අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > අපදාන-අට්ඨකථා

‘‘කෙන ¶ කත්ථ කදා චෙතං, භාසිතං ධම්මමුත්තම’’න්ති ච, ‘‘කරිස්සාමත්ථවණ්ණන’’න්ති ච පටිඤ්ඤාතත්තා සා පනායං අපදානස්සත්ථවණ්ණනා දූරෙනිදානං, අවිදූරෙනිදානං, සන්තිකෙනිදානන්ති ඉමානි තීණි නිදානානි දස්සෙත්වා වණ්ණියමානා යෙ නං සුණන්ති, තෙහි සමුදාගමතො පට්ඨාය විඤ්ඤාතත්තා යස්මා සුට්ඨු විඤ්ඤාතා නාම හොති, තස්මා නං තානි නිදානානි දස්සෙත්වාව වණ්ණයිස්සාම.

තත්ථ ආදිතො තාව තෙසං නිදානානං පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. දීපඞ්කරපාදමූලස්මිඤ්හි කතාභිනීහාරස්ස මහාසත්තස්ස යාව වෙස්සන්තරත්තභාවා චවිත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති, තාව පවත්තො කථාමග්ගො දූරෙනිදානං නාම. තුසිතභවනතො පන චවිත්වා යාව බොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතප්පත්ති, තාව පවත්තො කථාමග්ගො අවිදූරෙනිදානං නාම. සන්තිකෙනිදානං පන තෙසු තෙසු ඨානෙසු විහරතො තස්මිං තස්මිංයෙව ඨානෙ ලබ්භතීති.

තත්රිදං දූරෙනිදානං නාම – ඉතො කිර කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ අමරවතී නාම නගරං අහොසි. තත්ථ සුමෙධො ¶ නාම බ්රාහ්මණො පටිවසති, උභතො සුජාතො මාතිතො ච පිතිතො ච, සංසුද්ධගහණිකො යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා, අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙන, අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතො. සො අඤ්ඤං කම්මං අකත්වා බ්රාහ්මණසිප්පමෙව උග්ගණ්හි. තස්ස දහරකාලෙයෙව මාතාපිතරො කාලමකංසු. අථස්ස රාසිවඩ්ඪකො අමච්චො ආයපොත්ථකං ආහරිත්වා සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිභරිතෙ ගබ්භෙ විවරිත්වා ‘‘එත්තකං තෙ, කුමාර, මාතු සන්තකං, එත්තකං පිතු සන්තකං, එත්තකං අය්යකපය්යකාන’’න්ති යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ධනං ආචික්ඛිත්වා ‘‘එතං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. සුමෙධපණ්ඩිතො චින්තෙසි – ‘‘ඉමං ධනං සංහරිත්වා මය්හං පිතුපිතාමහාදයො පරලොකං ගච්ඡන්තා එකකහාපණම්පි ගහෙත්වා න ගතා, මයා පන ගහෙත්වා ගමනකාරණං කාතුං වට්ටතී’’ති, සො රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා ¶ නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා මහාජනස්ස දානං දත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජි. ඉමස්ස පනත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං ඉමස්මිං ඨානෙ සුමෙධකථා කථෙතබ්බා ¶ . සා පනෙසා කිඤ්චාපි බුද්ධවංසෙ නිරන්තරං ආගතායෙව, ගාථාබන්ධෙන පන ආගතත්තා න සුට්ඨු පාකටා, තස්මා තං අන්තරන්තරා ගාථාසම්බන්ධදීපකෙහි වචනෙහි සද්ධිං කථෙස්සාම.

කප්පසතසහස්සාධිකානඤ්හි චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං ‘‘අමරවතී’’ති ච ‘‘අමර’’න්ති ච ලද්ධනාමං නගරං අහොසි, යං සන්ධාය බුද්ධවංසෙ වුත්තං –

‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ;

අමරං නාම නගරං, දස්සනෙය්යං මනොරමං;

දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං, අන්නපානසමායුත’’න්ති. (බු. වං. 2.1-2);

තත්ථ දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තන්ති හත්ථිසද්දෙන අස්සසද්දෙන රථසද්දෙන භෙරිසද්දෙන මුදිඞ්ගසද්දෙන වීණාසද්දෙන ගීතසද්දෙන සඞ්ඛසද්දෙන සම්මසද්දෙන තාළසද්දෙන ‘‘අස්නාථ පිවථ ඛාදථා’’ති දසමෙන සද්දෙනාති ¶ ඉමෙහි දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං අහොසි. තෙසං පන සද්දානං එකදෙසමෙව ගහෙත්වා –

‘‘හත්ථිසද්දං අස්සසද්දං, භෙරිසඞ්ඛරථානි ච;

ඛාදථ පිවථ චෙව, අන්නපානෙන ඝොසිත’’න්ති. –

බුද්ධවංසෙ (බු. වං. 2.3-5) ඉමං ගාථං වත්වා –

‘‘නගරං සබ්බඞ්ගසම්පන්නං, සබ්බකම්මමුපාගතං;

සත්තරතනසම්පන්නං, නානාජනසමාකුලං;

සමිද්ධං දෙවනගරංව, ආවාසං පුඤ්ඤකම්මිනං.

‘‘නගරෙ අමරවතියා, සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො;

අනෙකකොටිසන්නිචයො, පහූතධනධඤ්ඤවා.

‘‘අජ්ඣායකො ¶ මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සධම්මෙ පාරමිං ගතො’’ති. – වුත්තං;

අථෙකදිවසං ¶ සො සුමෙධපණ්ඩිතො උපරිපාසාදවරතලෙ රහොගතො හුත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො එවං චින්තෙසි – ‘‘පුනබ්භවෙ, පණ්ඩිත, පටිසන්ධිග්ගහණං නාම දුක්ඛං, තථා නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරස්ස භෙදනං, අහඤ්ච ජාතිධම්මො, ජරාධම්මො, බ්යාධිධම්මො, මරණධම්මො, එවංභූතෙන මයා අජාතිං අජරං අබ්යාධිං අමරණං අදුක්ඛං සුඛං සීතලං අමතමහානිබ්බානං පරියෙසිතුං වට්ටති. අවස්සං භවතො මුච්චිත්වා නිබ්බානගාමිනා එකෙන මග්ගෙන භවිතබ්බ’’න්ති. තෙන වුත්තං –

‘‘රහොගතො නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

දුක්ඛො පුනබ්භවො නාම, සරීරස්ස ච භෙදනං.

‘‘ජාතිධම්මො ජරාධම්මො, බ්යාධිධම්මො සහං තදා;

අජරං අමරං ඛෙමං, පරියෙසිස්සාමි නිබ්බුතිං.

‘‘යංනූනිමං පූතිකායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

‘‘අත්ථි හෙහිති සො මග්ගො, න සො සක්කා න හෙතුයෙ;

පරියෙසිස්සාමි තං මග්ගං, භවතො පරිමුත්තියා’’ති.

තතො ¶ උත්තරිපි එවං චින්තෙසි – ‘‘යථා හි ලොකෙ දුක්ඛස්ස පටිපක්ඛභූතං සුඛං නාම අත්ථි, එවං භවෙ සති තප්පටිපක්ඛෙන විභවෙනාපි භවිතබ්බං. යථා ච උණ්හෙ සති තස්ස වූපසමභූතං සීතලම්පි අත්ථි, එවං රාගග්ගිආදීනං වූපසමෙන නිබ්බානෙනාපි භවිතබ්බං. යථා නාම පාපස්ස ලාමකස්ස ධම්මස්ස පටිපක්ඛභූතො කල්යාණො අනවජ්ජභූතො ධම්මොපි අත්ථියෙව, එවමෙව පාපිකාය ජාතියා සති සබ්බජාතිඛෙපනතො අජාතිසඞ්ඛාතෙන නිබ්බානෙනාපි භවිතබ්බමෙවා’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථාපි දුක්ඛෙ විජ්ජන්තෙ, සුඛං නාමපි විජ්ජති;

එවං භවෙ විජ්ජමානෙ, විභවොපිච්ඡිතබ්බකො.

‘‘යථාපි ¶ උණ්හෙ විජ්ජන්තෙ, අපරං විජ්ජති සීතලං;

එවං තිවිධග්ගි විජ්ජන්තෙ, නිබ්බානම්පිච්ඡිතබ්බකං.

‘‘යථාපි පාපෙ විජ්ජන්තෙ, කල්යාණමපි විජ්ජති;

එවමෙව ජාති විජ්ජන්තෙ, අජාතිපිච්ඡිතබ්බක’’න්ති.

අපරම්පි ¶ චින්තෙසි – ‘‘යථා නාම ගූථරාසිම්හි නිමුග්ගෙන පුරිසෙන දූරතොව පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නං මහාතළාකං දිස්වා ‘කතරෙන නු ඛො මග්ගෙන එත්ථ ගන්තබ්බ’න්ති තං තළාකං ගවෙසිතුං යුත්තං. යං තස්ස අගවෙසනං, න සො තළාකස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. එවං කිලෙසමලධොවනෙ අමතමහානිබ්බානතළාකෙ විජ්ජන්තෙ යං තස්ස අගවෙසනං, න සො අමතමහානිබ්බානතළාකස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. යථා ච චොරෙහි සම්පරිවාරිතො පුරිසො පලායනමග්ගෙ විජ්ජමානෙපි සචෙ න පලායති, න සො මග්ගස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. එවමෙව කිලෙසෙහි පරිවාරෙත්වා ගහිතස්ස පුරිසස්ස විජ්ජමානෙයෙව නිබ්බානගාමිම්හි සිවෙ මග්ගෙ මග්ගස්ස අගවෙසනං නාම න මග්ගස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. යථා ච බ්යාධිපීළිතො පුරිසො විජ්ජමානෙ බ්යාධිතිකිච්ඡකෙ වෙජ්ජෙ සචෙ තං වෙජ්ජං ගවෙසිත්වා බ්යාධිං න තිකිච්ඡාපෙති, න සො වෙජ්ජස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. එවමෙව යො කිලෙසබ්යාධිපීළිතො කිලෙසවූපසමමග්ගකොවිදං විජ්ජමානමෙව ආචරියං න ගවෙසති, තස්සෙව දොසො, න කිලෙසවිනාසකස්ස ආචරියස්ස දොසො’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථා ¶ ගූථගතො පුරිසො, තළාකං දිස්වාන පූරිතං;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො තළාකස්ස සො.

‘‘එවං කිලෙසමලධොවෙ, විජ්ජන්තෙ අමතන්තළෙ;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො අමතන්තළෙ.

‘‘යථා අරීහි පරිරුද්ධො, විජ්ජන්තෙ ගමනම්පථෙ;

න පලායති සො පුරිසො, න දොසො අඤ්ජසස්ස සො.

‘‘එවං කිලෙසපරිරුද්ධො, විජ්ජමානෙ සිවෙ පථෙ;

න ගවෙසති තං මග්ගං, න දොසො සිවමඤ්ජසෙ.

‘‘යථාපි ¶ බ්යාධිතො පුරිසො, විජ්ජමානෙ තිකිච්ඡකෙ;

න තිකිච්ඡාපෙති තං බ්යාධිං, න දොසො සො තිකිච්ඡකෙ.

‘‘එවං කිලෙසබ්යාධීහි, දුක්ඛිතො පරිපීළිතො;

න ගවෙසති තං ආචරියං, න දොසො සො විනායකෙ’’ති.

අපරම්පි ¶ චින්තෙසි – ‘‘යථා මණ්ඩනකජාතිකො පුරිසො කණ්ඨෙ ආසත්තං කුණපං ඡඩ්ඩෙත්වා සුඛං ගච්ඡෙය්ය, එවං මයාපි ඉමං පූතිකායං ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛෙන නිබ්බානනගරං පවිසිතබ්බං. යථා ච නරනාරියො උක්කාරභූමියං උච්චාරපස්සාවං කත්වා න තං උච්ඡඞ්ගෙන වා ආදාය, දුස්සන්තෙන වා වෙඨෙත්වා ගච්ඡන්ති, ජිගුච්ඡමානා පන අනපෙක්ඛාව, ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, එවං මයාපි ඉමං පූතිකායං අනපෙක්ඛෙන ඡඩ්ඩෙත්වා අමතනිබ්බානනගරං පවිසිතුං වට්ටති. යථා ච නාවිකා නාම ජජ්ජරං නාවං අනපෙක්ඛාව ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, එවං අහම්පි ඉමං නවහි වණමුඛෙහි පග්ඝරන්තං කායං ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛො නිබ්බානපුරං පවිසිස්සාමි. යථා ච පුරිසො නානාරතනානි ආදාය චොරෙහි සද්ධිං මග්ගං ගච්ඡන්තො අත්තනො රතනනාසභයෙන තෙ ඡඩ්ඩෙත්වා ඛෙමං මග්ගං ගණ්හාති, එවං අයම්පි කරජකායො රතනවිලොපකචොරසදිසො. සචාහං එත්ථ තණ්හං කරිස්සාමි, අරියමග්ගකුසලධම්මරතනං මෙ නස්සිස්සති, තස්මා මයා ඉමං චොරසදිසං කායං ඡඩ්ඩෙත්වා අමතමහානිබ්බානනගරං පවිසිතුං වට්ටතී’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථාපි ¶ කුණපං පුරිසො, කණ්ඨෙ බද්ධං ජිගුච්ඡිය;

මොචයිත්වාන ගච්ඡෙය්ය, සුඛී සෙරී සයංවසී.

‘‘තථෙවිමං පූතිකායං, නානාකුණපසඤ්චයං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

‘‘යථා උච්චාරට්ඨානම්හි, කරීසං නරනාරියො;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

‘‘එවමෙවාහං ඉමං කායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, වච්චං කත්වා යථා කුටිං.

‘‘යථාපි ¶ ජජ්ජරං නාවං, පලුග්ගං උදගාහිනිං;

සාමී ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

‘‘එවමෙවාහං ඉමං කායං, නවච්ඡිද්දං ධුවස්සවං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, ජිණ්ණනාවංව සාමිකා.

‘‘යථාපි ¶ පුරිසො චොරෙහි, ගච්ඡන්තො භණ්ඩමාදිය;

භණ්ඩච්ඡෙදභයං දිස්වා, ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡති.

‘‘එවමෙව අයං කායො, මහාචොරසමො විය;

පහායිමං ගමිස්සාමි, කුසලච්ඡෙදනා භයා’’ති.

එවං සුමෙධපණ්ඩිතො නානාවිධාහි උපමාහි ඉමං නෙක්ඛම්මූපසංහිතං අත්ථං චින්තෙත්වා සකනිවෙසනෙ අපරිමිතභොගක්ඛන්ධං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන කපණද්ධිකාදීනං විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දත්වා වත්ථුකාමෙ ච කිලෙසකාමෙ ච පහාය අමරනගරතො නික්ඛමිත්වා එකකොව හිමවන්තෙ ධම්මිකං නාම පබ්බතං නිස්සාය අස්සමං කත්වා තත්ථ පණ්ණසාලඤ්ච චඞ්කමඤ්ච මාපෙත්වා පඤ්චහි නීවරණදොසෙහි වජ්ජිතං ‘‘එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදිනා නයෙන වුත්තෙහි අට්ඨහි කාරණගුණෙහි සමුපෙතං අභිඤ්ඤාසඞ්ඛාතං බලං ආහරිතුං තස්මිං අස්සමපදෙ නවදොසසමන්නාගතං සාටකං පජහිත්වා, ද්වාදසගුණසමන්නාගතං වාකචීරං නිවාසෙත්වා, ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. එවං පබ්බජිතො අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං තං පණ්ණසාලං පහාය දසගුණසමන්නාගතං රුක්ඛමූලං උපගන්ත්වා සබ්බං ධඤ්ඤවිකතිං පහාය පවත්තඵලභොජනො හුත්වා නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමනවසෙනෙව ¶ පධානං පදහන්තො සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං පඤ්චන්නඤ්ච අභිඤ්ඤානං ලාභී අහොසි. එවං තං යථාපත්ථිතං අභිඤ්ඤාබලං පාපුණි. තෙන වුත්තං –

‘‘එවාහං චින්තයිත්වාන, නෙකකොටිසතං ධනං;

නාථානාථානං දත්වාන, හිමවන්තමුපාගමිං.

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, ධම්මිකො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා.

‘‘චඞ්කමං ¶ තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිතං;

අට්ඨගුණසමුපෙතං, අභිඤ්ඤාබලමාහරිං.

‘‘සාටකං පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතං;

වාකචීරං නිවාසෙසිං, ද්වාදසගුණමුපාගතං.

‘‘අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලකං;

උපාගමිං රුක්ඛමූලං, ගුණෙ දසහුපාගතං.

‘‘වාපිතං ¶ රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

‘‘තත්ථප්පධානං පදහිං, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබල පාපුණි’’න්ති.

තත්ථ ‘‘අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා’’ති ඉමාය පන පාළියා සුමෙධපණ්ඩිතෙන අස්සමපණ්ණසාලචඞ්කමා සහත්ථා මාපිතා විය වුත්තා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – මහාසත්තඤ්හි ‘‘හිමවන්තං අජ්ඣොගාහෙත්වා අජ්ජ ධම්මිකපබ්බතං පවිසිස්සතී’’ති දිස්වා සක්කො විස්සකම්මදෙවපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘තාත, අයං සුමෙධපණ්ඩිතො ‘පබ්බජිස්සාමී’ති නික්ඛන්තො, එතස්ස වසනට්ඨානං මාපෙහී’’ති. සො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා රමණීයං අස්සමං, සුගුත්තං පණ්ණසාලං, මනොරමං චඞ්කමඤ්ච මාපෙසි. භගවා පන තදා අත්තනො පුඤ්ඤානුභාවෙන නිප්ඵන්නං තං අස්සමපදං සන්ධාය ‘‘සාරිපුත්ත, තස්මිං ධම්මිකපබ්බතෙ –

‘‘අස්සමො ¶ සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා;

චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’’න්ති. –

ආහ. තත්ථ සුකතො මය්හන්ති සුට්ඨු කතො මයා. පණ්ණසාලා සුමාපිතාති පණ්ණච්ඡදනසාලාපි මෙ සුමාපිතා අහොසි.

පඤ්චදොසවිවජ්ජිතන්ති පඤ්චිමෙ චඞ්කමදොසා නාම ථද්ධවිසමතා, අන්තොරුක්ඛතා, ගහනච්ඡන්නතා ¶ , අතිසම්බාධතා, අතිවිසාලතාති. ථද්ධවිසමභූමිභාගස්මිඤ්හි චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තස්ස පාදා රුජ්ජන්ති, ඵොටා උට්ඨහන්ති, චිත්තං එකග්ගතං න ලභති, කම්මට්ඨානං විපජ්ජති. මුදුසමතලෙ පන ඵාසුවිහාරං ආගම්ම කම්මට්ඨානං සම්පජ්ජති. තස්මා ථද්ධවිසමභූමිභාගතා එකො දොසොති වෙදිතබ්බො. චඞ්කමස්ස අන්තො වා මජ්ඣෙ වා කොටියං වා රුක්ඛෙ සති පමාදමාගම්ම චඞ්කමන්තස්ස නලාටං වා සීසං වා පටිහඤ්ඤතීති අන්තොරුක්ඛතා දුතියො දොසො. තිණලතාදිගහනච්ඡන්නෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො අන්ධකාරවෙලායං උරගාදිකෙ පාණෙ අක්කමිත්වා වා මාරෙති, තෙහි වා දට්ඨො දුක්ඛං ආපජ්ජතීති ගහනච්ඡන්නතා තතියො දොසො. අතිසම්බාධෙ චඞ්කමෙ විත්ථාරතො රතනිකෙ වා අඩ්ඪරතනිකෙ වා චඞ්කමන්තස්ස පරිච්ඡෙදෙ පක්ඛලිත්වා නඛාපි අඞ්ගුලියොපි භිජ්ජන්තීති අතිසම්බාධතා චතුත්ථො දොසො. අතිවිසාලෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තස්ස චිත්තං ¶ විධාවති, එකග්ගතං න ලභතීති අතිවිසාලතා පඤ්චමො දොසො. පුථුලතො පන දියඩ්ඪරතනං ද්වීසු පස්සෙසු රතනමත්තං අනුචඞ්කමං දීඝතො සට්ඨිහත්ථං මුදුතලං සමවිප්පකිණ්ණවාලුකං චඞ්කමං වට්ටති චෙතියගිරිම්හි දීපප්පසාදකමහාමහින්දත්ථෙරස්ස චඞ්කමං විය, තාදිසං තං අහොසි. තෙනාහ – ‘‘චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’න්ති.

අට්ඨගුණසමුපෙතන්ති අට්ඨහි සමණසුඛෙහි උපෙතං. අට්ඨිමානි සමණසුඛානි නාම ධනධඤ්ඤපරිග්ගහාභාවො, අනවජ්ජපිණ්ඩපාතපරියෙසනභාවො, නිබ්බුතපිණ්ඩපාතභුඤ්ජනභාවො, රට්ඨං පීළෙත්වා ධනසාරං වා සීසකහාපණාදීනි වා ගණ්හන්තෙසු රාජකුලෙසු රට්ඨපීළනකිලෙසාභාවො, උපකරණෙසු නිච්ඡන්දරාගභාවො, චොරවිලොපෙ නිබ්භයභාවො, රාජරාජමහාමත්තෙහි අසංසට්ඨභාවො, චතූසු දිසාසු අප්පටිහතභාවොති ¶ . ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යථා තස්මිං අස්සමෙ වසන්තෙන සක්කා හොන්ති ඉමානි අට්ඨ සුඛානි වින්දිතුං, එවං අට්ඨගුණසමුපෙතං තං අස්සමං මාපෙසි’’න්ති.

අභිඤ්ඤාබලමාහරින්ති පච්ඡා තස්මිං අස්සමෙ වසන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා අභිඤ්ඤානඤ්ච සමාපත්තීනඤ්ච උප්පාදනත්ථාය අනිච්චතො ච දුක්ඛතො ච විපස්සනං ආරභිත්වා ථාමප්පත්තං විපස්සනාබලං ආහරිං. යථා තස්මිං වසන්තො තං බලං ආහරිතුං සක්කොමි, එවං තං අස්සමං අභිඤ්ඤත්ථාය විපස්සනාබලස්ස අනුච්ඡවිකං කත්වා මාපෙසින්ති අත්ථො.

සාටකං පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතන්ති එත්ථායං අනුපුබ්බිකථා. තදා කිර කුටිලෙණචඞ්කමාදිපටිමණ්ඩිතං පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛසඤ්ඡන්නං රමණීයං මධුරසලිලාසයං අපගතවාළමිගභිංසනකසකුණං පවිවෙකක්ඛමං අස්සමං මාපෙත්වා අලඞ්කතචඞ්කමස්ස උභොසු අන්තෙසු ආලම්බනඵලකං සංවිධාය නිසීදනත්ථාය චඞ්කමවෙමජ්ඣෙ සමතලං මුග්ගවණ්ණසිලං මාපෙත්වා අන්තො පණ්ණසාලාය ¶ ජටාමණ්ඩලවාකචීරතිදණ්ඩකුණ්ඩිකාදිකෙ තාපසපරික්ඛාරෙ මණ්ඩපෙ පානීයඝටපානීයසඞ්ඛපානීයසරාවානි, අග්ගිසාලායං අඞ්ගාරකපල්ලදාරුආදීනීති එවං යං යං පබ්බජිතානං උපකාරාය සංවත්තති, තං සබ්බං මාපෙත්වා පණ්ණසාලාය භිත්තියං – ‘‘යෙ කෙචි පබ්බජිතුකාමා ඉමෙ පරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා පබ්බජන්තූ’’ති අක්ඛරානි ඡින්දිත්වා දෙවලොකමෙව ගතෙ විස්සකම්මදෙවපුත්තෙ සුමෙධපණ්ඩිතො හිමවන්තපාදෙ ගිරිකන්දරානුසාරෙන අත්තනො නිවාසානුරූපං ඵාසුකට්ඨානං ඔලොකෙන්තො නදීනිවත්තනෙ විස්සකම්මනිම්මිතං සක්කදත්තියං රමණීයං අස්සමං දිස්වා චඞ්කමනකොටිං ගන්ත්වා පදවළඤ්ජං අපස්සන්තො ‘‘ධුවං පබ්බජිතා ධුරගාමෙ භික්ඛං පරියෙසිත්වා කිලන්තරූපා ආගන්ත්වා පණ්ණසාලං ¶ පවිසිත්වා නිසින්නා භවිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා ථොකං ආගමෙත්වා ‘‘අතිවිය චිරායන්ති, ජානිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලද්වාරං විවරිත්වා අන්තො පවිසිත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො මහාභිත්තියං අක්ඛරානි වාචෙත්වා ‘‘මය්හං කප්පියපරික්ඛාරා එතෙ, ඉමෙ ගහෙත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති අත්තනා නිවත්ථපාරුතං සාටකයුගං පජහි. තෙනාහ ‘‘සාටකං පජහිං තත්ථා’’ති. එවං පවිට්ඨො අහං, සාරිපුත්ත, තස්සං පණ්ණසාලායං සාටකං පජහිං.

නවදොසමුපාගතන්ති ¶ සාටකං පජහන්තො නව දොසෙ දිස්වා පජහින්ති දීපෙති. තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිතානඤ්හි සාටකස්මිං නව දොසා උපට්ඨහන්ති. මහග්ඝභාවො එකො දොසො, පරපටිබද්ධතාය උප්පජ්ජනභාවො එකො, පරිභොගෙන ලහුං කිලිස්සනභාවො එකො, කිලිට්ඨො හි ධොවිතබ්බො ච රජිතබ්බො ච හොති, පරිභොගෙන ජීරණභාවො එකො, ජිණ්ණස්ස හි තුන්නං වා අග්ගළදානං වා කාතබ්බං හොති, පුන පරියෙසනාය දුරභිසම්භවභාවො එකො, තාපසපබ්බජ්ජාය අසාරුප්පභාවො එකො, පච්චත්ථිකානං සාධාරණභාවො එකො, යථා හි නං පච්චත්ථිකා න ගණ්හන්ති, එවං ගොපෙතබ්බො හොති, පරිභුඤ්ජන්තස්ස විභූසනට්ඨානභාවො එකො, ගහෙත්වා විචරන්තස්ස ඛන්ධභාරමහිච්ඡභාවො එකොති.

වාකචීරං නිවාසෙසින්ති තදාහං, සාරිපුත්ත, ඉමෙ නව දොසෙ දිස්වා සාටකං පහාය වාකචීරං නිවාසෙසිං, මුඤ්ජතිණං හීරං හීරං කත්වා ගන්ථෙත්වා කතං වාකචීරං නිවාසනපාරුපනත්ථාය ආදියින්ති අත්ථො.

ද්වාදස ගුණමුපාගතන්ති ද්වාදසහි ආනිසංසෙහි සමන්නාගතං. වාකචීරස්මිඤ්හි ද්වාදස ආනිසංසා – අප්පග්ඝං සුන්දරං කප්පියන්ති අයං තාව එකො ආනිසංසො, සහත්ථා කාතුං සක්කාති අයං දුතියො, පරිභොගෙන සණිකං කිලිස්සති, ධොවියමානෙපි පපඤ්චො නත්ථීති අයං තතියො, පරිභොගෙන ජිණ්ණෙපි සිබ්බිතබ්බාභාවො චතුත්ථො, පුන පරියෙසන්තස්ස සුඛෙන කරණභාවො ¶ පඤ්චමො, තාපසපබ්බජ්ජාය සාරුප්පභාවො ඡට්ඨො, පච්චත්ථිකානං නිරුපභොගභාවො සත්තමො, පරිභුඤ්ජන්තස්ස විභූසනට්ඨානාභාවො අට්ඨමො, ධාරණෙ සල්ලහුකභාවො නවමො, චීවරපච්චයෙ අප්පිච්ඡභාවො දසමො, වාකුප්පත්තියා ධම්මිකඅනවජ්ජභාවො එකාදසමො, වාකචීරෙ නට්ඨෙපි අනපෙක්ඛභාවො ද්වාදසමොති.

අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලකන්ති කථං පජහිං? සො කිර වරසාටකයුගං ඔමුඤ්චන්තො චීවරවංසෙ ලග්ගිතං අනොජපුප්ඵදාමසදිසං රත්තං වාකචීරං ගහෙත්වා නිවාසෙත්වා තස්සූපරි අපරං සුවණ්ණවණ්ණං වාකචීරං පරිදහිත්වා පුන්නාගපුප්ඵසන්ථරසදිසං සඛුරං අජිනචම්මං එකංසං කත්වා ජටාමණ්ඩලං ¶ පටිමුඤ්චිත්වා චූළාය ¶ සද්ධිං නිච්චලභාවකරණත්ථං සාරසූචිං පවෙසෙත්වා මුත්තාජාලසදිසාය සික්කාය පවාළවණ්ණං කුණ්ඩිකං ඔදහිත්වා තීසු ඨානෙසු වඞ්කං කාජං ආදාය එකිස්සා කාජකොටියා කුණ්ඩිකං, එකිස්සා අඞ්කුසපච්ඡිතිදණ්ඩකාදීනි ඔලග්ගෙත්වා ඛාරිකාජං අංසෙ කත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන කත්තරදණ්ඩං ගහෙත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා සට්ඨිහත්ථෙ මහාචඞ්කමෙ අපරාපරං චඞ්කමන්තො අත්තනො වෙසං ඔලොකෙත්වා – ‘‘මය්හං මනොරථො මත්ථකං පත්තො, සොභති වත මෙ පබ්බජ්ජා, බුද්ධපච්චෙකබුද්ධාදීහි සබ්බෙහි ධීරපුරිසෙහි වණ්ණිතා ථොමිතා අයං පබ්බජ්ජා නාම, පහීනං මෙ ගිහිබන්ධනං, නික්ඛන්තොස්මි නෙක්ඛම්මං, ලද්ධා මෙ උත්තමපබ්බජ්ජා, කරිස්සාමි සමණධම්මං, ලභිස්සාමි මග්ගඵලසුඛ’’න්ති උස්සාහජාතො ඛාරිකාජං ඔතාරෙත්වා චඞ්කමවෙමජ්ඣෙ මුග්ගවණ්ණසිලාපට්ටෙ සුවණ්ණපටිමා විය නිසින්නො දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයං පණ්ණසාලං පවිසිත්වා බිදලමඤ්චකපස්සෙ කට්ඨත්ථරිකාය නිපන්නො සරීරං උතුං ගාහාපෙත්වා බලවපච්චූසෙ පබුජ්ඣිත්වා අත්තනො ආගමනං ආවජ්ජෙසි – ‘‘අහං ඝරාවාසෙ ආදීනවං දිස්වා අමිතභොගං අනන්තයසං පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා නෙක්ඛම්මගවෙසකො හුත්වා පබ්බජිතො. ඉතො දානි පට්ඨාය පමාදචාරං චරිතුං න වට්ටති, පවිවෙකඤ්හි පහාය විචරන්තං මිච්ඡාවිතක්කමක්ඛිකා ඛාදන්ති, ඉදානි මයා විවෙකමනුබ්රූහෙතුං වට්ටති, අහඤ්හි ඝරාවාසං පලිබොධතො දිස්වා නික්ඛන්තො, අයඤ්ච මනාපා පණ්ණසාලා, බෙලුවපක්කවණ්ණා පරිභණ්ඩකතා භූමි, රජතවණ්ණා සෙතභිත්තියො, කපොතපාදවණ්ණං පණ්ණච්ඡදනං, විචිත්තත්ථරණවණ්ණො බිදලමඤ්චකො, නිවාසඵාසුකං වසනට්ඨානං, න එත්තො අතිරෙකතරා විය මෙ ගෙහසම්පදා පඤ්ඤායතී’’ති පණ්ණසාලාය දොසෙ විචිනන්තො අට්ඨ දොසෙ පස්සි.

පණ්ණසාලපරිභොගස්මිඤ්හි අට්ඨ ආදීනවා – මහාසමාරම්භෙන දබ්බසම්භාරෙ සමොධානෙත්වා කරණපරියෙසනභාවො එකො ආදීනවො, තිණපණ්ණමත්තිකාසු පතිතාසු තාසං පුනප්පුනං ඨපෙතබ්බතාය නිබද්ධජග්ගනභාවො දුතියො, සෙනාසනං නාම මහල්ලකස්ස පාපුණාති, අවෙලාය වුට්ඨාපියමානස්ස ¶ චිත්තෙකග්ගතා න හොතීති උට්ඨාපනීයභාවො තතියො, සීතුණ්හාදිපටිඝාතෙන කායස්ස සුඛුමාලකරණභාවො චතුත්ථො ¶ , ගෙහං පවිට්ඨෙන යංකිඤ්චි පාපං සක්කා කාතුන්ති ගරහාපටිච්ඡාදනභාවො පඤ්චමො, ‘‘මය්හ’’න්ති පරිග්ගහකරණභාවො ඡට්ඨො, ගෙහස්ස අත්ථිභාවො නාමෙස සදුතියකවාසො වියාති සත්තමො, ඌකාමඞ්ගුලඝරගොළිකාදීනං සාධාරණතාය බහුසාධාරණභාවො අට්ඨමො. ඉති ¶ ඉමෙ අට්ඨ ආදීනවෙ දිස්වා මහාසත්තො පණ්ණසාලං පජහි. තෙනාහ – ‘‘අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලක’’න්ති.

උපාගමිං රුක්ඛමූලං, ගුණෙ දසහුපාගතන්ති ඡන්නං පටික්ඛිපිත්වා දසහි ගුණෙහි උපෙතං රුක්ඛමූලං උපගතොස්මීති වදති. තත්රිමෙ දස ගුණා – අප්පසමාරම්භතා එකො ගුණො, උපගමනමත්තකමෙව හි තත්ථ හොතීති. අප්පටිජග්ගනතා දුතියො, තඤ්හි සම්මට්ඨම්පි අසම්මට්ඨම්පි පරිභොගඵාසුකං හොතියෙව. අනුට්ඨාපනීයභාවො තතියො. ගරහං නප්පටිච්ඡාදෙති, තත්ථ හි පාපං කරොන්තො ලජ්ජතීති ගරහාය අප්පටිච්ඡන්නභාවො චතුත්ථො. අබ්භොකාසවාසො විය කායං න සන්ථම්භෙතීති කායස්ස අසන්ථම්භනභාවො පඤ්චමො, පරිග්ගහකරණාභාවො ඡට්ඨො, ගෙහාලයපටික්ඛෙපො සත්තමො. බහුසාධාරණෙ ගෙහෙ විය ‘‘පටිජග්ගිස්සාමි නං, නික්ඛමථා’’ති නීහරණකාභාවො අට්ඨමො, වසන්තස්ස සප්පීතිකභාවො නවමො, රුක්ඛමූලසෙනාසනස්ස ගතගතට්ඨානෙ සුලභතාය අනපෙක්ඛභාවො දසමොති ඉමෙ දසගුණෙ දිස්වා රුක්ඛමූලං උපගතොස්මීති වදති.

ඉමානි හි එත්තකානි කාරණානි සල්ලක්ඛෙත්වා මහාසත්තො පුනදිවසෙ භික්ඛාය ගාමං පාවිසි. අථස්ස සම්පත්තගාමෙ මනුස්සා මහන්තෙන උස්සාහෙන භික්ඛං අදංසු. සො භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා අස්සමං ආගම්ම නිසීදිත්වා චින්තෙසි – ‘‘නාහං ‘ආහාරං ලභාමී’ති පබ්බජිතො, සිනිද්ධාහාරො නාමෙස මානමදපුරිසමදෙ වඩ්ඪෙති, ආහාරමූලකස්ස ච දුක්ඛස්ස අන්තො නත්ථි, යංනූනාහං වාපිතරොපිතධඤ්ඤනිබ්බත්තකං ආහාරං පජහිත්වා පවත්තඵලභොජනො භවෙය්ය’’න්ති. සො තතො පට්ඨාය තථා කත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

‘‘තත්ථප්පධානං ¶ පදහිං, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබල පාපුණි’’න්ති.

එවං ¶ අභිඤ්ඤාබලං පත්වා සුමෙධතාපසෙ සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තෙ දීපඞ්කරො නාම සත්ථා ලොකෙ උදපාදි. තස්ස පටිසන්ධිජාතිබොධි ධම්මචක්කප්පවත්තනෙසු සකලාපි දසසහස්සිලොකධාතු ¶ සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි, මහාවිරවං රවි, ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං. සුමෙධතාපසො සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො නෙව තං සද්දමස්සොසි, න ච තානි නිමිත්තානි අද්දස. තෙන වුත්තං –

‘‘එවං මෙ සිද්ධිප්පත්තස්ස, වසීභූතස්ස සාසනෙ;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො.

‘‘උප්පජ්ජන්තෙ ච ජායන්තෙ, බුජ්ඣන්තෙ ධම්මදෙසනෙ;

චතුරො නිමිත්තෙ නාද්දසං, ඣානරතිසමප්පිතො’’ති.

තස්මිං කාලෙ දීපඞ්කරදසබලො චතූහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි පරිවුතො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො රම්මං නාම නගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසති. රම්මනගරවාසිනො ‘‘දීපඞ්කරො කිර සමණිස්සරො පරමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො අම්හාකං රම්මනගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසතී’’ති සුත්වා සප්පිනවනීතාදීනි චෙව භෙසජ්ජානි වත්ථච්ඡාදනානි ච ගාහාපෙත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා යෙන බුද්ධො, යෙන ධම්මො, යෙන සඞ්ඝො, තන්නින්නා තප්පොණා තප්පබ්භාරා හුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා එකමන්තං නිසින්නා ධම්මදෙසනං සුත්වා ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමිංසු.

තෙ පුනදිවසෙ මහාදානං සජ්ජෙත්වා නගරං අලඞ්කරිත්වා දසබලස්ස ආගමනමග්ගං අලඞ්කරොන්තා උදකභින්නට්ඨානෙසු පංසුං පක්ඛිපිත්වා සමං භූමිතලං කත්වා රජතපට්ටවණ්ණං වාලුකං ආකිරන්ති, ලාජෙ චෙව පුප්ඵානි ච විකිරන්ති, නානාවිරාගෙහි වත්ථෙහි ධජපටාකෙ උස්සාපෙන්ති, කදලියො චෙව පුණ්ණඝටපන්තියො ච පතිට්ඨාපෙන්ති. තස්මිං කාලෙ සුමෙධතාපසො අත්තනො අස්සමපදා ආකාසං උග්ගන්ත්වා, තෙසං මනුස්සානං උපරිභාගෙන ආකාසෙන ගච්ඡන්තො තෙ හට්ඨතුට්ඨෙ මනුස්සෙ දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ¶ ආකාසතො ඔරුය්හ එකමන්තං ඨිතො මනුස්සෙ පුච්ඡි – ‘‘අම්භො, කස්ස තුම්හෙ ඉධ විසමං මග්ගං අලඞ්කරොථා’’ති? තෙන වුත්තං –

‘‘පච්චන්තදෙසවිසයෙ ¶ , නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

තස්ස ආගමනං මග්ගං, සොධෙන්ති තුට්ඨමානසා.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, නික්ඛමිත්වා සකස්සමා;

ධුනන්තො වාකචීරානි, ගච්ඡාමි අම්බරෙ තදා.

‘‘වෙදජාතං ¶ ජනං දිස්වා, තුට්ඨහට්ඨං පමොදිතං;

ඔරොහිත්වාන ගගනා, මනුස්සෙ පුච්ඡි තාවදෙ.

‘‘‘තුට්ඨහට්ඨො පමුදිතො, වෙදජාතො මහාජනො;

කස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායන’’’න්ති.

මනුස්සා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ සුමෙධ, න ත්වං ජානාසි, දීපඞ්කරො දසබලො සම්මාසම්බුද්ධො සම්බොධිං පත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො චාරිකං චරමානො අම්හාකං නගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසති. මයං තං භගවන්තං නිමන්තයිම්හ, තස්සෙතං බුද්ධස්ස භගවතො ආගමනමග්ගං අලඞ්කරොමා’’ති. අථ සුමෙධතාපසො චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධොති ඛො ඝොසමත්තකම්පි ලොකෙ දුල්ලභං, පගෙව බුද්ධුප්පාදො, මයාපි ඉමෙහි මනුස්සෙහි සද්ධිං දසබලස්ස මග්ගං අලඞ්කරිතුං වට්ටතී’’ති. සො තෙ මනුස්සෙ ආහ – ‘‘සචෙ, භො, තුම්හෙ එතං මග්ගං බුද්ධස්ස අලඞ්කරොථ, මය්හම්පි එකං ඔකාසං දෙථ, අහම්පි තුම්හෙහි සද්ධිං මග්ගං අලඞ්කරිස්සාමී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘සුමෙධතාපසො ඉද්ධිමා’’ති ජානන්තා උදකභින්නොකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා – ‘‘ත්වං ඉමං ඨානං අලඞ්කරොහී’’ති අදංසු. සුමෙධො බුද්ධාරම්මණං පීතිං ගහෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉමං ඔකාසං ඉද්ධියා අලඞ්කරිතුං පහොමි, එවං අලඞ්කතො න මං පරිතොසෙස්සති, අජ්ජ මයා කායවෙය්යාවච්චං කාතුං වට්ටතී’’ති පංසුං ආහරිත්වා තස්මිං පදෙසෙ පක්ඛිපි.

තස්ස තස්මිං පදෙසෙ අනිට්ඨිතෙයෙව දීපඞ්කරදසබලො මහානුභාවානං ඡළභිඤ්ඤානං ඛීණාසවානං චතූහි සතසහස්සෙහි පරිවුතො දෙවතාසු දිබ්බගන්ධමාලාදීහි පූජයන්තාසු දිබ්බතුරියෙහි වජ්ජන්තාසු දිබ්බසඞ්ගීතෙසු පවත්තෙන්තෙසු මනුස්සෙසු මානුසකෙහි ගන්ධමාලාදීහි චෙව තුරියෙහි ¶ ච පූජයන්තෙසු අනොපමාය බුද්ධලීලාය මනොසිලාතලෙ විජම්භමානො සීහො විය තං අලඞ්කතපටියත්තං මග්ගං පටිපජ්ජි. සුමෙධතාපසො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා අලඞ්කතමග්ගෙන ආගච්ඡන්තස්ස දසබලස්ස ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං අසීතියා අනුබ්යඤ්ජනෙහි ¶ අනුරඤ්ජිතං බ්යාමප්පභාය සම්පරිවාරිතං මණිවණ්ණගගනතලෙ නානප්පකාරා විජ්ජුලතා විය ආවෙළාවෙළභූතා චෙව යුගළයුගළභූතා ච ඡබ්බණ්ණඝනබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තං රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා – ‘‘අජ්ජ මයා දසබලස්ස ජීවිතපරිච්චාගං කාතුං වට්ටති, මා භගවා කලලං අක්කමි, මණිඵලකසෙතුං ¶ පන අක්කමන්තො විය සද්ධිං චතූහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි මම පිට්ඨිං මද්දමානො ගච්ඡතු, තං මෙ භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති කෙසෙ මොචෙත්වා අජිනචම්මජටාමණ්ඩලවාකචීරානි කාළවණ්ණෙ කලලෙ පත්ථරිත්වා මණිඵලකසෙතු විය කලලපිට්ඨෙ නිපජ්ජි. තෙන වුත්තං –

‘‘තෙ මෙ පුට්ඨා වියාකංසු, ‘බුද්ධො ලොකෙ අනුත්තරො;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො;

තස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායනං’.

‘‘බුද්ධොතිවචනං සුත්වාන, පීති උප්පජ්ජි තාවදෙ;

බුද්ධො බුද්ධොති කථයන්තො, සොමනස්සං පවෙදයිං.

‘‘තත්ථ ඨත්වා විචින්තෙසිං, තුට්ඨො සංවිග්ගමානසො;

‘ඉධ බීජානි රොපිස්සං, ඛණො වෙ මා උපච්චගා’.

‘‘යදි බුද්ධස්ස සොධෙථ, එකොකාසං දදාථ මෙ;

අහම්පි සොධයිස්සාමි, අඤ්ජසං වටුමායනං.

‘‘අදංසු තෙ මමොකාසං, සොධෙතුං අඤ්ජසං තදා;

බුද්ධො බුද්ධොති චින්තෙන්තො, මග්ගං සොධෙමහං තදා.

‘‘අනිට්ඨිතෙ මමොකාසෙ, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

චතූහි සතසහස්සෙහි, ඡළභිඤ්ඤෙහි තාදිහි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, පටිපජ්ජි අඤ්ජසං ජිනො.

‘‘පච්චුග්ගමනා ¶ වත්තන්ති, වජ්ජන්ති භෙරියො බහූ;

ආමොදිතා නරමරූ, සාධුකාරං පවත්තයුං.

‘‘දෙවා ¶ මනුස්සෙ පස්සන්ති, මනුස්සාපි ච දෙවතා;

උභොපි තෙ පඤ්ජලිකා, අනුයන්ති තථාගතං.

‘‘දෙවා දිබ්බෙහි තුරියෙහි, මනුස්සා මානුසෙහි ච;

උභොපි තෙ වජ්ජයන්තා, අනුයන්ති තථාගතං.

‘‘දිබ්බං මන්දාරවං පුප්ඵං, පදුමං පාරිඡත්තකං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

‘‘දිබ්බං චන්දනචුණ්ණඤ්ච, වරගන්ධඤ්ච කෙවලං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

‘‘චම්පකං සලලං නීපං, නාගපුන්නාගකෙතකං;

දිසොදිසං උක්ඛිපන්ති, භූමිතලගතා නරා.

‘‘කෙසෙ මුඤ්චිත්වාහං තත්ථ, වාකචීරඤ්ච චම්මකං;

කලලෙ පත්ථරිත්වාන, අවකුජ්ජො නිපජ්ජහං.

‘‘අක්කමිත්වාන මං බුද්ධො, සහ සිස්සෙහි ගච්ඡතු;

මා නං කලලෙ අක්කමිත්ථ, හිතාය මෙ භවිස්සතී’’ති.

සො ¶ පන කලලපිට්ඨෙ නිපන්නකොව පුන අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා දීපඞ්කරදසබලස්ස බුද්ධසිරිං සම්පස්සමානො එවං චින්තෙසි – ‘‘සචෙ අහං ඉච්ඡෙය්යං, සබ්බකිලෙසෙ ඣාපෙත්වා සඞ්ඝනවකො හුත්වා රම්මනගරං පවිසෙය්යං, අඤ්ඤාතකවෙසෙන පන මෙ කිලෙසෙ ඣාපෙත්වා නිබ්බානප්පත්තියා කිච්චං නත්ථි, යංනූනාහං දීපඞ්කරදසබලො විය පරමාභිසම්බොධිං පත්වා ධම්මනාවං ආරොපෙත්වා මහාජනං සංසාරසාගරා උත්තාරෙත්වා පච්ඡා පරිනිබ්බායෙය්යං, ඉදං මය්හං පතිරූප’’න්ති. තතො අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා බුද්ධභාවාය අභිනීහාරං කත්වා නිපජ්ජි. තෙන වුත්තං –

‘‘පථවියං නිපන්නස්ස, එවං මෙ ආසි චෙතසො;

‘ඉච්ඡමානො අහං අජ්ජ, කිලෙසෙ ඣාපයෙ මම.

‘‘‘කිං ¶ ¶ මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, බුද්ධො හෙස්සං සදෙවකෙ.

‘‘‘කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං.

‘‘‘ඉමිනා මෙ අධිකාරෙන, කතෙන පුරිසුත්තමෙ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරෙමි ජනතං බහුං.

‘‘‘සංසාරසොතං ඡින්දිත්වා, විද්ධංසෙත්වා තයො භවෙ;

ධම්මනාවං සමාරුය්හ, සන්තාරෙස්සං සදෙවක’’’න්ති.

යස්මා පන බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තස්ස –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති.

මනුස්සත්තභාවස්මිංයෙව හි ඨත්වා බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣති, නාගස්ස වා සුපණ්ණස්ස වා දෙවතාය වා සක්කස්ස වා පත්ථනා නො සමිජ්ඣති. මනුස්සත්තභාවෙපි පුරිසලිඞ්ගෙ ඨිතස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, ඉත්ථියා වා පණ්ඩකනපුංසකඋභතොබ්යඤ්ජනකානං වා නො සමිජ්ඣති. පුරිසස්සපි තස්මිං අත්තභාවෙ අරහත්තප්පත්තියා හෙතුසම්පන්නස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, නො ඉතරස්ස. හෙතුසම්පන්නස්සාපි ජීවමානබුද්ධස්සෙව සන්තිකෙ පත්ථෙන්තස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, පරිනිබ්බුතෙ බුද්ධෙ චෙතියසන්තිකෙ වා බොධිමූලෙ වා පත්ථෙන්තස්ස න සමිජ්ඣති. බුද්ධානං සන්තිකෙ පත්ථෙන්තස්සපි පබ්බජ්ජාලිඞ්ගෙ ඨිතස්සෙව සමිජ්ඣති, නො ගිහිලිඞ්ගෙ ඨිතස්ස. පබ්බජිතස්සපි ¶ පඤ්චාභිඤ්ඤාඅට්ඨසමාපත්තිලාභිනොයෙව සමිජ්ඣති, න ඉමාය ගුණසම්පත්තියා විරහිතස්ස. ගුණසම්පන්නෙනපි යෙන අත්තනො ජීවිතං බුද්ධානං පරිච්චත්තං හොති, තස්සෙව ඉමිනා අධිකාරෙන අධිකාරසම්පන්නස්ස සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස. අධිකාරසම්පන්නස්සාපි යස්ස බුද්ධකාරකධම්මානං අත්ථාය මහන්තො ඡන්දො ච උස්සාහො ච වායාමො ච පරියෙට්ඨි ච, තස්සෙව සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස.

තත්රිදං ¶ ¶ ඡන්දමහන්තතාය ඔපම්මං – සචෙ හි එවමස්ස යො සකලචක්කවාළගබ්භං එකොදකීභූතං අත්තනො බාහුබලෙන උත්තරිත්වා පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාති. යො වා පන සකලචක්කවාළගබ්භං වෙළුගුම්බසඤ්ඡන්නං වියූහිත්වා මද්දිත්වා පදසා ගච්ඡන්තො පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාති. යො වා පන සකලචක්කවාළගබ්භං සත්තියො ආකොටෙත්වා නිරන්තරං සත්තිඵලසමාකිණ්ණං පදසා අක්කමමානො පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාති. යො වා පන සකලචක්කවාළගබ්භං වීතච්චිතඞ්ගාරභරිතං පාදෙහි මද්දමානො පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාතීති. යො එතෙසු එකම්පි අත්තනො දුක්කරං න මඤ්ඤති, ‘‘අහං එතම්පි තරිත්වා වා ගන්ත්වා වා පාරං ගමිස්සාමී’’ති එවං මහන්තෙන ඡන්දෙන ච උස්සාහෙන ච වායාමෙන ච පරියෙට්ඨියා ච සමන්නාගතො හොති, එතස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස. තස්මා සුමෙධතාපසො ඉමෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වාව බුද්ධභාවාය අභිනීහාරං කත්වා නිපජ්ජි.

දීපඞ්කරොපි භගවා ආගන්ත්වා සුමෙධතාපසස්ස සීසභාගෙ ඨත්වා මණිසීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙන්තො විය පඤ්චවණ්ණපසාදසම්පන්නානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා කලලපිට්ඨෙ නිපන්නං සුමෙධතාපසං දිස්වා ‘‘අයං තාපසො බුද්ධත්තාය අභිනීහාරං කත්වා නිපන්නො, සමිජ්ඣිස්සති නු ඛො එතස්ස පත්ථනා, උදාහු නො’’ති අනාගතංසඤාණං පෙසෙත්වා උපධාරෙන්තො – ‘‘ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අතික්කමිත්වා අයං ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ඨිතකොව පරිසමජ්ඣෙ බ්යාකාසි – ‘‘පස්සථ නො තුම්හෙ ඉමං උග්ගතපං තාපසං කලලපිට්ඨෙ නිපන්න’’න්ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. අයං බුද්ධත්තාය අභිනීහාරං කත්වා නිපන්නො, සමිජ්ඣිස්සති ඉමස්ස පත්ථනා. අයඤ්හි ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛයෙය්යානං මත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සති. තස්මිං පනස්ස අත්තභාවෙ කපිලවත්ථු නාම නගරං නිවාසො භවිස්සති, මායා ¶ නාම දෙවී මාතා, සුද්ධොදනො නාම රාජා පිතා, අග්ගසාවකො උපතිස්සො නාම ථෙරො, දුතියසාවකො කොලිතො නාම, බුද්ධුපට්ඨාකො ආනන්දො නාම, අග්ගසාවිකා ඛෙමා නාම ථෙරී, දුතියසාවිකා උප්පලවණ්ණා ¶ නාම ථෙරී භවිස්සති. අයං පරිපක්කඤාණො මහාභිනික්ඛමනං කත්වා මහාපධානං පදහිත්වා නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ පායාසං පටිග්ගහෙත්වා නෙරඤ්ජරාය තීරෙ පරිභුඤ්ජිත්වා බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ අස්සත්ථරුක්ඛමූලෙ අභිසම්බුජ්ඣිස්සතීති. තෙන වුත්තං –

‘‘දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

උස්සීසකෙ මං ඨත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘‘පස්සථ ¶ ඉමං තාපසං, ජටිලං උග්ගතාපනං;

අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘‘අහු කපිලව්හයා රම්මා, නික්ඛමිත්වා තථාගතො;

පධානං පදහිත්වාන, කත්වා දුක්කරකාරිකං.

‘‘‘අජපාලරුක්ඛමූලෙ, නිසීදිත්වා තථාගතො;

තත්ථ පායාසං පග්ගය්හ, නෙරඤ්ජරමුපෙහිති.

‘‘‘නෙරඤ්ජරාය තීරම්හි, පායාසං අද සො ජිනො;

පටියත්තවරමග්ගෙන, බොධිමූලමුපෙහිති.

‘‘‘තතො පදක්ඛිණං කත්වා, බොධිමණ්ඩං අනුත්තරො;

අස්සත්ථරුක්ඛමූලම්හි, බුජ්ඣිස්සති මහායසො.

‘‘‘ඉමස්ස ජනිකා මාතා, මායා නාම භවිස්සති;

පිතා සුද්ධොදනො නාම, අයං හෙස්සති ගොතමො.

‘‘‘අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

කොලිතො උපතිස්සො ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවකා;

ආනන්දො නාමුපට්ඨාකො, උපට්ඨිස්සති තං ජිනං.

‘‘‘ඛෙමා උප්පලවණ්ණා ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවිකා;

අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

බොධි තස්ස භගවතො, අස්සත්ථොති පවුච්චතී’’’ති. (බු. වං. 2.60-68);

තං සුත්වා සුමෙධතාපසො – ‘‘මය්හං කිර පත්ථනා සමිජ්ඣිස්සතී’’ති සොමනස්සප්පත්තො අහොසි. මහාජනො දීපඞ්කරදසබලස්ස වචනං සුත්වා ‘‘සුමෙධතාපසො කිර බුද්ධබීජං බුද්ධඞ්කුරො’’ති හට්ඨතුට්ඨො ¶ අහොසි. එවඤ්චස්ස අහොසි – ‘‘යථා නාම මනුස්සා නදිං තරන්තා උජුකෙන ¶ තිත්ථෙන උත්තරිතුං අසක්කොන්තා හෙට්ඨාතිත්ථෙන ¶ උත්තරන්ති, එවමෙව මයම්පි දීපඞ්කරදසබලස්ස සාසනෙ මග්ගඵලං අලභමානා අනාගතෙ යදා ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි, තදා තව සම්මුඛා මග්ගඵලං සච්ඡිකාතුං සමත්ථා භවෙය්යාමා’’ති පත්ථනං ඨපයිංසු. දීපඞ්කරදසබලොපි බොධිසත්තං පසංසිත්වා අට්ඨපුප්ඵමුට්ඨීහි පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. තෙපි චතුසතසහස්සසඞ්ඛා ඛීණාසවා බොධිසත්තං ගන්ධෙහි ච මාලාහි ච පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කමිංසු. දෙවමනුස්සා පන තථෙව පූජෙත්වා වන්දිත්වා පක්කන්තා.

බොධිසත්තො සබ්බෙසං පටික්කන්තකාලෙ සයනා වුට්ඨාය ‘‘පාරමියො විචිනිස්සාමී’’ති පුප්ඵරාසිමත්ථකෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. එවං නිසින්නෙ බොධිසත්තෙ සකලදසසහස්සචක්කවාළෙ දෙවතා සාධුකාරං දත්වා ‘‘අය්ය සුමෙධතාපස, පොරාණකබොධිසත්තානං පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ‘පාරමියො විචිනිස්සාමා’ති නිසින්නකාලෙ යානි පුබ්බනිමිත්තානි නාම පඤ්ඤායන්ති, තානි සබ්බානිපි අජ්ජ පාතුභූතානි, නිස්සංසයෙන ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි. මයමෙතං ජානාම ‘යස්සෙතානි නිමිත්තානි පඤ්ඤායන්ති, එකන්තෙන සො බුද්ධො හොති’, ත්වං අත්තනො වීරියං දළ්හං කත්වා පග්ගණ්හා’’ති බොධිසත්තං නානප්පකාරාහි ථුතීහි අභිත්ථවිංසු. තෙන වුත්තං –

‘‘ඉදං සුත්වාන වචනං, අසමස්ස මහෙසිනො;

ආමොදිතා නරමරූ, බුද්ධබීජං කිර අයං.

‘‘උක්කුට්ඨිසද්දා වත්තන්ති, අප්ඵොටෙන්ති හසන්ති ච;

කතඤ්ජලී නමස්සන්ති, දසසහස්සී සදෙවකා.

‘‘යදිමස්ස ලොකනාථස්ස, විරජ්ඣිස්සාම සාසනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

‘‘යථා මනුස්සා නදිං තරන්තා, පටිතිත්ථං විරජ්ඣිය;

හෙට්ඨා තිත්ථෙ ගහෙත්වාන, උත්තරන්ති මහානදිං.

‘‘එවමෙව මයං සබ්බෙ, යදි මුඤ්චාමිමං ජිනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

‘‘දීපඞ්කරො ¶ ¶ ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මම කම්මං පකිත්තෙත්වා, දක්ඛිණං පාදමුද්ධරි.

‘‘යෙ තත්ථාසුං ජිනපුත්තා, සබ්බෙ පදක්ඛිණමකංසු මං;

නරා නාගා ච ගන්ධබ්බා, අභිවාදෙත්වාන පක්කමුං.

‘‘දස්සනං ¶ මෙ අතික්කන්තෙ, සසඞ්ඝෙ ලොකනායකෙ;

හට්ඨතුට්ඨෙන චිත්තෙන, ආසනා වුට්ඨහිං තදා.

‘‘සුඛෙන සුඛිතො හොමි, පාමොජ්ජෙන පමොදිතො;

පීතියා ච අභිස්සන්නො, පල්ලඞ්කං ආභුජිං තදා.

‘‘පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

‘වසීභූතො අහං ඣානෙ, අභිඤ්ඤාපාරමිං ගතො.

‘‘‘දසසහස්සිලොකම්හි, ඉසයො නත්ථි මෙ සමා;

අසමො ඉද්ධිධම්මෙසු, අලභිං ඊදිසං සුඛං’.

‘‘පල්ලඞ්කාභුජනෙ මය්හං, දසසහස්සාධිවාසිනො;

මහානාදං පවත්තෙසුං, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘යා පුබ්බෙ බොධිසත්තානං, පල්ලඞ්කවරමාභුජෙ;

නිමිත්තානි පදිස්සන්ති, තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ.

‘‘සීතං බ්යාපගතං හොති, උණ්හඤ්ච උපසම්මති;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘දසසහස්සී ලොකධාතූ, නිස්සද්දා හොන්ති නිරාකුලා;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘මහාවාතා ¶ න වායන්ති, න සන්දන්ති සවන්තියො;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘ථලජා දකජා පුප්ඵා, සබ්බෙ පුප්ඵන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ පුප්ඵිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘ලතා වා යදි වා රුක්ඛා, ඵලභාරා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ ඵලිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘ආකාසට්ඨා ¶ ච භූමට්ඨා, රතනා ජොතන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ රතනා ජොතන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘මානුසකා ච දිබ්බා ච, තුරියා වජ්ජන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘විචිත්තපුප්ඵා ගගනා, අභිවස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපි අජ්ජ පවස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘මහාසමුද්දො ආභුජති, දසසහස්සී පකම්පති;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘නිරයෙපි දසසහස්සෙ, අග්ගී නිබ්බන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ නිබ්බුතා අග්ගී, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘විමලො හොති සූරියො, සබ්බා දිස්සන්ති තාරකා;

තෙපි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘අනොවට්ඨෙන උදකං, මහියා උබ්භිජ්ජි තාවදෙ;

තම්පජ්ජුබ්භිජ්ජතෙ මහියා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘තාරාගණා ¶ විරොචන්ති, නක්ඛත්තා ගගනමණ්ඩලෙ;

විසාඛා ¶ චන්දිමායුත්තා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘බිලාසයා දරීසයා, නික්ඛමන්ති සකාසයා;

තෙපජ්ජ ආසයා ඡුද්ධා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘න හොති අරති සත්තානං, සන්තුට්ඨා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ සන්තුට්ඨා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘රොගා තදුපසම්මන්ති, ජිඝච්ඡා ච විනස්සති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘රාගො තදා තනු හොති, දොසො මොහො විනස්සති;

තෙපජ්ජ විගතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘භයං තදා න භවති, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘රජො ¶ නුද්ධංසති උද්ධං, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘අනිට්ඨගන්ධො පක්කමති, දිබ්බගන්ධො පවායති;

සොපජ්ජ වායති ගන්ධො, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘සබ්බෙ දෙවා පදිස්සන්ති, ඨපයිත්වා අරූපිනො;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘යාවතා නිරයා නාම, සබ්බෙ දිස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘කුට්ටා ¶ කවාටා සෙලා ච, න හොන්තාවරණා තදා;

ආකාසභූතා තෙපජ්ජ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘චුතී ච උපපත්ති ච, ඛණෙ තස්මිං න විජ්ජති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘දළ්හං පග්ගණ්හ වීරියං, මා නිවත්ත අභික්කම;

මයම්පෙතං විජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.70-107);

බොධිසත්තො දීපඞ්කරදසබලස්ස ච දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානඤ්ච වචනං සුත්වා භිය්යොසොමත්තාය සඤ්ජාතුස්සාහො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධා නාම අමොඝවචනා, නත්ථි බුද්ධානං කථාය අඤ්ඤථත්තං. යථා හි ආකාසෙ ඛිත්තලෙඩ්ඩුස්ස පතනං ධුවං, ජාතස්ස මරණං, රත්තික්ඛයෙ සූරියුග්ගමනං, ආසයා නික්ඛන්තසීහස්ස සීහනාදනදනං, ගරුගබ්භාය ඉත්ථියා භාරමොරොපනං ධුවං අවස්සම්භාවී, එවමෙව බුද්ධානං වචනං නාම ධුවං අමොඝං, අද්ධා අහං බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘බුද්ධස්ස ¶ වචනං සුත්වා, දසසහස්සීන චූභයං;

තුට්ඨහට්ඨො පමොදිතො, එවං චින්තෙසහං තදා.

‘‘අද්වෙජ්ඣවචනා බුද්ධා, අමොඝවචනා ජිනා;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

‘‘යථා ඛිත්තං නභෙ ලෙඩ්ඩු, ධුවං පතති භූමියං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

‘‘යථාපි ¶ සබ්බසත්තානං, මරණං ධුවසස්සතං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

‘‘යථා ¶ රත්තික්ඛයෙ පත්තෙ, සූරියුග්ගමනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

‘‘යථා නික්ඛන්තසයනස්ස, සීහස්ස නදනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

‘‘යථා ආපන්නසත්තානං, භාරමොරොපනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සත’’න්ති. (බු. වං. 2.108-114);

සො ‘‘ධුවාහං බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති එවං කතසන්නිට්ඨානො බුද්ධකාරකෙ ධම්මෙ උපධාරෙතුං – ‘‘කහං නු ඛො බුද්ධකාරකා ධම්මා, කිං උද්ධං, උදාහු අධො, දිසාවිදිසාසූ’’ති අනුක්කමෙන සකලං ධම්මධාතුං විචිනන්තො පොරාණකබොධිසත්තෙහි ආසෙවිතනිසෙවිතං පඨමං දානපාරමිං දිස්වා එවං අත්තානං ඔවදි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය පඨමං දානපාරමිං පූරෙය්යාසි. යථා හි නික්කුජ්ජිතො උදකකුම්භො නිස්සෙසං කත්වා උදකං වමතියෙව, න පච්චාහරති, එවමෙව ධනං වා යසං වා පුත්තදාරං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගං වා අනොලොකෙත්වා සම්පත්තයාචකානං සබ්බං ඉච්ඡිතිච්ඡිතං නිස්සෙසං කත්වා දදමානො බොධිමූලෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො භවිස්සසී’’ති පඨමං දානපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘හන්ද බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො චිතො;

උද්ධං අධො දස දිසා, යාවතා ධම්මධාතුයා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඨමං දානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, අනුචිණ්ණං මහාපථං.

‘‘ඉමං ත්වං පඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

දානපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි කුම්භො සම්පුණ්ණො, යස්ස කස්සචි අධොකතො;

වමතෙවුදකං නිස්සෙසං, න තත්ථ පරිරක්ඛති.

‘‘තථෙව ¶ ¶ යාචකෙ දිස්වා, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

දදාහි දානං නිස්සෙසං, කුම්භො විය අධොකතො’’ති. (බු. වං. 2.115-119);

අථස්ස ¶ ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො දුතියං සීලපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය සීලපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. යථා හි චමරී මිගො නාම ජීවිතං අනොලොකෙත්වා අත්තනො වාලමෙව රක්ඛති, එවං ත්වම්පි ඉතො පට්ඨාය ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා සීලමෙව රක්ඛමානො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති දුතියං සීලපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, දුතියං සීලපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං දුතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

සීලපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි චමරී වාලං, කිස්මිඤ්චි පටිලග්ගිතං;

උපෙති මරණං තත්ථ, න විකොපෙති වාලධිං.

‘‘තථෙව චතූසු භූමීසු, සීලානි පරිපූරය;

පරිරක්ඛ සදා සීලං, චමරී විය වාලධි’’න්ති. (බු. වං. 2.120-124);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය නෙක්ඛම්මපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. යථා හි චිරං බන්ධනාගාරෙ වසමානො පුරිසො න තත්ථ සිනෙහං කරොති, අථ ඛො උක්කණ්ඨතියෙව, අවසිතුකාමො හොති, එවමෙව ත්වම්පි සබ්බභවෙ බන්ධනාගාරසදිසෙ කත්වා සබ්බභවෙහි ¶ උක්කණ්ඨිතො මුච්චිතුකාමො හුත්වා නෙක්ඛම්මාභිමුඛොව හොහි. එවං බුද්ධො භවිස්සසී’’ති තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න ¶ හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං තතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

නෙක්ඛම්මපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථා අන්දුඝරෙ පුරිසො, චිරවුත්ථො දුඛට්ටිතො;

න තත්ථ රාගං ජනෙති, මුත්තිමෙව ගවෙසති.

‘‘තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පස්ස අන්දුඝරං විය;

නෙක්ඛම්මාභිමුඛො හොහි, භවතො පරිමුත්තියා’’ති. (බු. වං. 2.125-129);

අථස්ස ¶ ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය පඤ්ඤාපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. හීනමජ්ඣිමුක්කට්ඨෙසු කඤ්චි අවජ්ජෙත්වා සබ්බෙපි පණ්ඩිතෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡෙය්යාසි. යථා හි පිණ්ඩපාතිකො භික්ඛු හීනාදිභෙදෙසු කුලෙසු කිඤ්චි අවජ්ජෙත්වා පටිපාටියා පිණ්ඩාය චරන්තො ඛිප්පං යාපනං ලභති, එවං ත්වම්පි සබ්බපණ්ඩිතෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො ¶ තදා දක්ඛිං, චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං චතුත්ථං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි භික්ඛු භික්ඛන්තො, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

කුලානි න විවජ්ජෙන්තො, එවං ලභති යාපනං.

‘‘තථෙව ¶ ත්වං සබ්බකාලං, පරිපුච්ඡං බුධං ජනං;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.130-134);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො පඤ්චමං වීරියපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය වීරියපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, යථා හි සීහො මිගරාජා සබ්බිරියාපථෙසු දළ්හවීරියො හොති, එවං ත්වම්පි සබ්බභවෙසු සබ්බිරියාපථෙසු දළ්හවීරියො අනොලීනවීරියො සමානො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති පඤ්චමං වීරියපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඤ්චමං වීරියපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං පඤ්චමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

වීරියපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි ¶ සීහො මිගරාජා, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අලීනවීරියො හොති, පග්ගහිතමනො සදා.

‘‘තථෙව ¶ ත්වං සබ්බභවෙ, පග්ගණ්හ වීරියං දළ්හං;

වීරියපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.135-139);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො ඡට්ඨං ඛන්තිපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය ඛන්තිපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, සම්මානනෙපි අවමානනෙපි ඛමොව භවෙය්යාසි. යථා හි පථවියං නාම සුචිම්පි නික්ඛිපන්ති අසුචිම්පි, න තෙන පථවී සිනෙහං පටිඝං කරොති, ඛමති සහති අධිවාසෙතියෙව, එවමෙව ත්වම්පි සම්මානනෙපි අවමානනෙපි ඛමොව සමානො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති ඡට්ඨං ඛන්තිපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො ¶ තදා දක්ඛිං, ඡට්ඨමං ඛන්තිපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං ඡට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣමානසො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි පථවී නාම, සුචිම්පි අසුචිම්පි ච;

සබ්බං සහති නික්ඛෙපං, න කරොති පටිඝං තයා.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සබ්බෙසං, සම්මානාවමානක්ඛමො;

ඛන්තිපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.140-144);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො සත්තමං සච්චපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය සච්චපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, අසනියා මත්ථකෙ පතමානායපි ධනාදීනං අත්ථාය ඡන්දාදීනං වසෙන සම්පජානමුසාවාදං නාම මා භාසි. යථා හි ඔසධී තාරකා නාම සබ්බඋතූසු අත්තනො ගමනවීථිං ජහිත්වා අඤ්ඤාය වීථියා ¶ න ගච්ඡති, සකවීථියාව ගච්ඡති, එවමෙව ත්වම්පි සච්චං පහාය මුසාවාදං නාම අවදන්තොයෙව බුද්ධො භවිස්සසී’’ති සත්තමං සච්චපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න ¶ හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, සත්තමං සච්චපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං සත්තමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣවචනො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි ඔසධී නාම, තුලාභූතා සදෙවකෙ;

සමයෙ උතුවස්සෙ වා, න වොක්කමති වීථිතො.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සච්චෙසු, මා වොක්කමසි වීථිතො;

සච්චපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.145-149);

අථස්ස ¶ ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය අධිට්ඨානපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, යං අධිට්ඨාසි, තස්මිං අධිට්ඨානෙ නිච්චලොව භවෙය්යාසි. යථා හි පබ්බතො නාම සබ්බාසු දිසාසු වාතෙහි පහටො න කම්පති න චලති, අත්තනො ඨානෙයෙව තිට්ඨති, එවමෙව ත්වම්පි අත්තනො අධිට්ඨානෙ නිච්චලො හොන්තොව බුද්ධො භවිස්සසී’’ති අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො ¶ තදා දක්ඛිං, අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං අට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ ත්වං අචලො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි පබ්බතො සෙලො, අචලො සුප්පතිට්ඨිතො;

න කම්පති භුසවාතෙහි, සකට්ඨානෙව තිට්ඨති.

‘‘තථෙව ත්වම්පි අධිට්ඨානෙ, සබ්බදා අචලො භව;

අධිට්ඨානපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.150-154);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො නවමං මෙත්තාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය මෙත්තාපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, හිතෙසුපි අහිතෙසුපි එකචිත්තො භවෙය්යාසි. යථා හි උදකං නාම පාපජනස්සපි කල්යාණජනස්සපි සීතභාවං එකසදිසං කත්වා ¶ ඵරති, එවමෙව ත්වම්පි සබ්බෙසු සත්තෙසු මෙත්තචිත්තෙන එකචිත්තොව හොන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති නවමං මෙත්තාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, නවමං මෙත්තාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ¶ ත්වං නවමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

මෙත්තාය අසමො හොහි, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි ¶ උදකං නාම, කල්යාණෙ පාපකෙ ජනෙ;

සමං ඵරති සීතෙන, පවාහෙති රජොමලං.

‘‘තථෙව ත්වම්පි හිතාහිතෙ, සමං මෙත්තාය භාවය;

මෙත්තාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.155-159);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය උපෙක්ඛාපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, සුඛෙපි දුක්ඛෙපි මජ්ඣත්තොව භවෙය්යාසි. යථා හි පථවී නාම සුචිම්පි අසුචිම්පි පක්ඛිපමානෙ මජ්ඣත්තාව හොති, එවමෙව ත්වම්පි සුඛදුක්ඛෙසු මජ්ඣත්තොව හොන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං දසමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තුලාභූතො දළ්හො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි පථවී නාම, නික්ඛිත්තං අසුචිං සුචිං;

උපෙක්ඛති උභොපෙතෙ, කොපානුනයවජ්ජිතා.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සුඛදුක්ඛෙ, තුලාභූතො සදා භව;

උපෙක්ඛාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.160-164);

තතො ¶ චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ බොධිසත්තෙහි පූරෙතබ්බා බොධිපරිපාචනා බුද්ධකාරකධම්මා එත්තකායෙව ¶ , දස පාරමියො ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ නත්ථි. ඉමාපි දස පාරමියො උද්ධං ආකාසෙපි නත්ථි, හෙට්ඨා පථවියම්පි, පුරත්ථිමාදීසු දිසාසුපි නත්ථි, මය්හංයෙව පන හදයබ්භන්තරෙ පතිට්ඨිතා’’ති. එවං තාසං හදයෙ පතිට්ඨිතභාවං දිස්වා සබ්බාපි තා දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය ¶ පුනප්පුනං සම්මසන්තො අනුලොමපටිලොමං සම්මසති, පරියන්තෙ ගහෙත්වා ආදිං පාපෙති, ආදිම්හි ගහෙත්වා පරියන්තං පාපෙති, මජ්ඣෙ ගහෙත්වා උභතො කොටිං පාපෙත්වා ඔසාපෙති, උභතො කොටීසු ගහෙත්වා මජ්ඣං පාපෙත්වා ඔසාපෙති. බාහිරකභණ්ඩපරිච්චාගො දානපාරමී නාම, අඞ්ගපරිච්චාගො දානඋපපාරමී නාම, ජීවිතපරිච්චාගො දානපරමත්ථපාරමී නාමාති දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියොති සමත්තිංස පාරමියො තෙලයන්තං විනිවට්ටෙන්තො විය මහාමෙරුං මත්ථං කත්වා චක්කවාළමහාසමුද්දං ආලුළෙන්තො විය ච සම්මසති. තස්සෙවං දස පාරමියො සම්මසන්තස්ස ධම්මතෙජෙන චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා අයං මහාපථවී හත්ථිනා අක්කන්තනළකලාපො විය, පීළියමානං උච්ඡුයන්තං විය ච මහාවිරවං විරවමානා සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි. කුලාලචක්කං විය තෙලයන්තචක්කං විය ච පරිබ්භමි. තෙන වුත්තං –

‘‘එත්තකායෙව තෙ ලොකෙ, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා;

තදුද්ධං නත්ථි අඤ්ඤත්ර, දළ්හං තත්ථ පතිට්ඨහ.

‘‘ඉමෙ ධම්මෙ සම්මසතො, සභාවරසලක්ඛණෙ;

ධම්මතෙජෙන වසුධා, දසසහස්සී පකම්පථ.

‘‘චලති රවති පථවී, උච්ඡුයන්තංව පීළිතං;

තෙලයන්තෙ යථා චක්කං, එවං කම්පති මෙදනී’’ති. (බු. වං. 2.165-167);

මහාපථවියා කම්පමානාය රම්මනගරවාසිනො සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා යුගන්තවාතබ්භාහතා මහාසාලා විය මුච්ඡිතා පපතිංසු. ඝටාදීනි කුලාලභාජනානි පවට්ටන්තානි අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරන්තානි චුණ්ණවිචුණ්ණානි අහෙසුං. මහාජනො භීතතසිතො සත්ථාරං ¶ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං නු ඛො භගවා නාගාවට්ටො අයං, භූතයක්ඛදෙවතාසු අඤ්ඤතරාවට්ටො වාති න හි මයං එතං ජානාම, අපිච ඛො සබ්බොපි අයං මහාජනො උපද්දුතො, කිං නු ඛො ඉමස්ස ලොකස්ස පාපකං භවිස්සති, උදාහු කල්යාණං, කථෙථ නො එතං කාරණ’’න්ති ආහ. අථ සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා ‘‘තුම්හෙ ¶ මා භායථ, මා චින්තයිත්ථ, නත්ථි වො ඉතොනිදානං භයං. යො සො මයා අජ්ජ ‘සුමෙධපණ්ඩිතො ¶ අනාගතෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’ති බ්යාකතො, සො ඉදානි දස පාරමියො සම්මසති, තස්ස සම්මසන්තස්ස විලොළෙන්තස්ස ධම්මතෙජෙන සකලදසසහස්සී ලොකධාතු එකප්පහාරෙන කම්පති චෙව රවති චා’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

‘‘යාවතා පරිසා ආසි, බුද්ධස්ස පරිවෙසනෙ;

පවෙධමානා සා තත්ථ, මුච්ඡිතා සෙසි භූමියා.

‘‘ඝටානෙකසහස්සානි, කුම්භීනඤ්ච සතා බහූ;

සඤ්චුණ්ණමථිතා තත්ථ, අඤ්ඤමඤ්ඤං පඝට්ටිතා.

‘‘උබ්බිග්ගා තසිතා භීතා, භන්තා බ්යථිතමානසා;

මහාජනා සමාගම්ම, දීපඞ්කරමුපාගමුං.

‘‘කිං භවිස්සති ලොකස්ස, කල්යාණමථ පාපකං;

සබ්බො උපද්දුතො ලොකො, තං විනොදෙහි චක්ඛුම.

‘‘තෙසං තදා සඤ්ඤාපෙසි, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

විස්සත්ථා හොථ මා භාථ, ඉමස්මිං පථවිකම්පනෙ.

‘‘යමහං අජ්ජ බ්යාකාසිං, ‘බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති’;

එසො සම්මසති ධම්මං, පුබ්බකං ජිනසෙවිතං.

‘‘තස්ස සම්මසතො ධම්මං, බුද්ධභූමිං අසෙසතො;

තෙනායං කම්පිතා පථවී, දසසහස්සී සදෙවකෙ’’ති. (බු. වං. 2.168-174);

මහාජනො තථාගතස්ස වචනං සුත්වා හට්ඨතුට්ඨො මාලාගන්ධවිලෙපනං ආදාය රම්මනගරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා මාලාගන්ධාදීහි පූජෙත්වා වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා රම්මනගරමෙව පාවිසි. බොධිසත්තොපි දස පාරමියො සම්මසිත්වා වීරියං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය නිසින්නාසනා වුට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘බුද්ධස්ස ¶ වචනං සුත්වා, මනො නිබ්බායි තාවදෙ;

සබ්බෙ මං උපසඞ්කම්ම, පුනාපි අභිවන්දිසුං.

‘‘සමාදියිත්වා ¶ බුද්ධගුණං, දළ්හං කත්වාන මානසං;

දීපඞ්කරං නමස්සිත්වා, ආසනා වුට්ඨහිං තදා’’ති. (බු. වං. 2.175-176);

අථ ¶ බොධිසත්තං ආසනා වුට්ඨහන්තං සකලදසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිත්වා දිබ්බෙහි මාලාගන්ධෙහි පූජෙත්වා වන්දිත්වා ‘‘අය්ය සුමෙධතාපස, තයා අජ්ජ දීපඞ්කරදසබලස්ස පාදමූලෙ මහතී පත්ථනා පත්ථිතා, සා තෙ අනන්තරායෙන සමිජ්ඣතු, මා තෙ භයං වා ඡම්භිතත්තං වා අහොසි, සරීරෙ අප්පමත්තකොපි රොගො මා උප්පජ්ජතු, ඛිප්පං පාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බොධිං පටිවිජ්ඣ. යථා පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛා සමයෙ පුප්ඵන්ති චෙව ඵලන්ති ච, තථෙව ත්වම්පි තං සමයං අනතික්කමිත්වා ඛිප්පං සම්බොධිමුත්තමං ඵුසස්සූ’’තිආදීනි ථුතිමඞ්ගලානි පයිරුදාහංසු. එවඤ්ච පයිරුදාහිත්වා අත්තනො අත්තනො දෙවට්ඨානමෙව අගමංසු. බොධිසත්තොපි දෙවතාහි අභිත්ථවිතො – ‘‘අහං දස පාරමියො පූරෙත්වා කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති වීරියං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය නභං අබ්භුග්ගන්ත්වා හිමවන්තමෙව අගමාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘දිබ්බං මානුසකං පුප්ඵං, දෙවා මානුසකා උභො;

සමොකිරන්ති පුප්ඵෙහි, වුට්ඨහන්තස්ස ආසනා.

‘‘වෙදයන්ති ච තෙ සොත්ථිං, දෙවා මානුසකා උභො;

මහන්තං පත්ථිතං තුය්හං, තං ලභස්සු යථිච්ඡිතං.

‘‘සබ්බීතියො විවජ්ජන්තු, සොකො රොගො විනස්සතු;

මා තෙ භවන්ත්වන්තරායා, ඵුස ඛිප්පං බොධිමුත්තමං.

‘‘යථාපි සමයෙ පත්තෙ, පුප්ඵන්ති පුප්ඵිනො දුමා;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුද්ධඤාණෙන පුප්ඵසු.

‘‘යථා ¶ යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, පූරයුං දස පාරමී;

තථෙව ත්වං මහාවීර, පූරය දස පාරමී.

‘‘යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, බොධිමණ්ඩම්හි බුජ්ඣරෙ;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුජ්ඣස්සු ජිනබොධියං.

‘‘යථා ¶ යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, ධම්මචක්කං පවත්තයුං;

තථෙව ත්වං මහාවීර, ධම්මචක්කං පවත්තය.

‘‘පුණ්ණමායෙ යථා චන්දො, පරිසුද්ධො විරොචති;

තථෙව ත්වං පුණ්ණමනො, විරොච දසසහස්සියං.

‘‘රාහුමුත්තො යථා සූරියො, තාපෙන අතිරොචති;

තථෙව ලොකා මුච්චිත්වා, විරොච සිරියා තුවං.

‘‘යථා ¶ යා කාචි නදියො, ඔසරන්ති මහොදධිං;

එවං සදෙවකා ලොකා, ඔසරන්තු තවන්තිකෙ.

‘‘තෙහි ථුතප්පසත්ථො සො, දස ධම්මෙ සමාදිය;

තෙ ධම්මෙ පරිපූරෙන්තො, පවනං පාවිසී තදා’’ති. (බු. වං. 2.177-187);

රම්මනගරවාසිනොපි ඛො නගරං පවිසිත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදංසු. සත්ථා තෙසං ධම්මං දෙසෙත්වා මහාජනං සරණාදීසු පතිට්ඨපෙත්වා රම්මනගරා නික්ඛමි. තතො උද්ධම්පි යාවතායුකං තිට්ඨන්තො සබ්බං බුද්ධකිච්චං කත්වා අනුක්කමෙන අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං බුද්ධවංසෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘තදා ¶ තෙ භොජයිත්වාන, සසඞ්ඝං ලොකනායකං;

උපගච්ඡුං සරණං තස්ස, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

‘‘සරණගමනෙ කඤ්චි, නිවෙසෙසි තථාගතො;

කඤ්චි පඤ්චසු සීලෙසු, සීලෙ දසවිධෙ පරං.

‘‘කස්සචි දෙති සාමඤ්ඤං, චතුරො ඵලමුත්තමෙ;

කස්සචි අසමෙ ධම්මෙ, දෙති සො පටිසම්භිදා.

‘‘කස්සචි ¶ වරසමාපත්තියො, අට්ඨ දෙති නරාසභො;

තිස්සො කස්සචි විජ්ජායො, ඡළභිඤ්ඤා පවෙච්ඡති.

‘‘තෙන යොගෙන ජනකායං, ඔවදති මහාමුනි;

තෙන විත්ථාරිකං ආසි, ලොකනාථස්ස සාසනං.

‘‘මහාහනූසභක්ඛන්ධො, දීපඞ්කරසනාමකො;

බහූ ජනෙ තාරයති, පරිමොචෙති දුග්ගතිං.

‘‘බොධනෙය්යං ජනං දිස්වා, සතසහස්සෙපි යොජනෙ;

ඛණෙන උපගන්ත්වාන, බොධෙති තං මහාමුනි.

‘‘පඨමාභිසමයෙ බුද්ධො, කොටිසතමබොධයි;

දුතියාභිසමයෙ නාථො, නවුතිකොටිමබොධයි.

‘‘යදා ච දෙවභවනම්හි, බුද්ධො ධම්මමදෙසයි;

නවුතිකොටිසහස්සානං, තතියාභිසමයො අහු.

‘‘සන්නිපාතා තයො ආසුං, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො;

කොටිසතසහස්සානං, පඨමො ආසි සමාගමො.

‘‘පුන ¶ ¶ නාරදකූටම්හි, පවිවෙකගතෙ ජිනෙ;

ඛීණාසවා වීතමලා, සමිංසු සතකොටියො.

‘‘යම්හි කාලෙ මහාවීරො, සුදස්සනසිලුච්චයෙ;

නවුතිකොටිසහස්සෙහි, පවාරෙසි මහාමුනි.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, ජටිලො උග්ගතාපනො;

අන්තලික්ඛම්හි චරණො, පඤ්චාභිඤ්ඤාසු පාරගූ.

‘‘දසවීසසහස්සානං, ධම්මාභිසමයො අහු;

එකද්වින්නං අභිසමයා, ගණනතො අසඞ්ඛියා.

‘‘විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං, ඉද්ධං ඵීතං අහූ තදා;

දීපඞ්කරස්ස භගවතො, සාසරං සුවිසොධිතං.

‘‘චත්තාරි ¶ සතසහස්සානි, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

දීපඞ්කරං ලොකවිදුං පරිවාරෙන්ති සබ්බදා.

‘‘යෙ කෙචි තෙන සමයෙන, ජහන්ති මානුසං භවං;

අප්පත්තමානසා සෙඛා, ගරහිතා භවන්ති තෙ.

‘‘සුපුප්ඵිතං පාවචනං, අරහන්තෙහි තාදිභි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, උපසොභති සබ්බදා.

‘‘නගරං රම්මවතී නාම, සුදෙවො නාම ඛත්තියො;

සුමෙධා නාම ජනිකා, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

‘‘දසවස්සසහස්සානි, අගාරං අජ්ඣ සො වසි;

හංසා කොඤ්චා මයූරා ච, තයො පාසාදමුත්තමා.

‘‘තීණි ¶ සතසහස්සානි, නාරියො සමලඞ්කතා;

පදුමා නාම සා නාරී, උසභක්ඛන්ධො අත්රජො.

‘‘නිමිත්තෙ චතුරො දිස්වා, හත්ථියානෙන නික්ඛමි;

අනූනදසමාසානි, පධානෙ පදහී ජිනො.

‘‘පධානචාරං චරිත්වාන, අබුජ්ඣි මානසං මුනි;

බ්රහ්මුනා යාචිතො සන්තො, දීපඞ්කරො මහාමුනි.

‘‘වත්ති චක්කං මහාවීරො, නන්දාරාමෙ සිරීඝරෙ;

නිසින්නො සිරීසමූලම්හි, අකාසි තිත්ථියමද්දනං.

‘‘සුමඞ්ගලො ච තිස්සො ච, අහෙසුං අග්ගසාවකා;

සාගතො නාමුපට්ඨාකො, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

සුනන්දා ච‘‘නන්දා චෙව සුනන්දා ච, අහෙසුං අග්ගසාවිකා;

බොධි තස්ස භගවතො, පිප්ඵලීති පවුච්චති.

‘‘තපුස්සභල්ලිකා නාම, අහෙසුං අග්ගුපට්ඨකා;

සිරිමා කොණා උපට්ඨිකා, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

‘‘අසීතිහත්ථමුබ්බෙධො, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

සොභති දීපරුක්ඛොව, සාලරාජාව ඵුල්ලිතො.

‘‘පභා ¶ විධාවති තස්ස, සමන්තා ද්වාදස යොජනෙ;

සතසහස්සවස්සානි, ආයු තස්ස මහෙසිනො;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘ජොතයිත්වාන සද්ධම්මං, සන්තාරෙත්වා මහාජනං;

ජලිත්වා අග්ගිඛන්ධොව, නිබ්බුතො සො සසාවකො.

‘‘සා ¶ ච ඉද්ධි සො ච යසො, තානි ච පාදෙසු චක්කරතනානි;

සබ්බං තමන්තරහිතං, නනු රිත්තා සබ්බසඞ්ඛාරාති.

‘‘දීපඞ්කරො ජිනො සත්ථා, නන්දාරාමම්හි නිබ්බුතො;

තත්ථෙතස්ස ජිනථූපො, ඡත්තිංසුබ්බෙධයොජනො’’ති. (බු. වං. 3.1-31);

දීපඞ්කරස්ස පන භගවතො අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා කොණ්ඩඤ්ඤො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං, දුතියෙ කොටිසහස්සං ¶ , තතියෙ නවුතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො විජිතාවී නාම චක්කවත්තී හුත්වා කොටිසතසහස්සස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සත්ථා බොධිසත්තං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිත්වා ධම්මං දෙසෙසි. සො සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා පබ්බජි. සො තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො ච පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච උප්පාදෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. කොණ්ඩඤ්ඤබුද්ධස්ස පන රම්මවතී නාම නගරං, සුනන්දො නාම ඛත්තියො පිතා, සුජාතා නාම දෙවී මාතා, භද්දො ච සුභද්දො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අනුරුද්ධො නාමුපට්ඨාකො, තිස්සා ච උපතිස්සා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලකල්යාණිරුක්ඛො බොධි, අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං, වස්සසතසහස්සං ආයුප්පමාණං අහොසි.

‘‘දීපඞ්කරස්ස අපරෙන, කොණ්ඩඤ්ඤො නාම නායකො;

අනන්තතෙජො අමිතයසො, අප්පමෙය්යො දුරාසදො’’.

තස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා එකස්මිං කප්පෙයෙව චත්තාරො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු – මඞ්ගලො, සුමනො, රෙවතො, සොභිතොති. මඞ්ගලස්ස භගවතො තීසු සාවකසන්නිපාතෙසු පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං ¶ භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ කොටිසතසහස්සං, තතියෙ නවුටිකොටියො. වෙමාතිකභාතා කිරස්ස ආනන්දකුමාරො නාම නවුතිකොටිසඞ්ඛාය පරිසාය සද්ධිං ධම්මස්සවනත්ථාය සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. සත්ථා තස්ස අනුපුබ්බිකථං කථෙසි. සො සද්ධිං පරිසාය සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සත්ථා තෙසං කුලපුත්තානං පුබ්බචරිතං ඔලොකෙන්තො ඉද්ධිමයපත්තචීවරස්ස ¶ උපනිස්සයං දිස්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති ආහ. සබ්බෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සිකථෙරා විය ආකප්පසම්පන්නා හුත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පරිවාරයිංසු. අයමස්ස තතියො සාවකසන්නිපාතො අහොසි.

යථා පන අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං සමන්තා අසීතිහත්ථප්පමාණායෙව සරීරප්පභා අහොසි, න එවං තස්ස. තස්ස පන භගවතො සරීරප්පභා නිච්චකාලං දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. රුක්ඛපථවීපබ්බතසමුද්දාදයො අන්තමසො උක්ඛලියාදීනි උපාදාය සුවණ්ණපට්ටපරියොනද්ධා විය අහෙසුං. ආයුප්පමාණං පනස්ස නවුතිවස්සසහස්සානි අහොසි. එත්තකං කාලං චන්දිමසූරියාදයො අත්තනො පභාය විරොචිතුං නාසක්ඛිංසු, රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදො න පඤ්ඤායිත්ථ. දිවා සූරියාලොකෙන විය සත්තා නිච්චං බුද්ධාලොකෙනෙව විචරිංසු. සායං පුප්ඵිතකුසුමානං පාතො ච රවනකසකුණාදීනඤ්ච වසෙන ලොකො රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදං සල්ලක්ඛෙසි.

කිං පන අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං අයමානුභාවො නත්ථීති? නො නත්ථි. තෙපි හි ආකඞ්ඛමානා දසසහස්සිලොකධාතුං ¶ වා තතො වා භිය්යො ආභාය ඵරෙය්යුං. මඞ්ගලස්ස පන භගවතො පුබ්බපත්ථනාවසෙන අඤ්ඤෙසං බ්යාමප්පභා විය සරීරප්පභා නිච්චමෙව දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. සො කිර බොධිසත්තචරියචරණකාලෙ වෙස්සන්තරසදිසෙ අත්තභාවෙඨිතො සපුත්තදාරො වඞ්කපබ්බතසදිසෙ පබ්බතෙ වසි. අථෙකො ඛරදාඨිකො නාම යක්ඛො මහාපුරිසස්ස දානජ්ඣාසයතං සුත්වා බ්රාහ්මණවණ්ණෙන උපසඞ්කමිත්වා මහාසත්තං ද්වෙ දාරකෙ යාචි. මහාසත්තො ‘‘දදාමි, බ්රාහ්මණ, පුත්තකෙ’’ති වත්වා හට්ඨපහට්ඨො උදකපරියන්තං මහාපථවිං කම්පෙන්තො ද්වෙපි දාරකෙ අදාසි. යක්ඛො චඞ්කමනකොටියං ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨත්වා පස්සන්තස්සෙව මහාසත්තස්ස මුලාලකලාපං විය දාරකෙ ¶ ඛාදි. මහාපුරිසස්ස යක්ඛං ඔලොකෙත්වා මුඛෙ විවටමත්තෙ අග්ගිජාලං විය ලොහිතධාරං උග්ගිරමානං තස්ස මුඛං දිස්වාපි කෙසග්ගමත්තම්පි දොමනස්සං න උප්පජ්ජි. ‘‘සුදින්නං වත මෙ දාන’’න්ති චින්තයතො පනස්ස සරීරෙ මහන්තං පීතිසොමනස්සං උදපාදි. සො ‘‘ඉමස්ස මෙ දානස්ස නිස්සන්දෙන අනාගතෙ ඉමිනාව නීහාරෙන සරීරතො රස්මියො නික්ඛමන්තූ’’ති පත්ථනං අකාසි. තස්ස තං පත්ථනං නිස්සාය බුද්ධභූතස්ස සරීරතො රස්මියො නික්ඛමිත්වා එත්තකං ඨානං ඵරිංසු.

අපරම්පිස්ස පුබ්බචරියං අත්ථි. සො කිර බොධිසත්තකාලෙ එකස්ස බුද්ධස්ස චෙතියං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස බුද්ධස්ස මයා ජීවිතං පරිච්චජිතුං වට්ටතී’’ති දණ්ඩකදීපිකාවෙඨනනියාමෙන සකලසරීරං වෙඨාපෙත්වා රතනමත්තමකුළං සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං සප්පිස්ස පූරාපෙත්වා තත්ථ සහස්සවට්ටියො ජාලෙත්වා තං සීසෙනාදාය සකලසරීරං ජාලාපෙත්වා චෙතියං පදක්ඛිණං කරොන්තො සකලරත්තිං ¶ වීතිනාමෙති. එවං යාව අරුණුග්ගමනා වායමන්තස්සාපිස්ස ලොමකූපමත්තම්පි උසුමං න ගණ්හි. පදුමගබ්භං පවිට්ඨකාලො විය අහොසි. ධම්මො හි නාමෙස අත්තානං රක්ඛන්තං රක්ඛති. තෙනාහ භගවා –

‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාති;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’’ති. (ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102) –

ඉමස්සපි ¶ කම්මස්ස නිස්සන්දෙන තස්ස භගවතො සරීරොභාසො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි.

තදා අම්හාකං බොධිසත්තො සුරුචි නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා ‘‘සත්ථාරං නිමන්තෙස්සාමී’’ති උපසඞ්කමිත්වා මධුරධම්මකථං සුත්වා ‘‘ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති ආහ. ‘‘බ්රාහ්මණ, කිත්තකෙහි තෙ භික්ඛූහි අත්ථො’’ති? ‘‘කිත්තකා පන වො, භන්තෙ, පරිවාරභික්ඛූ’’ති ආහ. තදා සත්ථු පඨමසන්නිපාතොයෙව හොති, තස්මා ‘‘කොටිසතසහස්ස’’න්ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, සබ්බෙහිපි සද්ධිං මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. සත්ථා අධිවාසෙසි. බ්රාහ්මණො ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා ගෙහං ගච්ඡන්තො චින්තෙසි – ‘‘අහං එත්තකානං ¶ භික්ඛූනං යාගුභත්තවත්ථාදීනි දාතුං සක්කොමි, නිසීදනට්ඨානං පන කථං භවිස්සතී’’ති?

තස්ස සා චින්තා චතුරාසීතියොජනසහස්සමත්ථකෙ ඨිතස්ස දෙවරඤ්ඤො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනස්ස උණ්හභාවං ජනෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඉමම්හා ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො මහාපුරිසං දිස්වා ‘‘සුරුචි නාම බ්රාහ්මණො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා නිසීදනට්ඨානත්ථාය චින්තෙසි, මයාපි තත්ථ ගන්ත්වා පුඤ්ඤකොට්ඨාසං ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වඩ්ඪකිවණ්ණං නිම්මිනිත්වා වාසිඵරසුහත්ථො මහාපුරිසස්ස පුරතො පාතුරහොසි. ‘‘අත්ථි නු ඛො කස්සචි භතියා කත්තබ්බකිච්ච’’න්ති ආහ. මහාපුරිසො තං දිස්වා ‘‘කිං කම්මං කරිස්සසී’’ති ආහ. ‘‘මම අජානනසිප්පං නාම නත්ථි, ගෙහං වා මණ්ඩපං වා යො යං කාරෙති, තස්ස තං කාතුං ජානාමී’’ති. ‘‘තෙන හි මය්හං කම්මං අත්ථී’’ති. ‘‘කිං, අය්යා’’ති? ‘‘ස්වාතනාය මෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ නිමන්තිතා. තෙසං නිසීදනමණ්ඩපං කරිස්සසී’’ති? ‘‘අහං නාම කරෙය්යං සචෙ මෙ භතිං දාතුං සක්ඛිස්සථා’’ති. ‘‘සක්ඛිස්සාමි, තාතා’’ති. ‘‘සාධු කරිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා එකං පදෙසං ඔලොකෙසි. ද්වාදසතෙරසයොජනප්පමාණො පදෙසො ¶ කසිණමණ්ඩලං විය සමතලො අහොසි. සො ‘‘එත්තකෙ ඨානෙ සත්තරතනමයො මණ්ඩපො උට්ඨහතූ’’ති චින්තෙත්වා ඔලොකෙසි. තාවදෙව පථවිං භින්දිත්වා මණ්ඩපො උට්ඨහි. තස්ස සොවණ්ණමයෙසු ථම්භෙසු රජතමයා ඝටකා අහෙසුං, රජතමයෙසු සොවණ්ණමයා, මණිමයෙසු ථම්භෙසු පවාළමයා, පවාළමයෙසු මණිමයා, සත්තරතනමයෙසු ථම්භෙසු සත්තරතනමයා ඝටකා අහෙසුං. තතො ‘‘මණ්ඩපස්ස අන්තරන්තරෙ කිඞ්කණිකජාලං ඔලම්බතූ’’ති ඔලොකෙසි. සහ ඔලොකනෙනෙව ¶ ජාලං ඔලම්බි. යස්ස මන්දවාතෙරිතස්ස පඤ්චඞ්ගිකස්සෙව තූරියස්ස මධුරසද්දො නිච්ඡරති. දිබ්බසඞ්ගීතිවත්තනකාලො විය අහොසි. ‘‘අන්තරන්තරා ගන්ධදාමමාලාදාමානි ඔලම්බන්තූ’’ති චින්තෙන්තස්ස මාලාදාමානි ඔලම්බිංසු. ‘‘කොටිසතසහස්සසඞ්ඛානං භික්ඛූනං ආසනානි ච ආධාරකානි ච පථවිං භින්දිත්වා උට්ඨහන්තූ’’ති චින්තෙසි, තාවදෙව උට්ඨහිංසු. ‘‘කොණෙ කොණෙ එකෙකා උදකචාටියො උට්ඨහන්තූ’’ති චින්තෙසි, උදකචාටියො උට්ඨහිංසු.

සො ¶ එත්තකං මාපෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘එහි, අය්ය, තව මණ්ඩපං ඔලොකෙත්වා මය්හං භතිං දෙහී’’ති ආහ. මහාපුරිසො ගන්ත්වා මණ්ඩපං ඔලොකෙසි. ඔලොකෙන්තස්සෙව ච සකලසරීරං පඤ්චවණ්ණාය පීතියා නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. අථස්ස මණ්ඩපං ඔලොකෙත්වා එතදහොසි – ‘‘නායං මණ්ඩපො මනුස්සභූතෙන කතො, මය්හං පන අජ්ඣාසයං මය්හං ගුණං ආගම්ම අද්ධා සක්කභවනං උණ්හං භවිස්සති. තතො සක්කෙන දෙවරඤ්ඤා අයං මණ්ඩපො කාරිතො භවිස්සතී’’ති. ‘‘න ඛො පන මෙ යුත්තං එවරූපෙ මණ්ඩපෙ එකදිවසංයෙව දානං දාතුං, සත්තාහං දස්සාමී’’ති චින්තෙසි. බාහිරකදානඤ්හි තත්තකම්පි සමානං බොධිසත්තානං තුට්ඨිං කාතුං න සක්කොති, අලඞ්කතසීසං පන ඡින්දිත්වා අඤ්ජිතඅක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා හදයමංසං වා උබ්බට්ටෙත්වා දින්නකාලෙ බොධිසත්තානං චාගං නිස්සාය තුට්ඨි නාම හොති. අම්හාකම්පි හි බොධිසත්තස්ස සිවිරාජජාතකෙ දෙවසිකං පඤ්චකහාපණසතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා චතූසු ද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ ච දානං දෙන්තස්ස තං දානං චාගතුට්ඨිං උප්පාදෙතුං නාසක්ඛි. යදා පනස්ස බ්රාහ්මණවණ්ණෙන ආගන්ත්වා සක්කො දෙවරාජා අක්ඛීනි යාචි, තදා තානි උප්පාටෙත්වා දදමානස්සෙව හාසො උප්පජ්ජි, කෙසග්ගමත්තම්පි චිත්තං අඤ්ඤථත්තං නාහොසි. එවං දින්නදානං නිස්සාය බොධිසත්තානං තිත්ති නාම නත්ථි. තස්මා සොපි මහාපුරිසො ‘‘සත්තාහං මයා කොටිසතසහස්සසඞ්ඛානං භික්ඛූනං දානං දාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා තස්මිං මණ්ඩපෙ නිසීදාපෙත්වා සත්තාහං ගවපානං නාම අදාසි. ගවපානන්ති මහන්තෙ මහන්තෙ කොලම්බෙ ඛීරස්ස පූරෙත්වා උද්ධනෙසු ආරොපෙත්වා ඝනපාකපක්කෙ ඛීරෙ ථොකෙ තණ්ඩුලෙ පක්ඛිපිත්වා පක්කමධුසක්කරචුණ්ණසප්පීහි අභිසඞ්ඛතභොජනං වුච්චති. මනුස්සායෙව පන පරිවිසිතුං නාසක්ඛිංසු. දෙවාපි එකන්තරිකා හුත්වා පරිවිසිංසු. ද්වාදසතෙරසයොජනප්පමාණං ඨානම්පි භික්ඛූ ගණ්හිතුං නප්පහොසියෙව ¶ , තෙ පන ¶ භික්ඛූ අත්තනො ආනුභාවෙන නිසීදිංසු. පරියොසානදිවසෙ පන සබ්බභික්ඛූනං පත්තානි ධොවාපෙත්වා භෙසජ්ජත්ථාය සප්පිනවනීතතෙලමධුඵාණිතානං පූරෙත්වා තිචීවරෙහි සද්ධිං අදාසි, සඞ්ඝනවකභික්ඛුනා ලද්ධචීවරසාටකා සතසහස්සග්ඝනිකා අහෙසුං.

සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො – ‘‘අයං පුරිසො එවරූපං මහාදානං අදාසි, කො නු ඛො භවිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො – ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාධිකානං ¶ ද්වින්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති දිස්වා මහාපුරිසං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං එත්තකං නාම කාලං අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. මහාපුරිසො බ්යාකරණං සුත්වා ‘‘අහං කිර බුද්ධො භවිස්සාමි, කො මෙ ඝරාවාසෙන අත්ථො, පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තථාරූපං සම්පත්තිං ඛෙළපිණ්ඩං විය පහාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා අභිඤ්ඤායො ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.

මඞ්ගලස්ස පන භගවතො නගරං උත්තරං නාම අහොසි, පිතාපි උත්තරො නාම ඛත්තියො, මාතාපි උත්තරා නාම දෙවී, සුදෙවො ච ධම්මසෙනො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, පාලිතො නාමුපට්ඨාකො, සීවලී ච අසොකා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි. නවුති වස්සසහස්සානි ඨත්වා පරිනිබ්බුතෙ පන තස්මිං එකප්පහාරෙනෙව දස චක්කවාළසහස්සානි එකන්ධකාරානි අහෙසුං. සබ්බචක්කවාළෙසු මනුස්සානං මහන්තං ආරොදනපරිදෙවනං අහොසි.

‘‘කොණ්ඩඤ්ඤස්ස අපරෙන, මඞ්ගලො නාම නායකො;

තමං ලොකෙ නිහන්ත්වාන, ධම්මොක්කමභිධාරයී’’ති. (බු. වං. 5.1);

එවං දසසහස්සිලොකධාතුං අන්ධකාරං කත්වා පරිනිබ්බුතස්ස තස්ස භගවතො අපරභාගෙ සුමනො නාම සත්ථා ලොකෙ උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං. දුතියෙ කඤ්චනපබ්බතම්හි නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා මහාසත්තො අතුලො නාම නාගරාජා අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො. සො ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ඤාතිසඞ්ඝපරිවුතො නාගභවනා නික්ඛමිත්වා කොටිසතසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස ¶ තස්ස භගවතො දිබ්බතූරියෙහි උපහාරං කාරෙත්වා ¶ මහාදානං පවත්තෙත්වා පච්චෙකං දුස්සයුගානි දත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො නගරං මෙඛලං නාම අහොසි, සුදත්තො නාම ¶ රාජා පිතා, සිරිමා නාම මාතා දෙවී, සරණො ච භාවිතත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, උදෙනො නාමුපට්ඨාකො, සොණා ච උපසොණා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, නවුතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, නවුතියෙව වස්සසහස්සානි ආයුප්පමාණං අහොසි.

‘‘මඞ්ගලස්ස අපරෙන, සුමනො නාම නායකො;

සබ්බධම්මෙහි අසමො, සබ්බසත්තානමුත්තමො’’ති. (බු. වං. 6.1);

තස්ස අපරභාගෙ රෙවතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ ගණනා නත්ථි, දුතියෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, තථා තතියෙ. තදා බොධිසත්තො අතිදෙවො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය සිරසි අඤ්ජලිං ඨපෙත්වා තස්ස සත්ථුනො කිලෙසප්පහානෙ වණ්ණං සුත්වා උත්තරාසඞ්ගෙන පූජං අකාසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො නගරං සුධඤ්ඤවතී නාම අහොසි, පිතා විපුලො නාම ඛත්තියො, මාතා විපුලා නාම, වරුණො ච බ්රහ්මදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සම්භවො නාමුපට්ඨාකො, භද්දා ච සුභද්දා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු සට්ඨි වස්සසහස්සානීති.

‘‘සුමනස්ස අපරෙන, රෙවතො නාම නායකො;

අනූපමො අසදිසො, අතුලො උත්තමො ජිනො’’ති. (බු. වං. 7.1);

තස්ස අපරභාගෙ සොභිතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො අජිතො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය බුද්ධප්පමුඛස්ස ¶ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො නගරං සුධම්මං නාම අහොසි, පිතා සුධම්මො නාම රාජා, මාතාපි සුධම්මා නාම දෙවී, අසමො ච සුනෙත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අනොමො නාමුපට්ඨාකො, නකුලා ච සුජාතා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි ¶ , අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයුප්පමාණන්ති.

‘‘රෙවතස්ස ¶ අපරෙන, සොභිතො නාම නායකො;

සමාහිතො සන්තචිත්තො, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති. (බු. වං. 8.1);

තස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛයෙය්යං අතික්කමිත්වා එකස්මිං කප්පෙ තයො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු අනොමදස්සී, පදුමො, නාරදොති. අනොමදස්සිස්ස භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ අට්ඨ භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ සත්ත, තතියෙ ඡ. තදා බොධිසත්තො එකො යක්ඛසෙනාපති අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො, අනෙකකොටිසතසහස්සානං යක්ඛානං අධිපති. සො ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ආගන්ත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. අනොමදස්සිස්ස පන භගවතො චන්දවතී නාම නගරං අහොසි, යසවා නාම රාජා පිතා, යසොධරා නාම මාතා දෙවී, නිසභො ච අනොමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාමුපට්ඨාකො, සුන්දරී ච සුමනා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, අජ්ජුනරුක්ඛො බොධි, අට්ඨපඤ්ඤාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයුප්පමාණන්ති.

‘‘සොභිතස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

අනොමදස්සී අමිතයසො, තෙජස්සී දුරතික්කමො’’ති. (බු. වං. 9.1);

තස්ස අපරභාගෙ පදුමො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ තීණි සතසහස්සානි, තතියෙ අගාමකෙ ¶ අරඤ්ඤෙ මහාවනසණ්ඩවාසීනං භික්ඛූනං ද්වෙ සතසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො සීහො හුත්වා සත්ථාරං නිරොධසමාපත්තිං සමාපන්නං දිස්වා පසන්නචිත්තො වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පීතිසොමනස්සජාතො තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා සත්තාහං බුද්ධාරම්මණං පීතිං අවිජහිත්වා පීතිසුඛෙනෙව ගොචරාය අපක්කමිත්වා ජීවිතපරිච්චාගං කත්වා භගවන්තං පයිරුපාසමානො අට්ඨාසි. සත්ථා සත්තාහච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨිතො සීහං ¶ ඔලොකෙත්වා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙපි චිත්තං පසාදෙත්වා සඞ්ඝං වන්දිස්සතී’’ති ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ආගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි. භික්ඛූ තාවදෙව ආගමිංසු. සීහොපි භික්ඛුසඞ්ඝෙ චිත්තං පසාදෙති. සත්ථා තස්ස මනං ඔලොකෙත්වා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. පදුමස්ස පන භගවතො චම්පකං ¶ නාම නගරං අහොසි, අසමො නාම රාජා පිතා, මාතා අසමා නාම දෙවී, සාලො ච උපසාලො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාමුපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සොණරුක්ඛො නාම බොධි, අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, ආයු වස්සසතසහස්සන්ති.

‘‘අනොමදස්සිස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

පදුමො නාම නාමෙන, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති. (බු. ව. 10.1);

තස්ස අපරභාගෙ නාරදො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පඤ්චසු අභිඤ්ඤාසු අට්ඨසු ච සමාපත්තීසු චිණ්ණවසී හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ලොහිතචන්දනෙන පූජං අකාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො ධඤ්ඤවතී නාම නගරං අහොසි, සුදෙවො නාම ඛත්තියො පිතා, අනොමා නාම මාතා දෙවී, භද්දසාලො ච ජිතමිත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වාසෙට්ඨො නාමුපට්ඨාකො, උත්තරා ච ඵග්ගුනී ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාසොණරුක්ඛො නාම බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘පදුමස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

නාරදො නාම නාමෙන, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති. (බු. වං. 11.1);

නාරදබුද්ධස්ස ¶ පන අපරභාගෙ ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ එකොව පදුමුත්තරො නාම බුද්ධො උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ සන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ ¶ වෙභාරපබ්බතෙ නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො ජටිලො නාම මහාරට්ඨියො හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස සචීවරං දානං අදාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. පදුමුත්තරස්ස පන භගවතො කාලෙ තිත්ථියා නාම නාහෙසුං. සබ්බදෙවමනුස්සා ¶ බුද්ධමෙව සරණං අගමංසු. තස්ස නගරං හංසවතී නාම අහොසි, පිතා ආනන්දො නාම ඛත්තියො, මාතා සුජාතා නාම දෙවී, දෙවලො ච සුජාතො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සුමනො නාමුපට්ඨාකො, අමිතා ච අසමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සමන්තතො ද්වාදසයොජනානි ගණ්හි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘නාරදස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

පදුමුත්තරො නාම ජිනො, අක්ඛොභො සාගරූපමො’’ති. (බු. වං. 12.1);

තස්ස අපරභාගෙ තිංස කප්පසහස්සානි අතික්කමිත්වා සුමෙධො ච සුජාතො චාති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. සුමෙධස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ සුදස්සනනගරෙ කොටිසතං ඛීණාසවා අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො උත්තරො නාම මාණවො හුත්වා නිදහිත්වා ඨපිතංයෙව අසීතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ධම්මං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. සුමෙධස්ස භගවතො සුදස්සනං නාම නගරං අහොසි, සුදත්තො නාම රාජා පිතා, මාතාපි සුදත්තා නාම දෙවී, සරණො ච සබ්බකාමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සාගරො නාමුපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහානීපරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුති වස්සසහස්සන්ති.

‘‘පදුමුත්තරස්ස ¶ අපරෙන, සුමෙධො නාම නායකො;

දුරාසදො උග්ගතෙජො, සබ්බලොකුත්තමො මුනී’’ති. (බු. වං. 13.1);

තස්ස ¶ අපරභාගෙ සුජාතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ සට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ පඤ්ඤාසං, තතියෙ චත්තාලීසං. තදා බොධිසත්තො චක්කවත්තිරාජා හුත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සද්ධිං සත්තහි රතනෙහි චතුමහාදීපරජ්ජං දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සකලරට්ඨවාසිනො රට්ඨුප්පාදං ගහෙත්වා ආරාමිකකිච්චං සාධෙන්තා බුද්ධප්පමුඛස්ස ¶ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිච්චං මහාදානං අදංසු. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො නගරං සුමඞ්ගලං නාම අහොසි, උග්ගතො නාම රාජා පිතා, පභාවතී නාම මාතා, සුදස්සනො ච සුදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, නාරදො නාමුපට්ඨාකො, නාගා ච නාගසමාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාවෙළුරුක්ඛො බොධි. සො කිර මන්දච්ඡිද්දො ඝනක්ඛන්ධො උපරි නිග්ගතාහි මහාසාඛාහි මොරපිඤ්ඡකලාපො විය විරොචිත්ථ. තස්ස භගවතො සරීරං පණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුති වස්සසහස්සන්ති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, සුජාතො නාම නායකො;

සීහහනූසභක්ඛන්ධො, අප්පමෙය්යො දුරාසදො’’ති. (බු. වං. 14.1);

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො අට්ඨාරසකප්පසතමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ පියදස්සී, අත්ථදස්සී, ධම්මදස්සීති තයො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. පියදස්සිස්සපි භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො කස්සපො නාම මාණවො තිණ්ණං වෙදානං පාරඞ්ගතො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා කොටිසතසහස්සධනපරිච්චාගෙන සඞ්ඝාරාමං කාරෙත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘අට්ඨාරසකප්පසතච්චයෙන බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො අනොමං නාම නගරං අහොසි, පිතා සුදින්නො නාම රාජා, මාතා චන්දා නාම, පාලිතො ච සබ්බදස්සී ච ද්වෙ ¶ අග්ගසාවකා, සොභිතො නාමුපට්ඨාකො, සුජාතා ච ධම්මදින්නා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, කකුධරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සං ආයූති.

‘‘සුජාතස්ස ¶ අපරෙන, සයම්භූ ලොකනායකො;

දුරාසදො අසමසමො, පියදස්සී මහායසො’’ති. (බු. වං. 15.1);

තස්ස අපරභාගෙ අත්ථදස්සී නාම භගවා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ අට්ඨනවුති භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ අට්ඨාසීතිසතසහස්සානි, තථා තතියෙ. තදා බොධිසත්තො සුසීමො නාම මහිද්ධිකො තාපසො හුත්වා දෙවලොකතො මන්දාරවපුප්ඵච්ඡත්තං ආහරිත්වා සත්ථාරං පූජෙසි, සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො ¶ භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො සොභනං නාම නගරං අහොසි, සාගරො නාම රාජා පිතා, සුදස්සනා නාම මාතා, සන්තො ච උපසන්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අභයො නාමුපට්ඨාකො, ධම්මා ච සුධම්මා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, චම්පකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සමන්තතො සබ්බකාලං යොජනමත්තං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, ආයු වස්සසතසහස්සන්ති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, අත්ථදස්සී නරාසභො;

මහාතමං නිහන්ත්වාන, පත්තො සම්බොධිමුත්තම’’න්ති. (බු. වං. 16.1);

තස්ස අපරභාගෙ ධම්මදස්සී නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ කොටිසතං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො සක්කො දෙවරාජා හුත්වා දිබ්බගන්ධපුප්ඵෙහි ච දිබ්බතූරියෙහි ච පූජං අකාසි, සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො සරණං නාම නගරං අහොසි, පිතා සරණො නාම රාජා, මාතා සුනන්දා නාම දෙවී, පදුමො ච ඵුස්සදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සුනෙත්තො නාමුපට්ඨාකො, ඛෙමා ච සබ්බනාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, රත්තඞ්කුරරුක්ඛො ¶ බොධි, ‘‘බිම්බිජාලො’’තිපි වුච්චති, සරීරං පනස්ස අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, ධම්මදස්සී මහායසො;

තමන්ධකාරං විධමිත්වා, අතිරොචති සදෙවකෙ’’ති. (බු. වං. 17.1);

තස්ස ¶ අපරභාගෙ ඉතො චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ එකොව සිද්ධත්ථො නාම සම්මාසම්බුද්ධො උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො උග්ගතෙජො අභිඤ්ඤාබලසම්පන්නො මඞ්ගලො නාම තාපසො හුත්වා මහාජම්බුඵලං ආහරිත්වා තථාගතස්ස අදාසි. සත්ථා තං ඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො නගරං වෙභාරං නාම අහොසි, පිතා ජයසෙනො නාම රාජා, මාතා සුඵස්සා නාම දෙවී, සම්බලො ච සුමිත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, රෙවතො නාමුපට්ඨාකො, සීවලා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා ¶ , කණිකාරරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘ධම්මදස්සිස්ස අපරෙන, සිද්ධත්ථො ලොකනායකො;

නිහනිත්වා තමං සබ්බං, සූරියො අබ්භුග්ගතො යථා’’ති. (බු. වං. 18.1);

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො ද්වානවුතිකප්පමත්ථකෙ තිස්සො ඵුස්සොති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. තිස්සස්ස භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛූනං කොටිසතං අහොසි, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො මහාභොගො මහායසො සුජාතො නාම ඛත්තියො හුත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මහිද්ධිකභාවං පත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා දිබ්බමන්දාරවපදුමපාරිච්ඡත්තකපුප්ඵානි ආදාය චතුපරිසමජ්ඣෙ ගච්ඡන්තං තථාගතං ¶ පූජෙසි, ආකාසෙ පුප්ඵවිතානං අකාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘ඉතො ද්වෙනවුතිකප්පමත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි, පිතා ජනසන්ධො නාම ඛත්තියො, මාතා පදුමා නාම දෙවී, බ්රහ්මදෙවො ච උදයො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සුමනො නාමුපට්ඨාකො, ඵුස්සා ච සුදත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, අසනරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘සිද්ධත්ථස්ස අපරෙන, අසමො අප්පටිපුග්ගලො;

අනන්තතෙජො අමිතයසො, තිස්සො ලොකග්ගනායකො’’ති. (බු. වං. 19.1);

තස්ස ¶ අපරභාගෙ ඵුස්සො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ සට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ පණ්ණාස, තතියෙ ද්වත්තිංස. තදා බොධිසත්තො විජිතාවී නාම ඛත්තියො හුත්වා මහාරජ්ජං පහාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා මහාජනස්ස ධම්මකථං කථෙසි, සීලපාරමිඤ්ච පූරෙසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො කාසි නාම නගරං අහොසි, ජයසෙනො නාම රාජා පිතා, සිරිමා නාම මාතා, සුරක්ඛිතො ච ධම්මසෙනො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සභියො නාමුපට්ඨාකො, චාලා ච උපචාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, ආමලකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘තත්ථෙව ¶ මණ්ඩකප්පම්හි, අහු සත්ථා අනුත්තරො;

අනූපමො අසමසමො, ඵුස්සො ලොකග්ගනායකො’’ති. (බු. වං. 20.1);

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී නාම භගවා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ අට්ඨසට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සං අහොසි, දුතියෙ එකසතසහස්සං, තතියෙ අසීතිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො මහිද්ධිකො මහානුභාවො අතුලො නාම නාගරාජා හුත්වා ¶ සත්තරතනඛචිතං සොවණ්ණමයං මහාපීඨං භගවතො අදාසි. සොපි නං ‘‘ඉතො එකනවුතිකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො බන්ධුමතී නාම නගරං අහොසි, බන්ධුමා නාම රාජා පිතා, බන්ධුමතී නාම මාතා, ඛණ්ඩො ච තිස්සො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අසොකො නාමුපට්ඨාකො, චන්දා ච චන්දමිත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, පාටලිරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සදා සත්ත යොජනානි ඵරිත්වා අට්ඨාසි, අසීති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘ඵුස්සස්ස ච අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

විපස්සී නාම නාමෙන, ලොකෙ උප්පජ්ජි චක්ඛුමා’’ති. (බු. වං. 21.1);

තස්ස ¶ අපරභාගෙ ඉතො එකත්තිංසකප්පෙ සිඛී ච වෙස්සභූචාති ද්වෙ බුද්ධා අහෙසුං. සිඛිස්සාපි භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛුසතසහස්සං අහොසි, දුතියෙ අසීතිසහස්සානි, තතියෙ සත්තතිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො අරින්දමො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තරතනපටිමණ්ඩිතං හත්ථිරතනං දත්වා හත්ථිප්පමාණං කත්වා කප්පියභණ්ඩං අදාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘ඉතො එකත්තිංසකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො අරුණවතී නාම නගරං අහොසි, අරුණො නාම ඛත්තියො පිතා, පභාවතී නාම මාතා, අභිභූ ච සම්භවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, ඛෙමඞ්කරො නාමුපට්ඨාකො, සඛිලා ච පදුමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, පුණ්ඩරීකරුක්ඛො බොධි, සරීරං සත්තතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා යොජනත්තයං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, සත්තති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘විපස්සිස්ස ¶ අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

සිඛිව්හයො ආසි ජිනො, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති. (බු. වං. 22.1);

තස්ස ¶ අපරභාගෙ වෙස්සභූ නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ අසීති භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ සත්තති, තතියෙ සට්ඨි. තදා බොධිසත්තො සුදස්සනො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං මහාදානං දත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ආචාරගුණසම්පන්නො බුද්ධරතනෙ චිත්තීකාරපීතිබහුලො අහොසි. සොපි නං භගවා ‘‘ඉතො එකත්තිංසකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො අනොමං නාම නගරං අහොසි, සුප්පතීතො නාම රාජා පිතා, යසවතී නාම මාතා, සොණො ච උත්තරො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, උපසන්තො නාමුපට්ඨායො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සට්ඨි වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, අසමො අප්පටිපුග්ගලො;

වෙස්සභූ නාම නාමෙන, ලොකෙ උප්පජ්ජි සො ජිනො’’ති. (බු. වං. 23.1);

තස්ස ¶ අපරභාගෙ ඉමස්මිං කප්පෙ චත්තාරො බුද්ධා නිබ්බත්තා කකුසන්ධො, කොණාගමනො, කස්සපො, අම්හාකං භගවාති. කකුසන්ධස්ස භගවතො එකොව සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ චත්තාලීස භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො ඛෙමො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සපත්තචීවරං මහාදානඤ්චෙව අඤ්ජනාදිභෙසජ්ජානි ච දත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජි. සොපි නං සත්ථා ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. කකුසන්ධස්ස පන භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි, අග්ගිදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, විසාඛා නාම බ්රාහ්මණී මාතා, විධුරො ච සඤ්ජීවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, බුද්ධිජො නාමුපට්ඨාකො, සාමා ච චම්පා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාසිරීසරුක්ඛො බොධි, සරීරං චත්තාලීසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, චත්තාලීස වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘වෙස්සභුස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

කකුසන්ධො නාම නාමෙන, අප්පමෙය්යො දුරාසදො’’ති. (බු. වං. 24.1);

තස්ස ¶ ¶ අපරභාගෙ කොණාගමනො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි එකොව සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ තිංස භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො පබ්බතො නාම රාජා හුත්වා අමච්චගණපරිවුතො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පත්තුණ්ණචීනපටකොසෙය්යකම්බලදුකූලානි චෙව සුවණ්ණපටිකඤ්ච දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සොපි නං සත්ථා ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො සොභවතී නාම නගරං අහොසි, යඤ්ඤදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, උත්තරා නාම බ්රාහ්මණී මාතා, භිය්යසො ච උත්තරො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සොත්ථිජො නාමුපට්ඨාකො, සමුද්දා ච උත්තරා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, උදුම්බරරුක්ඛො බොධි, සරීරං තිංසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, තිංස වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘කකුසන්ධස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

කොණාගමනො නාම ජිනො, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො’’ති. (බු. වං. 25.1);

තස්ස ¶ අපරභාගෙ කස්සපො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි එකොව සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ වීසති භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො ජොතිපාලො නාම මාණවො හුත්වා තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ භූමියඤ්චෙව අන්තලික්ඛෙ ච පාකටො ඝටිකාරස්ස කුම්භකාරස්ස මිත්තො අහොසි. සො තෙන සද්ධිං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මකථං සුත්වා පබ්බජිත්වා ආරද්ධවීරියො තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා වත්තාවත්තසම්පත්තියා බුද්ධසාසනං සොභෙසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො ජාතනගරං බාරාණසී නාම අහොසි, බ්රහ්මදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, ධනවතී නාම බ්රාහ්මණී මාතා, තිස්සො ච භාරද්වාජො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සබ්බමිත්තො නාමුපට්ඨාකො, අනුළා ච උරුවෙළා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නිග්රොධරුක්ඛො බොධි, සරීරං වීසතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වීසති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘කොණාගමනස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, ධම්මරාජා පභඞ්කරො’’ති. (බු. වං. 26.1);

යස්මිං ¶ ¶ පන කප්පෙ දීපඞ්කරදසබලො උදපාදි, තස්මිං අඤ්ඤෙපි තයො බුද්ධා අහෙසුං. තෙසං සන්තිකෙ බොධිසත්තස්ස බ්යාකරණං නත්ථි, තස්මා තෙ ඉධ න දස්සිතා. අට්ඨකථායං පන තණ්හඞ්කරතො පට්ඨාය සබ්බෙපි බුද්ධෙ දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං –

‘‘තණ්හඞ්කරො මෙධඞ්කරො, අථොපි සරණඞ්කරො;

දීපඞ්කරො ච සම්බුද්ධො, කොණ්ඩඤ්ඤො ද්විපදුත්තමො.

‘‘මඞ්ගලො ච සුමනො ච, රෙවතො සොභිතො මුනි;

අනොමදස්සී පදුමො, නාරදො පදුමුත්තරො.

‘‘සුමෙධො ච සුජාතො ච, පියදස්සී මහායසො;

අත්ථදස්සී ධම්මදස්සී, සිද්ධත්ථො ලොකනායකො.

‘‘තිස්සො ඵුස්සො ච සම්බුද්ධො, විපස්සී සිඛී වෙස්සභූ;

කකුසන්ධො කොණාගමනො, කස්සපො චාපි නායකො.

‘‘එතෙ අහෙසුං සම්බුද්ධා, වීතරාගා සමාහිතා;

සතරංසීව උප්පන්නා, මහාතමවිනොදනා;

ජලිත්වා අග්ගිඛන්ධාව, නිබ්බුතා තෙ සසාවකා’’ති.

තත්ථ ¶ අම්හාකං බොධිසත්තො දීපඞ්කරාදීනං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ අධිකාරං කරොන්තො කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ආගතො. කස්සපස්ස පන භගවතො ඔරභාගෙ ඨපෙත්වා ඉමං සම්මාසම්බුද්ධං අඤ්ඤො බුද්ධො නාම නත්ථි. ඉති දීපඞ්කරාදීනං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො පන බොධිසත්තො යෙනෙන –

‘‘මනුස්සත්තං ¶ ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59) –

ඉමෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරෙන ‘‘හන්ද බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො චිතො’’ති උස්සාහං කත්වා ‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඨමං දානපාරමි’’න්ති ¶ දානපාරමිතාදයො බුද්ධකාරකධම්මා දිට්ඨා, පූරෙන්තොයෙව යාව වෙස්සන්තරත්තභාවො ආගමි. ආගච්ඡන්තො ච යෙ තෙ කතාභිනීහාරානං බොධිසත්තානං ආනිසංසා සංවණ්ණිතා –

‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, බොධියා නියතා නරා;

සංසරං දීඝමද්ධානං, කප්පකොටිසතෙහිපි.

‘‘අවීචිම්හි නුප්පජ්ජන්ති, තථා ලොකන්තරෙසු ච;

නිජ්ඣාමතණ්හා ඛුප්පිපාසා, න හොන්ති කාලකඤ්ජිකා.

‘‘න හොන්ති ඛුද්දකා පාණා, උප්පජ්ජන්තාපි දුග්ගතිං;

ජායමානා මනුස්සෙසු, ජච්චන්ධා න භවන්ති තෙ.

‘‘සොතවෙකල්ලතා නත්ථි, න භවන්ති මූගපක්ඛිකා;

ඉත්ථිභාවං න ගච්ඡන්ති, උභතොබ්යඤ්ජනපණ්ඩකා.

‘‘න භවන්ති පරියාපන්නා, බොධියා නියතා නරා;

මුත්තා ආනන්තරිකෙහි, සබ්බත්ථ සුද්ධගොචරා.

‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිං න සෙවන්ති, කම්මකිරියදස්සනා;

වසමානාපි සග්ගෙසු, අසඤ්ඤං නුපපජ්ජරෙ.

‘‘සුද්ධාවාසෙසු දෙවෙසු, හෙතු නාම න විජ්ජති;

නෙක්ඛම්මනින්නා සප්පුරිසා, විසංයුත්තා භවාභවෙ;

චරන්ති ලොකත්ථචරියායො, පූරෙන්ති සබ්බපාරමී’’ති.

තෙ ¶ ¶ ආනිසංසෙ අධිගන්ත්වාව ආගතො. පාරමියො පූරෙන්තස්ස චස්ස අකිත්තිබ්රාහ්මණකාලෙ, සඞ්ඛබ්රාහ්මණකාලෙ, ධනඤ්චයරාජකාලෙ, මහාසුදස්සනරාජකාලෙ, මහාගොවින්දකාලෙ, නිමිමහාරාජකාලෙ, චන්දකුමාරකාලෙ, විසය්හසෙට්ඨිකාලෙ, සිවිරාජකාලෙ, වෙස්සන්තරරාජකාලෙති දානපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සසපණ්ඩිතජාතකෙ –

‘‘භික්ඛාය උපගතං දිස්වා, සකත්තානං පරිච්චජිං;

දානෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ දානපාරමී’’ති. (චරියා. 1.තස්සුද්දාන) –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස දානපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා සීලවනාගරාජකාලෙ, චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙ, භූරිදත්තනාගරාජකාලෙ, ඡද්දන්තනාගරාජකාලෙ, ජයද්දිසරාජපුත්තකාලෙ, අලීනසත්තුකුමාරකාලෙති සීලපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං ¶ පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සඞ්ඛපාලජාතකෙ –

‘‘සූලෙහි විජ්ඣයන්තොපි, කොට්ටියන්තොපි සත්තිභි;

භොජපුත්තෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ සීලපාරමී’’ති. (චරියා. 2.91) –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස සීලපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා සොමනස්සකුමාරකාලෙ, හත්ථිපාලකුමාරකාලෙ, අයොඝරපණ්ඩිතකාලෙති මහාරජ්ජං පහාය නෙක්ඛම්මපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස චූළසුතසොමජාතකෙ –

‘‘මහාරජ්ජං හත්ථගතං, ඛෙළපිණ්ඩංව ඡඩ්ඩයිං;

චජතො න හොති ලග්ගනං, එසා මෙ නෙක්ඛම්මපාරමී’’ති. –

එවං නිස්සඞ්ගතාය රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමන්තස්ස නෙක්ඛම්මපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා විධුරපණ්ඩිතකාලෙ, මහාගොවින්දපණ්ඩිතකාලෙ, කුද්දාලපණ්ඩිතකාලෙ, අරකපණ්ඩිතකාලෙ, බොධිපරිබ්බාජකකාලෙ, මහොසධපණ්ඩිතකාලෙති පඤ්ඤාපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සත්තුභස්තජාතකෙ සෙනකපණ්ඩිතකාලෙ –

‘‘පඤ්ඤාය ¶ ¶ විචිනන්තොහං, බ්රාහ්මණං මොචයිං දුඛා;

පඤ්ඤාය මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ පඤ්ඤාපාරමී’’ති. –

අන්තොභස්තගතං සප්පං දස්සෙන්තස්ස පඤ්ඤාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා වීරියපාරමිතාදීනම්පි පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස මහාජනකජාතකෙ –

‘‘අතීරදස්සී ජලමජ්ඣෙ, හතා සබ්බෙව මානුසා;

චිත්තස්ස අඤ්ඤථා නත්ථි, එසා මෙ වීරියපාරමී’’ති. –

එවං මහාසමුද්දං තරන්තස්ස වීරියපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. ඛන්තිවාදිජාතකෙ –

‘‘අචෙතනංව කොට්ටෙන්තෙ, තිණ්හෙන ඵරසුනා මමං;

කාසිරාජෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ ඛන්තිපාරමී’’ති. –

එවං ¶ අචෙතනභාවෙන විය මහාදුක්ඛං අධිවාසෙන්තස්ස ඛන්තිපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. මහාසුතසොමජාතකෙ –

‘‘සච්චවාචං අනුරක්ඛන්තො, චජිත්වා මම ජීවිතං;

මොචෙසිං එකසතං ඛත්තියෙ, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති. –

එවං ජීවිතං චජිත්වා සච්චමනුරක්ඛන්තස්ස සච්චපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. මූගපක්ඛජාතකෙ –

‘‘මාතාපිතා න මෙ දෙස්සා, නපි දෙස්සං මහායසං;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා වතමධිට්ඨහි’’න්ති. (චරියා. 3.65) –

එවං ජීවිතම්පි චජිත්වා වතං අධිට්ඨහන්තස්ස අධිට්ඨානපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. සුවණ්ණසාමජාතකෙ –

‘‘න ¶ මං කොචි උත්තසති, නපිහං භායාමි කස්සචි;

මෙත්තාබලෙනුපත්ථද්ධො, රමාමි පවනෙ තදා’’ති. (චරියා. 3.113) –

එවං ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා මෙත්තායන්තස්ස මෙත්තාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. ලොමහංසජාතකෙ –

‘‘සුසානෙ ¶ සෙය්යං කප්පෙමි, ඡවට්ඨිකං උපනිධායහං;

ගාමණ්ඩලා උපාගන්ත්වා, රූපං දස්සෙන්තිනප්පක’’න්ති. (චරියා. 3.119) –

එවං ගාමදාරකෙසු නිට්ඨුභනාදීහි චෙව මාලාගන්ධූපහාරාදීහි ච සුඛදුක්ඛං උප්පාදෙන්තෙසුපි උපෙක්ඛං අනතිවත්තෙන්තස්ස උපෙක්ඛාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පනෙස අත්ථො චරියාපිටකතො ගහෙතබ්බොති. එවං පාරමියො පූරෙත්වා වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨිතො –

‘‘අචෙතනායං පථවී, අවිඤ්ඤාය සුඛං දුඛං;

සාපි දානබලා මය්හං, සත්තක්ඛත්තුං පකම්පථා’’ති. (චරියා. 1.124) –

එවං ¶ මහාපථවිකම්පනාදීනි මහාපුඤ්ඤානි කරිත්වා ආයුපරියොසානෙ තතො චුතො තුසිතභවනෙ නිබ්බත්ති. ඉති දීපඞ්කරපාදමූලතො පට්ඨාය යාව අයං තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති, එත්තකං ඨානං දූරෙනිදානං නාමාති වෙදිතබ්බං.

තුසිතපුරෙ ¶ වසන්තෙයෙව පන බොධිසත්තෙ බුද්ධකොලාහලං නාම උදපාදි. ලොකස්මිඤ්හි තීණි කොලාහලානි මහන්තානි උප්පජ්ජන්ති කප්පකොලාහලං, බුද්ධකොලාහලං, චක්කවත්තිකොලාහලන්ති. තත්ථ ‘‘වස්සසතසහස්සච්චයෙන කප්පුට්ඨානං භවිස්සතී’’ති ලොකබ්යූහා නාම කාමාවචරදෙවා මුත්තසිරා විකිණ්ණකෙසා රුදමුඛා අස්සූනි හත්ථෙහි පුඤ්ඡමානා රත්තවත්ථනිවත්ථා අතිවිය විරූපවෙසධාරිනො හුත්වා මනුස්සපථෙ විචරන්තා එවං ආරොචෙන්ති – ‘‘මාරිසා, ඉතො වස්සසතසහස්සච්චයෙන කප්පුට්ඨානං භවිස්සති, අයං ලොකො විනස්සිස්සති, මහාසමුද්දොපි සුස්සිස්සති, අයඤ්ච මහාපථවී සිනෙරු ච පබ්බතරාජා උඩ්ඩය්හිස්සන්ති විනස්සිස්සන්ති, යාව බ්රහ්මලොකා ලොකවිනාසො භවිස්සති, මෙත්තං මාරිසා, භාවෙථ, කරුණං, මුදිතං, උපෙක්ඛං මාරිසා, භාවෙථ, මාතරං ¶ උපට්ඨහථ, පිතරං උපට්ඨහථ, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනො හොථා’’ති. ඉදං කප්පකොලාහලං නාම. ‘‘වස්සසහස්සච්චයෙන පන සබ්බුඤ්ඤුබුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ලොකපාලදෙවතා ‘‘ඉතො, මාරිසා, වස්සසහස්සච්චයෙන සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙන්තියො ආහිණ්ඩන්ති. ඉදං බුද්ධකොලාහලං නාම. ‘‘වස්සසතස්සච්චයෙන චක්කවත්තිරාජා උප්පජ්ජිස්සතී’’ති දෙවතායො ‘‘ඉතො මාරිසා වස්සසතච්චයෙන චක්කවත්තිරාජා ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙන්තියො ආහිණ්ඩන්ති. ඉදං චක්කවත්තිකොලාහලං නාම. ඉමානි තීණි කොලාහලානි මහන්තානි හොන්ති.

තෙසු බුද්ධකොලාහලසද්දං සුත්වා සකලදසසහස්සචක්කවාළදෙවතා එකතො සන්නිපතිත්වා ‘‘අසුකො නාම සත්තො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා තං උපසඞ්කමිත්වා ආයාචන්ති. ආයාචමානා ච පුබ්බනිමිත්තෙසු උප්පන්නෙසු ආයාචන්ති. තදා පන සබ්බාපි තා එකෙකචක්කවාළෙ චාතුමහාරාජසක්කසුයාමසන්තුසිතසුනිම්මිතවසවත්තිමහාබ්රහ්මෙහි ¶ සද්ධිං එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිත්වා තුසිතභවනෙ බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මාරිස, තුම්හෙහි දස පාරමියො පූරෙන්තෙහි න සක්කසම්පත්තිං, න මාරබ්රහ්මචක්කවත්තිසම්පත්තිං පත්ථෙන්තෙහි පූරිතා, ලොකනිත්ථරණත්ථාය පන සබ්බඤ්ඤුතං පත්ථෙන්තෙහි පූරිතා, සො වො දානි කාලො, මාරිස, බුද්ධත්තාය, සමයො, මාරිස, බුද්ධත්තායා’’ති යාචිංසු.

අථ මහාසත්තො දෙවතානං පටිඤ්ඤං අදත්වාව කාලදීපදෙසකුලජනෙත්තිආයුපරිච්ඡෙදවසෙන පඤ්චමහාවිලොකනං නාම විලොකෙසි. තත්ථ ‘‘කාලො නු ඛො, අකාලො නු ඛො’’ති පඨමං කාලං විලොකෙසි. තත්ථ වස්සසතසහස්සතො උද්ධං වඩ්ඪිතආයුකාලො කාලො නාම න හොති. කස්මා? තදා ¶ හි සත්තානං ජාතිජරාමරණානි න පඤ්ඤායන්ති. බුද්ධානඤ්ච ධම්මදෙසනා තිලක්ඛණමුත්තා නාම නත්ථි. තෙසං ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති කථෙන්තානං ‘‘කිං නාමෙතං කථෙන්තී’’ති නෙව සොතබ්බං න සද්ධාතබ්බං මඤ්ඤන්ති, තතො අභිසමයො න හොති, තස්මිං අසති අනිය්යානිකං සාසනං හොති. තස්මා සො අකාලො. වස්සසතතො ඌනආයුකාලොපි කාලො නාම න හොති. කස්මා? තදා හි සත්තා උස්සන්නකිලෙසා හොන්ති, උස්සන්නකිලෙසානඤ්ච දින්නො ඔවාදො ¶ ඔවාදට්ඨානෙ න තිට්ඨති, උදකෙ දණ්ඩරාජි විය ඛිප්පං විගච්ඡති. තස්මා සොපි අකාලො. වස්සසතසහස්සතො පන පට්ඨාය හෙට්ඨා, වස්සසතතො පට්ඨාය උද්ධං ආයුකාලො කාලො නාම. තදා ච වස්සසතායුකාලො, අථ මහාසත්තො ‘‘නිබ්බත්තිතබ්බකාලො’’ති කාලං පස්සි.

තතො දීපං විලොකෙන්තො සපරිවාරෙ චත්තාරො දීපෙ ඔලොකෙත්වා ‘‘තීසු දීපෙසු බුද්ධා න නිබ්බත්තන්ති, ජම්බුදීපෙයෙව නිබ්බත්තන්තී’’ති දීපං පස්සි.

තතො ‘‘ජම්බුදීපො නාම මහා, දසයොජනසහස්සපරිමාණො, කතරස්මිං නු ඛො පදෙසෙ බුද්ධා නිබ්බත්තන්තී’’ති ඔකාසං විලොකෙන්තො මජ්ඣිමදෙසං පස්සි. මජ්ඣිමදෙසො නාම ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය ගජඞ්ගලං නාම නිගමො, තස්ස පරෙන මහාසාලා, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පුරත්ථිමදක්ඛිණාය දිසාය සල්ලවතී නාම නදී, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. දක්ඛිණාය දිසාය සෙතකණ්ණිකං නාම නිගමො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පච්ඡිමාය දිසාය ථූණං නාම බ්රාහ්මණගාමො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. උත්තරාය දිසාය උසීරද්ධජො නාම පබ්බතො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ’’ති එවං විනයෙ (මහාව. 259) වුත්තො පදෙසො ¶ . සො ආයාමතො තීණි යොජනසතානි, විත්ථාරතො අඩ්ඪතෙය්යානි, පරික්ඛෙපතො නව යොජනසතානීති එතස්මිං පදෙසෙ බුද්ධා, පච්චෙකබුද්ධා, අග්ගසාවකා, අසීති මහාසාවකා, චක්කවත්තිරාජානො, අඤ්ඤෙ ච මහෙසක්ඛා ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිමහාසාලා උප්පජ්ජන්ති. ඉදඤ්චෙත්ථ කපිලවත්ථු නාම නගරං, තත්ථ මයා නිබ්බත්තිතබ්බන්ති නිට්ඨං අගමාසි.

තතො කුලං විලොකෙන්තො ‘‘බුද්ධා නාම වෙස්සකුලෙ වා සුද්දකුලෙ වා න නිබ්බත්තන්ති. ලොකසම්මතෙ පන ඛත්තියකුලෙ වා බ්රාහ්මණකුලෙ වාති ද්වීසුයෙව කුලෙසු නිබ්බත්තන්ති. ඉදානි ච ඛත්තියකුලං ලොකසම්මතං, තත්ථ නිබ්බත්තිස්සාමි. සුද්ධොදනො නාම රාජා මෙ පිතා භවිස්සතී’’ති කුලං පස්සි.

තතො ¶ ¶ මාතරං විලොකෙන්තො ‘‘බුද්ධමාතා නාම ලොලා සුරාධුත්තා න හොති, කප්පසතසහස්සං පන පූරිතපාරමී ජාතිතො පට්ඨාය අඛණ්ඩපඤ්චසීලායෙව හොති. අයඤ්ච මහාමායා නාම දෙවී එදිසී, අයං මෙ මාතා භවිස්සති. කිත්තකං පනස්සා ආයූති දසන්නං මාසානං උපරි සත්ත දිවසානී’’ති පස්සි.

ඉති ඉමං පඤ්චමහාවිලොකනං විලොකෙත්වා ‘‘කාලො මෙ, මාරිසා, බුද්ධභාවායා’’ති දෙවතානං සඞ්ගහං කරොන්තො පටිඤ්ඤං දත්වා ‘‘ගච්ඡථ, තුම්හෙ’’ති තා දෙවතා උය්යොජෙත්වා තුසිතදෙවතාහි පරිවුතො තුසිතපුරෙ නන්දනවනං පාවිසි. සබ්බදෙවලොකෙසු හි නන්දනවනං අත්ථියෙව. තත්ථ නං දෙවතා ‘‘ඉතො චුතො සුගතිං ගච්ඡ, ඉතො චුතො සුගතිං ගච්ඡා’’ති පුබ්බෙ කතකුසලකම්මොකාසං සාරයමානා විචරන්ති. සො එවං දෙවතාහි කුසලං සාරයමානාහි පරිවුතො තත්ථ විචරන්තොයෙව චවිත්වා මහාමායාය දෙවියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි.

තස්ස ආවිභාවත්ථං අයං අනුපුබ්බිකථා – තදා කිර කපිලවත්ථුනගරෙ ආසාළ්හිනක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං අහොසි, මහාජනො නක්ඛත්තං කීළති. මහාමායාපි දෙවී පුරෙ පුණ්ණමාය සත්තමදිවසතො පට්ඨාය විගතසුරාපානං මාලාගන්ධවිභූතිසම්පන්නං නක්ඛත්තකීළං අනුභවමානා සත්තමෙ දිවසෙ පාතොව උට්ඨාය ගන්ධොදකෙන න්හායිත්වා චත්තාරි සතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දත්වා සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා වරභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය අලඞ්කතපටියත්තං සිරිගබ්භං පවිසිත්වා සිරිසයනෙ නිපන්නා නිද්දං ඔක්කමමානා ඉමං සුපිනං අද්දස – චත්තාරො කිර නං මහාරාජානො සයනෙනෙව සද්ධිං උක්ඛිපිත්වා හිමවන්තං නෙත්වා සට්ඨියොජනිකෙ මනොසිලාතලෙ ¶ සත්තයොජනිකස්ස මහාසාලරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා ඨපෙත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. අථ නෙසං දෙවියො ආගන්ත්වා දෙවිං අනොතත්තදහං නෙත්වා මනුස්සමලහරණත්ථං න්හාපෙත්වා දිබ්බවත්ථං නිවාසාපෙත්වා ගන්ධෙහි විලිම්පාපෙත්වා දිබ්බපුප්ඵානි පිළන්ධාපෙත්වා තතො අවිදූරෙ එකො රජතපබ්බතො අත්ථි, තස්ස අන්තො කනකවිමානං අත්ථි, තත්ථ පාචීනසීසකං දිබ්බසයනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිපජ්ජාපෙසුං. අථ බොධිසත්තො සෙතවරවාරණො හුත්වා තතො අවිදූරෙ එකො සුවණ්ණපබ්බතො අත්ථි, තත්ථ විචරිත්වා තතො ඔරුය්හ රජතපබ්බතං අභිරුහිත්වා උත්තරදිසතො ආගම්ම රජතදාමවණ්ණාය සොණ්ඩාය සෙතපදුමං ගහෙත්වා කොඤ්චනාදං නදිත්වා කනකවිමානං ¶ පවිසිත්වා මාතුසයනං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා දක්ඛිණපස්සං ඵාලෙත්වා කුච්ඡිං පවිට්ඨසදිසො අහොසීති. එවං උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙන පටිසන්ධිං ගණ්හි.

පුනදිවසෙ පබුද්ධා දෙවී තං සුපිනං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා චතුසට්ඨිමත්තෙ බ්රාහ්මණපාමොක්ඛෙ ¶ පක්කොසාපෙත්වා ගොමයහරිතූපලිත්තාය ලාජාදීහි කතමඞ්ගලසක්කාරාය භූමියා මහාරහානි ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා තත්ථ නිසින්නානං බ්රාහ්මණානං සප්පිමධුසක්ඛරාභිසඞ්ඛතස්ස වරපායාසස්ස සුවණ්ණරජතපාතියො පූරෙත්වා සුවණ්ණරජතපාතීහියෙව පටිකුජ්ජිත්වා අදාසි, අඤ්ඤෙහි ච අහතවත්ථකපිලගාවිදානාදීහි තෙ සන්තප්පෙසි. අථ නෙසං සබ්බකාමෙහි සන්තප්පිතානං බ්රාහ්මණානං සුපිනං ආරොචාපෙත්වා ‘‘කිං භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා ආහංසු – ‘‘මා චින්තයි, මහාරාජ, දෙවියා තෙ කුච්ඡිම්හි ගබ්භො පතිට්ඨිතො, සො ච ඛො පුරිසගබ්භො, න ඉත්ථිගබ්භො, පුත්තො තෙ භවිස්සති, සො සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසිස්සති, රාජා භවිස්සති චක්කවත්තී. සචෙ අගාරා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සති, බුද්ධො භවිස්සති ලොකෙ විවටච්ඡදො’’ති.

බොධිසත්තස්ස පන මාතුකුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිග්ගහණක්ඛණෙයෙව එකප්පහාරෙනෙව සකලදසසහස්සී ලොකධාතු සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි. ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං – දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු අප්පමාණො ඔභාසො ඵරි. තස්ස තං සිරිං දට්ඨුකාමා විය අන්ධා චක්ඛූනි පටිලභිංසු, බධිරා සද්දං සුණිංසු, මූගා සමාලපිංසු, ඛුජ්ජා උජුගත්තා අහෙසුං, පඞ්ගුලා පදසා ගමනං පටිලභිංසු, බන්ධනගතා සබ්බසත්තා අන්දුබන්ධනාදීහි මුච්චිංසු, සබ්බනිරයෙසු අග්ගී නිබ්බායිංසු, පෙත්තිවිසයෙසු ඛුප්පිපාසා වූපසමිංසු, තිරච්ඡානානං භයං නාහොසි, සබ්බසත්තානං රොගො වූපසමි, සබ්බසත්තා පියංවදා අහෙසුං, මධුරෙනාකාරෙන අස්සා හසිංසු, වාරණා ගජ්ජිංසු, සබ්බතූරියානි සකං සකං නින්නාදං මුඤ්චිංසු, අඝට්ටිතානියෙව මනුස්සානං හත්ථූපගාදීනි ආභරණානි විරවිංසු, සබ්බා දිසා විප්පසන්නා ¶ අහෙසුං, සත්තානං සුඛං උප්පාදයමානො මුදුසීතලො වාතො වායි, අකාලමෙඝො වස්සි, පථවිතොපි උදකං උබ්භිජ්ජිත්වා විස්සන්දි, පක්ඛිනො ආකාසගමනං විජහිංසු, නදියො අසන්දමානා අට්ඨංසු, මහාසමුද්දො මධුරොදකො අහොසි, සබ්බත්ථකමෙව පඤ්චවණ්ණෙහි පදුමෙහි ¶ සඤ්ඡන්නතලො අහොසි, ථලජජලජාදීනි සබ්බපුප්ඵානි පුප්ඵිංසු, රුක්ඛානං ඛන්ධෙසු ඛන්ධපදුමානි, සාඛාසු සාඛාපදුමානි, ලතාසු ලතාපදුමානි පුප්ඵිංසු, ඝනසිලාතලානි භින්දිත්වා උපරූපරි සතපත්තානි හුත්වා දණ්ඩපදුමානි නාම නික්ඛමිංසු, ආකාසෙ ඔලම්බකපදුමානි නාම නිබ්බත්තිංසු, සමන්තතො පුප්ඵවස්සානි වස්සිංසු. ආකාසෙ දිබ්බතූරියානි වජ්ජිංසු, සකලදසසහස්සී ලොකධාතු වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමාලාගුළො විය, උප්පීළෙත්වා බද්ධමාලාකලාපො විය, අලඞ්කතපටියත්තමාලාසනං විය ච එකමාලාමාලිනී විප්ඵුරන්තවාළබීජනී පුප්ඵධූපගන්ධපරිවාසිතා පරමසොභග්ගප්පත්තා අහොසි.

එවං ගහිතපටිසන්ධිකස්ස බොධිසත්තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණකාලතො පට්ඨාය බොධිසත්තස්ස චෙව බොධිසත්තමාතුයා ¶ ච උපද්දවනිවාරණත්ථං ඛග්ගහත්ථා චත්තාරො දෙවපුත්තා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු. බොධිසත්තස්ස මාතුයා පුරිසෙසු රාගචිත්තං නුප්පජ්ජි, ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තා ච අහොසි සුඛිනී අකිලන්තකායා. බොධිසත්තඤ්ච අන්තොකුච්ඡිගතං විප්පසන්නෙ මණිරතනෙ ආවුතපණ්ඩුසුත්තං විය පස්සති. යස්මා ච බොධිසත්තෙන වසිතකුච්ඡි නාම චෙතියගබ්භසදිසා හොති, න සක්කා අඤ්ඤෙන සත්තෙන ආවසිතුං වා පරිභුඤ්ජිතුං වා, තස්මා බොධිසත්තමාතා සත්තාහජාතෙ බොධිසත්තෙ කාලං කත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති. යථා ච අඤ්ඤා ඉත්ථියො දසමාසෙ අප්පත්වාපි අතික්කමිත්වාපි නිසින්නාපි නිපන්නාපි විජායන්ති, න එවං බොධිසත්තමාතා. සා පන බොධිසත්තං දසමාසෙ කුච්ඡිනා පරිහරිත්වා ඨිතාව විජායති. අයං බොධිසත්තමාතුධම්මතා.

මහාමායාපි දෙවී පත්තෙන තෙලං විය දසමාසෙ කුච්ඡිනා බොධිසත්තං පරිහරිත්වා පරිපුණ්ණගබ්භා ඤාතිඝරං ගන්තුකාමා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ආරොචෙසි – ‘‘ඉච්ඡාමහං, දෙව, කුලසන්තකං දෙවදහනගරං ගන්තු’’න්ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා කපිලවත්ථුතො යාව දෙවදහනගරා මග්ගං සමං කාරෙත්වා කදලිපුණ්ණඝටධජපටාකාදීහි අලඞ්කාරෙහි ¶ අලඞ්කාරාපෙත්වා දෙවිං සොවණ්ණසිවිකාය නිසීදාපෙත්වා අමච්චසහස්සෙන උක්ඛිපාපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන පෙසෙසි. ද්වින්නං පන නගරානං අන්තරෙ උභයනගරවාසීනම්පි ලුම්බිනීවනං නාම මඞ්ගලසාලවනං අත්ථි. තස්මිං සමයෙ මූලතො පට්ඨාය යාව අග්ගසාඛා සබ්බං එකපාලිඵුල්ලං අහොසි, සාඛන්තරෙහි ¶ චෙව පුප්ඵන්තරෙහි ච පඤ්චවණ්ණා භමරගණා නානප්පකාරා ච සකුණසඞ්ඝා මධුරස්සරෙන විකූජන්තා විචරන්ති. සකලං ලුම්බිනීවනං චිත්තලතාවනසදිසං, මහානුභාවස්ස රඤ්ඤො සුසජ්ජිතආපානමණ්ඩලං විය අහොසි. දෙවියා තං දිස්වා සාලවනෙ කීළිතුකාමතා උදපාදි. අමච්චා දෙවිං ගහෙත්වා සාලවනං පවිසිංසු. සා මඞ්ගලසාලමූලං උපගන්ත්වා සාලසාඛං ගණ්හිතුකාමා අහොසි, සාලසාඛා සුසෙදිතවෙත්තග්ගං විය ඔණමිත්වා දෙවියා හත්ථසමීපං උපගඤ්ඡි. සා හත්ථං පසාරෙත්වා සාඛං අග්ගහෙසි. තාවදෙව ච දෙවියා කම්මජවාතා චලිංසු, අථස්සා සාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා මහාජනො පටික්කමි, සාලසාඛං ගහෙත්වා තිට්ඨමානාය එව චස්සා ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව චත්තාරො විසුද්ධචිත්තා මහාබ්රහ්මානො සුවණ්ණජාලං ආදාය සම්පත්තා. තෙ තෙන සුවණ්ණජාලෙන බොධිසත්තං සම්පටිච්ඡිත්වා මාතු පුරතො ඨත්වා ‘‘අත්තමනා, දෙවි, හොහි, මහෙසක්ඛො තෙ පුත්තො උප්පන්නො’’ති ආහංසු.

යථා පන අඤ්ඤෙ සත්තා මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තා පටිකූලෙන අසුචිනා මක්ඛිතා නික්ඛමන්ති, න එවං බොධිසත්තො. සො පන ධම්මාසනතො ඔතරන්තො ධම්මකථිකො විය, නිස්සෙණිතො ඔතරන්තො පුරිසො විය ච ද්වෙ හත්ථෙ ද්වෙ ච පාදෙ පසාරෙත්වා ඨිතකොව මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන ¶ කෙනචි අසුචිනා අමක්ඛිතො සුද්ධො විසදො කාසිකවත්ථෙ නික්ඛිත්තමණිරතනං විය ජොතෙන්තො මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. එවං සන්තෙපි බොධිසත්තස්ස ච බොධිසත්තමාතුයා ච සක්කාරත්ථං ආකාසතො ද්වෙ උදකධාරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තස්ස ච බොධිසත්තමාතුයා ච සරීරෙ උතුං ගාහාපෙසුං.

අථ නං සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගහෙත්වා ඨිතානං බ්රහ්මානං හත්ථතො චත්තාරො මහාරාජානො මඞ්ගලසම්මතාය සුඛසම්ඵස්සාය අජිනප්පවෙණියා ගණ්හිංසු, තෙසං හත්ථතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන ගණ්හිංසු, මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පථවියං පතිට්ඨාය පුරත්ථිමදිසං ඔලොකෙසි, අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසුං. තත්ථ දෙවමනුස්සා ගන්ධමාලාදීහි පූජයමානා ‘‘මහාපුරිස, ඉධ තුම්හෙහි සදිසො අඤ්ඤො නත්ථි, කුතෙත්ථ උත්තරිතරො’’ති ¶ ආහංසු. එවං චතස්සො දිසා ¶ , චතස්සො අනුදිසා ච හෙට්ඨා, උපරීති දසපි දිසා අනුවිලොකෙත්වා අත්තනා සදිසං කඤ්චි අදිස්වා ‘‘අයං උත්තරාදිසා’’ති සත්තපදවීතිහාරෙන අගමාසි මහාබ්රහ්මුනා සෙතච්ඡත්තං ධාරයමානෙන, සුයාමෙන වාළබීජනිං, අඤ්ඤාහි ච දෙවතාහි සෙසරාජකකුධභණ්ඩහත්ථාහි අනුගම්මමානො. තතො සත්තමපදෙ ඨිතො ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්සා’’තිආදිකං ආසභිං වාචං නිච්ඡාරෙන්තො සීහනාදං නදි.

බොධිසත්තො හි තීසු අත්තභාවෙසු මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තොව වාචං නිච්ඡාරෙසි මහොසධත්තභාවෙ, වෙස්සන්තරත්තභාවෙ, ඉමස්මිං අත්තභාවෙ චාති. මහොසධත්තභාවෙ කිරස්ස මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තස්සෙව සක්කො දෙවරාජා ආගන්ත්වා චන්දනසාරං හත්ථෙ ඨපෙත්වා ගතො. සො තං මුට්ඨියං කත්වාව නික්ඛන්තො. අථ නං මාතා ‘‘තාත, කිං ගහෙත්වා ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඔසධං, අම්මා’’ති. ඉති ඔසධං ගහෙත්වා ආගතත්තා ‘‘ඔසධදාරකො’’ත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. තං ඔසධං ගහෙත්වා චාටියං පක්ඛිපිංසු, ආගතාගතානං අන්ධබධිරාදීනං තදෙව සබ්බරොගවූපසමාය භෙසජ්ජං අහොසි. තතො ‘‘මහන්තං ඉදං ඔසධං, මහන්තං ඉදං ඔසධ’’න්ති උප්පන්නවචනං උපාදාය ‘‘මහොසධො’’ත්වෙවස්ස නාමං ජාතං. වෙස්සන්තරත්තභාවෙ පන මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තො දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වාව ‘‘අත්ථි නු ඛො, අම්ම, කිඤ්චි ගෙහස්මිං, දානං දස්සාමී’’ති වදන්තො නික්ඛමි. අථස්ස මාතා ‘‘සධනෙ කුලෙ නිබ්බත්තොසි, තාතා’’ති පුත්තස්ස හත්ථං අත්තනො හත්ථතලෙ කත්වා සහස්සත්ථවිකං ඨපාපෙසි. ඉමස්මිං පන අත්තභාවෙ ඉමං සීහනාදං නදීති එවං බොධිසත්තො තීසු අත්තභාවෙසු මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තොව වාචං නිච්ඡාරෙසි. යථා ච පටිසන්ධිග්ගහණක්ඛණෙ තථා ජාතික්ඛණෙපිස්ස ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං. යස්මිං පන සමයෙ අම්හාකං බොධිසත්තො ලුම්බිනීවනෙ ජාතො, තස්මිංයෙව සමයෙ රාහුලමාතාදෙවී, ආනන්දත්ථෙරො ¶ ,ඡන්නො අමච්චො, කාළුදායී අමච්චො, කණ්ඩකො අස්සරාජා, මහාබොධිරුක්ඛො, චතස්සො නිධිකුම්භියො ච ජාතා. තත්ථ එකා නිධිකුම්භී ගාවුතප්පමාණා, එකා අඩ්ඪයොජනප්පමාණා, එකා තිගාවුතප්පමාණා, එකා යොජනප්පමාණා. ගම්භීරතො පථවීපරියන්තා එව අහොසීති. ඉමෙ සත්ත සහජාතා නාම.

උභයනගරවාසිනො ¶ බොධිසත්තං ගහෙත්වා කපිලවත්ථුනගරමෙව අගමංසු. තං දිවසංයෙව ච ‘‘කපිලවත්ථුනගරෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ¶ පුත්තො ජාතො, අයං කුමාරො බොධිමූලෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො භවිස්සතී’’ති තාවතිංසභවනෙ හට්ඨතුට්ඨා දෙවසඞ්ඝා චෙලුක්ඛෙපාදීනි පවත්තෙන්තා කීළිංසු. තස්මිං සමයෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස කුලූපකො අට්ඨසමාපත්තිලාභී කාලදෙවලො නාම තාපසො භත්තකිච්චං කත්වා දිවාවිහාරත්ථාය තාවතිංසභවනං ගන්ත්වා තත්ථ දිවාවිහාරං නිසින්නො තා දෙවතා තථා කීළමානා දිස්වා ‘‘කිං කාරණා තුම්හෙ එවං තුට්ඨමානසා කීළථ, මය්හම්පෙතං කාරණං කථෙථා’’ති පුච්ඡි. දෙවතා ආහංසු – ‘‘මාරිස, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තො ජාතො, සො බොධිමණ්ඩෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො හුත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙස්සති, ‘තස්ස අනන්තං බුද්ධලීළං දට්ඨුං, ධම්මඤ්ච සොතුං ලච්ඡාමා’ති ඉමිනා කාරණෙන තුට්ඨාම්හා’’ති. තාපසො තාසං වචනං සුත්වා ඛිප්පං දෙවලොකතො ඔරුය්හ රාජනිවෙසනං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො ‘‘පුත්තො කිර තෙ, මහාරාජ, ජාතො, පස්සිස්සාමි න’’න්ති ආහ. රාජා අලඞ්කතපටියත්තං කුමාරං ආහරාපෙත්වා තාපසං වන්දාපෙතුං අභිහරි. බොධිසත්තස්ස පාදා පරිවත්තිත්වා තාපසස්ස ජටාසු පතිට්ඨහිංසු. බොධිසත්තස්ස හි තෙනත්තභාවෙන වන්දිතබ්බයුත්තකො නාම අඤ්ඤො නත්ථි. සචෙ හි අජානන්තා බොධිසත්තස්ස සීසං තාපසස්ස පාදමූලෙ ඨපෙය්යුං, සත්තධා තස්ස මුද්ධා ඵලෙය්ය. තාපසො ‘‘න මෙ අත්තානං නාසෙතුං යුත්ත’’න්ති උට්ඨායාසනා බොධිසත්තස්ස අඤ්ජලිං පග්ගහෙසි. රාජා තං අච්ඡරියං දිස්වා අත්තනො පුත්තං වන්දි.

තාපසො අතීතෙ චත්තාලීස කප්පෙ, අනාගතෙ චත්තාලීසාති අසීති කප්පෙ අනුස්සරති. බොධිසත්තස්ස ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘භවිස්සති නු ඛො බුද්ධො, උදාහු නො’’ති ආවජ්ජෙත්වා උපධාරෙන්තො ‘‘නිස්සංසයෙන බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘අච්ඡරියපුරිසො අය’’න්ති සිතං අකාසි. තතො ‘‘අහං ඉමං අච්ඡරියපුරිසං බුද්ධභූතං දට්ඨුං ලභිස්සාමි නු ඛො, නො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘න ලභිස්සාමි, අන්තරායෙව කාලං කත්වා බුද්ධසතෙනපි බුද්ධසහස්සෙනපි ගන්ත්වා බොධෙතුං අසක්කුණෙය්යෙ අරූපභවෙ නිබ්බත්තිස්සාමී’’ති දිස්වා ‘‘එවරූපං නාම අච්ඡරියපුරිසං බුද්ධභූතං දට්ඨුං න ලභිස්සාමි, මහතී වත මෙ ජානි භවිස්සතී’’ති පරොදි.

මනුස්සා ¶ ¶ දිස්වා ‘‘අම්හාකං අය්යො ඉදානෙව හසිත්වා පුන පරොදිත්වා පතිට්ඨිතො, කිං නු ඛො, භන්තෙ, අම්හාකං අය්යපුත්තස්ස කොචි අන්තරායො භවිස්සතී’’ති තං පුච්ඡිංසු. ‘‘නත්ථෙතස්ස අන්තරායො, නිස්සංසයෙන බුද්ධො භවිස්සතී’’ති. ‘‘අථ කස්මා, භන්තෙ, පරොදිත්ථා’’ති? ‘‘එවරූපං පුරිසං බුද්ධභූතං දට්ඨුං න ලභිස්සාමි, ‘මහතී වත මෙ ජානි භවිස්සතී’ති අත්තානං අනුසොචන්තො රොදාමී’’ති ආහ. තතො සො ‘‘කිං නු ඛො මෙ ඤාතකෙසු කොචි එකං බුද්ධභූතං දට්ඨුං ලභිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො අත්තනො භාගිනෙය්යං නාලකදාරකං ¶ අද්දස. සො භගිනියා ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘කහං තෙ පුත්තො නාලකො’’ති? ‘‘අත්ථි ගෙහෙ, අය්යා’’ති. ‘‘පක්කොසාහි න’’න්ති පක්කොසාපෙත්වා අත්තනො සන්තිකං ආගතං කුමාරං ආහ – ‘‘තාත, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස කුලෙ පුත්තො ජාතො, බුද්ධඞ්කුරො එසො, පඤ්චතිංස වස්සානි අතික්කමිත්වා බුද්ධො භවිස්සති, ත්වං එතං දට්ඨුං ලභිස්සසි, අජ්ජෙව පබ්බජාහී’’ති. සත්තාසීතිකොටිධනෙ කුලෙ නිබ්බත්තදාරකොපි ‘‘න මං මාතුලො අනත්ථෙ නියොජෙස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තාවදෙව අන්තරාපණතො කාසායානි චෙව මත්තිකාපත්තඤ්ච ආහරාපෙත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා ‘‘යො ලොකෙ උත්තමපුග්ගලො, තං උද්දිස්ස මය්හං පබ්බජ්ජා’’ති බොධිසත්තාභිමුඛං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පත්තං ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා අංසකූටෙ ඔලග්ගෙත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා සමණධම්මං අකාසි. සො පරමාභිසම්බොධිප්පත්තං තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා නාලකපටිපදං කථාපෙත්වා පුන හිමවන්තං පවිසිත්වා අරහත්තං පත්වා උක්කට්ඨපටිපදං පටිපන්නො සත්තෙව මාසෙ ආයුං පාලෙත්වා එකං සුවණ්ණපබ්බතං නිස්සාය ඨිතකොව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

බොධිසත්තම්පි ඛො පඤ්චමදිවසෙ සීසං න්හාපෙත්වා ‘‘නාමග්ගහණං ගණ්හිස්සාමා’’ති රාජභවනං චතුජ්ජාතියගන්ධෙහි විලිම්පෙත්වා ලාජපඤ්චමකානි පුප්ඵානි විකිරිත්වා අසම්භින්නපායාසං සම්පාදෙත්වා තිණ්ණං වෙදානං පාරඞ්ගතෙ අට්ඨසතං බ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා රාජභවනෙ නිසීදාපෙත්වා සුභොජනං භොජාපෙත්වා මහාසක්කාරං කත්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ලක්ඛණානි පරිග්ගහාපෙසුං. තෙසු –

‘‘රාමො ¶ ධජො ලක්ඛණො චාපි මන්තී, යඤ්ඤො සුභොජො සුයාමො සුදත්තො;

එතෙ තදා අට්ඨ අහෙසුං බ්රාහ්මණා, ඡළඞ්ගවා මන්තං වියාකරිංසූ’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.284) –

ඉමෙ අට්ඨෙව බ්රාහ්මණා ලක්ඛණපරිග්ගාහකා අහෙසුං. පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ සුපිනොපි එතෙහෙව පරිග්ගහිතො ¶ . තෙසු සත්ත ජනා ද්වෙ අඞ්ගුලියො උක්ඛිපිත්වා ද්විධා නං බ්යාකරිංසු – ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසිස්සති, රාජා භවිස්සති චක්කවත්තී, සචෙ පබ්බජිස්සති, බුද්ධො භවිස්සතී’’ති සබ්බං චක්කවත්තිරඤ්ඤො සිරිවිභවං ආචික්ඛිංසු. තෙසං පන සබ්බදහරො ගොත්තතො කොණ්ඩඤ්ඤො ¶ නාම මාණවො බොධිසත්තස්ස වරලක්ඛණසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉමස්ස අගාරමජ්ඣෙ ඨානකාරණං නත්ථි, එකන්තෙනෙස විවටච්ඡදො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති එකමෙව අඞ්ගුලිං උක්ඛිපිත්වා එකංසබ්යාකරණං බ්යාකාසි. අයඤ්හි කතාධිකාරො පච්ඡිමභවිකසත්තො පඤ්ඤාය ඉතරෙ සත්ත ජනෙ අභිභවිත්වා ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතස්ස බොධිසත්තස්ස එකන්තබුද්ධභාවසඞ්ඛාතං එකමෙව ගහිං අද්දස, තස්මා එකං අඞ්ගුලිං උක්ඛිපිත්වා එවං බ්යාකාසි. අථස්ස නාමං ගණ්හන්තා සබ්බලොකස්ස අත්ථසිද්ධිකරත්තා ‘‘සිද්ධත්ථො’’ති නාමං අකංසු.

අථ ඛො තෙ බ්රාහ්මණා අත්තනො අත්තනො ඝරානි ගන්ත්වා පුත්තෙ ආමන්තයිංසු – ‘‘තාතා, අම්හෙ මහල්ලකා, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තං සබ්බඤ්ඤුතං පත්තං මයං සම්භාවෙය්යාම වා නො වා, තුම්හෙ තස්මිං කුමාරෙ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තෙ තස්ස සාසනෙ පබ්බජෙය්යාථා’’ති. තෙ සත්තපි ජනා යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතා, කොණ්ඩඤ්ඤමාණවොයෙව පන අරොගො අහොසි. සො මහාසත්තෙ වුද්ධිමන්වාය මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා පබ්බජිත්වා අනක්කමෙන උරුවෙලං ගන්ත්වා ‘‘රමණීයො වත අයං භූමිභාගො, අලං වතිදං පධානත්ථිකස්ස කුලපුත්තස්ස පධානායා’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා තත්ථ වාසං උපගතෙ ‘‘මහාපුරිසො පබ්බජිතො’’ති සුත්වා තෙසං බ්රාහ්මණානං පුත්තෙ උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො කිර ¶ පබ්බජිතො, සො නිස්සංසයෙන බුද්ධො භවිස්සති. සචෙ තුම්හාකං පිතරො අරොගා අස්සු, අජ්ජ නික්ඛමිත්වා පබ්බජෙය්යුං. සචෙ තුම්හෙපි ඉච්ඡෙය්යාථ, එථ, මයං තං මහාපුරිසං අනුපබ්බජිස්සාමා’’ති. තෙ සබ්බෙ එකච්ඡන්දා භවිතුං නාසක්ඛිංසු, තෙසු තයො ජනා න පබ්බජිංසු, කොණ්ඩඤ්ඤබ්රාහ්මණං ජෙට්ඨකං කත්වා ඉතරෙ චත්තාරො පබ්බජිංසු. තෙ පඤ්චපි ජනා පඤ්චවග්ගියත්ථෙරා නාම ජාතා.

තදා පන සුද්ධොදනරාජා – ‘‘කිං දිස්වා මය්හං පුත්තො පබ්බජිස්සතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘චත්තාරි පුබ්බනිමිත්තානී’’ති. ‘‘කතරඤ්ච කතරඤ්චා’’ති? ‘‘ජරාජිණ්ණං, බ්යාධිතං, මතං, පබ්බජිත’’න්ති. රාජා ‘‘ඉතො පට්ඨාය එවරූපානං මම පුත්තස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමිතුං මා අදත්ථ, මය්හං පුත්තස්ස බුද්ධභාවෙන කම්මං නත්ථි, අහං මම පුත්තං ද්විසහස්සදීපපරිවාරානං, චතුන්නං මහාදීපානං, ඉස්සරියාධිපච්චං චක්කවත්තිරජ්ජං කරොන්තං ඡත්තිංසයොජනපරිමණ්ඩලාය පරිසාය පරිවුතං ගගනතලෙ විචරමානං පස්සිතුකාමො’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා ඉමෙසං චතුප්පකාරානං නිමිත්තානං ¶ කුමාරස්ස ¶ චක්ඛුපථෙ ආගමනනිවාරණත්ථං චතූසු දිසාසු ගාවුතෙ ගාවුතෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. තං දිවසඤ්ච මඞ්ගලට්ඨානෙ සන්නිපතිතෙසු අසීතියා ඤාතිකුලසහස්සෙසු එකමෙකො එකමෙකං පුත්තං පටිජානි – ‘‘අයං බුද්ධො වා හොතු රාජා වා, මයං එකමෙතං පුත්තං දස්සාම. සචෙපි බුද්ධො භවිස්සති, ඛත්තියසමණගණෙහෙව පරිවාරිතො විචරිස්සති. සචෙපි රාජා භවිස්සති, ඛත්තියකුමාරෙහෙව පුරක්ඛතපරිවාරිතො විචරිස්සතී’’ති. රාජාපි බොධිසත්තස්ස උත්තමරූපසම්පන්නා විගතසබ්බදොසා ධාතියො පච්චුපට්ඨාපෙසි. බොධිසත්තො මහන්තෙන පරිවාරෙන මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන වඩ්ඪති.

අථෙකදිවසං රඤ්ඤො වප්පමඞ්ගලං නාම අහොසි. තං දිවසං සකලනගරං දෙවනගරං විය අලඞ්කරොන්ති, සබ්බෙ දාසකම්මකරාදයො අහතවත්ථනිවත්ථා ගන්ධමාලාදිපටිමණ්ඩිතා රාජකුලෙ සන්නිපතන්ති, රඤ්ඤො කම්මන්තෙ නඞ්ගලසහස්සං යොජයන්ති, තස්මිං පන දිවසෙ එකෙනූනඅට්ඨසතනඞ්ගලානි සද්ධිං බලිබද්දරස්මියොත්තෙහි රජතපරික්ඛතානි හොන්ති. රඤ්ඤො ආලම්බනනඞ්ගලං පන රත්තසුවණ්ණපරික්ඛතං හොති. බලිබද්දානං සිඞ්ගරස්මිපතොදාපි සුවණ්ණපරික්ඛතාව හොන්ති. රාජා මහාපරිවාරෙන නික්ඛමන්තො ¶ පුත්තං ගහෙත්වාව අගමාසි. කම්මන්තට්ඨානෙ එකො ජම්බුරුක්ඛො බහලපලාසො සන්දච්ඡායො අහොසි. තස්ස හෙට්ඨා කුමාරස්ස සයනං පඤ්ඤාපෙත්වා උපරි සුවණ්ණතාරකඛචිතවිතානං බන්ධාපෙත්වා සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙත්වා ආරක්ඛං ඨපෙත්වා රාජා සබ්බාලඞ්කාරං අලඞ්කරිත්වා අමච්චගණපරිවුතො නඞ්ගලකරණට්ඨානං අගමාසි. තත්ථ රාජා සුවණ්ණනඞ්ගලං ගණ්හාති, අමච්චා එකෙනූනඅට්ඨසතරජතනඞ්ගලානි, කස්සකා සෙසනඞ්ගලානි. තෙ තානි ගහෙත්වා ඉතො චිතො ච කසන්ති. රාජා පන ඔරතො වා පාරං ගච්ඡති, පාරතො වා ඔරං ආගච්ඡති.

එතස්මිං ඨානෙ මහාසම්පත්ති අහොසි. බොධිසත්තං පරිවාරෙත්වා නිසින්නා ධාතියො ‘‘රඤ්ඤො සම්පත්තිං පස්සාමා’’ති අන්තොසාණිතො බහි නික්ඛන්තා. බොධිසත්තො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො කඤ්චි අදිස්වාව වෙගෙන උට්ඨාය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ආනාපානෙ පරිග්ගහෙත්වා පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙසි. ධාතියො ඛජ්ජභොජ්ජන්තරෙ විචරමානා ථොකං චිරායිංසු. සෙසරුක්ඛානං ඡායා වීතිවත්තා, තස්ස පන ජම්බුරුක්ඛස්ස ඡායා පරිමණ්ඩලා හුත්වා අට්ඨාසි. ධාතියො ‘‘අය්යපුත්තො එකකො’’ති වෙගෙන සාණිං උක්ඛිපිත්වා අන්තො පවිසමානා බොධිසත්තං සයනෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තඤ්ච පාටිහාරියං ¶ දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං – ‘‘දෙව, කුමාරො එවං නිසින්නො, අඤ්ඤෙසං රුක්ඛානං ඡායා වීතිවත්තා, ජම්බුරුක්ඛස්ස පන ඡායා පරිමණ්ඩලා ඨිතා’’ති. රාජා වෙගෙනාගන්ත්වා පාටිහාරියං දිස්වා ‘‘අයං තෙ, තාත, දුතියවන්දනා’’ති පුත්තං වන්දි.

අථ ¶ අනුක්කමෙන බොධිසත්තො සොළසවස්සුද්දෙසිකො ජාතො. රාජා බොධිසත්තස්ස තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙ තයො පාසාදෙ කාරෙසි – එකං නවභූමිකං, එකං සත්තභූමිකං, එකං පඤ්චභූමිකං, චත්තාලීසසහස්සා ච නාටකිත්ථියො උපට්ඨාපෙසි. බොධිසත්තො දෙවො විය අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතො අලඞ්කතනාටකිත්ථීහි පරිවුතො නිප්පුරිසෙහි තූරියෙහි පරිචාරියමානො මහාසම්පත්තිං අනුභවන්තො උතුවාරෙන තීසු පාසාදෙසු විහාසි. රාහුලමාතා පනස්ස දෙවී අග්ගමහෙසී අහොසි.

තස්සෙවං මහාසම්පත්තිං අනුභවන්තස්ස එකදිවසං ඤාතිසඞ්ඝස්ස අබ්භන්තරෙ අයං කථා උදපාදි – ‘‘සිද්ධත්ථො කීළාපසුතොව විචරති, න කිඤ්චි සිප්පං සික්ඛති, සඞ්ගාමෙ පච්චුපට්ඨිතෙ කිං කරිස්සතී’’ති? රාජා බොධිසත්තං පක්කොසාපෙත්වා ¶ ‘‘තාත, තව ඤාතකා ‘සිද්ධත්ථො කිඤ්චි සිප්පං අසික්ඛිත්වා කීළාපසුතොව විචරතී’ති වදන්ති, එත්ථ කිං සත්තු පත්තකාලෙ මඤ්ඤසී’’ති? ‘‘දෙව, මම සිප්පං සික්ඛනකිච්චං නත්ථි, නගරෙ මම සිප්පදස්සනත්ථං භෙරිං චරාපෙථ ‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ ඤාතකානං සිප්පං දස්සෙස්සාමී’’’ති. රාජා තථා අකාසි. බොධිසත්තො අක්ඛණවෙධිවාලවෙධිධනුග්ගහෙ සන්නිපාතාපෙත්වා මහාජනස්ස මජ්ඣෙ අඤ්ඤෙහි ධනුග්ගහෙහි අසාධාරණං ඤාතකානං ද්වාදසවිධං සිප්පං දස්සෙසි. තං සරභඞ්ගජාතකෙ ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තදා තස්ස ඤාතිසඞ්ඝො නික්කඞ්ඛො අහොසි.

අථෙකදිවසං බොධිසත්තො උය්යානභූමිං ගන්තුකාමො සාරථිං ආමන්තෙත්වා ‘‘රථං යොජෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා මහාරහං උත්තමරථං සබ්බාලඞ්කාරෙන අලඞ්කරිත්වා කුමුදපත්තවණ්ණෙ චත්තාරො මඞ්ගලසින්ධවෙ යොජෙත්වා බොධිසත්තස්ස පටිවෙදෙසි. බොධිසත්තො දෙවවිමානසදිසං රථං අභිරුහිත්වා උය්යානාභිමුඛො අගමාසි. දෙවතා ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරස්ස අභිසම්බුජ්ඣනකාලො ආසන්නො, පුබ්බනිමිත්තං දස්සෙස්සාමා’’ති එකං දෙවපුත්තං ජරාජිණ්ණං ඛණ්ඩදන්තං පලිතකෙසං වඞ්කං ඔභග්ගසරීරං දණ්ඩහත්ථං පවෙධමානං කත්වා දස්සෙසුං. තං බොධිසත්තො චෙව සාරථි ච පස්සන්ති. තතො බොධිසත්තො, ‘‘සම්ම, කො නාමෙස පුරිසො, කෙසාපිස්ස න යථා අඤ්ඤෙස’’න්ති මහාපදානෙ (දී. නි. 2.45) ආගතනයෙන සාරථිං පුච්ඡිත්වා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ධිරත්ථු වත, භො, ජාති ¶ , යත්ර හි නාම ජාතස්ස ජරා පඤ්ඤායිස්සතී’’ති සංවිග්ගහදයො තතොව පටිනිවත්තිත්වා පාසාදමෙව අභිරුහි. රාජා ‘‘කිං කාරණා මම පුත්තො ඛිප්පං පටිනිවත්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ජිණ්ණපුරිසං දිස්වා, දෙවා’’ති. ‘‘ජිණ්ණකං දිස්වා පබ්බජිස්සතීති ආහංසු, කස්මා මං නාසෙථ, සීඝං පුත්තස්ස නාටකානි සජ්ජෙථ, සම්පත්තිං අනුභවන්තො ¶ පබ්බජ්ජාය සතිං න කරිස්සතී’’ති වත්වා ආරක්ඛං වඩ්ඪෙත්වා සබ්බදිසාසු අද්ධයොජනෙ අද්ධයොජනෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි.

පුනෙකදිවසං බොධිසත්තො තථෙව උය්යානං ගච්ඡන්තො දෙවතාභිනිම්මිතං බ්යාධිතං පුරිසං දිස්වා පුරිමනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා සංවිග්ගහදයො නිවත්තිත්වා පාසාදං ¶ අභිරුහි. රාජාපි පුච්ඡිත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සංවිදහිත්වා පුන වඩ්ඪෙත්වා සමන්තා තිගාවුතප්පමාණෙ පදෙසෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. අපරම්පි එකදිවසං බොධිසත්තො තථෙව උය්යානං ගච්ඡන්තො දෙවතාභිනිම්මිතං කාලඞ්කතං දිස්වා පුරිමනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා සංවිග්ගහදයො පුන නිවත්තිත්වා පාසාදං අභිරුහි. රාජාපි පුච්ඡිත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සංවිදහිත්වා පුන වඩ්ඪෙත්වා සමන්තතො යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. අපරං පනෙකදිවසං උය්යානං ගච්ඡන්තො තථෙව දෙවතාභිනිම්මිතං සුනිවත්ථං සුපාරුතං පබ්බජිතං දිස්වා ‘‘කො නාමෙසො සම්මා’’හි සාරථිං පුච්ඡි. සාරථි කිඤ්චාපි බුද්ධුප්පාදස්ස අභාවා පබ්බජිතං වා පබ්බජිතගුණෙ වා න ජානාති, දෙවතානුභාවෙන පන ‘‘පබ්බජිතො නාමායං, දෙවා’’ති වත්වා පබ්බජ්ජාය ගුණෙ වණ්ණෙසි. බොධිසත්තො පබ්බජ්ජාය රුචිං උප්පාදෙත්වා තං දිවසං උය්යානං අගමාසි. දීඝභාණකා පනාහු – ‘‘චත්තාරිපි නිමිත්තානි එකදිවසෙනෙව දිස්වා අගමාසී’’ති.

සො තත්ථ දිවසභාගං කීළිත්වා මඞ්ගලපොක්ඛරණියං න්හායිත්වා අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිසීදි අත්තානං අලඞ්කාරාපෙතුකාමො, අථස්ස පරිචාරකපුරිසා නානාවණ්ණානි දුස්සානි නානප්පකාරා ආභරණවිකතියො මාලාගන්ධවිලෙපනානි ච ආදාය සමන්තා පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස නිසින්නාසනං උණ්හං අහොසි. සො ‘‘කො නු ඛො මං ඉමම්හා ඨානා චාවෙතුකාමොසී’’ති උපධාරෙන්තො බොධිසත්තස්ස අලඞ්කාරෙතුකාමතං ඤත්වා විස්සකම්මං ආමන්තෙසි – ‘‘සම්ම විස්සකම්ම, සිද්ධත්ථකුමාරො අජ්ජ අඩ්ඪරත්තසමයෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිස්සති, අයමස්ස පච්ඡිමො අලඞ්කාරො, ත්වං උය්යානං ගන්ත්වා මහාපුරිසං දිබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරොහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා දෙවානුභාවෙන තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ¶ බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා තස්සෙව කප්පකසදිසො හුත්වා දිබ්බදුස්සෙන බොධිසත්තස්ස සීසං වෙඨෙසි. බොධිසත්තො හත්ථසම්ඵස්සෙනෙව ‘‘නාමං මනුස්සො, දෙවපුත්තො අය’’න්ති අඤ්ඤාසි. වෙඨනෙන වෙඨිතමත්තෙ සීසෙ මොළියං මණිරතනාකාරෙන දුස්සසහස්සං අබ්භුග්ගඤ්ඡි, පුන වෙඨෙන්තස්ස දුස්සසහස්සන්ති දසක්ඛත්තුං වෙඨෙන්තස්ස දස දුස්සසහස්සානි අබ්භුග්ගච්ඡිංසු. ‘‘සීසං ඛුද්දකං, දුස්සානි බහූනි ¶ , කථං අබ්භුග්ගතානී’’ති න චින්තෙතබ්බං. තෙසු හි සබ්බමහන්තං ආමලකපුප්ඵප්පමාණං, අවසෙසානි කදම්බකපුප්ඵප්පමාණානි ¶ අහෙසුං. බොධිසත්තස්ස සීසං කිඤ්ජක්ඛගවච්ඡිතං විය කුය්යකපුප්ඵං අහොසි.

අථස්ස සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතස්ස සබ්බතාලාවචරෙසු සකානි සකානි පටිභානානි දස්සයන්තෙසු, බ්රාහ්මණෙසු ‘‘ජයනන්දා’’තිආදිවචනෙහි, සුතමඞ්ගලිකාදීසු ච නානප්පකාරෙහි මඞ්ගලවචනත්ථුතිඝොසෙහි සම්භාවෙන්තෙසු සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං තං රථවරං අභිරුහි. තස්මිං සමයෙ ‘‘රාහුලමාතා පුත්තං විජාතා’’ති සුත්වා සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘පුත්තස්ස මෙ තුට්ඨිං නිවෙදෙථා’’ති සාසනං පහිණි. බොධිසත්තො තං සුත්වා ‘‘රාහු ජාතො, බන්ධනං ජාත’’න්ති ආහ. රාජා ‘‘කිං මෙ පුත්තො අවචා’’ති පුච්ඡිත්වා තං වචනං සුත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මෙ නත්තා ‘රාහුලකුමාරො’ත්වෙව නාම හොතූ’’ති ආහ.

බොධිසත්තොපි ඛො රථවරං ආරුය්හ අතිමහන්තෙන යසෙන අතිමනොරමෙන සිරිසොභග්ගෙන නගරං පාවිසි. තස්මිං සමයෙ කිසාගොතමී නාම ඛත්තියකඤ්ඤා උපරිපාසාදවරතලගතා නගරං පදක්ඛිණං කුරුමානස්ස බොධිසත්තස්ස රූපසිරිං දිස්වා පීතිසොමනස්සජාතා ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘නිබ්බුතා නූන සා මාතා, නිබ්බුතො නූන සො පිතා;

නිබ්බුතා නූන සා නාරී, යස්සායං ඊදිසො පතී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා); –

බොධිසත්තො තං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං එවමාහ – ‘එවරූපං අත්තභාවං පස්සන්තියා මාතු හදයං නිබ්බායති, පිතු හදයං නිබ්බායති, පජාපතියා හදයං නිබ්බායතී’ති. කිස්මිං නු ඛො නිබ්බුතෙ හදයං නිබ්බුතං නාම හොතී’’ති. අථස්ස කිලෙසෙසු විරත්තමනස්ස එතදහොසි ¶ – ‘‘රාගග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ නිබ්බුතං නාම හොති, දොසග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ නිබ්බුතං නාම හොති, මොහග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ නිබ්බුතං නාම හොති, මානදිට්ඨිආදීසු සබ්බකිලෙසදරථෙසු නිබ්බුතෙසු නිබ්බුතං නාම හොතී’’ති. ‘‘අයං මෙ සුස්සවනං සාවෙති, අහඤ්හි නිබ්බානං ගවෙසන්තො විචරාමි, අජ්ජෙව මයා ඝරාවාසං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා නිබ්බානං ගවෙසිතුං වට්ටති, අයං ඉමිස්සා ආචරියභාගො හොතූ’’ති ¶ කණ්ඨතො ඔමුඤ්චිත්වා කිසාගොතමියා සතසහස්සග්ඝනකං මුත්තාහාරං පෙසෙසි. සා ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො මයි පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා පණ්ණාකාරං පෙසෙතී’’ති සොමනස්සජාතා අහොසි.

බොධිසත්තොපි ¶ මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන අත්තනො පාසාදං අභිරුහිත්වා සිරිසයනෙ නිපජ්ජි. තාවදෙව ච නං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා නච්චගීතාදීසු සුසික්ඛිතා දෙවකඤ්ඤා විය රූපසොභග්ගප්පත්තා නාටකිත්ථියො නානාතූරියානි ගහෙත්වා සම්පරිවාරෙත්වා අභිරමාපෙන්තියො නච්චගීතවාදිතානි පයොජයිංසු. බොධිසත්තො කිලෙසෙසු විරත්තචිත්තතාය නච්චාදීසු අනභිරතො මුහුත්තං නිද්දං ඔක්කමි. තාපි ඉත්ථියො ‘‘යස්සත්ථාය මයං නච්චාදීනි පයොජෙම, සො නිද්දං උපගතො, ඉදානි කිමත්ථං කිලමිස්සාමා’’ති ගහිතගහිතානි තූරියානි අජ්ඣොත්ථරිත්වා නිපජ්ජිංසු, ගන්ධතෙලප්පදීපා ඣායන්ති. බොධිසත්තො පබුජ්ඣිත්වා සයනපිට්ඨෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො අද්දස තා ඉත්ථියො තූරියභණ්ඩානි අවත්ථරිත්වා නිද්දායන්තියො – එකච්චා පග්ඝරිතඛෙළා, කිලින්නගත්තා, එකච්චා දන්තෙ ඛාදන්තියො, එකච්චා කාකච්ඡන්තියො, එකච්චා විප්පලපන්තියො, එකච්චා විවටමුඛී, එකච්චා අපගතවත්ථා පාකටබීභච්ඡසම්බාධට්ඨානා. සො තාසං තං විප්පකාරං දිස්වා භිය්යොසොමත්තාය කාමෙසු විරත්තචිත්තො අහොසි. තස්ස අලඞ්කතපටියත්තං සක්කභවනසදිසම්පි තං මහාතලං විවිධනානාකුණපභරිතං ආමකසුසානං විය උපට්ඨාසි, තයො භවා ආදිත්තගෙහසදිසා ඛාදිංසු – ‘‘උපද්දුතං වත, භො, උපස්සට්ඨං වත, භො’’ති උදානං පවත්තෙසි, අතිවියස්ස පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි.

සො ‘‘අජ්ජෙව මයා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුං වට්ටතී’’ති සයනා වුට්ඨාය ද්වාරසමීපං ගන්ත්වා ‘‘කො එත්ථා’’ති ආහ. උම්මාරෙ සීසං කත්වා නිපන්නො ඡන්නො – ‘‘අහං, අය්යපුත්ත, ඡන්නො’’ති ආහ. ‘‘අජ්ජාහං මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුකාමො, එකං මෙ අස්සං කප්පෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති අස්සභණ්ඩකං ගහෙත්වා අස්සසාලං ගන්ත්වා ගන්ධතෙලප්පදීපෙසු ජලන්තෙසු සුමනපට්ටවිතානස්ස හෙට්ඨා රමණීයෙ භූමිභාගෙ ඨිතං කණ්ඩකං අස්සරාජානං දිස්වා ‘‘අජ්ජ මයා ඉමමෙව කප්පෙතුං වට්ටතී’’ති කණ්ඩකං කප්පෙසි. සො කප්පියමානොව අඤ්ඤාසි ‘‘අයං කප්පනා අතිවිය ගාළ්හා, අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු උය්යානකීළාදිගමනකාලෙ ¶ කප්පනා විය න හොති ¶ , මය්හං අය්යපුත්තො අජ්ජ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුකාමො භවිස්සතී’’ති. තතො තුට්ඨමානසො මහාහසිතං හසි, සො සද්දො සකලනගරං පත්ථරිත්වා ගච්ඡෙය්ය. දෙවතා පන නං සන්නිරුම්භිත්වා න කස්සචි සොතුං අදංසු.

බොධිසත්තොපි ඛො ඡන්නං පෙසෙත්වාව ‘‘පුත්තං තාව පස්සිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නිසින්නපල්ලඞ්කතො උට්ඨාය රාහුලමාතුයා වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ගබ්භද්වාරං විවරි. තස්මිං ඛණෙ අන්තොගබ්භෙ ගන්ධතෙලප්පදීපො ඣායති, රාහුලමාතා සුමනමල්ලිකාදීනං පුප්ඵානං අම්බණමත්තෙන අභිප්පකිණ්ණෙ සයනෙ පුත්තස්ස මත්ථකෙ හත්ථං ඨපෙත්වා නිද්දායති. බොධිසත්තො උම්මාරෙ පාදං ඨපෙත්වා ඨිතකොව ¶ ඔලොකෙත්වා ‘‘සචාහං දෙවියා හත්ථං අපනෙත්වා මම පුත්තං ගණ්හිස්සාමි, දෙවී පබුජ්ඣිස්සති, එවං මෙ ගමනන්තරායො භවිස්සති, බුද්ධො හුත්වාව ආගන්ත්වා පුත්තං පස්සිස්සාමී’’ති පාසාදතලතො ඔතරි. යං පන ජාතකට්ඨකථායං ‘‘තදා සත්තාහජාතො රාහුලකුමාරො හොතී’’ති වුත්තං, තං සෙසට්ඨකථාසු නත්ථි, තස්මා ඉදමෙව ගහෙතබ්බං.

එවං බොධිසත්තො පාසාදතලා ඔතරිත්වා අස්සසමීපං ගන්ත්වා එවමාහ – ‘‘තාත කණ්ඩක, ත්වං අජ්ජ එකරත්තිං මං තාරය, අහං තං නිස්සාය බුද්ධො හුත්වා සදෙවකං ලොකං තාරයිස්සාමී’’ති. තතො උල්ලඞ්ඝිත්වා කණ්ඩකස්ස පිට්ඨිං අභිරුහි. කණ්ඩකො ගීවතො පට්ඨාය ආයාමෙන අට්ඨාරසහත්ථො හොති, තදනුච්ඡවිකෙන උබ්බෙධෙන සමන්නාගතො ථාමජවසම්පන්නො සබ්බසෙතො ධොතසඞ්ඛසදිසො. සො සචෙ හසෙය්ය වා පදසද්දං වා කරෙය්ය, සද්දො සකලනගරං අවත්ථරෙය්ය, තස්මා දෙවතා අත්තනො ආනුභාවෙන තස්ස යථා න කොචි සුණාති, එවං හසිතසද්දං සන්නිරුම්භිත්වා අක්කමනඅක්කමනපදවාරෙ හත්ථතලානි උපනාමෙසුං. බොධිසත්තො අස්සවරස්ස පිට්ඨිවෙමජ්ඣගතො ඡන්නං අස්සස්ස වාලධිං ගාහාපෙත්වා අඩ්ඪරත්තසමයෙ මහාද්වාරසමීපං පත්තො. තදා පන රාජා ‘‘එවං මම පුත්තො යාය කායචි වෙලාය නගරද්වාරං විවරිත්වා නික්ඛමිතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති ද්වීසු ද්වාරකවාටෙසු එකෙකං පුරිසසහස්සෙන විවරිතබ්බං කාරෙසි. බොධිසත්තො පන ථාමබලසම්පන්නො හත්ථිගණනාය කොටිසහස්සහත්ථීනං බලං ධාරෙසි, පුරිසගණනාය දසකොටිසහස්සපුරිසානං ¶ බලං ධාරෙසි. සො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ ද්වාරං න විවරිය්යති, අජ්ජ කණ්ඩකස්ස පිට්ඨෙ නිසින්නොව වාලධිං ගහෙත්වා ඨිතෙන ඡන්නෙන සද්ධිංයෙව කණ්ඩකං ඌරුහි නිප්පීළෙත්වා අට්ඨාරසහත්ථුබ්බෙධං ¶ පාකාරං උප්පතිත්වා අතික්කමිස්සාමී’’ති. ඡන්නොපි චින්තෙසි – ‘‘සචෙ ද්වාරං න විවරිය්යති, අහං අත්තනො සාමිකං අය්යපුත්තං ඛන්ධෙ නිසීදාපෙත්වා කණ්ඩකං දක්ඛිණෙන හත්ථෙන කුච්ඡියං පරික්ඛිපන්තො උපකච්ඡන්තරෙ කත්වා පාකාරං උප්පතිත්වා අතික්කමිස්සාමී’’ති. කණ්ඩකොපි චින්තෙසි – ‘‘සචෙ ද්වාරං න විවරිය්යති, අහං අත්තනො සාමිකං පිට්ඨෙ යථානිසින්නමෙව ඡන්නෙන වාලධිං ගහෙත්වා ඨිතෙන සද්ධිංයෙව උක්ඛිපිත්වා පාකාරං උප්පතිත්වා අතික්කමිස්සාමී’’ති. සචෙ ද්වාරං න විවරෙය්ය, යථාචින්තිතමෙව තෙසු තීසු ජනෙසු අඤ්ඤතරො සම්පාදෙය්ය. ද්වාරෙ පන අධිවත්ථා දෙවතා ද්වාරං විවරි.

තස්මිංයෙව ඛණෙ මාරො පාපිමා ‘‘බොධිසත්තං නිවත්තෙස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතො ආහ – ‘‘මාරිස, මා නික්ඛමි, ඉතො තෙ සත්තමෙ දිවසෙ චක්කරතනං පාතුභවිස්සති, ද්විසහස්සපරිත්තදීපපරිවාරානං චතුන්නං මහාදීපානං රජ්ජං කාරෙස්සසි, නිවත්ත, මාරිසා’’ති. ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං වසවත්තී’’ති. ‘‘මාර, ජානාමහං මය්හං චක්කරතනස්ස පාතුභාවං, අනත්ථිකොහං ¶ රජ්ජෙන, දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙත්වා බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති ආහ. මාරො ‘‘ඉතො දානි තෙ පට්ඨාය කාමවිතක්කං වා බ්යාපාදවිතක්කං වා විහිංසාවිතක්කං වා චින්තිතකාලෙ ජානිස්සාමී’’ති ඔතාරාපෙක්ඛො ඡායා විය අනුගච්ඡන්තො අනුබන්ධි.

බොධිසත්තොපි හත්ථගතං චක්කවත්තිරජ්ජං ඛෙළපිණ්ඩං විය අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩෙත්වා මහන්තෙන සක්කාරෙන නගරා නික්ඛමි. ආසාළ්හිපුණ්ණමාය උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙ වත්තමානෙ, නික්ඛමිත්වා ච පුන නගරං අපලොකෙතුකාමො ජාතො. එවඤ්ච පනස්ස චිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙයෙව – ‘‘මහාපුරිස, න තයා නිවත්තෙත්වා ඔලොකනකම්මං කත’’න්ති වදමානා විය මහාපථවී කුලාලචක්කං විය ඡිජ්ජිත්වා පරිවත්ති. බොධිසත්තො නගරාභිමුඛො ඨත්වා නගරං ඔලොකෙත්වා තස්මිං පථවිප්පදෙසෙ කණ්ඩකනිවත්තනචෙතියට්ඨානං දස්සෙත්වා ගන්තබ්බමග්ගාභිමුඛං කණ්ඩකං කත්වා පායාසි මහන්තෙන සක්කාරෙන උළාරෙන සිරිසොභග්ගෙන. තදා කිරස්ස දෙවතා පුරතො සට්ඨි උක්කාසහස්සානි ධාරයිංසු, පච්ඡතො සට්ඨි ¶ , දක්ඛිණපස්සතො සට්ඨි, වාමපස්සතො සට්ඨීති. අපරා දෙවතා චක්කවාළමුඛවට්ටියං අපරිමාණා උක්කා ධාරයිංසු. අපරා දෙවතා ච නාගසුපණ්ණාදයො ච දිබ්බෙහි ගන්ධෙහි මාලාහි චුණ්ණෙහි ධූපෙහි පූජයමානා ගච්ඡන්ති, පාරිච්ඡත්තකපුප්ඵෙහි චෙව මන්දාරවපුප්ඵෙහි ච ඝනමෙඝවුට්ඨිකාලෙ ධාරාහි විය නභං නිරන්තරං අහොසි, දිබ්බානි සංගීතානි පවත්තිංසු ¶ , සමන්තතො අට්ඨ තූරියානි, සට්ඨි තූරියානීති අට්ඨසට්ඨි තූරියසතසහස්සානි පවත්තයිංසු. තෙසං සද්දො සමුද්දකුච්ඡියං මෙඝධනිතකාලො විය, යුගන්ධරකුච්ඡියං සාගරනිග්ඝොසකාලො විය ච වත්තති.

ඉමිනා සිරිසොභග්ගෙන ගච්ඡන්තො බොධිසත්තො එකරත්තෙනෙව තීණි රජ්ජානි අතික්කම්ම තිංසයොජනමත්ථකෙ අනොමානදීතීරං පාපුණි. කිං පන අස්සො තතො පරං ගන්තුං න සක්කොතීති? නො න සක්කොති. සො හි එකං චක්කවාළගබ්භං නාභියා ඨිතචක්කස්ස නෙමිවට්ටිං මද්දන්තො විය අන්තන්තෙන චරිත්වා පුරෙපාතරාසමෙව ආගන්ත්වා අත්තනො සම්පාදිතං භත්තං භුඤ්ජිතුං සමත්ථො. තදා පන දෙවනාගසුපණ්ණාදීහි ආකාසෙ ඨත්වා ඔස්සට්ඨෙහි ගන්ධමාලාදීහි යාව ඌරුප්පදෙසා සඤ්ඡන්නසරීරං ආකඩ්ඪිත්වා ගන්ධමාලාජටං ඡින්දන්තස්ස අතිපපඤ්චො අහොසි, තස්මා තිංසයොජනමත්තමෙව අගමාසි. අථ බොධිසත්තො නදීතීරෙ ඨත්වා ඡන්නං පුච්ඡි – ‘‘කා නාම අයං නදී’’ති? ‘‘අනොමා නාම, දෙවා’’ති. ‘‘අම්හාකම්පි පබ්බජ්ජා අනොමා භවිස්සතී’’ති පණ්හියා ඝට්ටෙන්තො අස්සස්ස සඤ්ඤං අදාසි. අස්සො ච උප්පතිත්වා අට්ඨුසභවිත්ථාරාය නදියා පාරිමතීරෙ අට්ඨාසි.

බොධිසත්තො ¶ අස්සපිට්ඨිතො ඔරුය්හ රජතපට්ටසදිසෙ වාළුකාපුලිනෙ ඨත්වා ඡන්නං ආමන්තෙසි – ‘‘සම්ම ඡන්න, ත්වං මය්හං ආභරණානි චෙව කණ්ඩකඤ්ච ආදාය ගච්ඡ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘අහම්පි, දෙව, පබ්බජිස්සාමී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘න ලබ්භා තයා පබ්බජිතුං, ගච්ඡෙව ත්ව’’න්ති තික්ඛත්තුං පටිබාහිත්වා ආභරණානි චෙව කණ්ඩකඤ්ච පටිච්ඡාපෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මය්හං කෙසා සමණසාරුප්පා න හොන්ති, අඤ්ඤො බොධිසත්තස්ස කෙසෙ ඡින්දිතුං යුත්තරූපො නත්ථී’’ති. තතො ‘‘සයමෙව ඛග්ගෙන ඡින්දිස්සාමී’’ති දක්ඛිණෙන හත්ථෙන අසිං ගහෙත්වා වාමහත්ථෙන මොළියා සද්ධිං චූළං ගහෙත්වා ඡින්දි. කෙසා ද්වඞ්ගුලමත්තා හුත්වා දක්ඛිණතො ආවට්ටමානා සීසං ¶ අල්ලීයිංසු. තෙසං යාවජීවං තදෙව පමාණං අහොසි, මස්සු ච තදනුරූපං, පුන කෙසමස්සුඔහාරණකිච්චං නාම නාහොසි. බොධිසත්තො සහ මොළියා චූළං ගහෙත්වා ‘‘සචාහං සම්බුද්ධො භවිස්සාමි, ආකාසෙ තිට්ඨතු. නො චෙ, භූමියං පතතූ’’ති අන්තලික්ඛෙ ඛිපි. සා චූළා යොජනප්පමාණං ඨානං අබ්භුග්ගන්ත්වා ආකාසෙ අට්ඨාසි. සක්කො දෙවරාජා දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා යොජනියරතනචඞ්කොටකෙන සම්පටිච්ඡිත්වා තාවතිංසභවනෙ චූළාමණිචෙතියං නාම පතිට්ඨාපෙසි.

‘‘ඡෙත්වාන ¶ මොළිං වරගන්ධවාසිතං, වෙහායසං උක්ඛිපි සක්යපුඞ්ගවො;

සහස්සනෙත්තො සිරසා පටිග්ගහි, රතනචඞ්කොටවරෙන වාසවො’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.222);

පුන බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘ඉමානි කාසිකවත්ථානි මය්හං න සමණසාරුප්පානී’’ති. අථස්ස කස්සපබුද්ධකාලෙ පුරාණසහායකො ඝටිකාරමහාබ්රහ්මා එකං බුද්ධන්තරං ජරං අප්පත්තෙන මිත්තභාවෙන චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ මෙ සහායකො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, සමණපරික්ඛාරමස්ස ගහෙත්වා ගච්ඡිස්සාමී’’ති.

‘‘තිචීවරඤ්ච පත්තො ච, වාසී සූචි ච බන්ධනං;

පරිස්සාවනෙන අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛූනො’’ති. –

ඉමෙ අට්ඨ පරික්ඛාරෙ ආහරිත්වා අදාසි. බොධිසතො අරහද්ධජං නිවාසෙත්වා උත්තමපබ්බජිතවෙසං ගණ්හිත්වා ‘‘ඡන්න, ත්වං මම වචනෙන මාතාපිතූනං ආරොග්යං වදෙහී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. ඡන්නො බොධිසත්තං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. කණ්ඩකො පන ඡන්නෙන සද්ධිං මන්තයමානස්ස බොධිසත්තස්ස වචනං සුණන්තොව ‘‘නත්ථි දානි මය්හං පුන සාමිනො දස්සන’’න්ති චින්තෙත්වා චක්ඛුපථං ¶ විජහන්තො සොකං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො හදයෙන ඵලිතෙන කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ කණ්ඩකො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. ඡන්නස්ස පඨමං එකොව සොකො අහොසි, කණ්ඩකස්ස පන කාලකිරියාය දුතියෙන සොකෙන පීළිතො රොදන්තො පරිදෙවන්තො නගරං අගමාසි.

බොධිසත්තො ¶ පබ්බජිත්වා තස්මිංයෙව පදෙසෙ අනුපියං නාම අම්බවනං අත්ථි, තත්ථ සත්තාහං පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා එකදිවසෙනෙව තිංසයොජනමග්ගං පදසා ගන්ත්වා රාජගහං පාවිසි. පවිසිත්වා ච සපදානං පිණ්ඩාය චරි. සකලනගරං බොධිසත්තස්ස රූපදස්සනෙනෙව ධනපාලකෙ පවිට්ඨෙ රාජගහං විය ච, අසුරින්දෙ පවිට්ඨෙ දෙවනගරං විය ච සඞ්ඛොභං අගමාසි. රාජපුරිසා ගන්ත්වා ‘‘දෙව, එවරූපො නාම සත්තො නගරෙ පිණ්ඩාය චරති, ‘දෙවො වා මනුස්සො වා නාගො වා සුපණ්ණො වා අසුකො නාම එසො’ති න ජානාමා’’ති ආරොචෙසුං. රාජා පාසාදතලෙ ඨත්වා මහාපුරිසං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තො පුරිසෙ ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ ¶ , වීමංසථ, සචෙ අමනුස්සො භවිස්සති, නගරා නික්ඛමිත්වා අන්තරධායිස්සති, සචෙ දෙවතා භවිස්සති, ආකාසෙන ගච්ඡිස්සති, සචෙ නාගො භවිස්සති, පථවියං නිමුජ්ජිත්වා ගමිස්සති, සචෙ මනුස්සො භවිස්සති, යථාලද්ධං භික්ඛං පරිභුඤ්ජිස්සතී’’ති.

මහාපුරිසොපි ඛො මිස්සකභත්තං සංහරිත්වා ‘‘අලං මෙ එත්තකං යාපනායා’’ති ඤත්වා පවිට්ඨද්වාරෙනෙව නගරා නික්ඛමිත්වා පණ්ඩවපබ්බතච්ඡායායං පුරත්ථිමාභිමුඛො නිසීදිත්වා ආහාරං පරිභුඤ්ජිතුං ආරද්ධො. අථස්ස අන්තානි පරිවත්තිත්වා මුඛෙන නික්ඛමනාකාරප්පත්තානි අහෙසුං. තතො සො තෙන අත්තභාවෙන එවරූපස්ස ආහාරස්ස චක්ඛුනාපි අදිට්ඨපුබ්බතාය තෙන පටිකූලාහාරෙන අට්ටීයමානොපි එවං අත්තනා එව අත්තානං ඔවදි – ‘‘සිද්ධත්ථ, ත්වං සුලභඅන්නපානෙ කුලෙ තිවස්සිකගන්ධසාලිභොජනං නානග්ගරසෙහි භුඤ්ජනට්ඨානෙ නිබ්බත්තිත්වාපි එකං පංසුකූලිකං දිස්වා ‘කදා නු ඛො අහම්පි එවරූපො හුත්වා පිණ්ඩාය චරිත්වා භුඤ්ජිස්සාමි, භවිස්සති නු ඛො මෙ සො කාලො’ති චින්තෙත්වා නික්ඛන්තො, ඉදානි කින්නාමෙතං කරොසී’’ති එවං අත්තානං ඔවදිත්වා නිබ්බිකාරො හුත්වා ආහාරං පරිභුඤ්ජි.

රාජපුරිසා තං පවත්තිං දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා දූතවචනං සුත්වා වෙගෙන නගරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ඉරියාපථස්මිංයෙව පසීදිත්වා බොධිසත්තස්ස සබ්බං ඉස්සරියං නිය්යාතෙසි. බොධිසත්තො ‘‘මය්හං, මහාරාජ, වත්ථුකාමෙහි වා කිලෙසකාමෙහි වා අත්ථො නත්ථි, අහං පරමාභිසම්බොධිං පත්ථයන්තො නික්ඛන්තො’’ති ආහ. රාජා අනෙකප්පකාරං යාචන්තොපි ¶ තස්ස චිත්තං අලභිත්වා ‘‘අද්ධා ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි ¶ , බුද්ධභූතෙන පන තයා පඨමං මම විජිතං ආගන්තබ්බ’’න්ති පටිඤ්ඤං ගණ්හි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ‘‘පබ්බජ්ජං කිත්තයිස්සාමි, යථා පබ්බජි චක්ඛුමා’’ති ඉමං පබ්බජ්ජාසුත්තං (සු. නි. 407) සද්ධිං අට්ඨකථාය ඔලොකෙත්වා වෙදිතබ්බො.

බොධිසත්තොපි ඛො රඤ්ඤො පටිඤ්ඤං දත්වා අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො ආළාරඤ්ච කාලාමං උදකඤ්ච රාමපුත්තං උපසඞ්කමිත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘නායං මග්ගො බොධායා’’ති තම්පි සමාපත්තිභාවනං අනලඞ්කරිත්වා සදෙවකස්ස ලොකස්ස අත්තනො ථාමවීරියසන්දස්සනත්ථං ¶ මහාපධානං පදහිතුකාමො උරුවෙලං ගන්ත්වා ‘‘රමණීයො වතායං භූමිභාගො’’ති තත්ථෙව වාසං උපගන්ත්වා මහාපධානං පදහි. තෙපි ඛො කොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛා පඤ්චවග්ගියා ගාමනිගමරාජධානීසු භික්ඛාය චරන්තා තත්ථ බොධිසත්තං සම්පාපුණිංසු. අථ නං ඡබ්බස්සානි මහාපධානං පදහන්තං ‘‘ඉදානි බුද්ධො භවිස්සති, ඉදානි බුද්ධො භවිස්සතී’’ති පරිවෙණසම්මජ්ජනාදිකාය වත්තපටිපත්තියා උපට්ඨහමානා සන්තිකාවචරා අහෙසුං. බොධිසත්තොපි ඛො ‘‘කොටිප්පත්තං දුක්කරකාරිකං කරිස්සාමී’’ති එකතිලතණ්ඩුලාදීහිපි වීතිනාමෙසි, සබ්බසොපි ආහාරුපච්ඡෙදනං අකාසි. දෙවතාපි ලොමකූපෙහි ඔජං උපසංහරමානා පක්ඛිපිංසු.

අථස්ස තාය නිරාහාරතාය පරමකසිරප්පත්තතාය සුවණ්ණවණ්ණොපි කායො කාළවණ්ණො අහොසි, ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි පටිච්ඡන්නානි අහෙසුං. අප්පෙකදා ආනාපානකජ්ඣානං ඣායන්තො මහාවෙදනාභිතුන්නො විසඤ්ඤීභූතො චඞ්කමනකොටියං පතති. අථ නං එකච්චා දෙවතා ‘‘කාලඞ්කතො සමණො ගොතමො’’ති වදන්ති. එකච්චා ‘‘විහාරොත්වෙවෙසො අරහත’’න්ති ච ආහංසු. තත්ථ යාසං ‘‘කාලඞ්කතො’’ති සඤ්ඤා අහොසි, තා ගන්ත්වා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘තුම්හාකං පුත්තො කාලඞ්කතො’’ති. ‘‘මම පුත්තො බුද්ධො හුත්වා කාලඞ්කතො, අහුත්වා’’ති? ‘‘බුද්ධො භවිතුං නාසක්ඛි, පධානභූමියංයෙව පතිත්වා කාලඞ්කතො’’ති. ඉදං සුත්වා රාජා – ‘‘නාහං සද්දහාමි, මම ¶ පුත්තස්ස බොධිං අප්පත්වා කාලකිරියා නාම නත්ථී’’ති පටික්ඛිපි. ‘‘කස්මා පන රාජා න සද්දහතී’’ති? කාලදෙවලතාපසවන්දාපනදිවසෙ ජම්බුරුක්ඛමූලෙ ච පාටිහාරියානං දිට්ඨත්තා.

පුන බොධිසත්තෙ සඤ්ඤං පටිලභිත්වා උට්ඨිතෙ තා දෙවතා ගන්ත්වා ‘‘අරොගො තෙ, මහාරාජ, පුත්තො’’ති ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘ජානාමහං මම පුත්තස්ස අමරණභාව’’න්ති වදති. මහාසත්තස්ස ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කරොන්තස්සෙව ආකාසෙ ගණ්ඨිකරණකාලො විය අහොසි. සො ‘‘අයං ¶ දුක්කරකාරිකා නාම බොධාය මග්ගො න හොතී’’ති ඔළාරිකං ආහාරං ආහාරෙතුං ගාමනිගමෙසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ආහාරං ආහරි. අථස්ස ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි පාකතිකානි අහෙසුං, කායොපි සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි. පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ ‘‘අයං ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං ¶ කරොන්තොපි සබ්බඤ්ඤුතං පටිවිජ්ඣිතුං නාසක්ඛි, ඉදානි ගාමනිගමාදීසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ඔළාරිකං ආහාරං ආහරමානො කිං සක්ඛිස්සති, බාහුලිකො එස පධානවිබ්භන්තො, සීසං න්හායිතුකාමස්ස උස්සාවබින්දුතක්කනං විය අම්හාකං එතස්ස සන්තිකා විසෙසතක්කනං, කිං නො ඉමිනා’’ති මහාපුරිසං පහාය අත්තනො අත්තනො පත්තචීවරං ගහෙත්වා අට්ඨාරසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා ඉසිපතනං පවිසිංසු.

තෙන ඛො පන සමයෙන උරුවෙලායං සෙනානිගමෙ සෙනානිකුටුම්බිකස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්තා සුජාතා නාම දාරිකා වයප්පත්තා එකස්මිං නිග්රොධරුක්ඛෙ පත්ථනං අකාසි – ‘‘සචාහං සමජාතිකං කුලඝරං ගන්ත්වා පඨමගබ්භෙ පුත්තං ලභිස්සාමි, අනුසංවච්ඡරං තෙ සතසහස්සපරිච්චාගෙන බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති. තස්සා සා පත්ථනා සමිජ්ඣි. සා මහාසත්තස්ස දුක්කරකාරිකං කරොන්තස්ස ඡට්ඨෙ වස්සෙ පරිපුණ්ණෙ විසාඛාපුණ්ණමායං බලිකම්මං කාතුකාමා හුත්වා පුරෙතරංයෙව ධෙනුසහස්සං ලට්ඨිමධුකවනෙ චරාපෙත්වා, තාසං ඛීරං පඤ්ච ධෙනුසතානි පායෙත්වා, තාසං ඛීරං අඩ්ඪතියානි ච සතානීති එවං යාව සොළසන්නං ධෙනූනං ඛීරං අට්ඨ ධෙනුයො පිවන්ති, තාව ඛීරස්ස බහලතඤ්ච මධුරතඤ්ච ඔජවන්තතඤ්ච පත්ථයමානා ඛීරපරිවත්තනං නාම අකාසි. සා විසාඛාපුණ්ණමදිවසෙ ‘‘පාතොව බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති රත්තියා පච්චූසසමයං පච්චුට්ඨාය තා අට්ඨ ධෙනුයො දුහාපෙසි. වච්ඡකා ධෙනූනං ¶ ථනමූලං න ආගමංසු, ථනමූලෙ පන නවභාජනෙසු උපනීතමත්තෙසු අත්තනො ධම්මතාය ඛීරධාරා පග්ඝරිංසු. තං අච්ඡරියං දිස්වා සුජාතා සහත්ථෙනෙව ඛීරං ගහෙත්වා නවභාජනෙ පක්ඛිපිත්වා සහත්ථෙනෙව අග්ගිං කත්වා පචිතුං ආරභි.

තස්මිං පායාසෙ පච්චමානෙ මහන්තා මහන්තා පුබ්බුළා උට්ඨහිත්වා දක්ඛිණාවට්ටා හුත්වා සඤ්චරන්ති. එකඵුසිතම්පි බහි න උප්පතති, උද්ධනතො අප්පමත්තකොපි ධූමො න උට්ඨහති. තස්මිං සමයෙ චත්තාරො ලොකපාලා ආගන්ත්වා උද්ධනෙ ආරක්ඛං ගණ්හිංසු, මහාබ්රහ්මා ඡත්තං ධාරෙසි, සක්කො අලාතානි සමානෙන්තො අග්ගිං ජාලෙසි. දෙවතා ද්විසහස්සදීපපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු දෙවමනුස්සානං උපකප්පනඔජං අත්තනො දෙවානුභාවෙන දණ්ඩකබද්ධං මධුපටලං පීළෙත්වා මධුං ගණ්හමානා විය සංහරිත්වා තත්ථ පක්ඛිපිංසු ¶ . අඤ්ඤෙසු හි කාලෙසු දෙවතා කබළෙ කබළෙ ඔජං පක්ඛිපිංසු, සම්බොධිප්පත්තදිවසෙ ච පරිනිබ්බානදිවසෙ ච උක්ඛලියංයෙව පක්ඛිපිංසු ¶ . සුජාතා එකදිවසෙයෙව තත්ථ අත්තනො පාකටානි අනෙකානි අච්ඡරියානි දිස්වා පුණ්ණං නාම දාසිං ආමන්තෙසි – ‘‘අම්ම පුණ්ණෙ, අජ්ජ අම්හාකං දෙවතා අතිවිය පසන්නා, මයා හි එත්තකෙ කාලෙ එවරූපං අච්ඡරියං නාම න දිට්ඨපුබ්බං, වෙගෙන ගන්ත්වා දෙවට්ඨානං පටිජග්ගාහී’’ති. සා ‘‘සාධු, අය්යෙ’’ති තස්සා වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තුරිතතුරිතා රුක්ඛමූලං අගමාසි.

බොධිසත්තොපි ඛො තස්මිං රත්තිභාගෙ පඤ්ච මහාසුපිනෙ (අ. නි. 5.196) දිස්වා පරිග්ගණ්හන්තො ‘‘නිස්සංසයං අජ්ජාහං බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති කතසන්නිට්ඨානො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන කතසරීරපටිජග්ගනො භික්ඛාචාරකාලං ආගමයමානො පාතොව ආගන්ත්වා තස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි, අත්තනො පභාය සකලං රුක්ඛමූලං ඔභාසයමානො. අථ ඛො සා පුණ්ණා ආගන්ත්වා අද්දස බොධිසත්තං රුක්ඛමූලෙ පාචීනලොකධාතුං ඔලොකයමානං නිසින්නං, සරීරතො චස්ස නික්ඛන්තාහි පභාහි සකලරුක්ඛං සුවණ්ණවණ්ණං. දිස්වානස්සා එතදහොසි – ‘‘අජ්ජ අම්හාකං දෙවතා රුක්ඛතො ඔරුය්හ සහත්ථෙනෙව බලිකම්මං සම්පටිච්ඡිතුං නිසින්නා මඤ්ඤෙ’’ති උබ්බෙගප්පත්තා හුත්වා වෙගෙන ආගන්ත්වා සුජාතාය එතමත්ථං ආරොචෙසි.

සුජාතා ¶ තස්සා වචනං සුත්වා තුට්ඨමානසා හුත්වා ‘‘අජ්ජ දානි පට්ඨාය මම ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ තිට්ඨාහී’’ති ධීතු අනුච්ඡවිකං සබ්බාලඞ්කාරං අදාසි. යස්මා පන බුද්ධභාවං පාපුණනදිවසෙ සතසහස්සග්ඝනිකා එකා සුවණ්ණපාති ලද්ධුං වට්ටති, තස්මා සා ‘‘සුවණ්ණපාතියං පායාසං පක්ඛිපිස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං නීහරාපෙත්වා තත්ථ පායාසං පක්ඛිපිතුකාමා පක්කභාජනං ආවජ්ජෙසි. සබ්බො පායාසො පදුමපත්තතො උදකං විය වත්තිත්වා පාතියං පතිට්ඨාසි, එකපාතිපූරමත්තොව අහොසි. සා තං පාතිං අඤ්ඤාය පාතියා පටිකුජ්ජිත්වා ඔදාතවත්ථෙන වෙඨෙත්වා සයං සබ්බාලඞ්කාරෙහි අත්තභාවං අලඞ්කරිත්වා තං පාතිං අත්තනො සීසෙ ඨපෙත්වා මහන්තෙන ආනුභාවෙන නිග්රොධරුක්ඛමූලං ගන්ත්වා බොධිසත්තං දිස්වා බලවසොමනස්සජාතා ‘‘රුක්ඛදෙවතා’’ති සඤ්ඤාය දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔනතොනතා ගන්ත්වා සීසතො පාතිං ඔතාරෙත්වා විවරිත්වා සුවණ්ණභිඞ්ගාරෙන ගන්ධපුප්ඵවාසිතං උදකං ගහෙත්වා බොධිසත්තං උපගන්ත්වා අට්ඨාසි. ඝටිකාරමහාබ්රහ්මුනා දින්නො මත්තිකාපත්තො එත්තකං කාලං බොධිසත්තං අවිජහිත්වා තස්මිං ඛණෙ අදස්සනං ගතො, බොධිසත්තො පත්තං අපස්සන්තො දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා උදකං සම්පටිච්ඡි ¶ . සුජාතා සහෙව පාතියා පායාසං මහාපුරිසස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි, මහාපුරිසො සුජාතං ඔලොකෙසි. සා ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘අය්ය, මයා තුම්හාකං පරිච්චත්තා, තං ගණ්හිත්වා යථාරුචි කරොථා’’ති වන්දිත්වා ‘‘යථා මය්හං මනොරථො නිප්ඵන්නො, එවං තුම්හාකම්පි නිප්ඵජ්ජතූ’’ති ¶ වත්වා සතසහස්සග්ඝනිකම්පි සුවණ්ණපාතිං පුරාණකපණ්ණං විය පරිච්චජිත්වා අනපෙක්ඛාව පක්කාමි.

බොධිසත්තොපි ඛො නිසින්නට්ඨානා වුට්ඨාය රුක්ඛං පදක්ඛිණං කත්වා පාතිං ආදාය නෙරඤ්ජරාය තීරං ගන්ත්වා අනෙකෙසං බොධිසත්තසතසහස්සානං අභිසම්බුජ්ඣනදිවසෙ ඔතරිත්වා න්හානට්ඨානං සුපතිට්ඨිතං නාම අත්ථි, තස්සා තීරෙ පාතිං ඨපෙත්වා සුපතිට්ඨිතතිත්ථෙ ඔතරිත්වා න්හත්වා අනෙකබුද්ධසතසහස්සානං නිවාසනං අරහද්ධජං නිවාසෙත්වා පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදිත්වා එකට්ඨිතාලපක්කප්පමාණෙ එකූනපණ්ණාසපිණ්ඩෙ කත්වා සබ්බං අප්පොදකමධුපායාසං පරිභුඤ්ජි. සොයෙවස්ස බුද්ධභූතස සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙ වසන්තස්ස ¶ එකූනපණ්ණාසදිවසානි ආහාරො අහොසි. එත්තකං කාලං අඤ්ඤො ආහාරො නත්ථි, න න්හානං, න මුඛධොවනං, න සරීරවළඤ්ජො, ඣානසුඛෙන ඵලසමාපත්තිසුඛෙන ච වීතිනාමෙසි. තං පන පායාසං භුඤ්ජිත්වා සුවණ්ණපාතිං ගහෙත්වා ‘‘සචාහං අජ්ජ බුද්ධො භවිස්සාමි, අයං පාති පටිසොතං ගච්ඡතු, නො චෙ භවිස්සාමි, අනුසොතං ගච්ඡතූ’’ති වත්වා නදීසොතෙ පක්ඛිපි. සා සොතං ඡින්දමානා නදීමජ්ඣං ගන්ත්වා මජ්ඣට්ඨානෙනෙව ජවසම්පන්නො අස්සො විය අසීතිහත්ථමත්තට්ඨානං පටිසොතං ගන්ත්වා එකස්මිං ආවට්ටෙ නිමුජ්ජිත්වා කාළනාගරාජභවනං ගන්ත්වා තිණ්ණං බුද්ධානං පරිභොගපාතියො ‘‘කිලි කිලී’’ති රවං කාරයමානා පහරිත්වා තාසං සබ්බහෙට්ඨිමා හුත්වා අට්ඨාසි. කාළො නාගරාජා ත සද්දං සුත්වා ‘‘හිය්යො එකො බුද්ධො නිබ්බත්ති, පුන අජ්ජ එකො නිබ්බත්තො’’ති වත්වා අනෙකෙහි පදසතෙහි ථුතියො වදමානො උට්ඨාසි. තස්ස කිර මහාපථවියා එකයොජනතිගාවුතප්පමාණං නභං පූරෙත්වා ආරොහනකාලො අජ්ජ වා හිය්යො වා සදිසො අහොසි.

බොධිසත්තොපි නදීතීරම්හි සුපුප්ඵිතසාලවනෙ දිවාවිහාරං කත්වා සායන්හසමයං පුප්ඵානං වණ්ටතො මුච්චනකාලෙ දෙවතාහි අලඞ්කතෙන අට්ඨූසභවිත්ථාරෙන මග්ගෙන සීහො විය විජම්භමානො බොධිරුක්ඛාභිමුඛො පායාසි. නාගයක්ඛසුපණ්ණාදයො දිබ්බෙහි ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජයිංසු, දිබ්බසංගීතාදීනි පවත්තයිංසු, දසසහස්සී ලොකධාතු එකගන්ධා එකමාලා එකසාධුකාරා අහොසි. තස්මිං සමයෙ සොත්ථියො නාම තිණහාරකො තිණං ආදාය පටිපථෙ ආගච්ඡන්තො මහාපුරිසස්ස ¶ ආකාරං ඤත්වා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො අදාසි. බොධිසත්තො තිණං ගහෙත්වා බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ දක්ඛිණදිසාභාගෙ උත්තරාභිමුඛො අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ දක්ඛිණචක්කවාළං ඔසීදිත්වා හෙට්ඨා අවීචිසම්පත්තං විය අහොසි. උත්තරචක්කවාළං උල්ලඞ්ඝිත්වා උපරි භවග්ගප්පත්තං විය අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදං සම්බොධිපාපුණනට්ඨානං න භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති පදක්ඛිණං ¶ කරොන්තො පච්ඡිමදිසාභාගං ගන්ත්වා පුරත්ථිමාභිමුඛො අට්ඨාසි, තතො පච්ඡිමචක්කවාළං ඔසීදිත්වා හෙට්ඨා අවීචිසම්පත්තං විය අහොසි, පුරත්ථිමචක්කවාළං උල්ලඞ්ඝිත්වා උපරි භවග්ගප්පත්තං විය අහොසි. ඨිතට්ඨිතට්ඨානෙ කිරස්ස නෙමිවට්ටිපරියන්තෙ අක්කන්තං නාභියා පතිට්ඨිතමහාසකටචක්කං විය මහාපථවී ඔනතුන්නතා ¶ අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදම්පි සම්බොධිපාපුණනට්ඨානං න භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති පදක්ඛිණං කරොන්තො උත්තරදිසාභාගං ගන්ත්වා දක්ඛිණාභිමුඛො අට්ඨාසි. තතො උත්තරචක්කවාළං ඔසීදිත්වා හෙට්ඨා අවීචිසම්පත්තං විය අහොසි, දක්ඛිණචක්කවාළං උල්ලඞ්ඝිත්වා උපරි භවග්ගප්පත්තං විය අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදම්පි සම්බොධිපාපුණනට්ඨානං න භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති පදක්ඛිණං කරොන්තො පුරත්ථිමදිසාභාගං ගන්ත්වා පච්ඡිමාභිමුඛො අට්ඨාසි. පුරත්ථිමදිසාභාගෙ පන සබ්බබුද්ධානං පල්ලඞ්කට්ඨානං අහොසි, තං නෙව ඡම්භති, න කම්පති. බොධිසත්තො ‘‘ඉදං සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතං අචලට්ඨානං කිලෙසපඤ්ජරවිද්ධංසනට්ඨාන’’න්ති ඤත්වා තානි තිණානි අග්ගෙ ගහෙත්වා චාලෙසි, තාවදෙව චුද්දසහත්ථො පල්ලඞ්කො අහොසි. තානිපි ඛො තිණානි තථාරූපෙන සණ්ඨානෙන සණ්ඨහිංසු, යථාරූපං සුකුසලො චිත්තකාරො වා පොත්ථකාරො වා ආලිඛිතුම්පි සමත්ථො නත්ථි. බොධිසත්තො බොධික්ඛන්ධං පිට්ඨිතො කත්වා පුරත්ථාභිමුඛො දළ්හමානසො හුත්වා –

‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච, අට්ඨි ච අවසිස්සතු;

උපසුස්සතු නිස්සෙසං, සරීරෙ මංසලොහිතං. (අ. නි. 2.5; ම. නි. 2.184) –

‘න ත්වෙවාහං සම්මාසම්බොධිං අප්පත්වා ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමී’’’ති අසනිසතසන්නිපාතෙනපි අභෙජ්ජරූපං අපරාජිතපල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ මාරො පාපිමා – ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො මය්හං වසං අතික්කමිතුකාමො, න දානිස්ස අතික්කමිතුං දස්සාමී’’ති මාරබලස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එතමත්ථං ආරොචෙත්වා මාරඝොසනං නාම ඝොසාපෙත්වා මාරබලං ආදාය නික්ඛමි. සා මාරසෙනා මාරස්ස පුරතො ද්වාදසයොජනා හොති, දක්ඛිණතො ච වාමතො ච ද්වාදසයොජනා, පච්ඡතො චක්කවාළපරියන්තං කත්වා ඨිතා, උද්ධං නවයොජනුබ්බෙධා ¶ හොති, යස්සා උන්නදන්තියා උන්නාදසද්දො යොජනසහස්සතො පට්ඨාය පථවිඋන්ද්රියනසද්දොවිය සූයති. අථ මාරො දෙවපුත්තො දියඩ්ඪයොජනසතිකං ගිරිමෙඛලං නාම හත්ථිං අභිරුහිත්වා බාහුසහස්සං මාපෙත්වා නානාවුධානි අග්ගහෙසි. අවසෙසායපි මාරපරිසාය ¶ ද්වෙ ජනා එකසදිසා එකසදිසං ආවුධං ගණ්හන්තා නාහෙසුං. නානාවණ්ණා නානප්පකාරමුඛා හුත්වා නානාවුධානි ගණ්හන්තා බොධිසත්තං අජ්ඣොත්ථරමානා ආගමංසු.

දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා ¶ පන මහාසත්තස්ස ථුතියො වදමානා අට්ඨංසු. සක්කො දෙවරාජා විජයුත්තරසඞ්ඛං ධමමානො අට්ඨාසි. සො කිර සඞ්ඛො වීසහත්ථසතිකො හොති, සකිං වාතං ගාහාපෙත්වා ධමියමානො චත්තාරො මාසෙ සද්දං කරිත්වා නිස්සද්දො හොති. මහාකාළනාගරාජා අතිරෙකපදසතෙන වණ්ණං වණ්ණෙන්තොව අට්ඨාසි, මහාබ්රහ්මා සෙතච්ඡත්තං ධාරයමානො අට්ඨාසි. මාරබලෙ පන බොධිමණ්ඩං උපසඞ්කමන්තෙ තෙසං එකොපි ඨාතුං නාසක්ඛි, සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙනෙව පලායිංසු. කාළො නාම නාගරාජාපි පථවියං නිමුජ්ජිත්වා පඤ්චයොජනසතිකං මඤ්ජෙරිකනාගභවනං ගන්ත්වා උභොහි හත්ථෙහි මුඛං පිදහිත්වා නිපන්නො. සක්කො දෙවරාජාපි විජයුත්තරසඞ්ඛං පිට්ඨියං කත්වා චක්කවාළමුඛවට්ටියං අට්ඨාසි, මහාබ්රහ්මා සෙතච්ඡත්තං කොටියං ගහෙත්වා බ්රහ්මලොකමෙව අගමාසි. එකදෙවතාපි ඨාතුං සමත්ථා නාම නාහොසි. මහාපුරිසො පන එකකොව නිසීදි.

මාරොපි අත්තනො පරිසං ආහ – ‘‘තාතා, සුද්ධොදනපුත්තෙන සිද්ධත්ථෙන සදිසො අඤ්ඤො පුරිසො නාම නත්ථි, මයං සම්මුඛා යුද්ධං දාතුං න සක්ඛිස්සාම, පච්ඡාභාගෙන දස්සාමා’’ති. මහාපුරිසොපි තීණි පස්සානි ඔලොකෙත්වා සබ්බදෙවතානං පලාතත්තා සුඤ්ඤානි අද්දස. පුන උත්තරපස්සෙන මාරබලං අජ්ඣොත්ථරමානං දිස්වා ‘‘අයං එත්තකො ජනො මං එකකං සන්ධාය මහන්තං වායාමං කරොති, ඉමස්මිං ඨානෙ මය්හං මාතා වා පිතා වා භාතා වා අඤ්ඤො වා කොචි ඤාතකො නත්ථි, ඉමා පන දස පාරමියොව මය්හං දීඝරත්තං පුට්ඨපරිජනසදිසා. තස්මා මයා පාරමියොව බලග්ගං කත්වා පාරමිසත්ථෙනෙව පහරිත්වා ඉමං බලකායං විද්ධංසෙතුං වට්ටතී’’ති දස පාරමියො ආවජ්ජමානො නිසීදි.

අථ ඛො මාරො දෙවපුත්තො – ‘‘වාතෙනෙව සිද්ධත්ථං පලාපෙස්සාමී’’ති වාතමණ්ඩලං සමුට්ඨාපෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පුරත්ථිමාදිභෙදාවාතා සමුට්ඨහිත්වා අද්ධයොජනයොජනද්වියොජනතියොජනප්පමාණානි පබ්බතකූටානි පදාලෙත්වා වනගච්ඡරුක්ඛාදීනි උද්ධංමූලානි ¶ කත්වා සමන්තා ගාමනිගමෙ චුණ්ණවිචුණ්ණෙ කාතුං සමත්ථාපි මහාපුරිසස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන විහතානුභාවා බොධිසත්තං පත්වා බොධිසත්තස්ස චීවරකණ්ණමත්තම්පි චාලෙතුං නාසක්ඛිංසු. තතො – ‘‘උදකෙන ¶ නං අජ්ඣොත්ථරිත්වා මාරෙස්සාමී’’ති මහාවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. තස්සානුභාවෙන උපරූපරි සතපටලසහස්සපටලාදිභෙදා වලාහකා උට්ඨහිත්වා වස්සිංසු. වුට්ඨිධාරාවෙගෙන පථවී ඡිද්දාවඡිද්දා අහොසි ¶ . වනරුක්ඛාදීනං උපරිභාගෙන මහාමෙඝො ආගන්ත්වා මහාසත්තස්ස චීවරෙ උස්සාවබින්දුගහණමත්තම්පි තෙමෙතුං නාසක්ඛි. තතො පාසාණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. මහන්තානි මහන්තානි පබ්බතකූටානි ධූමායන්තානි පජ්ජලන්තානි ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තං පත්වා දිබ්බමාලාගුළභාවං ආපජ්ජිංසු. තතො පහරණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. එකතොධාරා උභතොධාරා අසිසත්තිඛුරප්පාදයො ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තං පත්වා දිබ්බපුප්ඵානි අහෙසුං. තතො අඞ්ගාරවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. කිංසුකවණ්ණා අඞ්ගාරා ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා විකිරිංසු. තතො කුක්කුළවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. අච්චුණ්හො අග්ගිවණ්ණො කුක්කුළො ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ චන්දනචුණ්ණං හුත්වා නිපතති. තතො වාලුකාවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. අතිසුඛුමා වාලුකා ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා මහාසත්තස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා නිපතිංසු. තතො කලලවස්සං සමුට්ඨාපෙසි, තං කලලං ධූමායන්තං පජ්ජලන්තං ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ දිබ්බවිලෙපනං හුත්වා නිපතති. තතො ‘‘ඉමිනා භිංසෙත්වා සිද්ධත්ථං පලාපෙස්සාමී’’ති අන්ධකාරං සමුට්ඨාපෙසි. තං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං අන්ධකාරං විය මහාතමං හුත්වා බොධිසත්තං පත්වා සූරියප්පභාවිහතං විය අන්ධකාරං අන්තරධායි.

එවං සො මාරො ඉමාහි නවහි වාතවස්සපාසාණපහරණඅඞ්ගාරකුක්කුළවාලුකාකලලන්ධකාරවුට්ඨීහි බොධිසත්තං පලාපෙතුං අසක්කොන්තො – ‘‘කිං, භණෙ, තිට්ඨථ, ඉමං සිද්ධත්ථකුමාරං ගණ්හථ හනථ පලාපෙථා’’ති අත්තනො පරිසං ආණාපෙත්වා සයම්පි ගිරිමෙඛලස්ස හත්ථිනො ඛන්ධෙ නිසින්නො චක්කාවුධං ආදාය බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සිද්ධත්ථ, උට්ඨෙහි එතස්මා පල්ලඞ්කා, නායං තුය්හං පාපුණාති, මය්හං එස පාපුණාතී’’ති ආහ. මහාසත්තො තස්ස වචනං සුත්වා අවොච – ‘‘මාර, නෙව තයා දස පාරමියො පූරිතා, න උපපාරමියො, න පරමත්ථපාරමියො, නාපි පඤ්ච මහාපරිච්චාගා පරිච්චත්තා, න ඤාතත්ථචරියා, න ලොකත්ථචරියා, න බුද්ධත්ථචරියා පූරිතා, සබ්බා තා ¶ මයායෙව පූරිතා, තස්මා නායං පල්ලඞ්කො තුය්හං පාපුණාති, මය්හෙවෙසො පාපුණාතී’’ති.

මාරො ¶ කුද්ධො කොධවෙගං අසහන්තො මහාපුරිසස්ස චක්කාවුධං විස්සජ්ජෙසි. තං තස්ස දස පාරමියො ආවජ්ජෙන්තස්සෙව උපරිභාගෙ මාලාවිතානං හුත්වා අට්ඨාසි. තං කිර ඛුරධාරං චක්කාවුධං අඤ්ඤදා කුද්ධෙන විස්සට්ඨං එකග්ඝනපාසාණත්ථම්භෙ වංසකළීරෙ විය ඡින්දන්තං ගච්ඡති. ඉදානි පන තස්මිං මාලාවිතානං හුත්වා ඨිතෙ අවසෙසා මාරපරිසා ‘‘ඉදානි සිද්ධත්ථො පල්ලඞ්කතො වුට්ඨාය පලායිස්සතී’’ති මහන්තමහන්තානි සෙලකූටානි විස්සජ්ජෙසුං, තානිපි මහාපුරිසස්ස දස පාරමියො ආවජ්ජෙන්තස්ස මාලාගුළභාවං ආපජ්ජිත්වා භූමියං පතිංසු. දෙවතා ¶ චක්කවාළමුඛවට්ටියං ඨිතා ගීවං පසාරෙත්වා සීසං උක්ඛිපිත්වා ‘‘නට්ඨො වත, භො, සිද්ධත්ථකුමාරස්ස රූපග්ගප්පත්තො අත්තභාවො, කිං නු ඛො සො කරිස්සතී’’ති ඔලොකෙන්ති.

තතො බොධිසත්තො ‘‘පූරිතපාරමීනං බොධිසත්තානං සම්බුජ්ඣනදිවසෙ පත්තපල්ලඞ්කො මය්හං පාපුණාතී’’ති වත්වා ඨිතං මාරං ආහ – ‘‘මාර, තුය්හං දානස්ස දින්නභාවෙ කො සක්ඛී’’ති. මාරො ‘‘ඉමෙ එත්තකාව ජනා සක්ඛිනො’’ති මාරබලාභිමුඛං හත්ථං පසාරෙසි. තස්මිං ඛණෙ මාරපරිසාය ‘‘අහං සක්ඛි, අහං සක්ඛී’’ති පවත්තසද්දො පථවිඋන්ද්රියනසද්දසදිසො අහොසි. අථ මාරො මහාපුරිසං ආහ – ‘‘සිද්ධත්ථ, තුය්හං දානස්ස දින්නභාවෙ කො සක්ඛී’’ති. මහාපුරිසො ‘‘තුය්හං තාව දානස්ස දින්නභාවෙ සචෙතනා සක්ඛිනො, මය්හං පන ඉමස්මිං ඨානෙ සචෙතනො කොචි සක්ඛි නාම නත්ථි, තිට්ඨතු තාව මෙ අවසෙසඅත්තභාවෙසු දින්නදානං, වෙස්සන්තරත්තභාවෙ පන ඨත්වා මය්හං සත්තසතකමහාදානස්ස තාව දින්නභාවෙ අචෙතනාපි අයං ඝනමහාපථවී සක්ඛී’’ති චීවරගබ්භන්තරතො දක්ඛිණහත්ථං අභිනීහරිත්වා ‘‘වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨත්වා මය්හං සත්තසතකමහාදානස්ස දින්නභාවෙ ත්වං සක්ඛි, න සක්ඛී’’ති මහාපථවියාභිමුඛං හත්ථං පසාරෙසි. මහාපථවී ‘‘අහං තෙ තදා සක්ඛී’’ති විරවසතෙන විරවසහස්සෙන විරවසතසහස්සෙන මාරබලං අවත්ථරමානා විය උන්නදි.

තතො මහාපුරිසෙ ‘‘දින්නං තෙ, සිද්ධත්ථ, මහාදානං උත්තමදාන’’න්ති වෙස්සන්තරදානං සම්මසන්තෙ දියඩ්ඪයොජනසතිකො ගිරිමෙඛලහත්ථී ජණ්ණුකෙහි පථවියං පතිට්ඨාසි, මාරපරිසා දිසාවිදිසා පලායිංසු, ද්වෙ එකමග්ගෙන ගතා නාම නත්ථි, සීසාභරණානි චෙව නිවත්ථවසනානි ච ¶ ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මුඛසම්මුඛදිසාහියෙව පලායිංසු. තතො දෙවසඞ්ඝා පලායමානං මාරබලං දිස්වා ‘‘මාරස්ස පරාජයො ජාතො, සිද්ධත්ථකුමාරස්ස ජයො ජාතො, ජයපූජං කරිස්සාමා’’ති ¶ දෙවතා දෙවතානං, නාගා නාගානං, සුපණ්ණා සුපණ්ණානං, බ්රහ්මානො බ්රහ්මානං ඝොසෙත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා මහාපුරිසස්ස සන්තිකං බොධිපල්ලඞ්කං ආගමංසු.

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා දෙවගණා මහෙසිනො.

‘‘ජයො ¶ හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා නාගගණා මහෙසිනො.

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා සුපණ්ණසඞ්ඝාපි මහෙසිනො.

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා බ්රහ්මගණා මහෙසිනො’’ති. –

අවසෙසා දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු දෙවතා මාලාගන්ධවිලෙපනෙහි පූජයමානා නානප්පකාරා ච ථුතියො වදමානා අට්ඨංසු. එවං ධරමානෙයෙව සූරියෙ මහාපුරිසො මාරබලං විධමිත්වා චීවරූපරි පතමානෙහි බොධිරුක්ඛඞ්කුරෙහි රත්තපවාළදලෙහි විය පූජියමානො පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඤාණං ඔතාරෙසි. අථස්ස ද්වාදසපදිකං පච්චයාකාරං වට්ටවිවට්ටවසෙන අනුලොමපටිලොමතො සම්මසන්තස්ස දසසහස්සී ලොකධාතු උදකපරියන්තං කත්වා ද්වාදසක්ඛත්තුං සඞ්කම්පි.

මහාපුරිසෙ ¶ පන දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙත්වා අරුණුග්ගමනවෙලාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ¶ පටිවිජ්ඣන්තෙ සකලා දසසහස්සී ලොකධාතු අලඞ්කතපටියත්තා අහොසි. පාචීනචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං ධජානං පටාකා පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටිං පහරන්ති, තථා පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං ධජානං පටාකා පාචීනචක්කවාළමුඛවට්ටිං පහරන්ති, දක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං ධජානං පටාකා උත්තරචක්කවාළමුඛවට්ටිං පහරන්ති, උත්තරචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං ධජානං පටාකා දක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටිං පහරන්ති, පථවිතලෙ උස්සාපිතානං ධජානං පටාකා බ්රහ්මලොකං ආහච්ච අට්ඨංසු, බ්රහ්මලොකෙ බද්ධානං ධජානං පටාකා පථවිතලෙ පතිට්ඨහිංසු, දසසහස්සෙසු චක්කවාළෙසු පුප්ඵූපගා රුක්ඛා පුප්ඵං ගණ්හිංසු, ඵලූපගා රුක්ඛා ඵලපිණ්ඩිභාරසහිතා අහෙසුං. ඛන්ධෙසු ඛන්ධපදුමානි පුප්ඵිංසු, සාඛාසු සාඛාපදුමානි, ලතාසු ලතාපදුමානි, ආකාසෙ ඔලම්බකපදුමානි, ඝනසිලාතලානි භින්දිත්වා උපරූපරි සතපත්තානි හුත්වා දණ්ඩකපදුමානි උට්ඨහිංසු. දසසහස්සී ලොකධාතු වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමාලාගුළා විය සුසන්ථතපුප්ඵසන්ථාරො විය ච පුප්ඵාභිකිණ්ණා අහොසි. චක්කවාළන්තරෙසු අට්ඨයොජනසහස්සා ලොකන්තරිකනිරයා සත්තසූරියප්පභාහිපිඅනොභාසිතපුබ්බා තදා එකොභාසා අහෙසුං. චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරො මහාසමුද්දො ¶ මධුරොදකො අහොසි, නදියො න පවත්තිංසු, ජච්චන්ධා රූපානි පස්සිංසු, ජාතිබධිරා සද්දං සුණිංසු, ජාතිපීඨසප්පිනො පදසා ගච්ඡිංසු, අන්දුබන්ධනාදීනි ඡිජ්ජිත්වා පතිංසු.

එවං අපරිමාණෙන සිරිවිභවෙන පූජියමානො මහාපුරිසො අනෙකප්පකාරෙසු අච්ඡරියධම්මෙසු පාතුභූතෙසු සබ්බඤ්ඤුතං පටිවිජ්ඣිත්වා සබ්බබුද්ධෙහි අවිජහිතං උදානං උදානෙසි –

‘‘අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං;

ගහකාරං ගවෙසන්තො, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.

‘‘ගහකාරක දිට්ඨොසි, පුන ගෙහං න කාහසි;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, ගහකූටං විසඞ්ඛතං;

විසඞ්ඛාරගතං චිත්තං, තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති. (ධ. ප. 153-154);

ඉති ¶ තුසිතභවනතො පට්ඨාය යාව අයං බොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතප්පත්ති, එත්තකං ඨානං අවිදූරෙනිදානං නාමාති වෙදිතබ්බං.

‘‘සන්තිකෙනිදානං ¶ ¶ පන ‘එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’. ‘වෙසාලියං විහරති මහාවනෙ කූටාගාරසාලාය’න්ති ච එවං තස්මිං තස්මිං ඨානෙයෙව ලබ්භතී’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි එවං වුත්තං, අථ ඛො පන තම්පි ආදිතො පට්ඨාය එවං වෙදිතබ්බං – උදානඤ්හි උදානෙත්වා ජයපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස භගවතො එතදහොසි – ‘‘අහං කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ඉමස්ස පල්ලඞ්කස්ස කාරණා සන්ධාවිං, එත්තකං මෙ කාලං ඉමස්සෙව පල්ලඞ්කස්ස කාරණා අලඞ්කතසීසං ගීවාය ඡින්දිත්වා දින්නං, සුඅඤ්ජිතානි අක්ඛීනි හදයමංසඤ්ච උප්පාටෙවා දින්නං, ජාලීකුමාරසදිසා පුත්තා, කණ්හාජිනකුමාරිසදිසා ධීතරො, මද්දීදෙවිසදිසා භරියායො ච පරෙසං දාසත්ථාය දින්නා. අයං මෙ පල්ලඞ්කො ජයපල්ලඞ්කො ථිරපල්ලඞ්කො, එත්ථ මෙ නිසින්නස්ස සඞ්කප්පා පරිපුණ්ණා, න තාව ඉතො වුට්ඨහිස්සාමී’’ති අනෙකකොටිසතසහස්සසමාපත්තියො සමාපජ්ජන්තො සත්තාහං තත්ථෙව නිසීදි. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසීදි විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදී’’ති (මහාව. 1; උදා. 1).

අථ එකච්චානං දෙවතානං ‘‘අජ්ජාපි නූන සිද්ධත්ථස්ස කත්තබ්බකිච්චං අත්ථි, පල්ලඞ්කස්මිඤ්හි ආලයං න විජහතී’’ති පරිවිතක්කො උදපාදි. සත්ථා දෙවතානං පරිවිතක්කං ඤත්වා තාසං විතක්කවූපසමත්ථං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා යමකපාටිහාරියං දස්සෙසි. මහාබොධිමණ්ඩෙ හි කතපාටිහාරියඤ්ච ඤාතිසමාගමෙ කතපාටිහාරියඤ්ච පාථිකපුත්තසමාගමෙ කතපාටිහාරියඤ්ච සබ්බං කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ කතයමකපාටිහාරියසදිසං අහොසි.

එවං සත්ථා ඉමිනා පාටිහාරියෙන දෙවතානං විතක්කං වූපසමෙත්වා පල්ලඞ්කතො ඊසකං පාචීනනිස්සිතෙ උත්තරදිසාභාගෙ ඨත්වා ‘‘ඉමස්මිං වත ¶ මෙ පල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතං පටිවිද්ධ’’න්ති චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පූරිතානං පාරමීනං බලාධිගමට්ඨානං පල්ලඞ්කං බොධිරුක්ඛඤ්ච අනිමිසෙහි අක්ඛීහි ඔලොකයමානො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං අනිමිසචෙතියං නාම ජාතං. අථ සත්ථා පල්ලඞ්කස්ස ච ඨිතට්ඨානස්ස ච අන්තරා චඞ්කමං මාපෙත්වා පුරත්ථිමපච්ඡිමතො ආයතෙ රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි. තං ඨානං රතනචඞ්කමචෙතියං නාම ජාතං.

චතුත්ථෙ පන සත්තාහෙ බොධිතො පච්ඡිමුත්තරදිසාභාගෙ දෙවතා රතනඝරං මාපයිංසු. තත්ථ භගවා ¶ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා අභිධම්මපිටකං විසෙසතො චෙත්ථ අනන්තනයසමන්තපට්ඨානං විචිනන්තො ¶ සත්තාහං වීතිනාමෙසි. ආභිධම්මිකා පනාහු – ‘‘රතනඝරං නාම න සත්තරතනමයං ගෙහං, සත්තන්නං පන පකරණානං සම්මසිතට්ඨානං ‘රතනඝර’න්ති වුච්චතී’’ති. යස්මා පනෙත්ථ උභොපෙතෙ පරියායෙන යුජ්ජන්ති, තස්මා උභයම්පෙතං ගහෙතබ්බමෙව. තතො පට්ඨාය පන තං ඨානං රතනඝරචෙතියං නාම ජාතං. එවං සත්ථා බොධිසමීපෙයෙව චත්තාරි සත්තාහානි වීතිනාමෙත්වා පඤ්චමෙ සත්තාහෙ බොධිරුක්ඛමූලා යෙන අජපාලනිග්රොධො තෙනුපසඞ්කමි. තත්රාපි ධම්මං විචිනන්තො විමුත්තිසුඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්තො නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ මාරො පාපිමා ‘‘එත්තකං කාලං අනුබන්ධන්තො ඔතාරාපෙක්ඛොපි ඉමස්ස න කිඤ්චි ඛලිතං අද්දසං, අතික්කන්තොදානි එස මම වස’’න්ති දොමනස්සප්පත්තො මහාමග්ගෙ නිසීදිත්වා සොළස කාරණානි චින්තෙන්තො භූමියං සොළස ලෙඛා ආකඩ්ඪි – ‘‘අහං එසො විය දානපාරමිං න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති එකං ලෙඛං ආකඩ්ඪි. තථා ‘‘අහං එසො විය සීලපාරමිං…පෙ… නෙක්ඛම්මපාරමිං, පඤ්ඤාපාරමිං, වීරියපාරමිං, ඛන්තිපාරමිං, සච්චපාරමිං, අධිට්ඨානපාරමිං, මෙත්තාපාරමිං, උපෙක්ඛාපාරමිං න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති දසමං ලෙඛං ආකඩ්ඪි. තථා ‘‘අහං එසො විය අසාධාරණස්ස ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණස්ස පටිවෙධාය උපනිස්සයභූතා දස පාරමියො න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති එකාදසමං ලෙඛං ආකඩ්ඪි. තථා ‘‘අහං එසො විය අසාධාරණස්ස ආසයානුසයඤාණස්ස…පෙ… මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණස්ස, යමකපාටිහාරියඤාණස්ස, අනාවරණඤාණස්ස, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිවෙධාය උපනිස්සයභූතා දස ¶ පාරමියො න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති සොළසමං ලෙඛං ආකඩ්ඪි. එවං මාරො ඉමෙහි කාරණෙහි මහාමග්ගෙ සොළස ලෙඛා ආකඩ්ඪිත්වා නිසීදි.

තස්මිඤ්ච සමයෙ තණ්හා, අරති, රගා චාති තිස්සො මාරධීතරො (සං. නි. 1.161) ‘‘පිතා නො න පඤ්ඤායති, කහං නු ඛො එතරහී’’ති ඔලොකයමානා තං දොමනස්සප්පත්තං භූමිං ලෙඛමානං නිසින්නං දිස්වා පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කස්මා, තාත, ත්වං දුක්ඛී දුම්මනො’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අම්මා, අයං මහාසමණො මය්හං වසං අතික්කන්තො, එත්තකං කාලං ඔලොකෙන්තො ඔතාරමස්ස දට්ඨුං නාසක්ඛිං, තෙනම්හි දුක්ඛී දුම්මනො’’ති. ‘‘යදි එවං මා චින්තයිත්ථ, මයමෙතං අත්තනො වසෙ කත්වා ආදාය ආගමිස්සාමා’’ති ආහංසු. ‘‘න සක්කා, අම්මා, එස කෙනචි වසෙ කාතුං, අචලාය සද්ධාය පතිට්ඨිතො එස පුරිසො’’ති. ‘‘තාත, මයං ඉත්ථියො නාම, ඉදානෙව නං රාගපාසාදීහි බන්ධිත්වා ආනෙස්සාම, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’’ති ¶ වත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පාදෙ තෙ, සමණ ¶ , පරිචාරෙමා’’ති ආහංසු. භගවා නෙව තාසං වචනං මනසි අකාසි, න අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙසි, අනුත්තරෙ උපධිසඞ්ඛයෙ විමුත්තියා විවෙකසුඛඤ්ඤෙව අනුභවන්තො නිසීදි.

පුන මාරධීතරො ‘‘උච්චාවචා ඛො පුරිසානං අධිප්පායා, කෙසඤ්චි කුමාරිකාසු පෙමං හොති, කෙසඤ්චි පඨමවයෙ ඨිතාසු, කෙසඤ්චි මජ්ඣිමවයෙ ඨිතාසු, කෙසඤ්චි පච්ඡිමවයෙ ඨිතාසු, යංනූන මයං නානප්පකාරෙහි රූපෙහි පලොභෙත්වා ගණ්හෙය්යාමා’’ති එකමෙකා කුමාරිකවණ්ණාදිවසෙන සකං සකං අත්තභාවං අභිනිම්මිනිත්වා කුමාරිකා, අවිජාතා, සකිංවිජාතා, දුවිජාතා, මජ්ඣිමිත්ථියො, මහිත්ථියො ච හුත්වා ඡක්ඛත්තුං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පාදෙ තෙ, සමණ, පරිචාරෙමා’’ති ආහංසු. තම්පි භගවා න මනසාකාසි, යථා තං අනුත්තරෙ උපධිසඞ්ඛයෙ විමුත්තො. කෙචි පනාචරියා වදන්ති – ‘‘තා මහිත්ථිභාවෙන උපගතා දිස්වා භගවා – ‘එතා ඛණ්ඩදන්තා පලිතකෙසා හොන්තූ’ති අධිට්ඨාසී’’ති. තං න ගහෙතබ්බං. න හි භගවා එවරූපං අධිට්ඨානං අකාසි. භගවා පන ‘‘අපෙථ තුම්හෙ, කිං දිස්වා එවං වායමථ, එවරූපං නාම අවීතරාගාදීනං පුරතො කාතුං වට්ටති. තථාගතස්ස පන රාගො පහීනො, දොසො පහීනො, මොහො පහීනො’’ති අත්තනො කිලෙසප්පහානං ආරබ්භ –

‘‘යස්ස ¶ ජිතං නාවජීයති, ජිතමස්ස නොයාති කොචි ලොකෙ;

තං බුද්ධමනන්තගොචරං, අපදං කෙන පදෙන නෙස්සථ.

‘‘යස්ස ජාලිනී විසත්තිකා, තණ්හා නත්ථි කුහිඤ්චි නෙතවෙ;

තං බුද්ධමනන්තගොචරං, අපදං කෙන පදෙන නෙස්සථා’’ති. (ධ. ප. 179-180) –

ඉමා ධම්මපදෙ බුද්ධවග්ගෙ ද්වෙ ගාථා වදන්තො ධම්මං දෙසෙසි. තා ‘‘සච්චං කිර නො පිතා අවොච, ‘අරහං සුගතො ලොකෙ, න රාගෙන සුවානයො’’’තිආදීනි (සං. නි. 1.161) වත්වා පිතු සන්තිකං ආගමිංසු.

භගවාපි තත්ථෙව සත්තාහං වීතිනාමෙත්වා තතො මුචලින්දමූලං අගමාසි. තත්ථ සත්තාහවද්දලිකාය උප්පන්නාය සීතාදිපටිබාහනත්ථං මුචලින්දෙන නාම නාගරාජෙන සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිත්තො අසම්බාධාය ගන්ධකුටියං විහරන්තො විය විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානො සත්තාහං ¶ වීතිනාමෙත්වා රාජායතනං උපසඞ්කමිත්වා තත්ථපි විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානොයෙව සත්තාහං වීතිනාමෙසි. එත්තාවතා සත්ත සත්තාහානි පරිපුණ්ණානි. එත්ථන්තරෙ නෙව මුඛධොවනං, න සරීරපටිජග්ගනං ¶ , න ආහාරකිච්චං අහොසි, ඣානසුඛඵලසුඛෙනෙව ච වීතිනාමෙසි.

අථස්ස තස්මිං සත්තසත්තාහමත්ථකෙ එකූනපඤ්ඤාසතිමෙ දිවසෙ තත්ථ නිසින්නස්ස ‘‘මුඛං ධොවිස්සාමී’’ති චිත්තං උදපාදි. සක්කො දෙවානමින්දො අගදහරීතකං ආහරිත්වා අදාසි, සත්ථා තං පරිභුඤ්ජි, තෙනස්ස සරීරවළඤ්ජො අහොසි. අථස්ස සක්කොයෙව නාගලතාදන්තකට්ඨඤ්චෙව මුඛධොවනොදකඤ්ච අදාසි. සත්ථා තං දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වාව අනොතත්තදහොදකෙන මුඛං ධොවිත්වා තත්ථෙව රාජායතනමූලෙ නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ තපුස්ස භල්ලිකා නාම ද්වෙ වාණිජා පඤ්චහි සකටසතෙහි උක්කලා ජනපදා මජ්ඣිමදෙසං ගච්ඡන්තා පුබ්බෙ අත්තනො ඤාතිසාලොහිතාය දෙවතාය සකටානි සන්නිරුම්භිත්වා සත්ථු ආහාරසම්පාදනෙ උස්සාහිතා මන්ථඤ්ච ¶ මධුපිණ්ඩිකඤ්ච ආදාය – ‘‘පටිග්ගණ්හාතු නො, භන්තෙ, භගවා ඉමං ආහාරං අනුකම්පං උපාදායා’’ති සත්ථාරං උපනාමෙත්වා අට්ඨංසු. භගවා පායාසපටිග්ගහණදිවසෙයෙව පත්තස්ස අන්තරහිතත්තා ‘‘න ඛො තථාගතා හත්ථෙසු පටිග්ගණ්හන්ති, කිම්හි නු ඛො අහං පටිග්ගණ්හෙය්ය’’න්ති චින්තෙසි. අථස්ස චිත්තං ඤත්වා චතූහි දිසාහි චත්තාරො මහාරාජානො ඉන්දනීලමණිමයෙ පත්තෙ උපනාමෙසුං, භගවා තෙ පටික්ඛිපි. පුන මුග්ගවණ්ණසෙලමයෙ චත්තාරො පත්තෙ උපනාමෙසුං. භගවා චතුන්නම්පි මහාරාජානං සද්ධානුරක්ඛණත්ථාය චත්තාරොපි පත්තෙ පටිග්ගහෙත්වා උපරූපරි ඨපෙත්වා ‘‘එකො හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි. චත්තාරොපි මුඛවට්ටියං පඤ්ඤායමානලෙඛා හුත්වා මජ්ඣිමප්පමාණෙන එකත්තං උපගමිංසු. භගවා තස්මිං පච්චග්ඝෙ සෙලමයෙ පත්තෙ ආහාරං පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං අකාසි. තෙ ද්වෙ භාතරො වාණිජා බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච සරණං ගන්ත්වා ද්වෙවාචිකා උපාසකා අහෙසුං. අථ නෙසං ‘‘එකං නො, භන්තෙ, පරිචරිතබ්බට්ඨානං දෙථා’’ති වදන්තානං දක්ඛිණහත්ථෙන අත්තනො සීසං පරාමසිත්වා කෙසධාතුයො අදාසි. තෙ අත්තනො නගරෙ තා ධාතුයො සුවණ්ණසමුග්ගස්ස අන්තො පක්ඛිපිත්වා චෙතියං පතිට්ඨාපෙසුං.

සම්මාසම්බුද්ධො පන තතො වුට්ඨාය පුන අජපාලනිග්රොධමෙව ගන්ත්වා නිග්රොධමූලෙ නිසීදි. අථස්ස තත්ථ නිසින්නමත්තස්සෙව අත්තනා අධිගතධම්මස්ස ගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණො – ‘‘කිච්ඡෙන අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො’’ති පරෙසං අදෙසෙතුකාමතාකාරප්පත්තො විතක්කො උදපාදි. අථ ඛො බ්රහ්මා සහම්පති ‘‘නස්සති වත භො ලොකො, විනස්සති වත ¶ භො ලොකො’’ති දසහි චක්කවාළසහස්සෙහි සක්කසුයාමසන්තුසිතනිම්මානරතිවසවත්තිමහාබ්රහ්මානො ආදාය ¶ සත්ථු සන්තිකං ආගන්ත්වා ‘‘දෙසෙතු, භන්තෙ, භගවා ධම්ම’’න්තිආදිනා නයෙන ධම්මදෙසනං ආයාචි.

සත්ථා තස්ස පටිඤ්ඤං දත්වා ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘ආළාරො පණ්ඩිතො, සො ඉමං ධම්මං ඛිප්පං ආජානිස්සතී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා පුන ඔලොකෙන්තො තස්ස සත්තාහකාලඞ්කතභාවං ඤත්වා උදකං ආවජ්ජෙසි. තස්සාපි අභිදොසකාලඞ්කතභාවං ඤත්වා ‘‘බහූපකාරා ඛො මෙ පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ’’ති පඤ්චවග්ගියෙ ආරබ්භ මනසි කත්වා ‘‘කහං නු ඛො තෙ එතරහි විහරන්තී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘බාරාණසියං ¶ ඉසිපතනෙ මිගදායෙ’’ති ඤත්වා කතිපාහං බොධිමණ්ඩසාමන්තායෙව පිණ්ඩාය චරන්තො විහරිත්වා ‘‘ආසාළ්හිපුණ්ණමායං බාරාණසිං ගන්ත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙස්සාමී’’ති පක්ඛස්ස චාතුද්දසියං පච්චූසසමයෙ පච්චුට්ඨාය පභාතාය රත්තියා කාලස්සෙව පත්තචීවරමාදාය අට්ඨාරසයොජනමග්ගං පටිපන්නො අන්තරාමග්ගෙ උපකං නාම ආජීවකං දිස්වා තස්ස අත්තනො බුද්ධභාවං ආචික්ඛිත්වා තං දිවසමෙව සායන්හසමයෙ ඉසිපතනං සම්පාපුණි.

පඤ්චවග්ගියා තථාගතං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අයං ආවුසො, සමණො ගොතමො පච්චයබාහුල්ලාය ආවත්තිත්වා පරිපුණ්ණකායො පීණින්ද්රියො සුවණ්ණවණ්ණො හුත්වා ආගච්ඡති. ඉමස්ස වන්දනාදීනි න කරිස්සාම, මහාකුලප්පසුතො ඛො පනෙස ආසනාභිහාරං අරහති, තෙනස්ස ආසනමත්තං පඤ්ඤාපෙස්සාමා’’ති කතිකං අකංසු. භගවා සදෙවකස්ස ලොකස්ස චිත්තාචාරජානනසමත්ථෙන ඤාණෙන ‘‘කිං නු ඛො ඉමෙ චින්තයිංසූ’’ති ආවජ්ජෙත්වා චිත්තං අඤ්ඤාසි. අථ තෙසු සබ්බදෙවමනුස්සෙසු අනොදිස්සකවසෙන ඵරණසමත්ථං මෙත්තචිත්තං සඞ්ඛිපිත්වා ඔදිස්සකවසෙන මෙත්තචිත්තෙන ඵරි. තෙ භගවතා මෙත්තචිත්තෙන සංඵුට්ඨා තථාගතෙ උපසඞ්කමන්තෙ සකාය කතිකාය සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා පච්චුග්ගන්ත්වා අභිවාදනාදීනි සබ්බකිච්චානි අකංසු. සම්මාසම්බුද්ධභාවං පනස්ස අජානන්තා කෙවලං නාමෙන ච ආවුසොවාදෙන ච සමුදාචරිංසු.

අථ නෙ භගවා – ‘‘මා, භික්ඛවෙ, තථාගතං නාමෙන ච ආවුසොවාදෙන ච සමුදාචරථ. අරහං, භික්ඛවෙ, තථාගතො සම්මාසම්බුද්ධො’’ති අත්තනො බුද්ධභාවං ඤාපෙත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තයොගෙ වත්තමානෙ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි පරිවුතො පඤ්චවග්ගියත්ථෙරෙ ආමන්තෙත්වා තිපරිවට්ටං ද්වාදසාකාරං ඡඤාණවිජම්භනං අනුත්තරං ¶ ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තං (මහාව. 13 ආදයො; සං. නි. 5.1081) දෙසෙසි. තෙසු කොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙන්තො සුත්තපරියොසානෙ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. සත්ථා තත්ථෙව වස්සං උපගන්ත්වා පුනදිවසෙ වප්පත්ථෙරං ඔවදන්තො විහාරෙයෙව නිසීදි, සෙසා ¶ චත්තාරොපි පිණ්ඩාය චරිංසු. වප්පත්ථෙරො පුබ්බණ්හෙයෙව සොතාපත්තිඵලං පාපුණි ¶ . එතෙනෙවුපායෙන පුනදිවසෙ භද්දියත්ථෙරං, පුනදිවසෙ මහානාමත්ථෙරං, පුනදිවසෙ අස්සජිත්ථෙරන්ති සබ්බෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පඤ්චමියං පක්ඛස්ස පඤ්චපි ථෙරෙ සන්නිපාතෙත්වා අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තං (මහාව. 20 ආදයො; සං. නි. 3.59) දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චපි ථෙරා අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. අථ සත්ථා යසස්ස කුලපුත්තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා තං රත්තිභාගෙ නිබ්බිජ්ජිත්වා ගෙහං පහාය නික්ඛන්තං ‘‘එහි යසා’’ති පක්කොසිත්වා තස්මිංයෙව රත්තිභාගෙ සොතාපත්තිඵලෙ, පුනදිවසෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, අපරෙපි තස්ස සහායකෙ චතුපඤ්ඤාසජනෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙත්වා අරහත්තං පාපෙසි.

එවං ලොකෙ එකසට්ඨියා අරහන්තෙසු ජාතෙසු සත්ථා වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා ‘‘චරථ භික්ඛවෙ චාරික’’න්ති සට්ඨිභික්ඛූ දිසාසු පෙසෙත්වා සයං උරුවෙලං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ තිංසභද්දවග්ගියකුමාරෙ විනෙසි. තෙසු සබ්බපච්ඡිමකො සොතාපන්නො, සබ්බුත්තමො අනාගාමී අහොසි. තෙපි සබ්බෙ එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බාජෙත්වා දිසාසු පෙසෙත්වා උරුවෙලං ගන්ත්වා අඩ්ඪුඩ්ඪපාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා උරුවෙලකස්සපාදයො සහස්සජටිලපරිවාරෙ තෙභාතිකජටිලෙ විනෙත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බාජෙත්වා ගයාසීසෙ නිසීදාපෙත්වා ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54) අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තෙන අරහන්තසහස්සෙන පරිවුතො ‘‘බිම්බිසාරරඤ්ඤො දින්නපටිඤ්ඤං මොචෙස්සාමී’’ති රාජගහනගරූපචාරෙ ලට්ඨිවනුය්යානං අගමාසි. රාජා උය්යානපාලස්ස සන්තිකා ‘‘සත්ථා ආගතො’’ති සුත්වා ද්වාදසනහුතෙහි බ්රාහ්මණගහපතිකෙහි පරිවුතො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා චක්කවිචිත්තතලෙසු සුවණ්ණපට්ටවිතානං විය පභාසමුදයං විස්සජ්ජෙන්තෙසු තථාගතස්ස පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා එකමන්තං නිසීදි සද්ධිං පරිසාය.

අථ ඛො තෙසං බ්රාහ්මණගහපතිකානං එතදහොසි – ‘‘කිං නු ඛො මහාසමණො උරුවෙලකස්සපෙ බ්රහ්මචරියං චරති, උදාහු උරුවෙලකස්සපො මහාසමණෙ’’ති. භගවා තෙසං චෙතස්සා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය උරුවෙලකස්සපං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘කිමෙව ¶ ¶ දිස්වා උරුවෙලවාසි, පහාසි අග්ගිං කිසකොවදානො;

පුච්ඡාමි තං කස්සප එතමත්ථං, කථං පහීනං තව අග්ගිහුත්ත’’න්ති. –

ථෙරොපි භගවතො අධිප්පායං විදිත්වා –

‘‘රූපෙ ¶ ච සද්දෙ ච අථො රසෙ ච, කාමිත්ථියො චාභිවදන්ති යඤ්ඤා;

එතං මලන්තී උපධීසු ඤත්වා, තස්මා න යිට්ඨෙ න හුතෙ අරඤ්ජි’’න්ති. (මහාව. 55) –

ඉමං ගාථං වත්වා අත්තනො සාවකභාවප්පකාසනත්ථං තථාගතස්ස පාදපිට්ඨෙ සීසං ඨපෙත්වා ‘‘සත්ථා මෙ, භන්තෙ භගවා, සාවකොහමස්මී’’ති වත්වා එකතාලං ද්විතාලං තිතාලන්ති යාව සත්තතාලප්පමාණං සත්තක්ඛත්තුං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ඔරුය්හ තථාගතං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තං පාටිහාරියං දිස්වා මහාජනො ‘‘අහො මහානුභාවා බුද්ධා, එවඤ්හි ථාමගතදිට්ඨිකො නාම ‘අරහා’ති මඤ්ඤමානො උරුවෙලකස්සපොපි දිට්ඨිජාලං භින්දිත්වා තථාගතෙන දමිතො’’ති සත්ථු ගුණකථංයෙව කථෙසි. භගවා ‘‘නාහං ඉදානියෙව උරුවෙලකස්සපං දමෙමි, අතීතෙපි එස මයා දමිතො’’ති වත්වා ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා මහානාරදකස්සපජාතකං (ජා. 2.22.1153 ආදයො) කථෙත්වා චත්තාරි සච්චානි පකාසෙසි. රාජා එකාදසහි නහුතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, එකනහුතං උපාසකත්තං පටිවෙදෙසි. රාජා සත්ථු සන්තිකෙ නිසින්නොයෙව පඤ්ච අස්සාසකෙ පවෙදෙත්වා සරණං ගන්ත්වා ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා උට්ඨායාසනා භගවන්තං පදක්ඛිණං කත්වා පක්කමි.

පුනදිවසෙ යෙහි ච භගවා හිය්යො දිට්ඨො, යෙහි ච අදිට්ඨො, තෙ සබ්බෙපි රාජගහවාසිනො අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛා මනුස්සා තථාගතං දට්ඨුකාමා පාතොව රාජගහතො ලට්ඨිවනුය්යානං අගමංසු. තිගාවුතො මග්ගො නප්පහොසි, සකලලට්ඨිවනුය්යානං නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. මහාජනො දසබලස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං පස්සන්තොපි තිත්තිං කාතුං නාසක්ඛි. වණ්ණභූමි නාමෙසා. එවරූපෙසු හි ඨානෙසු භගවතො ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනාදිප්පභෙදා ¶ සබ්බාපි රූපකායසිරී වණ්ණෙතබ්බා. එවං රූපසොභග්ගප්පත්තං දසබලස්ස සරීරං පස්සමානෙන මහාජනෙන නිරන්තරං ඵුටෙ උය්යානෙ ච ගමනමග්ගෙ ච එකභික්ඛුස්සපි නික්ඛමනොකාසො නාහොසි. තං දිවසං කිර භගවතො භත්තං ඡින්නං ¶ භවෙය්ය, තස්මා ‘‘තං මා අහොසී’’ති සක්කස්ස නිසින්නාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ආවජ්ජමානො තං කාරණං ඤත්වා මාණවකවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා බුද්ධධම්මසඞ්ඝපටිසංයුත්තා ථුතියො වදමානො දසබලස්ස පුරතො ඔතරිත්වා දෙවානුභාවෙන ඔකාසං කත්වා –

‘‘දන්තො දන්තෙහි සහ පුරාණජටිලෙහි, විප්පමුත්තො විප්පමුත්තෙහි;

සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණො, රාජගහං පාවිසි භගවා.

‘‘සන්තො සන්තෙහි…පෙ… රාජගහං පාවිසි භගවා.

‘‘දසවාසො දසබලො, දසධම්මවිදූ දසභි චුපෙතො;

සො දසසතපරිවාරො, රාජගහං පාවිසි භගවා’’ති. (මහාව. 58) –

ඉමාහි ගාථාහි සත්ථු වණ්ණං වදමානො පුරතො පායාසි. තදා මහාජනො මාණවකස්ස රූපසිරිං දිස්වා ‘‘අතිවිය අභිරූපො වතායං මාණවකො, න ඛො පන අම්හෙහි දිට්ඨපුබ්බො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කුතො අයං මාණවකො, කස්ස වා අය’’න්ති ආහ. තං සුත්වා මාණවො –

‘‘යො ධීරො සබ්බධි දන්තො, සුද්ධො අප්පටිපුග්ගලො;

අරහං සුගතො ලොකෙ, තස්සාහං පරිචාරකො’’ති. – ගාථමාහ;

සත්ථා ¶ සක්කෙන කතොකාසං මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා භික්ඛුසහස්සපරිවුතො රාජගහං පාවිසි. රාජා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, තීණි රතනානි විනා වසිතුං න සක්ඛිස්සාමි, වෙලාය වා අවෙලාය වා භගවතො සන්තිකං ආගමිස්සාමි, ලට්ඨිවනුය්යානඤ්ච නාම අතිදූරෙ, ඉදං පන අම්හාකං වෙළුවනුය්යානං නාතිදූරං නච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නං බුද්ධාරහං සෙනාසනං. ඉදං මෙ, භන්තෙ, භගවා පටිග්ගණ්හාතූ’’ති සුවණ්ණභිඞ්ගාරෙන පුප්ඵගන්ධවාසිතං මණිවණ්ණං උදකමාදාය වෙළුවනුය්යානං පරිච්චජන්තො දසබලස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙසි. තස්මිං ආරාමෙ පටිග්ගහිතෙයෙව ‘‘බුද්ධසාසනස්ස මූලානි ඔතිණ්ණානී’’ති මහාපථවී කම්පි. ජම්බුදීපතලස්මිඤ්හි ඨපෙත්වා වෙළුවනං අඤ්ඤං මහාපථවිං කම්පෙත්වා ගහිතසෙනාසනං නාම නත්ථි. තම්බපණ්ණිදීපෙපි ඨපෙත්වා මහාවිහාරං අඤ්ඤං පථවිං කම්පෙත්වා ගහිතසෙනාසනං නාම නත්ථි. සත්ථා වෙළුවනාරාමං පටිග්ගහෙත්වා රඤ්ඤො අනුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො වෙළුවනං අගමාසි ¶ .

තස්මිං ඛො පන සමයෙ සාරිපුත්තො ච මොග්ගල්ලානො චාති ද්වෙ පරිබ්බාජකා රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්ති අමතං පරියෙසමානා. තෙසු සාරිපුත්තො අස්සජිත්ථෙරං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං දිස්වා ¶ පසන්නචිත්තො පයිරුපාසිත්වා ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’තිආදිගාථං (මහාව. 60; අප. ථෙර 1.1.286) සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය අත්තනො සහායකස්ස මොග්ගල්ලානස්සපි තමෙව ගාථං අභාසි. සොපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තෙ උභොපි සඤ්චයං ඔලොකෙත්වා අත්තනො පරිසාය සද්ධිං භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසු මොග්ගල්ලානො සත්තාහෙන අරහත්තං පාපුණි, සාරිපුත්තො අඩ්ඪමාසෙන. උභොපි තෙ සත්ථා අග්ගසාවකට්ඨානෙ ඨපෙසි. සාරිපුත්තත්ථෙරෙන ච අරහත්තං පත්තදිවසෙයෙව සන්නිපාතං අකාසි.

තථාගතෙ පන තස්මිඤ්ඤෙව වෙළුවනුය්යානෙ විහරන්තෙ සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘පුත්තො කිර මෙ ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං චරිත්වා පරමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරතී’’ති සුත්වා අඤ්ඤතරං අමච්චං ආමන්තෙසි – ‘‘එහි භණෙ, ත්වං පුරිසසහස්සපරිවාරො රාජගහං ගන්ත්වා මම වචනෙන ‘පිතා තෙ සුද්ධොදනමහාරාජා දට්ඨුකාමො’ති වත්වා මම පුත්තං ගණ්හිත්වා එහී’’ති ආහ. සො ¶ ‘‘එවං, දෙවා’’ති රඤ්ඤො වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා පුරිසසහස්සපරිවාරො ඛිප්පමෙව සට්ඨියොජනමග්ගං ගන්ත්වා දසබලස්ස චතුපරිසමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මදෙසනාවෙලායං විහාරං පාවිසි. සො ‘‘තිට්ඨතු තාව රඤ්ඤා පහිතසාසන’’න්ති පරිසපරියන්තෙ ඨිතො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා යථාඨිතොව සද්ධිං පුරිසසහස්සෙන අරහත්තං පත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. භගවා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. සබ්බෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරා විය අහෙසුං. අරහත්තං පත්තකාලතො පට්ඨාය පන අරියා නාම මජ්ඣත්තාව හොන්තීති, සො රඤ්ඤා පහිතසාසනං දසබලස්ස න කථෙසි. රාජා – ‘‘නෙව ගතො ආගච්ඡති, න සාසනං සුය්යතී’’ති ‘‘එහි භණෙ, ත්වං ගච්ඡා’’ති එතෙනෙව නියාමෙන අඤ්ඤං අමච්චං පෙසෙසි. සොපි ගන්ත්වා පුරිමනයෙනෙව සද්ධිං පරිසාය අරහත්තං පත්වා තුණ්හී අහොසි. පුන රාජා ‘‘එහි භණෙ, ත්වං ගච්ඡ, ත්වං ගච්ඡා’’ති එතෙනෙව නියාමෙන අපරෙපි සත්ත අමච්චෙ පෙසෙසි. තෙ සබ්බෙ නව පුරිසසහස්සපරිවාරා නව අමච්චා අත්තනො කිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා තුණ්හීභූතා තත්ථෙව විහරිංසු.

රාජා සාසනමත්තම්පි ආහරිත්වා ආචික්ඛන්තං අලභිත්වා චින්තෙසි – ‘‘එත්තකාපි ජනා මයි සිනෙහාභාවෙන සාසනමත්තම්පි න පච්චාහරිංසු, කො නු ¶ ඛො මෙ සාසනං කරිස්සතී’’ති සබ්බං රාජබලං ඔලොකෙන්තො කාළුදායිං අද්දස. සො කිර රඤ්ඤො සබ්බත්ථසාධකො අබ්භන්තරිකො අතිවිය විස්සාසිකො අමච්චො බොධිසත්තෙන සද්ධිං එකදිවසෙ ජාතො සහපංසුකීළකො සහායො. අථ නං රාජා ආමන්තෙසි – ‘‘තාත කාළුදායි, අහං මම පුත්තං දට්ඨුකාමො නවපුරිසසහස්සපරිවාරෙන නව අමච්චෙ පෙසෙසිං, තෙසු එකොපි ආගන්ත්වා සාසනමත්තං ආරොචෙන්තො නාම ¶ නත්ථි. දුජ්ජානො ඛො පන මෙ ජීවිතන්තරායො, ජීවමානොයෙවාහං පුත්තං දට්ඨුකාමො. සක්ඛිස්සසි නු ඛො මෙ පුත්තං දස්සෙතු’’න්ති? ‘‘සක්ඛිස්සාමි, දෙව, සචෙ පබ්බජිතුං ලභිස්සාමී’’ති. ‘‘තාත, ත්වං පබ්බජිතො වා අපබ්බජිතො වා මය්හං පුත්තං දස්සෙහී’’ති. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති රඤ්ඤො සාසනං ආදාය රාජගහං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනාවෙලාය පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිවාරො අරහත්තං පත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බජිත්වා විහාසි.

සත්ථා ¶ බුද්ධො හුත්වා පඨමං අන්තොවස්සං ඉසිපතනෙ වසිත්වා වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා උරුවෙලං ගන්ත්වා තත්ථ තයො මාසෙ වසන්තො තෙභාතිකජටිලෙ විනෙත්වා භික්ඛුසහස්සපරිවාරො ඵුස්සමාසපුණ්ණමායං රාජගහං ගන්ත්වා ද්වෙ මාසෙ වසි. එත්තාවතා බාරාණසිතො නික්ඛන්තස්ස පඤ්ච මාසා ජාතා, සකලො හෙමන්තො අතික්කන්තො. කාළුදායිත්ථෙරස්ස ආගතදිවසතො සත්තට්ඨදිවසා වීතිවත්තා. ථෙරො ඵග්ගුණමාසපුණ්ණමායං චින්තෙසි – ‘‘අතික්කන්තො දානි හෙමන්තො, වසන්තසමයො අනුප්පත්තො, මනුස්සෙහි සස්සාදීනි උද්ධරිත්වා සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙහි මග්ගා දින්නා, හරිතතිණසඤ්ඡන්නා පථවී, සුපුප්ඵිතා වනසණ්ඩා, පටිපජ්ජනක්ඛමා මග්ගා, කාලො දසබලස්ස ඤාතිසඞ්ගහං කාතු’’න්ති. අථ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා –

‘‘අඞ්ගාරිනො දානි දුමා භදන්තෙ, ඵලෙසිනො ඡදනං විප්පහාය;

තෙ අච්චිමන්තොව පභාසයන්ති, සමයො මහාවීර භාගී රසානං…පෙ…. (ථෙරගා. 527);

‘‘නාතිසීතං නාතිඋණ්හං, නාතිදුබ්භික්ඛඡාතකං;

සද්දලා හරිතා භූමි, එස කාලො මහාමුනී’’ති. –

සට්ඨිමත්තාහි ගාථාහි දසබලස්ස කුලනගරගමනවණ්ණං වණ්ණෙසි. අථ නං සත්ථා – ‘‘කිං නු ඛො, උදායි, මධුරස්සරෙන ගමනවණ්ණං වණ්ණෙසී’’ති ආහ. ‘‘තුම්හාකං, භන්තෙ, පිතා සුද්ධොදනමහාරාජා තුම්හෙ පස්සිතුකාමො, කරොථ ඤාතකානං සඞ්ගහ’’න්ති. ‘‘සාධු, උදායි, කරිස්සාමි ඤාතකානං සඞ්ගහං, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචෙහි, ගමියවත්තං ¶ පරිපූරෙස්සන්තී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො තෙසං ආරොචෙසි.

භගවා අඞ්ගමගධවාසීනං කුලපුත්තානං දසහි සහස්සෙහි, කපිලවත්ථුවාසීනං දසහි සහස්සෙහීති සබ්බෙහෙව වීසතිසහස්සෙහි ඛීණාසවභික්ඛූහි පරිවුතො රාජගහා නික්ඛමිත්වා දිවසෙ ¶ දිවසෙ යොජනං ගච්ඡති. ‘‘රාජගහතො සට්ඨියොජනං කපිලවත්ථුං ද්වීහි මාසෙහි පාපුණිස්සාමී’’ති අතුරිතචාරිකං පක්කාමි. ථෙරොපි ‘‘භගවතො නික්ඛන්තභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමී’’ති වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා රඤ්ඤො නිවෙසනෙ පාතුරහොසි. රාජා ථෙරං දිස්වා තුට්ඨචිත්තො මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා ¶ අත්තනො පටියාදිතස්ස නානග්ගරසභොජනස්ස පත්තං පූරෙත්වා අදාසි. ථෙරො උට්ඨාය ගමනාකාරං දස්සෙසි. ‘‘නිසීදිත්වා භුඤ්ජ, තාතා’’ති. ‘‘සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භුඤ්ජිස්සාමි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කහං පන, තාත, සත්ථා’’ති? ‘‘වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරො තුම්හාකං දස්සනත්ථාය චාරිකං නික්ඛන්තො, මහාරාජා’’ති. රාජා තුට්ඨමානසො ආහ – ‘‘තුම්හෙ ඉමං පරිභුඤ්ජිත්වා යාව මම පුත්තො ඉමං නගරං පාපුණාති, තාවස්ස ඉතොව පිණ්ඩපාතං පරිහරථා’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි. රාජා ථෙරං පරිවිසිත්වා පත්තං ගන්ධචුණ්ණෙන උබ්බට්ටෙත්වා උත්තමස්ස භොජනස්ස පූරෙත්වා ‘‘තථාගතස්ස දෙථා’’ති ථෙරස්ස හත්ථෙ පතිට්ඨාපෙසි. ථෙරො සබ්බෙසං පස්සන්තානංයෙව පත්තං ආකාසෙ ඛිපිත්වා සයම්පි වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා සත්ථු හත්ථෙ ඨපෙසි. සත්ථා තං පරිභුඤ්ජි. එතෙනෙව උපායෙන ථෙරො දිවසෙ දිවසෙ පිණ්ඩපාතං ආහරි. සත්ථාපි අන්තරාමග්ගෙ රඤ්ඤොයෙව පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජි. ථෙරොපි භත්තකිච්චාවසානෙ දිවසෙ දිවසෙ ‘‘අජ්ජ භගවා එත්තකං ආගතො, අජ්ජ එත්තක’’න්ති බුද්ධගුණපටිසංයුත්තාය ච කථාය සකලං රාජකුලං සත්ථුදස්සනං විනායෙව සත්ථරි සඤ්ජාතප්පසාදං අකාසි. තෙනෙව නං භගවා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං කුලප්පසාදකානං යදිදං කාළුදායී’’ති (අ. නි. 1.219, 225) එතදග්ගෙ ඨපෙසි.

සාකියාපි ඛො අනුප්පත්තෙ භගවති ‘‘අම්හාකං ඤාතිසෙට්ඨං පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතිත්වා භගවතො වසනට්ඨානං වීමංසමානා ‘‘නිග්රොධසක්කස්ස ආරාමො රමණීයො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා තත්ථ සබ්බං පටිජග්ගනවිධිං කාරෙත්වා ගන්ධපුප්ඵහත්ථා පච්චුග්ගමනං කරොන්තා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතෙ දහරදහරෙ නාගරදාරකෙ ච නාගරදාරිකායො ච පඨමං පහිණිංසු, තතො රාජකුමාරෙ ච රාජකුමාරිකායො ච, තෙසං අනන්තරා සාමං ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජයමානා භගවන්තං ගහෙත්වා නිග්රොධාරාමමෙව අගමංසු. තත්ථ භගවා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි ¶ . සාකියා නාම මානජාතිකා මානත්ථද්ධා, තෙ ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො අම්හෙහි දහරතරො, අම්හාකං කනිට්ඨො, භාගිනෙය්යො, පුත්තො, නත්තා’’ති චින්තෙත්වා දහරදහරෙ රාජකුමාරෙ ආහංසු – ‘‘තුම්හෙ වන්දථ, මයං තුම්හාකං පිට්ඨිතො නිසීදිස්සාමා’’ති.

තෙසු ¶ එවං අවන්දිත්වා නිසින්නෙසු භගවා තෙසං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා ‘‘න මං ඤාතයො වන්දන්ති, හන්ද දානි තෙ වන්දාපෙස්සාමී’’ති අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය ¶ ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා තෙසං සීසෙ පාදපංසුං ඔකිරමානො විය කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ යමකපාටිහාරියසදිසං පාටිහාරියං අකාසි. රාජා තං අච්ඡරියං දිස්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං ජාතදිවසෙ කාලදෙවලස්ස වන්දනත්ථං උපනීතානං වොපාදෙ පරිවත්තෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස මත්ථකෙ පතිට්ඨිතෙ දිස්වාපි අහං තුම්හාකං පාදෙ වන්දිං, අයං මෙ පඨමවන්දනා. වප්පමඞ්ගලදිවසෙ ච ජම්බුච්ඡායාය සිරිසයනෙ නිපන්නානං වොජම්බුච්ඡායාය අපරිවත්තනං දිස්වාපි පාදෙ වන්දිං, අයං මෙ දුතියවන්දනා. ඉදානි පන ඉමං අදිට්ඨපුබ්බං පාටිහාරියං දිස්වාපි අහං තුම්හාකං පාදෙ වන්දාමි, අයං මෙ තතියවන්දනා’’ති. රඤ්ඤා පන වන්දිතෙ භගවන්තං අවන්දිත්වා ඨාතුං සමත්ථො නාම එකසාකියොපි නාහොසි, සබ්බෙ වන්දිංසුයෙව.

ඉති භගවා ඤාතයො වන්දාපෙත්වා ආකාසතො ඔතරිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. නිසින්නෙ භගවති සිඛාපත්තො ඤාතිසමාගමො අහොසි, සබ්බෙ එකග්ගචිත්තා හුත්වා නිසීදිංසු. තතො මහාමෙඝො පොක්ඛරවස්සං වස්සි. තම්බවණ්ණං උදකං හෙට්ඨා විරවන්තං ගච්ඡති, තෙමිතුකාමොව තෙමෙති, අතෙමිතුකාමස්ස සරීරෙ එකබින්දුමත්තම්පි න පතති. තං දිස්වා සබ්බෙ අච්ඡරියබ්භුතචිත්තා ජාතා ‘‘අහො අච්ඡරියං, අහො අබ්භුත’’න්ති කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ‘‘න ඉදානෙව මය්හං ඤාතිසමාගමෙ පොක්ඛරවස්සං වස්සති, අතීතෙපි වස්සී’’ති ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා වෙස්සන්තරජාතකං (ජා. 2.22.1655 ආදයො) කථෙසි. ධම්මකථං සුත්වා සබ්බෙ උට්ඨාය වන්දිත්වා පක්කමිංසු. එකොපි රාජා වා රාජමහාමත්තො වා ‘‘ස්වෙ අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති වත්වා ගතො නාම නත්ථි.

සත්ථා පුනදිවසෙ වීසතිභික්ඛුසහස්සපරිවුතො කපිලවත්ථුං පිණ්ඩාය පාවිසි. තං න කොචි ගන්ත්වා නිමන්තෙසි, න පත්තං වා අග්ගහෙසි. භගවා ඉන්දඛීලෙ ඨිතොව ආවජ්ජෙසි – ‘‘කථං නු ඛො පුබ්බබුද්ධා කුලනගරෙ පිණ්ඩාය චරිංසු, කිං උප්පටිපාටියා ඉස්සරජනානං ඝරානි අගමංසු, උදාහු සපදානචාරිකං චරිංසූ’’ති? තතො එකබුද්ධස්සපි උප්පටිපාටියා ¶ ගමනං අදිස්වා ‘‘මයාපි දානි අයමෙව තෙසං වංසො පග්ගහෙතබ්බො, ආයතිඤ්ච මම සාවකා ¶ මමඤ්ඤෙව අනුසික්ඛන්තා පිණ්ඩචාරිකවත්තං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති කොටියං නිවිට්ඨගෙහතො පට්ඨාය සපදානං පිණ්ඩාය චරි. ‘‘අය්යො කිර සිද්ධත්ථකුමාරො පිණ්ඩාය චරතී’’ති ද්විභූමිකතිභූමිකාදීසු පාසාදෙසු සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා මහාජනො දස්සනබ්යාවටො අහොසි.

රාහුලමාතාපි දෙවී – ‘‘අය්යපුත්තො කිර ඉමස්මිංයෙව නගරෙ මහන්තෙන රාජානුභාවෙන සුවණ්ණසිවිකාදීහි විචරිත්වා ඉදානි කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායවත්ථනිවාසනො කපාලහත්ථො පිණ්ඩාය චරති, සොභති නු ඛො’’ති සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ඔලොකයමානා භගවන්තං නානාවිරාගසමුජ්ජලාය ¶ සරීරප්පභාය නගරවීථියො ඔභාසෙත්වා බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපසමුපබ්යූළ්හාය අසීතානුබ්යඤ්ජනප්පභාසිතාය ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතාය අනොපමාය බුද්ධසිරියා විරොචමානං දිස්වා උණ්හීසතො පට්ඨාය යාව පාදතලා –

‘‘සිනිද්ධනීලමුදුකුඤ්චිතකෙසො, සූරියනිම්මලතලාභිනලාටො;

යුත්තතුඞ්ගමුදුකායතනාසො, රංසිජාලවිකසිතො නරසීහො’’ති. –

එවමාදිකාහි දසහි නරසීහගාථාහි අභිත්ථවිත්වා ‘‘තුම්හාකං පුත්තො පිණ්ඩාය චරතී’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා සංවිග්ගහදයො හත්ථෙන සාටකං සණ්ඩපෙන්තො තුරිතතුරිතො නික්ඛමිත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා භගවතො පුරතො ඨත්වා ආහ – ‘‘කින්නු ඛො, භන්තෙ, අම්හෙ ලජ්ජාපෙථ, කිමත්ථං පිණ්ඩාය චරථ, කිං ‘එත්තකානං භික්ඛූනං න සක්කා භත්තං ලද්ධු’න්ති සඤ්ඤං කරිත්ථා’’ති? ‘‘වංසචාරිත්තමෙතං, මහාරාජ, අම්හාක’’න්ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, අම්හාකං වංසො නාම මහාසම්මතඛත්තියවංසො, එත්ථ ච එකඛත්තියොපි භික්ඛාචරකො නාම නත්ථී’’ති. ‘‘අයං, මහාරාජ, ඛත්තියවංසො නාම තව වංසො. අම්හාකං පන ‘දීපඞ්කරො කොණ්ඩඤ්ඤො…පෙ… කස්සපො’ති අයං බුද්ධවංසො නාම. එතෙ ච අඤ්ඤෙ ච අනෙකසහස්සසඞ්ඛා බුද්ධා භික්ඛාචාරෙනෙව ජීවිකං කප්පෙසු’’න්ති අන්තරවීථියං ඨිතොව –

‘‘උත්තිට්ඨෙ ¶ නප්පමජ්ජෙය්ය, ධම්මං සුචරිතං චරෙ;

ධම්මචාරී සුඛං සෙති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි චා’’ති. (ධ. ප. 168) –

ඉමං ¶ ගාථමාහ. ගාථාපරියොසානෙ රාජා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි.

‘‘ධම්මඤ්චරෙ සුචරිතං, න නං දුච්චරිතං චරෙ;

ධම්මචාරී සුඛං සෙති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි චා’’ති. (ධ. ප. 169) –

ඉමං ගාථං සුත්වා සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාසි, මහාධම්මපාලජාතකං (ජා. 1.10.92 ආදයො) සුත්වා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාසි, මරණසමයෙ සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා සිරිසයනෙ නිපන්නොයෙව අරහත්තං පාපුණි. අරඤ්ඤවාසෙන පධානානුයොගකිච්චං රඤ්ඤො නාහොසි. සො සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකත්වායෙව පන භගවතො පත්තං ගහෙත්වා සපරිසං භගවන්තං මහාපාසාදං ආරොපෙත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසි. භත්තකිච්චපරියොසානෙ සබ්බං ඉත්ථාගාරං ආගන්ත්වා භගවන්තං වන්දි ¶ ඨපෙත්වා රාහුලමාතරං. සා පන ‘‘ගච්ඡ, අය්යපුත්තං වන්දාහී’’ති පරිජනෙන වුච්චමානාපි ‘‘සචෙ මය්හං ගුණො අත්ථි, සයමෙව මම සන්තිකං අය්යපුත්තො ආගමිස්සති, ආගතමෙව නං වන්දිස්සාමී’’ති වත්වා න අගමාසි.

භගවා රාජානං පත්තං ගාහාපෙත්වා ද්වීහි අග්ගසාවකෙහි සද්ධිං රාජධීතාය සිරිගබ්භං ගන්ත්වා ‘‘රාජධීතා යථාරුචි වන්දමානා න කිඤ්චි වත්තබ්බා’’ති වත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. සා වෙගෙනාගන්ත්වා ගොප්ඵකෙසු ගහෙත්වා පාදපිට්ඨියං සීසං පරිවත්තෙත්වා යථාජ්ඣාසයං වන්දි. රාජා රාජධීතාය භගවති සිනෙහබහුමානාදිගුණසම්පත්තිං කථෙසි – ‘‘භන්තෙ, මම ධීතා ‘තුම්හෙහි කාසායානි වත්ථානි නිවාසිතානී’ති සුත්වා තතො පට්ඨාය කාසායවත්ථනිවත්ථා ජාතා, තුම්හාකං එකභත්තිකභාවං සුත්වා එකභත්තිකාව ජාතා, තුම්හෙහි මහාසයනස්ස ඡඩ්ඩිතභාවං සුත්වා පට්ටිකාමඤ්චකෙයෙව නිපන්නා, තුම්හාකං මාලාගන්ධාදීහි විරතභාවං ඤත්වා විරතමාලාගන්ධාව ජාතා, අත්තනො ඤාතකෙහි ‘මයං පටිජග්ගිස්සාමා’ති සාසනෙ පෙසිතෙපි තෙසු එකඤාතකම්පි න ඔලොකෙසි, එවං ගුණසම්පන්නා මෙ, භන්තෙ, ධීතා’’ති. ‘‘අනච්ඡරියං, මහාරාජ, අයං ඉදානි තයා රක්ඛියමානා රාජධීතා පරිපක්කෙ ඤාණෙ අත්තානං රක්ඛෙය්ය, එසා පුබ්බෙ අනාරක්ඛා පබ්බතපාදෙ විචරමානා අපරිපක්කෙපි ඤාණෙ අත්තානං රක්ඛී’’ති වත්වා චන්දකින්නරීජාතකං (ජා. 1.14.18 ආදයො) කථෙත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි.

පුනදිවසෙ ¶ පන නන්දස්ස රාජකුමාරස්ස අභිසෙකගෙහප්පවෙසනවිවාහමඞ්ගලෙසු වත්තමානෙසු තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා කුමාරං පත්තං ගාහාපෙත්වා පබ්බාජෙතුකාමො මඞ්ගලං වත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. ජනපදකල්යාණී කුමාරං ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා ගීවං පසාරෙත්වා ඔලොකෙසි. සො භගවන්තං ‘‘පත්තං ¶ ගණ්හථා’’ති වත්තුං අවිසහමානො විහාරංයෙව අගමාසි. තං අනිච්ඡමානංයෙව භගවා පබ්බාජෙසි. ඉති භගවා කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා තතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසි.

සත්තමෙ දිවසෙ රාහුලමාතාපි කුමාරං අලඞ්කරිත්වා භගවතො සන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘පස්ස, තාත, එතං වීසතිසහස්සසමණපරිවුතං සුවණ්ණවණ්ණං බ්රහ්මරූපවණ්ණං සමණං, අයං තෙ පිතා, එතස්ස මහන්තා නිධයො අහෙසුං ත්යස්ස නික්ඛමනකාලතො පට්ඨාය න පස්සාම, ගච්ඡ, නං දායජ්ජං යාචාහි – ‘අහං, තාත, කුමාරො අභිසෙකං පත්වා චක්කවත්තී භවිස්සාමි, ධනෙන මෙ අත්ථො, ධනං මෙ දෙහි. සාමිකො හි පුත්තො පිතුසන්තකස්සා’’’ති. කුමාරො ච භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වාව පිතුසිනෙහං ලභිත්වා හට්ඨචිත්තො ‘‘සුඛා තෙ, සමණ, ඡායා’’ති වත්වා අඤ්ඤඤ්ච ¶ බහුං අත්තනො අනුරූපං වදන්තො අට්ඨාසි. භගවා කතභත්තකිච්චො අනුමොදනං වත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. කුමාරොපි ‘‘දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහි, දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහී’’ති භගවන්තං අනුබන්ධි. න භගවා කුමාරං නිවත්තාපෙසි, පරිජනොපි භගවතා සද්ධිං ගච්ඡන්තං නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. ඉති සො භගවතා සද්ධිං ආරාමමෙව අගමාසි.

තතො භගවා චින්තෙසි – ‘‘යං අයං පිතුසන්තකං ධනං ඉච්ඡති, තං වට්ටානුගතං සවිඝාතං, හන්දස්ස මෙ බොධිමණ්ඩෙ පටිලද්ධං සත්තවිධං අරියධනං දෙමි, ලොකුත්තරදායජ්ජස්ස නං සාමිකං කරොමී’’ති ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘තෙන හි, සාරිපුත්ත, රාහුලං පබ්බාජෙහී’’ති. ථෙරො තං පබ්බාජෙසි. පබ්බජිතෙ ච පන කුමාරෙ රඤ්ඤො අධිමත්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජි, තං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සාධු, භන්තෙ, අය්යා මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං න පබ්බාජෙය්යු’’න්ති වරං යාචි. භගවා ච තස්ස වරං දත්වා පුනෙකදිවසෙ රාජනිවෙසනෙ කතභත්තකිච්චො එකමන්තං නිසින්නෙන රඤ්ඤා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං දුක්කරකාරිකකාලෙ එකා දෙවතා මං උපසඞ්කමිත්වා ‘පුත්තො තෙ කාලඞ්කතො’ති ආහ, තස්සා වචනං අසද්දහන්තො ‘න මය්හං පුත්තො සම්බොධිං අප්පත්වා කාලං කරොතී’ති තං ¶ පටික්ඛිපි’’න්ති වුත්තෙ ‘‘තුම්හෙ ඉදානි කිං සද්දහිස්සථ, යෙ තුම්හෙ පුබ්බෙපි අට්ඨිකානි දස්සෙත්වා ‘පුත්තො තෙ මතො’ති වුත්තෙ න සද්දහිත්ථා’’ති ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා මහාධම්මපාලජාතකං කථෙසි. කථාපරියොසානෙ රාජා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි.

ඉති භගවා පිතරං තීසු ඵලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පුනදෙව රාජගහං ගන්ත්වා සීතවනෙ විහාසි. තස්මිං ¶ සමයෙ අනාථපිණ්ඩිකො ගහපති පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ආදාය රාජගහං ගන්ත්වා අත්තනො පියසහායකස්ස සෙට්ඨිනො ගෙහං ගන්ත්වා තත්ථ බුද්ධස්ස භගවතො උප්පන්නභාවං සුත්වා බලවපච්චූසෙ දෙවතානුභාවෙන විවටෙන ද්වාරෙන සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය, දුතියෙ දිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා සාවත්ථිං ආගමනත්ථාය සත්ථු පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා අන්තරාමග්ගෙ පඤ්චචත්තාලීසයොජනට්ඨානෙ සතසහස්සං දත්වා යොජනිකෙ යොජනිකෙ විහාරං කාරෙත්වා ජෙතවනං කොටිසන්ථාරෙන අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි කිණිත්වා නවකම්මං පට්ඨපෙසි. සො මජ්ඣෙ දසබලස්ස ගන්ධකුටිං කාරෙසි, තං පරිවාරෙත්වා අසීතියා මහාථෙරානං පාටියෙක්කං එකසන්නිවෙසනෙ ආවාසෙ එකකුටිකද්විකුටිකහංසවට්ටකදීඝරස්සසාලාමණ්ඩපාදිවසෙන සෙසසෙනාසනානි පොක්ඛරණිචඞ්කමනරත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි චාති අට්ඨාරසකොටිපරිච්චාගෙන රමණීයෙ භූමිභාගෙ මනොරමං විහාරං කාරෙත්වා දසබලස්ස ආගමනත්ථාය දූතං පාහෙසි. සත්ථා තස්ස වචනං සුත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො රාජගහා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිනගරං පාපුණි.

මහාසෙට්ඨිපි ¶ ඛො විහාරමහං සජ්ජෙත්වා තථාගතස්ස ජෙතවනං පවිසනදිවසෙ පුත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං කත්වා අලඞ්කතපටියත්තෙහෙව පඤ්චහි කුමාරසතෙහි සද්ධිං පෙසෙසි. සො සපරිවාරො පඤ්චවණ්ණවත්ථසමුජ්ජලානි පඤ්ච ධජසතානි ගහෙත්වා දසබලස්ස පුරතො අහොසි, තෙසං පච්ඡතො මහාසුභද්දා චූළසුභද්දාති ද්වෙ සෙට්ඨිධීතරො පඤ්චහි කුමාරිකාසතෙහි සද්ධිං පුණ්ණඝටෙ ගහෙත්වා නික්ඛමිංසු, තාසං පච්ඡතො සෙට්ඨිභරියා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා පඤ්චහි මාතුගාමසතෙහි සද්ධිං පුණ්ණපාතියො ගහෙත්වා නික්ඛමි, සබ්බෙසං පච්ඡතො මහාසෙට්ඨි ¶ අහතවත්ථනිවත්ථො අහතවත්ථනිවත්ථෙහෙව පඤ්චහි සෙට්ඨිසතෙහි සද්ධිං භගවන්තං අබ්භුග්ගඤ්ඡි. භගවා ඉමං උපාසකපරිසං පුරතො කත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අත්තනො සරීරප්පභාය සුවණ්ණරසසෙකසිඤ්චනානි විය වනන්තරානි කුරුමානො අනන්තාය බුද්ධලීලාය අපරිමාණාය බුද්ධසිරියා ජෙතවනවිහාරං පාවිසි.

අථ නං අනාථපිණ්ඩිකො ආපුච්ඡි – ‘‘කථාහං, භන්තෙ, ඉමස්මිං විහාරෙ පටිපජ්ජාමී’’ති? ‘‘තෙන හි, ගහපති, ඉමං විහාරං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පතිට්ඨාපෙහී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති මහාසෙට්ඨි සුවණ්ණභිඞ්ගාරං ආදාය දසබලස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙත්වා ‘‘ඉමං ජෙතවනවිහාරං ¶ ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති අදාසි. සත්ථා විහාරං පටිග්ගහෙත්වා අනුමොදනං කරොන්තො –

‘‘සීතං උණ්හං පටිහන්ති, තතො වාළමිගානි ච;

සරීසපෙ ච මකසෙ, සිසිරෙ චාපි වුට්ඨියො.

‘‘තතො වාතාතපො ඝොරො, සඤ්ජාතො පටිහඤ්ඤති;

ලෙණත්ථඤ්ච සුඛත්ථඤ්ච, ඣායිතුඤ්ච විපස්සිතුං.

‘‘විහාරදානං සඞ්ඝස්ස, අග්ගං බුද්ධෙන වණ්ණිතං;

තස්මා හි පණ්ඩිතො පොසො, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො.

‘‘විහාරෙ කාරයෙ රම්මෙ, වාසයෙත්ථ බහුස්සුතෙ;

තෙසං අන්නඤ්ච පානඤ්ච, වත්ථසෙනාසනානි ච.

‘‘දදෙය්ය ¶ උජුභූතෙසු, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

තෙ තස්ස ධම්මං දෙසෙන්ති, සබ්බදුක්ඛාපනූදනං;

යං සො ධම්මං ඉධඤ්ඤාය, පරිනිබ්බාති අනාසවො’’ති. (චූළව. 295) –

විහාරානිසංසං කථෙසි. අනාථපිණ්ඩිකො දුතියදිවසතො පට්ඨාය විහාරමහං ආරභි. විසාඛාය විහාරමහො චතූහි මාසෙහි නිට්ඨිතො, අනාථපිණ්ඩිකස්ස ¶ පන විහාරමහො නවහි මාසෙහි නිට්ඨාසි. විහාරමහෙපි අට්ඨාරසෙව කොටියො පරිච්චාගං අගමංසු. ඉති එකස්මිංයෙව විහාරෙ චතුපණ්ණාසකොටිසඞ්ඛං ධනං පරිච්චජි.

අතීතෙ පන විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ පුනබ්බසුමිත්තො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණිට්ඨකාසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ යොජනප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. සිඛිස්ස පන භගවතො කාලෙ සිරිවඩ්ඪො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණඵාලසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ තිගාවුතප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. වෙස්සභුස්ස භගවතො කාලෙ සොත්ථියො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණහත්ථිපදසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ අඩ්ඪයොජනප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. කකුසන්ධස්ස භගවතො කාලෙ අච්චුතො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණිට්ඨකාසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ ගාවුතප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. කොණාගමනස්ස භගවතො කාලෙ උග්ගො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණකච්ඡපසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ අඩ්ඪගාවුතප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ සුමඞ්ගලො නාම සෙට්ඨි ¶ සුවණ්ණයට්ඨිසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ සොළසකරීසප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. අම්හාකං පන භගවතො කාලෙ අනාථපිණ්ඩිකො නාම සෙට්ඨි කහාපණකොටිසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ අට්ඨකරීසප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. ඉදං කිර ඨානං සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතට්ඨානමෙව.

ඉති මහාබොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතප්පත්තිතො යාව මහාපරිනිබ්බානමඤ්චා යස්මිං යස්මිං ඨානෙ භගවා විහාසි, ඉදං සන්තිකෙනිදානං නාමාති වෙදිතබ්බං.