීගාථාවණ්ණනා
දස පුත්තෙ විජායිත්වාතිආදිකා සොණාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තී සත්ථාරං එකං භික්ඛුනිං ආරද්ධවීරියානං භික්ඛුනීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා, අධිකාරකම්මං කත්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා, තතො චුතා කප්පසතසහස්සං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තා පතිකුලං ගතා දස පුත්තධීතරො ලභිත්වා බහුපුත්තිකාති පඤ්ඤායිත්ථ. සා සාමිකෙ පබ්බජිතෙ වයප්පත්තෙ පුත්තධීතරො ඝරාවාසෙ පතිට්ඨාපෙත්වා සබ්බං ධනං පුත්තානං විභජිත්වා අදාසි, න කිඤ්චි අත්තනො ඨපෙසි. තං පුත්තා ච ධීතරො ච කතිපාහමෙව උපට්ඨහිත්වා පරිභවං අකංසු. සා ‘‘කිං මය්හං ඉමෙහි පරිභවාය ඝරෙ වසන්තියා’’ති භික්ඛුනියො උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. තං භික්ඛුනියො පබ්බාජෙසුං. සා ලද්ධූපසම්පදා ‘‘අහං මහල්ලිකාකාලෙ පබ්බජිත්වා අප්පමත්තාය භවිතබ්බ’’න්ති භික්ඛුනීනං වත්තපටිවත්තං කරොන්තී ‘‘සබ්බරත්තිං සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති හෙට්ඨාපාසාදෙ එකථම්භං හත්ථෙන ගහෙත්වා තං අවිජහමානා සමණධම්මං කරොන්තී චඞ්කමමානාපි ‘‘අන්ධකාරෙ ඨානෙ රුක්ඛාදීසු යත්ථ කත්ථචි මෙ සීසං පටිහඤ්ඤෙය්යා’’ති රුක්ඛං හත්ථෙන ගහෙත්වා තං අවිජහමානාව සමණධම්මං කරොති. තතො පට්ඨාය සා ආරද්ධවීරියතාය පාකටා අහොසි. සත්ථා තස්සා ඤාණපරිපාකං දිස්වා ¶ ¶ ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඔභාසං ඵරිත්වා සම්මුඛෙ නිසින්නො විය අත්තානං දස්සෙත්වා –
‘‘යො ¶ ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං ධම්මමුත්තමං;
එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො ධම්මමුත්තම’’න්ති. (ධ. ප. 115) –
ගාථං අභාසි. සා ගාථාපරියොසානෙ අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.3.220-243) –
‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;
ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො.
‘‘තදා සෙට්ඨිකුලෙ ජාතා, සුඛිතා පූජිතා පියා;
උපෙත්වා තං මුනිවරං, අස්සොසිං මධුරං වචං.
‘‘ආරද්ධවීරියානග්ගං, වණ්ණෙසි භික්ඛුනිං ජිනො;
තං සුත්වා මුදිතා හුත්වා, කාරං කත්වාන සත්ථුනො.
‘‘අභිවාදිය සම්බුද්ධං, ඨානං තං පත්ථයිං තදා;
අනුමොදි මහාවීරො, සිජ්ඣතං පණිධී තව.
‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;
ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.
‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදා, ඔරසා ධම්මනිම්මිතා;
සොණාති නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවිකා.
‘‘තං සුත්වා මුදිතා හුත්වා, යාවජීවං තදා ජිනං;
මෙත්තචිත්තා පරිචරිං, පච්චයෙහි විනායකං.
‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ දානි, ජාතා සෙට්ඨිකුලෙ අහං;
සාවත්ථියං පුරවරෙ, ඉද්ධෙ ඵීතෙ මහද්ධනෙ.
‘‘යදා ¶ ච යොබ්බනප්පත්තා, ගන්ත්වා පතිකුලං අහං;
දස පුත්තානි අජනිං, සුරූපානි විසෙසතො.
‘‘සුඛෙධිතා ¶ ච තෙ සබ්බෙ, ජනනෙත්තමනොහරා;
අමිත්තානම්පි රුචිතා, මම පගෙව තෙ සියා.
‘‘තතො මය්හං අකාමාය, දසපුත්තපුරක්ඛතො;
පබ්බජිත්ථ ස මෙ භත්තා, දෙවදෙවස්ස සාසනෙ.
‘‘තදෙකිකා ¶ විචින්තෙසිං, ජීවිතෙනාලමත්ථු මෙ;
චත්තාය පතිපුත්තෙහි, වුඩ්ඪාය ච වරාකියා.
‘‘අහම්පි තත්ථ ගච්ඡිස්සං, සම්පත්තො යත්ථ මෙ පති;
එවාහං චින්තයිත්වාන, පබ්බජිං අනගාරියං.
‘‘තතො ච මං භික්ඛුනියො, එකං භික්ඛුනුපස්සයෙ;
විහාය ගච්ඡුමොවාදං, තාපෙහි උදකං ඉති.
‘‘තදා උදකමාහිත්වා, ඔකිරිත්වාන කුම්භියා;
චුල්ලෙ ඨපෙත්වා ආසීනා, තතො චිත්තං සමාදහිං.
‘‘ඛන්ධෙ අනිච්චතො දිස්වා, දුක්ඛතො ච අනත්තතො;
ඛෙපෙත්වා ආසවෙ සබ්බෙ, අරහත්තමපාපුණිං.
‘‘තදාගන්ත්වා භික්ඛුනියො, උණ්හොදකමපුච්ඡිසුං;
තෙජොධාතුමධිට්ඨාය, ඛිප්පං සන්තාපයිං ජලං.
‘‘විම්හිතා තා ජිනවරං, එතමත්ථමසාවයුං;
තං සුත්වා මුදිතො නාථො, ඉමං ගාථං අභාසථ.
‘‘යො ¶ ච වස්සසතං ජීවෙ, කුසීතො හීනවීරියො;
එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, වීරියමාරභතො දළ්හං.
‘‘ආරාධිතො මහාවීරො, මයා සුප්පටිපත්තියා;
ආරද්ධවීරියානග්ගං, මමාහ ස මහාමුනි.
‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අථ නං භගවා භික්ඛුනියො පටිපාටියා ඨානන්තරෙ ඨපෙන්තො ආරද්ධවීරියානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා එකදිවසං අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන –
‘‘දස ¶ පුත්තෙ විජායිත්වා, අස්මිං රූපසමුස්සයෙ;
තතොහං දුබ්බලා ජිණ්ණා, භික්ඛුනිං උපසඞ්කමිං.
‘‘සා මෙ ධම්මමදෙසෙසි, ඛන්ධායතනධාතුයො;
තස්සා ධම්මං සුණිත්වාන, කෙසෙ ඡෙත්වාන පබ්බජිං.
‘‘තස්සා ¶ මෙ සික්ඛමානාය, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;
පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, යත්ථ මෙ වුසිතං පුරෙ.
‘‘අනිමිත්තඤ්ච භාවෙමි, එකග්ගා සුසමාහිතා;
අනන්තරාවිමොක්ඛාසිං, අනුපාදාය නිබ්බුතා.
‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා, තිට්ඨන්ති ඡින්නමූලකා;
ධි තවත්ථු ජරෙ ජම්මෙ, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
තත්ථ රූපසමුස්සයෙති රූපසඞ්ඛාතෙ සමුස්සයෙ. අයඤ්හි රූපසද්දො ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු (සං. නි. 4.60) රූපායතනෙ ආගතො. ‘‘යංකිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.181) රූපක්ඛන්ධෙ. ‘‘පියරූපෙ සාතරූපෙ ¶ රජ්ජතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.409) සභාවෙ. ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (දී. නි. 3.338; අ. නි. 1.427-434) කසිණායතනෙ. ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (දී. නි. 3.339; අ. නි. 1.435-442) රූපඣානෙ. ‘‘අට්ඨිඤ්ච පටිච්ච න්හාරුඤ්ච පටිච්ච මංසඤ්ච පටිච්ච චම්මඤ්ච පටිච්ච ආකාසො පරිවාරිතො රූපන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.306) රූපකායෙ. ඉධාපි රූපකායෙව දට්ඨබ්බො. සමුස්සයසද්දොපි අට්ඨීනං සරීරස්ස පරියායො. ‘‘සතන්ති සමුස්සයා’’තිආදීසු අට්ඨිසරීරපරියායෙ. ‘‘ආතුරං අසුචිං පූතිං, පස්ස නන්දෙ සමුස්සය’’න්තිආදීසු (ථෙරගා. 19) සරීරෙ. ඉධාපි සරීරෙ එව දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං – ‘‘රූපසමුස්සයෙ’’ති, රූපසඞ්ඛාතෙ සමුස්සයෙ සරීරෙති අත්ථො. ඨත්වාති වචනසෙසො. අස්මිං රූපසමුස්සයෙති හි ඉමස්මිං රූපසමුස්සයෙ ඨත්වා ඉමං රූපකායං නිස්සාය දස පුත්තෙ විජායිත්වාති යොජනා. තතොති තස්මා දසපුත්තවිජායනහෙතු. සා හි පඨමවයං අතික්කමිත්වා පුත්තකෙ ¶ විජායන්තී අනුක්කමෙන දුබ්බලසරීරා ජරාජිණ්ණා ච අහොසි. තෙන වුත්තං ‘‘තතොහං දුබ්බලා ජිණ්ණා’’ති.
තස්සාති තතො, තස්සාති වා තස්සා සන්තිකෙ. පුන තස්සාති කරණෙ සාමිවචනං, තායාති අත්ථො. සික්ඛමානායාති තිස්සොපි සික්ඛා සික්ඛමානා.
අනන්තරාවිමොක්ඛාසින්ති අග්ගමග්ගස්ස අනන්තරා උප්පන්නවිමොක්ඛා ආසිං. රූපී රූපානි පස්සතීතිආදයො හි අට්ඨපි විමොක්ඛා අනන්තරවිමොක්ඛා නාම න හොන්ති. මග්ගානන්තරං අනුප්පත්තා හි ඵලවිමොක්ඛා ඵලසමාපත්තිකාලෙ පවත්තමානාපි පඨමමග්ගානන්තරමෙව සමුප්පත්තිතො ¶ තං උපාදාය අනන්තරවිමොක්ඛා නාම, යථා මග්ගසමාධි ආනන්තරිකසමාධීති වුච්චති. අනුපාදාය නිබ්බුතාති රූපාදීසු කිඤ්චිපි අග්ගහෙත්වා කිලෙසපරිනිබ්බානෙන නිබ්බුතා ආසිං.
එවං විජ්ජාත්තයං විභාවෙත්වා අරහත්තඵලෙන කූටං ගණ්හන්තී උදානෙත්වා, ඉදානි ජරාය චිරකාලං උපද්දුතසරීරං විගරහන්තී සහ වත්ථුනා තස්ස සමතික්කන්තභාවං විභාවෙතුං ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා’’ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ ධි තවත්ථු ජරෙ ජම්මෙති අඞ්ගානං සිථිලභාවකරණාදිනා ජරෙ ජම්මෙ ලාමකෙ හීනෙ තව තුය්හං ධි අත්ථු ධිකාරො හොතු. නත්ථි දානි පුනබ්භවොති තස්මා ත්වං මයා අතික්කන්තා අභිභූතාසීති අධිප්පායො.
සොණාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. භද්දාකුණ්ඩලකෙසාථෙරීගාථාවණ්ණනා
ලූනකෙසීතිආදිකා ¶ භද්දාය කුණ්ඩලකෙසාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තී සත්ථාරං එකං භික්ඛුනිං ඛිප්පාභිඤ්ඤානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා, අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා කප්පසතසහස්සං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා කස්සපබුද්ධකාලෙ කිකිස්ස කාසිරඤ්ඤො ගෙහෙ සත්තන්නං ¶ භගිනීනං අබ්භන්තරා හුත්වා, වීසති වස්සසහස්සානි දස සීලානි සමාදාය කොමාරිබ්රහ්මචරියං චරන්තී සඞ්ඝස්ස වසනපරිවෙණං කාරෙත්වා, එකං බුද්ධන්තරං සුගතීසුයෙව සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්ති. භද්දාතිස්සා නාමං අහොසි. සා මහතා පරිවාරෙන වඩ්ඪමානා වයප්පත්තා, තස්මිංයෙව නගරෙ පුරොහිතස්ස පුත්තං සත්තුකං නාම චොරං සහොඩ්ඪං ගහෙත්වා රාජාණාය නගරගුත්තිකෙන මාරෙතුං ආඝාතනං නිය්යමානං, සීහපඤ්ජරෙන ඔලොකෙන්තී දිස්වා ¶ පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා සචෙ තං ලභාමි, ජීවිස්සාමි; නො චෙ, මරිස්සාමීති සයනෙ අධොමුඛී නිපජ්ජි.
අථස්සා පිතා තං පවත්තිං සුත්වා එකධීතුතාය බලවසිනෙහො සහස්සලඤ්ජං දත්වා උපායෙනෙව චොරං විස්සජ්ජාපෙත්වා ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතං කාරෙත්වා පාසාදං පෙසෙසි. භද්දාපි පරිපුණ්ණමනොරථා අතිරෙකාලඞ්කාරෙන අලඞ්කරිත්වා තං පරිචරති. සත්තුකො කතිපාහං වීතිනාමෙත්වා තස්සා ආභරණෙසු උප්පන්නලොභො භද්දෙ, අහං නගරගුත්තිකෙන ගහිතමත්තොව චොරපපාතෙ අධිවත්ථාය දෙවතාය ‘‘සචාහං ජීවිතං ලභාමි, තුය්හං බලිකම්මං උපසංහරිස්සාමී’’ති පත්ථනං ආයාචිං, තස්මා බලිකම්මං සජ්ජාපෙහීති. සා ‘‘තස්ස මනං පූරෙස්සාමී’’ති බලිකම්මං සජ්ජාපෙත්වා සබ්බාභරණවිභූසිතා සාමිකෙන සද්ධිං එකං යානං අභිරුය්හ ‘‘දෙවතාය බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති චොරපපාතං අභිරුහිතුං ආරද්ධා.
සත්තුකො චින්තෙසි – ‘‘සබ්බෙසු අභිරුහන්තෙසු ඉමිස්සා ආභරණං ගහෙතුං න සක්කා’’ති පරිවාරජනං තත්ථෙව ඨපෙත්වා තමෙව බලිභාජනං ගාහාපෙත්වා පබ්බතං අභිරුහන්තො තාය සද්ධිං පියකථං න කථෙසි. සා ඉඞ්ගිතෙනෙව තස්සාධිප්පායං අඤ්ඤාසි. සත්තුකො, ‘‘භද්දෙ, තව උත්තරසාටකං ඔමුඤ්චිත්වා කායාරූළ්හපසාධනං භණ්ඩිකං කරොහී’’ති. සා, ‘‘සාමි, මය්හං කො අපරාධො’’ති? ‘‘කිං නු මං, බාලෙ,‘බලිකම්මත්ථං ආගතො’ති සඤ්ඤං කරොසි? බලිකම්මාපදෙසෙන පන තව ආභරණං ගහෙතුං ආගතො’’ති. ‘‘කස්ස පන, අය්ය, පසාධනං, කස්ස අහ’’න්ති? ‘‘නාහං එතං විභාගං ජානාමී’’ති ¶ . ‘‘හොතු, අය්ය, එකං පන මෙ අධිප්පායං පූරෙහි, අලඞ්කතනියාමෙන ¶ ච ආලිඞ්ගිතුං දෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. සා තෙන සම්පටිච්ඡිතභාවං ඤත්වා පුරතො ආලිඞ්ගිත්වා පච්ඡතො ආලිඞ්ගන්තී විය පබ්බතපපාතෙ පාතෙසි. සො පතිත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණං අහොසි. තාය කතං අච්ඡරියං දිස්වා පබ්බතෙ අධිවත්ථා දෙවතා කොසල්ලං විභාවෙන්තී ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘න හි සබ්බෙසු ඨානෙසු, පුරිසො හොති පණ්ඩිතො;
ඉත්ථීපි පණ්ඩිතා හොති, තත්ථ තත්ථ විචක්ඛණා.
‘‘න ¶ හි සබ්බෙසු ඨානෙසු, පුරිසො හොති පණ්ඩිතො;
ඉත්ථීපි පණ්ඩිතා හොති, ලහුං අත්ථවිචින්තිකා’’ති. (අප. ථෙරී. 2.3.31-32);
තතො භද්දා චින්තෙසි – ‘‘න සක්කා මයා ඉමිනා නියාමෙන ගෙහං ගන්තුං, ඉතොව ගන්ත්වා එකං පබ්බජ්ජං පබ්බජිස්සාමී’’ති නිගණ්ඨාරාමං ගන්ත්වා නිගණ්ඨෙ පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං තෙ ආහංසු – ‘‘කෙන නියාමෙන පබ්බජ්ජා හොතූ’’ති? ‘‘යං තුම්හාකං පබ්බජ්ජාය උත්තමං, තදෙව කරොථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති තස්සා තාලට්ඨිනා කෙසෙ ලුඤ්චිත්වා පබ්බාජෙසුං. පුන කෙසා වඩ්ඪන්තා කුණ්ඩලාවට්ටා හුත්වා වඩ්ඪෙසුං. තතො පට්ඨාය සා කුණ්ඩලකෙසාති නාම ජාතා. සා තත්ථ උග්ගහෙතබ්බං සමයං වාදමග්ගඤ්ච උග්ගහෙත්වා ‘‘එත්තකං නාම ඉමෙ ජානන්ති, ඉතො උත්තරි විසෙසො නත්ථී’’ති ඤත්වා තතො අපක්කමිත්වා යත්ථ යත්ථ පණ්ඩිතා අත්ථි, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා තෙසං ජානනසිප්පං උග්ගහෙත්වා අත්තනා සද්ධිං කථෙතුං සමත්ථං අදිස්වා යං යං ගාමං වා නිගමං වා පවිසති, තස්ස ද්වාරෙ වාලුකාරාසිං කත්වා තත්ථ ජම්බුසාඛං ඨපෙත්වා ‘‘යො මම වාදං ආරොපෙතුං සක්කොති, සො ඉමං සාඛං මද්දතූ’’ති සමීපෙ ඨිතදාරකානං සඤ්ඤං දත්වා වසනට්ඨානං ගච්ඡති. සත්තාහම්පි ජම්බුසාඛාය තථෙව ඨිතාය තං ගහෙත්වා පක්කමති.
තෙන ච සමයෙන අම්හාකං භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං උපනිස්සාය ජෙතවනෙ විහරති. කුණ්ඩලකෙසාපි වුත්තනයෙන ගාමනිගමරාජධානීසු විචරන්තී සාවත්ථිං පත්වා නගරද්වාරෙ වාලුකාරාසිම්හි ජම්බුසාඛං ඨපෙත්වා දාරකානං සඤ්ඤං දත්වා සාවත්ථිං පාවිසි.
අථායස්මා ¶ ¶ ධම්මසෙනාපති එකකොව නගරං පවිසන්තො තං සාඛං දිස්වා තං දමෙතුකාමො දාරකෙ පුච්ඡි – ‘‘කස්මායං සාඛා එවං ඨපිතා’’ති? දාරකා තමත්ථං ආරොචෙසුං. ථෙරො ‘‘යදි එවං ඉමං සාඛං මද්දථා’’ති ආහ. දාරකා තං මද්දිංසු. කුණ්ඩලකෙසා කතභත්තකිච්චා නගරතො නික්ඛමන්තී තං සාඛං මද්දිතං දිස්වා ‘‘කෙනිදං මද්දිත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ථෙරෙන මද්දාපිතභාවං ඤත්වා ‘‘අපක්ඛිකො වාදො න සොභතී’’ති සාවත්ථිං පවිසිත්වා වීථිතො වීථිං විචරන්තී ‘‘පස්සෙය්යාථ සමණෙහි ¶ සක්යපුත්තියෙහි සද්ධිං මය්හං වාද’’න්ති උග්ඝොසෙත්වා මහාජනපරිවුතා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නං ධම්මසෙනාපතිං උපසඞ්කමිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං ඨිතා ‘‘කිං තුම්හෙහි මම ජම්බුසාඛා මද්දාපිතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මයා මද්දාපිතා’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ තුම්හෙහි සද්ධිං මය්හං වාදො හොතූ’’ති. ‘‘හොතු, භද්දෙ’’ති. ‘‘කස්ස පුච්ඡා, කස්ස විස්සජ්ජනා’’ති? ‘‘පුච්ඡා නාම අම්හාකං පත්තා, ත්වං යං අත්තනො ජානනකං පුච්ඡා’’ති. සා සබ්බමෙව අත්තනො ජානනකං වාදං පුච්ඡි. ථෙරො තං සබ්බං විස්සජ්ජෙසි. සා උපරි පුච්ඡිතබ්බං අජානන්තී තුණ්හී අහොසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘තයා බහුං පුච්ඡිතං, මයම්පි තං එකං පඤ්හං පුච්ඡාමා’’ති. ‘‘පුච්ඡථ, භන්තෙ’’ති. ථෙරො ‘‘එකං නාම කි’’න්ති ඉමං පඤ්හං පුච්ඡි. කුණ්ඩලකෙසා නෙව අන්තං න කොටිං පස්සන්තී අන්ධකාරං පවිට්ඨා විය හුත්වා ‘‘න ජානාමි, භන්තෙ’’ති ආහ. ‘‘ත්වං එත්තකම්පි අජානන්තී අඤ්ඤං කිං ජානිස්සසී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙසි. සා ථෙරස්ස පාදෙසු පතිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ සරණං ගච්ඡාමී’’ති ආහ. ‘‘මා මං ත්වං, භද්දෙ, සරණං ගච්ඡ, සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලං භගවන්තමෙව සරණං ගච්ඡා’’ති. ‘‘එවං කරිස්සාමි, භන්තෙ’’ති සා සායන්හසමයෙ ධම්මදෙසනාවෙලායං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. සත්ථා තස්සා ඤාණපරිපාකං ඤත්වා –
‘‘සහස්සමපි චෙ ගාථා, අනත්ථපදසංහිතා;
එකං ගාථාපදං සෙය්යො, යං සුත්වා සුපසම්මතී’’ති. –
ඉමං ගාථමාහ. ගාථාපරියොසානෙ යථාඨිතාව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.3.1-54) –
‘‘පදුමුත්තරො ¶ නාම ජිනො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;
ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො.
‘‘තදාහං ¶ හංසවතියං, ජාතා සෙට්ඨිකුලෙ අහුං;
නානාරතනපජ්ජොතෙ, මහාසුඛසමප්පිතා.
‘‘උපෙත්වා තං මහාවීරං, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං;
තතො ¶ ජාතප්පසාදාහං, උපෙසිං සරණං ජිනං.
‘‘තදා මහාකාරුණිකො, පදුමුත්තරනාමකො;
ඛිප්පාභිඤ්ඤානමග්ගන්ති, ඨපෙසි භික්ඛුනිං සුභං.
‘‘තං සුත්වා මුදිතා හුත්වා, දානං දත්වා මහෙසිනො;
නිපච්ච සිරසා පාදෙ, තං ඨානමභිපත්ථයිං.
‘‘අනුමොදි මහාවීරො, භද්දෙ යං තෙභිපත්ථිතං;
සමිජ්ඣිස්සති තං සබ්බං, සුඛිනී හොහි නිබ්බුතා.
‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;
ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.
‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදා, ඔරසා ධම්මනිම්මිතා;
භද්දාකුණ්ඩලකෙසාති, හෙස්සති සත්ථු සාවිකා.
‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘තතො චුතා යාමමගං, තතොහං තුසිතං ගතා;
තතො ච නිම්මානරතිං, වසවත්තිපුරං තතො.
‘‘යත්ථ යත්ථූපපජ්ජාමි, තස්ස කම්මස්ස වාහසා;
තත්ථ තත්ථෙව රාජූනං, මහෙසිත්තමකාරයිං.
‘‘තතො ¶ චුතා මනුස්සෙසු, රාජූනං චක්කවත්තිනං;
මණ්ඩලීනඤ්ච රාජූනං, මහෙසිත්තමකාරයිං.
‘‘සම්පත්තිං අනුභොත්වාන, දෙවෙසු මානුසෙසු ච;
සබ්බත්ථ සුඛිතා හුත්වා, නෙකකප්පෙසු සංසරිං.
‘‘ඉමම්හි ¶ භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;
කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.
‘‘උපට්ඨාකො මහෙසිස්ස, තදා ආසි නරිස්සරො;
කාසිරාජා කිකී නාම, බාරාණසිපුරුත්තමෙ.
‘‘තස්ස ධීතා චතුත්ථාසිං, භික්ඛුදායීති විස්සුතා;
ධම්මං සුත්වා ජිනග්ගස්ස, පබ්බජ්ජං සමරොචයිං.
‘‘අනුජානි න නො තාතො, අගාරෙව තදා මයං;
වීසවස්සසහස්සානි, විචරිම්හ අතන්දිතා.
‘‘කොමාරිබ්රහ්මචරියං, රාජකඤ්ඤා සුඛෙධිතා;
බුද්ධොපට්ඨානනිරතා, මුදිතා සත්ත ධීතරො.
‘‘සමණී ¶ සමණගුත්තා ච, භික්ඛුනී භික්ඛුදායිකා;
ධම්මා චෙව සුධම්මා ච, සත්තමී සඞ්ඝදායිකා.
‘‘ඛෙමා උප්පලවණ්ණා ච, පටාචාරා අහං තදා;
කිසාගොතමී ධම්මදින්නා, විසාඛා හොති සත්තමී.
‘‘තෙහි කම්මෙහි සුකතෙහි, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘පච්ඡිමෙ ¶ ච භවෙ දානි, ගිරිබ්බජපුරුත්තමෙ;
ජාතා සෙට්ඨිකුලෙ ඵීතෙ, යදාහං යොබ්බනෙ ඨිතා.
‘‘චොරං වධත්ථං නීයන්තං, දිස්වා රත්තා තහිං අහං;
පිතා මෙ තං සහස්සෙන, මොචයිත්වා වධා තතො.
‘‘අදාසි තස්ස මං තාතො, විදිත්වාන මනං මම;
තස්සාහමාසිං විසට්ඨා, අතීව දයිතා හිතා.
‘‘සො මෙ භූසනලොභෙන, බලිමජ්ඣාසයො දිසො;
චොරප්පපාතං නෙත්වාන, පබ්බතං චෙතයී වධං.
‘‘තදාහං පණමිත්වාන, සත්තුකං සුකතඤ්ජලී;
රක්ඛන්තී අත්තනො පාණං, ඉදං වචනමබ්රවිං.
‘‘ඉදං ¶ සුවණ්ණකෙයූරං, මුත්තා වෙළුරියා බහූ;
සබ්බං හරස්සු භද්දන්තෙ, මඤ්ච දාසීති සාවය.
‘‘ඔරොපයස්සු කල්යාණී, මා බාළ්හං පරිදෙවසි;
න චාහං අභිජානාමි, අහන්ත්වා ධනමාභතං.
‘‘යතො සරාමි අත්තානං, යතො පත්තොස්මි විඤ්ඤුතං;
න චාහං අභිජානාමි, අඤ්ඤං පියතරං තයා.
‘‘එහි තං උපගූහිස්සං, කත්වාන තං පදක්ඛිණං;
න ච දානි පුනො අත්ථි, මම තුය්හඤ්ච සඞ්ගමො.
‘‘න හි සබ්බෙසු ඨානෙසු, පුරිසො හොති පණ්ඩිතො;
ඉත්ථීපි පණ්ඩිතා හොති, තත්ථ තත්ථ විචක්ඛණා.
‘‘න හි සබ්බෙසු ඨානෙසු, පුරිසො හොති පණ්ඩිතො;
ඉත්ථීපි පණ්ඩිතා හොති, ලහුං අත්ථවිචින්තිකා.
‘‘ලහුඤ්ච ¶ ¶ වත ඛිප්පඤ්ච, නිකට්ඨෙ සමචෙතයිං;
මිගං උණ්ණා යථා එවං, තදාහං සත්තුකං වධිං.
‘‘යො ච උප්පතිතං අත්ථං, න ඛිප්පමනුබුජ්ඣති;
සො හඤ්ඤතෙ මන්දමති, චොරොව ගිරිගබ්භරෙ.
‘‘යො ච උප්පතිතං අත්ථං, ඛිප්පමෙව නිබොධති;
මුච්චතෙ සත්තුසම්බාධා, තදාහං සත්තුකා යථා.
‘‘තදාහං පාතයිත්වාන, ගිරිදුග්ගම්හි සත්තුකං;
සන්තිකං සෙතවත්ථානං, උපෙත්වා පබ්බජිං අහං.
‘‘සණ්ඩාසෙන ච කෙසෙ මෙ, ලුඤ්චිත්වා සබ්බසො තදා;
පබ්බජිත්වාන සමයං, ආචික්ඛිංසු නිරන්තරං.
‘‘තතො ¶ තං උග්ගහෙත්වාහං, නිසීදිත්වාන එකිකා;
සමයං තං විචින්තෙසිං, සුවානො මානුසං කරං.
‘‘ඡින්නං ගය්හ සමීපෙ මෙ, පාතයිත්වා අපක්කමි;
දිස්වා නිමිත්තමලභිං, හත්ථං තං පුළවාකුලං.
‘‘තතො උට්ඨාය සංවිග්ගා, අපුච්ඡිං සහධම්මිකෙ;
තෙ අවොචුං විජානන්ති, තං අත්ථං සක්යභික්ඛවො.
‘‘සාහං තමත්ථං පුච්ඡිස්සං, උපෙත්වා බුද්ධසාවකෙ;
තෙ මමාදාය ගච්ඡිංසු, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සන්තිකං.
‘‘සො මෙ ධම්මමදෙසෙසි, ඛන්ධායතනධාතුයො;
අසුභානිච්චදුක්ඛාති, අනත්තාති ච නායකො.
‘‘තස්ස ¶ ධම්මං සුණිත්වාහං, ධම්මචක්ඛුං විසොධයිං;
තතො විඤ්ඤාතසද්ධම්මා, පබ්බජ්ජං උපසම්පදං.
‘‘ආයාචිතො තදා ආහ, එහි භද්දෙති නායකො;
තදාහං උපසම්පන්නා, පරිත්තං තොයමද්දසං.
‘‘පාදපක්ඛාලනෙනාහං, ඤත්වා සඋදයබ්බයං;
තථා සබ්බෙපි සඞ්ඛාරෙ, ඊදිසං චින්තයිං තදා.
‘‘තතො ¶ චිත්තං විමුච්චි මෙ, අනුපාදාය සබ්බසො;
ඛිප්පාභිඤ්ඤානමග්ගං මෙ, තදා පඤ්ඤාපයී ජිනො.
‘‘ඉද්ධීසු ච වසී හොමි, දිබ්බාය සොතධාතුයා;
පරචිත්තානි ජානාමි, සත්ථුසාසනකාරිකා.
‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;
ඛෙපෙත්වා ආසවෙ සබ්බෙ, විසුද්ධාසිං සුනිම්මලා.
‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;
ඔහිතො ගරුකො භාරො, භවනෙත්ති සමූහතා.
‘‘යස්සත්ථාය පබ්බජිතා, අගාරස්මානගාරියං;
සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො.
‘‘අත්ථධම්මනිරුත්තීසු, පටිභානෙ තථෙව ච;
ඤාණං මෙ විමලං සුද්ධං, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සාසනෙ.
‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අරහත්තං ¶ පන පත්වා තාවදෙව පබ්බජ්ජං යාචි. සත්ථා තස්සා පබ්බජ්ජං අනුජානි. සා භික්ඛුනුපස්සයං ගන්ත්වාන පබ්බජිත්වා ඵලසුඛෙන නිබ්බානසුඛෙන ච වීතිනාමෙන්තී අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන –
‘‘ලූනකෙසී ¶ පඞ්කධරී, එකසාටී පුරෙ චරිං;
අවජ්ජෙ වජ්ජමතිනී, වජ්ජෙ චාවජ්ජදස්සිනී.
‘‘දිවාවිහාරා නික්ඛම්ම, ගිජ්ඣකූටම්හි පබ්බතෙ;
අද්දසං විරජං බුද්ධං, භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතං.
‘‘නිහච්ච ජාණුං වන්දිත්වා, සම්මුඛා අඤ්ජලිං අකං;
එහි භද්දෙති මං අවච, සා මෙ ආසූපසම්පදා.
‘‘චිණ්ණා අඞ්ගා ච මගධා, වජ්ජී කාසී ච කොසලා;
අනකා පණ්ණාස වස්සානි, රට්ඨපිණ්ඩං අභුඤ්ජහං.
‘‘පුඤ්ඤං වත පසවි බහුං, සප්පඤ්ඤො වතායං උපාසකො;
යො භද්දාය චීවරං අදාසි, විප්පමුත්තාය සබ්බගන්ථෙහී’’ති. –
ඉමා ¶ ගාථා අභාසි.
තත්ථ ලූනකෙසීති ලූනා ලුඤ්චිතා කෙසා මය්හන්ති ලූනකෙසී, නිගණ්ඨෙසු පබ්බජ්ජාය තාලට්ඨිනා ලුඤ්චිතකෙසා, තං සන්ධාය වදති. පඞ්කධරීති දන්තකට්ඨස්ස අඛාදනෙන දන්තෙසු මලපඞ්කධාරණතො පඞ්කධරී. එකසාටීති නිගණ්ඨචාරිත්තවසෙන එකසාටිකා. පුරෙ චරින්ති පුබ්බෙ නිගණ්ඨී හුත්වා එවං විචරිං. අවජ්ජෙ වජ්ජමතිනීති න්හානුච්ඡාදනදන්තකට්ඨඛාදනාදිකෙ අනවජ්ජෙ සාවජ්ජසඤ්ඤී. වජ්ජෙ චාවජ්ජදස්සිනීති මානමක්ඛපලාසවිපල්ලාසාදිකෙ සාවජ්ජෙ අනවජ්ජදිට්ඨී.
දිවාවිහාරා නික්ඛම්මාති අත්තනො දිවාවිහාරට්ඨානතො නික්ඛමිත්වා. අයම්පි ඨිතමජ්ඣන්හිකවෙලායං ¶ ථෙරෙන සමාගතා තස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙන ධම්මදෙසනාය ච නිහතමානදබ්බා පසන්නමානසා හුත්වා සත්ථු සන්තිකං උපසඞ්කමිතුකාමාව අත්තනො වසනට්ඨානං ගන්ත්වා දිවාට්ඨානෙ නිසීදිත්වා සායන්හසමයෙ සත්ථු සන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා.
නිහච්ච ජාණුං වන්දිත්වාති ජාණුද්වයං පථවියං නිහන්ත්වා පතිට්ඨපෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා. සම්මුඛා අඤ්ජලිං අකන්ති සත්ථු සම්මුඛා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං අකාසිං. එහි, භද්දෙති මං අවච, සා මෙ ආසූපසම්පදාති යං මං භගවා අරහත්තං පත්වා පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච යාචිත්වා ඨිතං ¶ ‘‘එහි, භද්දෙ, භික්ඛුනුපස්සයං ගන්ත්වා භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ පබ්බජ උපසම්පජ්ජස්සූ’’ති අවච ආණාපෙසි. සා සත්ථු ආණා මය්හං උපසම්පදාය කාරණත්තා උපසම්පදා ආසි අහොසි.
චිණ්ණාතිආදිකා ද්වෙ ගාථා අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා. තත්ථ චිණ්ණා අඞ්ගා ච මගධාති යෙ ඉමෙ අඞ්ගා ච මගධා ච වජ්ජී ච කාසී ච කොසලා ච ජනපදා පුබ්බෙ සාණාය මයා රට්ඨපිණ්ඩං භුඤ්ජන්තියා චිණ්ණා චරිතා, තෙසුයෙව සත්ථාරා සමාගමතො පට්ඨාය අනණා නිද්දොසා අපගතකිලෙසා හුත්වා පඤ්ඤාස සංවච්ඡරානි රට්ඨපිණ්ඩං අභුඤ්ජිං ¶ අහං.
යෙන අභිප්පසන්නමානසෙන උපාසකෙන අත්තනො චීවරං දින්නං, තස්ස පුඤ්ඤවිසෙසකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තී ‘‘පුඤ්ඤං වත පසවී බහු’’න්ති ඔසානගාථමාහ. සා සුවිඤ්ඤෙය්යාව.
භද්දාකුණ්ඩලකෙසාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. පටාචාරාථෙරීගාථාවණ්ණනා
නඞ්ගලෙහි කසං ඛෙත්තන්තිආදිකා පටාචාරාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා, එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තී සත්ථාරං එකං භික්ඛුනිං විනයධරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා, අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි. සා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී කස්සපබුද්ධකාලෙ කිකිස්ස කාසිරඤ්ඤො ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා සත්තන්නං භගිනීනං අබ්භන්තරා හුත්වා වීසති වස්සසහස්සානි බ්රහ්මචරියං චරිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පරිවෙණං අකාසි. සා තතො චුතා දෙවලොකෙ ¶ නිබ්බත්තා, එකං බුද්ධන්තරං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං සෙට්ඨිගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තා අත්තනො ගෙහෙ එකෙන කම්මකාරෙන සද්ධිං කිලෙසසන්ථවං අකාසි. තං මාතාපිතරො සමජාතිකස්ස කුමාරස්ස දාතුං දිවසං සණ්ඨපෙසුං. තං ඤත්වා සා හත්ථසාරං ගහෙත්වා තෙන කතසන්ථවෙන පුරිසෙන සද්ධිං අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා එකස්මිං ගාමකෙ වසන්තී ගබ්භිනී අහොසි. සා ¶ පරිපක්කෙ ගබ්භෙ ‘‘කිං ඉධ අනාථවාසෙන, කුලගෙහං ගච්ඡාම, සාමී’’ති වත්වා තස්මිං ‘‘අජ්ජ ගච්ඡාම, ස්වෙ ගච්ඡාමා’’ති කාලක්ඛෙපං කරොන්තෙ ‘‘නායං බාලො මං නෙස්සතී’’ති තස්මිං බහි ගතෙ ගෙහෙ පටිසාමෙතබ්බං පටිසාමෙත්වා ‘‘කුලඝරං ගතාති මය්හං සාමිකස්ස කථෙථා’’ති පටිවිස්සකඝරවාසීනං ආචික්ඛිත්වා ‘‘එකිකාව කුලඝරං ගමිස්සාමී’’ති මග්ගං පටිපජ්ජි ¶ . සො ආගන්ත්වා ගෙහෙ තං අපස්සන්තො පටිවිස්සකෙ පුච්ඡිත්වා ‘‘කුලඝරං ගතා’’ති සුත්වා ‘‘මං නිස්සාය කුලධීතා අනාථා ජාතා’’ති පදානුපදං ගන්ත්වා සම්පාපුණි. තස්සා අන්තරාමග්ගෙ එව ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සා පසුතකාලතො පට්ඨාය පටිප්පස්සද්ධගමනුස්සුක්කා සාමිකං ගහෙත්වා නිවත්ති. දුතියවාරම්පි ගබ්භිනී අහොසීතිආදි සබ්බං පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං.
අයං පන විසෙසො – යදා තස්සා අන්තරාමග්ගෙ කම්මජවාතා චලිංසු, තදා මහාඅකාලමෙඝො උදපාදි. සමන්තතො විජ්ජුලතාහි ආදිත්තං විය මෙඝථනිතෙහි භිජ්ජමානං විය ච උදකධාරානිපාතනිරන්තරං නභං අහොසි. සා තං දිස්වා, ‘‘සාමි, මෙ අනොවස්සකං ඨානං ජානාහී’’ති ආහ. සො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො එකං තිණසඤ්ඡන්නං ගුම්බං දිස්වා තත්ථ ගන්ත්වා හත්ථගතාය වාසියා තස්මිං ගුම්බෙ දණ්ඩකෙ ඡින්දිතුකාමො තිණෙහි සඤ්ඡාදිතවම්මිකසීසන්තෙ උට්ඨිතරුක්ඛදණ්ඩකං ඡින්දි. තාවදෙව ච නං තතො වම්මිකතො නික්ඛමිත්වා ඝොරවිසො ආසීවිසො ඩංසි. සො තත්ථෙව පතිත්වා කාලමකාසි. සා මහාදුක්ඛං අනුභවන්තී තස්ස ආගමනං ඔලොකෙන්තී ද්වෙපි දාරකෙ වාතවුට්ඨිං අසහමානෙ විරවන්තෙ උරන්තරෙ කත්වා, ද්වීහි ජාණුකෙහි ද්වීහි හත්ථෙහි ච භූමිං උප්පීළෙත්වා යථාඨිතාව රත්තිං වීතිනාමෙත්වා විභාතාය රත්තියා මංසපෙසිවණ්ණං එකං පුත්තං පිලොතිකචුම්බටකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා හත්ථෙහි උරෙහි ච පරිග්ගහෙත්වා, ඉතරං ‘‘එහි, තාත, පිතා තෙ ඉතො ගතො’’ති වත්වා සාමිකෙන ගතමග්ගෙන ගච්ඡන්තී තං වම්මිකසමීපෙ කාලඞ්කතං නිසින්නං දිස්වා ‘‘මං නිස්සාය මම සාමිකො මතො’’ති රොදන්තී පරිදෙවන්තී සකලරත්තිං දෙවෙන වුට්ඨත්තා ජණ්ණුකප්පමාණං ථනප්පමාණං උදකං සවන්තිං අන්තරාමග්ගෙ නදිං පත්වා, අත්තනො මන්දබුද්ධිතාය දුබ්බලතාය ච ද්වීහි දාරකෙහි සද්ධිං උදකං ඔතරිතුං අවිසහන්තී ජෙට්ඨපුත්තං ඔරිමතීරෙ ඨපෙත්වා ඉතරං ¶ ආදාය පරතීරං ගන්ත්වා සාඛාභඞ්ගං අත්ථරිත්වා ¶ තත්ථ පිලොතිකචුම්බටකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘ඉතරස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති බාලපුත්තකං පහාතුං අසක්කොන්තී පුනප්පුනං නිවත්තිත්වා ඔලොකයමානා නදිං ඔතරති.
අථස්සා ¶ නදීමජ්ඣං ගතකාලෙ එකො සෙනො තං දාරකං දිස්වා ‘‘මංසපෙසී’’ති සඤ්ඤාය ආකාසතො භස්සි. සා තං දිස්වා උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා ‘‘සූසූ’’ති තික්ඛත්තුං මහාසද්දං නිච්ඡාරෙසි. සෙනො දූරභාවෙන තං අනාදියන්තො කුමාරං ගහෙත්වා වෙහාසං උප්පති. ඔරිමතීරෙ ඨිතො පුත්තො උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා මහාසද්දං නිච්ඡාරයමානං දිස්වා ‘‘මං සන්ධාය වදතී’’ති සඤ්ඤාය වෙගෙන උදකෙ පති. ඉති බාලපුත්තකො සෙනෙන, ජෙට්ඨපුත්තකො උදකෙන හතො. සා ‘‘එකො මෙ පුත්තො සෙනෙන ගහිතො, එකො උදකෙන වූළ්හො, පන්ථෙ මෙ පති මතො’’ති රොදන්තී පරිදෙවන්තී ගච්ඡන්තී සාවත්ථිතො ආගච්ඡන්තං එකං පුරිසං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘කත්ථ වාසිකොසි, තාතා’’ති? ‘‘සාවත්ථිවාසිකොම්හි, අම්මා’’ති. ‘‘සාවත්ථියං අසුකවීථියං අසුකකුලං නාම අත්ථි, තං ජානාසි, තාතා’’ති? ‘‘ජානාමි, අම්ම, තං පන මා පුච්ඡි, අඤ්ඤං පුච්ඡා’’ති. ‘‘අඤ්ඤෙන මෙ පයොජනං නත්ථි, තදෙව පුච්ඡාමි, තාතා’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං අත්තනො අනාචික්ඛිතුං න දෙසි, අජ්ජ තෙ සබ්බරත්තිං දෙවො වස්සන්තො දිට්ඨො’’ති? ‘‘දිට්ඨො මෙ, තාත, මය්හමෙව සො සබ්බරත්තිං වුට්ඨො, තං කාරණං පච්ඡා කථෙස්සාමි, එතස්මිං තාව මෙ සෙට්ඨිගෙහෙ පවත්තිං කථෙහී’’ති. ‘‘අම්ම, අජ්ජ රත්තියං සෙට්ඨි ච භරියා ච සෙට්ඨිපුත්තො චාති තයොපි ජනෙ අවත්ථරමානං ගෙහං පති, තෙ එකචිතකායං ඣායන්ති, ස්වායං ධූමො පඤ්ඤායති, අම්මා’’ති. සා තස්මිං ඛණෙ නිවත්ථවත්ථම්පි පතමානං න සඤ්ජානි. සොකුම්මත්තත්තං පත්වා ජාතරූපෙනෙව –
‘‘උභො පුත්තා කාලඞ්කතා, පන්ථෙ මය්හං පතී මතො;
මාතා පිතා ච භාතා ච, එකචිතම්හි ඩය්හරෙ’’ති. (අප. ථෙරී 2.2.498) –
විලපන්තී පරිබ්භමති.
තතො ¶ පට්ඨාය තස්සා නිවාසනමත්තෙනපි පටෙන අචරණතො පතිතාචාරත්තා පටාචාරාත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසි. තං දිස්වා මනුස්සා ‘‘ගච්ඡ, උම්මත්තිකෙ’’ති කෙචි ¶ කචවරං මත්ථකෙ ඛිපන්ති, අඤ්ඤෙ පංසුං ඔකිරන්ති, අපරෙ ලෙඩ්ඩුං ඛිපන්ති. සත්ථා ජෙතවනෙ මහාපරිසාමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ¶ ධම්මං දෙසෙන්තො තං තථා පරිබ්භමන්තිං දිස්වා ඤාණපරිපාකඤ්ච ඔලොකෙත්වා යථා විහාරාභිමුඛී ආගච්ඡති, තථා අකාසි. පරිසා තං දිස්වා ‘‘ඉමිස්සා උම්මත්තිකාය ඉතො ආගන්තුං මාදත්ථා’’ති ආහ. ‘‘භගවා මා නං වාරයිත්ථා’’ති වත්වා අවිදූරට්ඨානං ආගතකාලෙ ‘‘සතිං පටිලභ භගිනී’’ති ආහ. සා තාවදෙව බුද්ධානුභාවෙන සතිං පටිලභිත්වා නිවත්ථවත්ථස්ස පතිතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨපෙත්වා උක්කුටිකං උපනිසජ්ජාය නිසීදි. එකො පුරිසො උත්තරසාටකං ඛිපි. සා තං නිවාසෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අවස්සයො මෙ හොථ, එකං මෙ පුත්තං සෙනො ගණ්හි, එකො උදකෙන වූළ්හො, පන්ථෙ පති මතො, මාතාපිතරො භාතා ච ගෙහෙන අවත්ථටා මතා එකචිතකස්මිං ඣායන්තී’’ති සා සොකකාරණං ආචික්ඛි. සත්ථා ‘‘පටාචාරෙ, මා චින්තයි, තව අවස්සයො භවිතුං සමත්ථස්සෙව සන්තිකං ආගතාසි. යථා හි ත්වං ඉදානි පුත්තාදීනං මරණනිමිත්තං අස්සූනි පවත්තෙසි, එවං අනමතග්ගෙ සංසාරෙ පුත්තාදීනං මරණහෙතු පවත්තිතං අස්සු චතුන්නං මහාසමුද්දානං උදකතො බහුතර’’න්ති දස්සෙන්තො –
‘‘චතූසු සමුද්දෙසු ජලං පරිත්තකං, තතො බහුං අස්සුජලං අනප්පකං;
දුක්ඛෙන ඵුට්ඨස්ස නරස්ස සොචනා, කිං කාරණා අම්ම තුවං පමජ්ජසී’’ති. (ධ. ප. අට්ඨ. 1.112 පටාචාරාථෙරීවත්ථු) –
ගාථං අභාසි.
එවං සත්ථරි අනමතග්ගපරියායකථං (සං. නි. 2.125-126) කථෙන්තෙ තස්සා සොකො තනුතරභාවං අගමාසි. අථ නං තනුභූතසොකං ඤත්වා ‘‘පටාචාරෙ, පුත්තාදයො ¶ නාම පරලොකං ගච්ඡන්තස්ස තාණං වා ලෙණං වා සරණං වා භවිතුං න සක්කොන්තී’’ති විජ්ජමානාපි තෙ න සන්ති එව, තස්මා ¶ පණ්ඩිතෙන අත්තනො සීලං විසොධෙත්වා නිබ්බානගාමිමග්ගොයෙව සාධෙතබ්බොති දස්සෙන්තො –
‘‘න සන්ති පුත්තා තාණාය, න පිතා නාපි බන්ධවා;
අන්තකෙනාධිපන්නස්ස, නත්ථි ඤාතීසු තාණතා.
‘‘එතමත්ථවසං ¶ ඤත්වා, පණ්ඩිතො සීලසංවුතො;
නිබ්බානගමනං මග්ගං, ඛිප්පමෙව විසොධයෙ’’ති. (ධ. ප. 288-289) –
ඉමාහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාවසානෙ පටාචාරා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිත්වා සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචි. සත්ථා තං භික්ඛුනීනං සන්තිකං නෙත්වා පබ්බාජෙසි. සා ලද්ධූපසම්පදා උපරිමග්ගත්ථාය විපස්සනාය කම්මං කරොන්තී එකදිවසං ඝටෙන උදකං ආදාය පාදෙ ධොවන්තී උදකං ආසිඤ්චි. තං ථොකං ඨානං ගන්ත්වා පච්ඡිජ්ජි, දුතියවාරං ආසිත්තං තතො දූරං අගමාසි, තතියවාරං ආසිත්තං තතොපි දූරතරං අගමාසි. සා තදෙව ආරම්මණං ගහෙත්වා තයො වයෙ පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘මයා පඨමං ආසිත්තඋදකං විය ඉමෙ සත්තා පඨමවයෙපි මරන්ති, තතො දූරං ගතං දුතියවාරං ආසිත්තං උදකං විය මජ්ඣිමවයෙපි, තතො දූරතරං ගතං තතියවාරං ආසිත්තං උදකං විය පච්ඡිමවයෙපි මරන්තියෙවා’’ති චින්තෙසි. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඔභාසං ඵරිත්වා තස්සා සම්මුඛෙ ඨත්වා කථෙන්තො විය ‘‘එවමෙතං, පටාචාරෙ, සබ්බෙපිමෙ සත්තා මරණධම්මා, තස්මා පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයබ්බයං අපස්සන්තස්ස වස්සසතං ජීවතො තං පස්සන්තස්ස එකාහම්පි එකක්ඛණම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො –
‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං උදයබ්බයං;
එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො උදයබ්බය’’න්ති. (ධ. ප. 113) –
ගාථමාහ. ගාථාපරියොසානෙ පටාචාරා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙරී 2.2.468-511) –
‘‘පදුමුත්තරො ¶ නාම ජිනො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;
ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො.
‘‘තදාහං ¶ හංසවතියං, ජාතා සෙට්ඨිකුලෙ අහුං;
නානාරතනපජ්ජොතෙ, මහාසුඛසමප්පිතා.
‘‘උපෙත්වා තං මහාවීරං, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං;
තතො ජාතපසාදාහං, උපෙසිං සරණං ජිනං.
‘‘තතො ¶ විනයධාරීනං, අග්ගං වණ්ණෙසි නායකො;
භික්ඛුනිං ලජ්ජිනිං තාදිං, කප්පාකප්පවිසාරදං.
‘‘තදා මුදිතචිත්තාහං, තං ඨානමභිකඞ්ඛිනී;
නිමන්තෙත්වා දසබලං, සසඞ්ඝං ලොකනායකං.
‘‘භොජයිත්වාන සත්තාහං, දදිත්වාව තිචීවරං;
නිපච්ච සිරසා පාදෙ, ඉදං වචනමබ්රවිං.
‘‘යා තයා වණ්ණිතා වීර, ඉතො අට්ඨමකෙ මුනි;
තාදිසාහං භවිස්සාමි, යදි සිජ්ඣති නායක.
‘‘තදා අවොච මං සත්ථා, භද්දෙ මා භායි අස්සස;
අනාගතම්හි අද්ධානෙ, ලච්ඡසෙ තං මනොරථං.
‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;
ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.
‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදා, ඔරසා ධම්මනිම්මිතා;
පටාචාරාති නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවිකා.
‘‘තදාහං මුදිතා හුත්වා, යාවජීවං තදා ජිනං;
මෙත්තචිත්තා පරිචරිං, සසඞ්ඝං ලොකනායකං.
‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;
කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.
‘‘උපට්ඨාකො ¶ ¶ මහෙසිස්ස, තදා ආසි නරිස්සරො;
කාසිරාජා කිකී නාම, බාරාණසිපුරුත්තමෙ.
‘‘තස්සාසිං තතියා ධීතා, භික්ඛුනී ඉති විස්සුතා;
ධම්මං සුත්වා ජිනග්ගස්ස, පබ්බජ්ජං සමරොචයිං.
‘‘අනුජානි න නො තාතො, අගාරෙව තදා මයං;
වීසවස්සසහස්සානි, විචරිම්හ අතන්දිතා.
‘‘කොමාරිබ්රහ්මචරියං, රාජකඤ්ඤා සුඛෙධිතා;
බුද්ධොපට්ඨානනිරතා, මුදිතා සත්තධීතරො.
‘‘සමණී ¶ සමණගුත්තා ච, භික්ඛුනී භික්ඛුදායිකා;
ධම්මා චෙව සුධම්මා ච, සත්තමී සඞ්ඝදායිකා.
‘‘අහං උප්පලවණ්ණා ච, ඛෙමා භද්දා ච භික්ඛුනී;
කිසාගොතමී ධම්මදින්නා, විසාඛා හොති සත්තමී.
‘‘තෙහි කම්මෙහි සුකතෙහි, චෙතනාපණිධීහි ච;
ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.
‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ දානි, ජාතා සෙට්ඨිකුලෙ අහං;
සාවත්ථියං පුරවරෙ, ඉද්ධෙ ඵීතෙ මහද්ධනෙ.
‘‘යදා ච යොබ්බනූපෙතා, විතක්කවසගා අහං;
නරං ජාරපතිං දිස්වා, තෙන සද්ධිං අගච්ඡහං.
‘‘එකපුත්තපසූතාහං, දුතියො කුච්ඡියා මම;
තදාහං මාතාපිතරො, ඔක්ඛාමීති සුනිච්ඡිතා.
‘‘නාරොචෙසිං ¶ පතිං මය්හං, තදා තම්හි පවාසිතෙ;
එකිකා නිග්ගතා ගෙහා, ගන්තුං සාවත්ථිමුත්තමං.
‘‘තතො මෙ සාමි ආගන්ත්වා, සම්භාවෙසි පථෙ මමං;
තදා මෙ කම්මජා වාතා, උප්පන්නා අතිදාරුණා.
‘‘උට්ඨිතො ච මහාමෙඝො, පසූතිසමයෙ මම;
දබ්බත්ථාය තදා ගන්ත්වා, සාමි සප්පෙන මාරිතො.
‘‘තදා ¶ විජාතදුක්ඛෙන, අනාථා කපණා අහං;
කුන්නදිං පූරිතං දිස්වා, ගච්ඡන්තී සකුලාලයං.
‘‘බාලං ආදාය අතරිං, පාරකූලෙ ච එකකං;
සායෙත්වා බාලකං පුත්තං, ඉතරං තරණායහං.
‘‘නිවත්තා උක්කුසො හාසි, තරුණං විලපන්තකං;
ඉතරඤ්ච වහී සොතො, සාහං සොකසමප්පිතා.
‘‘සාවත්ථිනගරං ගන්ත්වා, අස්සොසිං සජනෙ මතෙ;
තදා අවොචං සොකට්ටා, මහාසොකසමප්පිතා.
‘‘උභො ¶ පුත්තා කාලඞ්කතා, පන්ථෙ මය්හං පතී මතො;
මාතා පිතා ච භාතා ච, එකචිතම්හි ඩය්හරෙ.
‘‘තදා කිසා ච පණ්ඩු ච, අනාථා දීනමානසා;
ඉතො තතො භමන්තීහං, අද්දසං නරසාරථිං.
‘‘තතො අවොච මං සත්ථා, පුත්තෙ මා සොචි අස්සස;
අත්තානං තෙ ගවෙසස්සු, කිං නිරත්ථං විහඤ්ඤසි.
‘‘න ¶ සන්ති පුත්තා තාණාය, න ඤාතී නාපි බන්ධවා;
අන්තකෙනාධිපන්නස්ස, නත්ථි ඤාතීසු තාණතා.
‘‘තං සුත්වා මුනිනො වාක්යං, පඨමං ඵලමජ්ඣගං;
පබ්බජිත්වාන නචිරං, අරහත්තමපාපුණිං.
‘‘ඉද්ධීසු ච වසී හොමි, දිබ්බාය සොතධාතුයා;
පරචිත්තානි ජානාමි, සත්ථුසාසනකාරිකා.
‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;
ඛෙපෙත්වා ආසවෙ සබ්බෙ, විසුද්ධාසිං සුනිම්මලා.
‘‘තතොහං විනයං සබ්බං, සන්තිකෙ සබ්බදස්සිනො;
උග්ගහිං සබ්බවිත්ථාරං, බ්යාහරිඤ්ච යථාතථං.
‘‘ජිනො තස්මිං ගුණෙ තුට්ඨො, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං;
අග්ගා විනයධාරීනං, පටාචාරාව එකිකා.
‘‘පරිචිණ්ණො ¶ මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;
ඔහිතො ගරුකො භාරො, භවනෙත්ති සමූහතා.
‘‘යස්සත්ථාය පබ්බජිතා, අගාරස්මානගාරියං;
සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො.
‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
අරහත්තං පන පත්වා සෙක්ඛකාලෙ අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උපරිවිසෙසස්ස නිබ්බත්තිතාකාරං විභාවෙන්තී උදානවසෙන –
‘‘නඞ්ගලෙහි කසං ඛෙත්තං, බීජානි පවපං ඡමා;
පුත්තදාරානි පොසෙන්තා, ධනං වින්දන්ති මාණවා.
‘‘කිමහං ¶ ¶ සීලසම්පන්නා, සත්ථුසාසනකාරිකා;
නිබ්බානං නාධිගච්ඡාමි, අකුසීතා අනුද්ධතා.
‘‘පාදෙ පක්ඛාලයිත්වාන, උදකෙසු කරොමහං;
පාදොදකඤ්ච දිස්වාන, ථලතො නින්නමාගතං.
‘‘තතො චිත්තං සමාධෙසිං, අස්සං භද්රංවජානියං;
තතො දීපං ගහෙත්වාන, විහාරං පාවිසිං අහං;
සෙය්යං ඔලොකයිත්වාන, මඤ්චකම්හි උපාවිසිං.
‘‘තතො සූචිං ගහෙත්වාන, වට්ටිං ඔකස්සයාමහං;
පදීපස්සෙව නිබ්බානං, විමොක්ඛො අහු චෙතසො’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;
තත්ථ කසන්ති කසන්තා කසිකම්මං කරොන්තා. බහුත්ථෙ හි ඉදං එකවචනං. පවපන්ති බීජානි වපන්තා. ඡමාති ඡමායං. භුම්මත්ථෙ හි ඉදං පච්චත්තවචනං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – ඉමෙ මාණවා සත්තා නඞ්ගලෙහි ඵාලෙහි ඛෙත්තං කසන්තා යථාධිප්පායං ඛෙත්තභූමියං පුබ්බණ්ණාපරණ්ණභෙදානි බීජානි වපන්තා තංහෙතු තංනිමිත්තං අත්තානං පුත්තදාරාදීනි පොසෙන්තා හුත්වා ධනං ¶ පටිලභන්ති. එවං ඉමස්මිං ලොකෙ යොනිසො පයුත්තො පච්චත්තපුරිසකාරො නාම සඵලො සඋදයො.
තත්ථ කිමහං සීලසම්පන්නා, සත්ථුසාසනකාරිකා. නිබ්බානං නාධිගච්ඡාමි, අකුසීතා අනුද්ධතාති අහං සුවිසුද්ධසීලා ආරද්ධවීරියතාය අකුසීතා අජ්ඣත්තං සුසමාහිතචිත්තතාය අනුද්ධතා ච හුත්වා චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනාසඞ්ඛාතං සත්ථු සාසනං කරොන්තී කස්මා නිබ්බානං නාධිගච්ඡාමි, අධිගමිස්සාමි එවාති.
එවං පන චින්තෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තී එකදිවසං පාදධොවනඋදකෙ නිමිත්තං ගණ්හි. තෙනාහ ‘‘පාදෙ පක්ඛාලයිත්වානා’’තිආදි ¶ . තස්සත්ථො – අහං පාදෙ ධොවන්තී පාදපක්ඛාලනහෙතු තික්ඛත්තුං ආසිත්තෙසු උදකෙසු ථලතො නින්නමාගතං පාදොදකං දිස්වා නිමිත්තං කරොමි.
‘‘යථා ¶ ඉදං උදකං ඛයධම්මං වයධම්මං, එවං සත්තානං ආයුසඞ්ඛාරා’’ති එවං අනිච්චලක්ඛණං, තදනුසාරෙන දුක්ඛලක්ඛණං, අනත්තලක්ඛණඤ්ච උපධාරෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තී තතො චිත්තං සමාධෙසිං, අස්සං භද්රංවජානියන්ති යථා අස්සං භද්රං ආජානියං කුසලො සාරථි සුඛෙන සාරෙති, එවං මය්හං චිත්තං සුඛෙනෙව සමාධෙසිං, විපස්සනාසමාධිනා සමාහිතං අකාසිං. එවං පන විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තී උතුසප්පායනිජිගිසාය ඔවරකං පවිසන්තී අන්ධකාරවිධමනත්ථං දීපං ගහෙත්වා ගබ්භං පවිසිත්වා දීපං ඨපෙත්වා මඤ්චකෙ නිසින්නමත්තාව දීපං විජ්ඣාපෙතුං අග්ගළසූචියා දීපවට්ටිං ආකඩ්ඪිං, තාවදෙව උතුසප්පායලාභෙන තස්සා චිත්තං සමාහිතං අහොසි, විපස්සනාවීථිං ඔතරි, මග්ගෙන ඝට්ටෙසි. තතො මග්ගපටිපාටියා සබ්බසො ආසවානං ඛයො අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘තතො දීපං ගහෙත්වාන…පෙ… විමොක්ඛො අහු චෙතසො’’ති. තත්ථ සෙය්යං ඔලොකයිත්වානාති දීපාලොකෙන සෙය්යං පස්සිත්වා.
සූචින්ති අග්ගළසූචිං. වට්ටිං ඔකස්සයාමීති දීපං විජ්ඣාපෙතුං තෙලාභිමුඛං දීපවට්ටිං ආකඩ්ඪෙමි. විමොක්ඛොති කිලෙසෙහි විමොක්ඛො. සො පන යස්මා පරමත්ථතො චිත්තස්ස සන්තති, තස්මා වුත්තං ‘‘චෙතසො’’ති. යථා පන වට්ටිතෙලාදිකෙ පච්චයෙ සති උප්පජ්ජනාරහො පදීපො තදභාවෙ අනුප්පජ්ජනතො ¶ නිබ්බුතොති වුච්චති, එවං කිලෙසාදිපච්චයෙ සති උප්පජ්ජනාරහං චිත්තං තදභාවෙ අනුප්පජ්ජනතො විමුත්තන්ති වුච්චතීති ආහ – ‘‘පදීපස්සෙව නිබ්බානං, විමොක්ඛො අහු චෙතසො’’ති.
පටාචාරාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
11. තිංසමත්තාථෙරීගාථාවණ්ණනා
මුසලානි ¶ ගහෙත්වානාතිආදිකා තිංසමත්තානං ථෙරීනං ගාථා. තාපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තියො අනුක්කමෙන උපචිතවිමොක්ඛසම්භාරා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සකකම්මසඤ්චොදිතා තත්ථ තත්ථ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා පටාචාරාය ථෙරියා සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධා පබ්බජිත්වා පරිසුද්ධසීලා වත්තපටිවත්තං පරිපූරෙන්තියො විහරන්ති. අථෙකදිවසං පටාචාරාථෙරී තාසං ඔවාදං දෙන්තී –
‘‘මුසලානි ¶ ගහෙත්වාන, ධඤ්ඤං කොට්ටෙන්ති මාණවා;
පුත්තදාරානි පොසෙන්තා, ධනං වින්දන්ති මාණවා.
‘‘කරොථ බුද්ධසාසනං, යං කත්වා නානුතප්පති;
ඛිප්පං පාදානි ධොවිත්වා, එකමන්තෙ නිසීදථ;
චෙතොසමථමනුයුත්තා, කරොථ බුද්ධසාසන’’න්ති. – ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි;
තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – ඉමෙ සත්තා ජීවිතහෙතු මුසලානි ගහෙත්වා පරෙසං ධඤ්ඤං කොට්ටෙන්ති, උදුක්ඛලකම්මං කරොන්ති. අඤ්ඤම්පි එදිසං නිහීනකම්මං කත්වා පුත්තදාරං පොසෙන්තා යථාරහං ධනම්පි සංහරන්ති. තං පන නෙසං කම්මං නිහීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං දුක්ඛං අනත්ථසඤ්හිතඤ්ච. තස්මා එදිසං සංකිලෙසිකපපඤ්චං වජ්ජෙත්වා කරොථ බුද්ධසාසනං සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතං සම්මාසම්බුද්ධසාසනං කරොථ සම්පාදෙථ අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තෙථ. තත්ථ කාරණමාහ – ‘‘යං කත්වා නානුතප්පතී’’ති, යස්ස කරණහෙතු එතරහි ආයතිඤ්ච ¶ අනුතාපං නාපජ්ජති. ඉදානි තස්ස කරණෙ පුබ්බකිච්චං අනුයොගවිධිඤ්ච දස්සෙතුං, ‘‘ඛිප්පං පාදානි ධොවිත්වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යස්මා අධොවිතපාදස්ස අවික්ඛාලිතමුඛස්ස ච නිසජ්ජසුඛං උතුසප්පායලාභො ච න හොති, පාදෙ පන ධොවිත්වා මුඛඤ්ච වික්ඛාලෙත්වා එකමන්තෙ නිසින්නස්ස තදුභයං ලභති, තස්මා ඛිප්පං ඉමං යථාලද්ධං ඛණං අවිරාධෙන්තියො ¶ පාදානි අත්තනො පාදෙ ධොවිත්වා එකමන්තෙ විවිත්තෙ ඔකාසෙ නිසීදථ නිසජ්ජථ. අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු යත්ථ කත්ථචි චිත්තරුචිකෙ ආරම්මණෙ අත්තනො චිත්තං උපනිබන්ධිත්වා චෙතොසමථමනුයුත්තා සමාහිතෙන චිත්තෙන චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනාවසෙන බුද්ධස්ස භගවතො සාසනං ඔවාදං අනුසිට්ඨිං කරොථ සම්පාදෙථාති.
අථ තා භික්ඛුනියො තස්සා ථෙරියා ඔවාදෙ ඨත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා භාවනාය කම්මං කරොන්තියො ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා හෙතුසම්පන්නතාය ච සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා ඔවාදගාථාහි සද්ධිං –
‘‘තස්සා තා වචනං සුත්වා, පටාචාරාය සාසනං;
පාදෙ පක්ඛාලයිත්වාන, එකමන්තං උපාවිසුං;
චෙතොසමථමනුයුත්තා, අකංසු බුද්ධසාසනං.
‘‘රත්තියා ¶ පුරිමෙ යාමෙ, පුබ්බජාතිමනුස්සරුං;
රත්තියා මජ්ඣිමෙ යාමෙ, දිබ්බචක්ඛුං විසොධයුං;
රත්තියා පච්ඡිමෙ යාමෙ, තමොඛන්ධං පදාලයුං.
‘‘උට්ඨාය පාදෙ වන්දිංසු, කතා තෙ අනුසාසනී;
ඉන්දංව දෙවා තිදසා, සඞ්ගාමෙ අපරාජිතං;
පුරක්ඛත්වා විහස්සාම, තෙවිජ්ජාම්හ අනාසවා’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසිංසු.
තත්ථ තස්සා තා වචනං සුත්වා, පටාචාරාය සාසනන්ති තස්සා පටාචාරාය ථෙරියා කිලෙසපටිසත්තුසාසනට්ඨෙන සාසනභූතං ඔවාදවචනං, තා තිංසමත්තා භික්ඛුනියො සුත්වා පටිස්සුත්වා සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා.
උට්ඨාය ¶ පාදෙ වන්දිංසු, කතා තෙ අනුසාසනීති යථාසම්පටිච්ඡිතං තස්සා සාසනං අට්ඨිං කත්වා මනසි කත්වා යථාඵාසුකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා භාවෙන්තියො භාවනං මත්ථකං පාපෙත්වා අත්තනා අධිගතවිසෙසං ආරොචෙතුං නිසින්නාසනතො උට්ඨාය තස්සා සන්තිකං ¶ ගන්ත්වා ‘‘මහාථෙරි තවානුසාසනී යථානුසිට්ඨං අම්හෙහි කතා’’ති වත්වා තස්සා පාදෙ පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිංසු. ඉන්දංව දෙවා තිදසා, සඞ්ගාමෙ අපරාජිතන්ති දෙවාසුරසඞ්ගාමෙ අපරාජිතං විජිතාවිං ඉන්දං තාවතිංසා දෙවා විය මහාථෙරි, මයං තං පුරක්ඛත්වා විහරිස්සාම අඤ්ඤස්ස කත්තබ්බස්ස අභාවතො. තස්මා ‘‘තෙවිජ්ජාම්හ අනාසවා’’ති අත්තනො කතඤ්ඤුභාවං පවෙදෙන්තී ඉදමෙව තාසං අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසි. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.
තිංසමත්තාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
12. චන්දාථෙරීගාථාවණ්ණනා
දුග්ගතාහං පුරෙ ආසින්තිආදිකා චන්දාය ථෙරියා ගාථා. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තී අනුක්කමෙන සම්භතවිමොක්ඛසම්භාරා පරිපක්කඤාණා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අඤ්ඤතරස්මිං බ්රාහ්මණගාමෙ අපඤ්ඤාතස්ස ¶ බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්සා නිබ්බත්තිතො පට්ඨායං තං කුලං භොගෙහි පරික්ඛයං ගතං. සා අනුක්කමෙන විඤ්ඤුතං පත්වා දුක්ඛෙන ජීවති. අථ තස්මිං ගෙහෙ අහිවාතරොගො උප්පජ්ජි. තෙනස්සා සබ්බෙපි ඤාතකා මරණබ්යසනං පාපුණිංසු. සා ඤාතික්ඛයෙ ජාතෙ අඤ්ඤත්ථ ජීවිතුං අසක්කොන්තී කපාලහත්ථා කුලෙ කුලෙ විචරිත්වා ලද්ධලද්ධෙන භික්ඛාහාරෙන යාපෙන්තී එකදිවසං පටාචාරාය ථෙරියා භත්තවිස්සග්ගට්ඨානං අගමාසි. භික්ඛුනියො තං දුක්ඛිතං ඛුද්දාභිභූතං දිස්වාන සඤ්ජාතකාරුඤ්ඤා පියසමුදාචාරෙන සඞ්ගහෙත්වා තත්ථ විජ්ජමානෙන උපචාරමනොහරෙන ආහාරෙන සන්තප්පෙසුං. සා තාසං ආචාරසීලෙ පසීදිත්වා ථෙරියා සන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තස්සා ථෙරී ධම්මං කථෙසි. සා තං ධම්මං සුත්වා සාසනෙ අභිප්පසන්නා සංසාරෙ ච සඤ්ජාතසංවෙගා ¶ පබ්බජි ¶ . පබ්බජිත්වා ච ථෙරියා ඔවාදෙ ඨත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා භාවනං අනුයුඤ්ජන්තී කතාධිකාරතාය ඤාණස්ස ච පරිපාකං ගතත්තා න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා –
‘‘දුග්ගතාහං පුරෙ ආසිං, විධවා ච අපුත්තිකා;
විනා මිත්තෙහි ඤාතීහි, භත්තචොළස්ස නාධිගං.
‘‘පත්තං දණ්ඩඤ්ච ගණ්හිත්වා, භික්ඛමානා කුලා කුලං;
සීතුණ්හෙන ච ඩය්හන්තී, සත්ත වස්සානි චාරිහං.
‘‘භික්ඛුනිං පුන දිස්වාන, අන්නපානස්ස ලාභිනිං;
උපසඞ්කම්මං අවොචං, පබ්බජ්ජං අනගාරියං.
‘‘සා ච මං අනුකම්පාය, පබ්බාජෙසි පටාචාරා;
තතො මං ඔවදිත්වාන, පරමත්ථෙ නියොජයි.
‘‘තස්සාහං වචනං සුත්වා, අකාසිං අනුසාසනිං;
අමොඝො අය්යායොවාදො, තෙවිජ්ජාම්හි අනාසවා’’ති. –
උදානවසෙන ඉමා ගාථා අභාසි.
තත්ථ ¶ දුග්ගතාති දලිද්දා. පුරෙති පබ්බජිතතො පුබ්බෙ. පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය හි ඉධ පුග්ගලො භොගෙහි අඩ්ඪො වා දලිද්දො වාති න වත්තබ්බො. ගුණෙහි පන අයං ථෙරී අඩ්ඪායෙව. තෙනාහ ‘‘දුග්ගතාහං පුරෙ ආසි’’න්ති. විධවාති ධවො වුච්චති සාමිකො, තදභාවා විධවා, මතපතිකාති අත්ථො. අපුත්තිකාති පුත්තරහිතා. විනා මිත්තෙහීති මිත්තෙහි බන්ධවෙහි ච පරිහීනා රහිතා. භත්තචොළස්ස නාධිගන්ති භත්තස්ස චොළස්ස ච පාරිපූරිං නාධිගච්ඡිං, කෙවලං පන භික්ඛාපිණ්ඩස්ස පිලොතිකාඛණ්ඩස්ස ච වසෙන ඝාසච්ඡාදනමත්තමෙව අලත්ථන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘පත්තං දණ්ඩඤ්ච ගණ්හිත්වා’’තිආදි.
තත්ථ ¶ පත්තන්ති මත්තිකාභාජනං. දණ්ඩන්ති ගොණසුනඛාදිපරිහරණදණ්ඩකං. කුලා කුලන්ති කුලතො කුලං. සීතුණ්හෙන ච ඩය්හන්තීති වසනගෙහාභාවතො සීතෙන ච උණ්හෙන ච පීළියමානා.
භික්ඛුනින්ති ¶ පටාචාරාථෙරිං සන්ධාය වදති. පුනාති පච්ඡා, සත්තසංවච්ඡරතො අපරභාගෙ.
පරමත්ථෙති පරමෙ උත්තමෙ අත්ථෙ, නිබ්බානගාමිනියා පටිපදාය නිබ්බානෙ ච. නියොජයීති කම්මට්ඨානං ආචික්ඛන්තී නියොජෙසි. සෙසං වුත්තනයමෙව.
චන්දාථෙරීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පඤ්චකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.