අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > අපදාන-අට්ඨකථා

වුත්තත්තා බුද්ධානං සමත්තිංසපාරමිධම්මානං අධිකිච්චතො, සෙට්ඨජෙට්ඨතො අධිකාරට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති. තිවිධබොධිසත්තානං පූජාමඞ්ගලසභාවතො ‘‘පූජා ච පූජනෙය්යානං, එතං මඞ්ගලමුත්තම’’න්ති වචනතො (ඛු. පා. 5.3; සු. නි. 262) මඞ්ගලට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති ¶ . බුද්ධාදීනං භගවන්තානං සම්පත්තිකිච්චස්ස අරහත්තමග්ගෙන නිප්ඵන්නතො නිප්ඵන්නට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති ¶ . බුද්ධාදීනං අරහත්තමග්ගාදිකුසලතො අඤ්ඤකුසලානං අභාවතො අවධාරණට්ඨෙන නිවාරණට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති. ඛුද්දකපාඨසඞ්ගහානන්තරං සඞ්ගහිතන්ති අනන්තරට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති. ඉතො ඛුද්දකපාඨතො පට්ඨායාති අපගමනට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති.

බුද්ධොති එත්ථ බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො, සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධො, සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධො, අනඤ්ඤනෙය්යතාය බුද්ධො, විසවිතාය ¶ බුද්ධො, ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, නිරුපක්කිලෙසසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, අදුතියට්ඨෙන බුද්ධො, තණ්හාපහානට්ඨෙන බුද්ධො, එකායනමග්ගං ගතොති බුද්ධො, එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති බුද්ධො, අබුද්ධිවිහතත්තා බුද්ධිපටිලාභා බුද්ධො, බුද්ධි බුද්ධං බොධොති අනත්ථන්තරමෙතං. යථා නීලාදිවණ්ණයොගතො පටො ‘‘නීලො පටො, රත්තො පටො’’ති වුච්චති, එවං බුද්ධගුණයොගතො බුද්ධො. අථ වා ‘‘බොධි’’වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං, තෙන ඤාණෙන සකලදියඩ්ඪසහස්සකිලෙසාරිගණෙ ඛෙපෙත්වා නිබ්බානාධිගමනතො ඤාණං ‘‘බොධී’’ති වුච්චති. තෙන සම්පයුත්තො සමඞ්ගීපුග්ගලො බුද්ධො. තෙනෙව ඤාණෙන පච්චෙකබුද්ධොපි සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා නිබ්බානමධිගච්ඡති. බුද්ධානං පන චතූසු අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසු කප්පසතසහස්සෙසු ච පාරමියො පූරෙත්වා බොධිඤාණස්සාධිගතත්තා ච ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණමහාකරුණාසමාපත්තිඤාණයමකපාටිහීරඤාණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ- අනාවරණආසයානුසයාදිඅසාධාරණඤාණානං සමධිගතත්තා ච එකායපි ධම්මදෙසනාය අසඞ්ඛ්යෙය්යාසත්තනිකායෙ ධම්මාමතං පායෙත්වා නිබ්බානස්ස පාපනතො ච තදෙව ඤාණං බුද්ධානමෙවාධිකභාවතො තෙසමෙව සම්බුද්ධානං අපදානං කාරණං බුද්ධාපදානං. තඤ්හි දුවිධං කුසලාකුසලවසෙන. පච්චෙකබුද්ධා පන න තථා කාතුං සමත්ථා, අන්නාදිපච්චයදායකානං සඞ්ගහං කරොන්තාපි –

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු;

පූරෙන්තු චිත්තසඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා.

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු;

පූරෙන්තු චිත්තසඞ්කප්පා, මණි ජොතිරසො යථා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.95 පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තිකථා; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.192; ධ. ප. අට්ඨ. 1.සාමාවතීවත්ථු) –

ඉමාහි ¶ ද්වීහියෙව ගාථාහි ධම්මං දෙසෙන්ති. දෙසෙන්තාපි අසඞ්ඛ්යෙය්යසත්තනිකායෙ බොධෙතුං න සක්කුණන්ති, තස්මා න සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසදිසා හුත්වා පාටිඑක්කං විසුං බුද්ධාති පච්චෙකබුද්ධා. තෙසං අපදානං කාරණං පච්චෙකබුද්ධාපදානං.

චිරං ¶ ඨිතාති ¶ ථෙරා. අථ වා ථිරතරසීලාචාරමද්දවාදිගුණෙහි යුත්තාති ථෙරා. අථ වා ථිරවරසීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනගුණෙහි යුත්තාති ථෙරා. අථ වා ථිරතරසඞ්ඛාතපණීතානුත්තරසන්තිනිබ්බානමධිගතාති ථෙරා, ථෙරානං අපදානානි ථෙරාපදානානි. තථා තාදිගුණෙහි යුත්තාති ථෙරී, ථෙරීනං අපදානානි ථෙරීපදානානි. තෙසු බුද්ධාපදානෙ පඤ්චෙව අපදානානි, පඤ්චෙව සුත්තන්තා. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘පඤ්චෙව අපදානානි, පඤ්ච සුත්තානි යස්ස ච;

ඉදං බුද්ධාපදානන්ති, පඨමං අනුලොමතො’’ති.

පච්චෙකබුද්ධාපදානෙපි පඤ්චෙව අපදානානි, පඤ්චෙව සුත්තන්තා. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘පඤ්චෙව අපදානානි, පඤ්ච සුත්තානි යස්ස ච;

ඉදං පච්චෙකබුද්ධාපදානන්ති, දුතියං අනුලොමතො’’ති.

ථෙරාපදානෙසු දසාධිකපඤ්චසතාපදානානි, වග්ගතො එකපඤ්ඤාස වග්ගා. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘පඤ්චසතදසපදානානි, එකපඤ්ඤාස වග්ගතො;

ඉදං ථෙරාපදානන්ති, තතියං අනුලොමතො’’ති.

ථෙරීඅපදානෙසු චත්තාලීසං අපදානානි, වග්ගතො චතුරො වග්ගා. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘චත්තාලීසංපදානානි, චතුවග්ගානි යස්ස ච;

ඉදං ථෙරීපදානන්ති, චතුත්ථං අනුලොමතො’’ති.

අපදානන්ති එත්ථ අපදාන-සද්දො කාරණගහණඅපගමනපටිපාටිඅක්කොසනාදීසු දිස්සති. තථා හි එස ‘‘ඛත්තියානං අපදානං, බ්රාහ්මණානං අපදාන’’න්තිආදීසු කාරණෙ දිස්සති, ඛත්තියානං ¶ කාරණං බ්රාහ්මණානං කාරණන්ති අත්ථො. ‘‘උපාසකානං අපදාන’’න්තිආදීසු ගහණෙ දිස්සති, සංසුට්ඨු ගහණන්ති අත්ථො. ‘‘වාණිජානං අපදානං, සුද්දානං අපදාන’’න්තිආදීසු අපගමනෙ දිස්සති, තතො තතො තෙසං අපගමනන්ති අත්ථො. ‘‘පිණ්ඩපාතිකො ¶ භික්ඛු සපදානචාරවසෙන පිණ්ඩාය චරතී’’තිආදීසු පටිපාටියා දිස්සති, ඝරපටිපාටියා චරතීති අත්ථො. ‘‘අපගතා ඉමෙ සාමඤ්ඤා, අපගතා ඉමෙ බ්රහ්මඤ්ඤාති අපදානෙතී’’තිආදීසු අක්කොසනෙ දිස්සති, අක්කොසති පරිභාසතීති ¶ අත්ථො. ඉධ පන කාරණෙ දිස්සති. තස්මා බුද්ධානං අපදානානි බුද්ධාපදානි, බුද්ධකාරණානීති අත්ථො. ගඞ්ගාවාලුකූපමානං අනෙකෙසං බුද්ධානං දානපාරමිතාදිසමත්තිංසපාරමිතා කාරණන්ති දට්ඨබ්බං. අථ අධිකාරාදීසු යුත්තඅපදානානි සුද්ධමානසා සුණාථාති සම්බන්ධො.

තත්ථ සුද්ධමානසාති අරහත්තමග්ගඤාණෙන දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං ඛෙපෙත්වා ඨිතත්තා සුද්ධමානසා පරිසුද්ධචිත්තා සුද්ධහදයා පඤ්චසතා ඛීණාසවා ඉමස්මිං ධම්මසභායෙ සන්නිසින්නා සුණාථ, ඔහිතසොතා මනසි කරොථාති අත්ථො.

එත්ථ පන ‘‘අපදානානී’’ති අවත්වා පච්චෙකබුද්ධාපදානථෙරාපදානථෙරීඅපදානෙසු විජ්ජමානෙසුපි ‘‘අථ බුද්ධාපදානානී’’ති වචනං ඛන්ධයමකආයතනධාතුසච්චසඞ්ඛාරඅනුසයයමකෙසු විජ්ජමානෙසුපි පධානවසෙන ආදිවසෙන ච ‘‘මූලයමක’’න්ති වචනං විය, තෙරසසඞ්ඝාදිසෙසද්වෙඅනියතතිංසනිස්සග්ගියෙසු විජ්ජමානෙසුපි පධානවසෙන ආදිවසෙන ච ‘‘පාරාජිකකණ්ඩො’’ති වචනං විය ච ඉධාපි පධානවසෙන ආදිවසෙන ච වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

‘‘සම්මාසම්බුද්ධාපදානානී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘වණ්ණාගමො…පෙ… පඤ්චවිධං නිරුත්ත’’න්ති නිරුත්තිනයෙන වා ‘‘තෙසු වුද්ධිලොපාගමවිකාරවිපරීතාදෙසා චා’’ති සුත්තෙන වා තතියත්ථවාචකස්ස සම්මාතිනිපාතපදස්ස, සයංසද්දත්ථවාචකස්ස ස-න්තිඋපසග්ගපදස්ස ච ලොපං කත්වා කිතන්තවාචීබුද්ධසද්දමෙව ගහෙත්වා ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ‘‘බුද්ධාපදානානී’’ති වුත්තං. තස්මා සම්මාසම්බුද්ධාපදානානීති අත්ථො.

ඉති විසුද්ධජනවිලාසිනියා අපදාන-අට්ඨකථාය

අබ්භන්තරනිදානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉදානි ¶ ¶ අබ්භන්තරනිදානානන්තරං අපදානට්ඨකථං කථෙතුකාමො –

‘‘සපදානං අපදානං, විචිත්රනයදෙසනං;

යං ඛුද්දකනිකායස්මිං, සඞ්ගායිංසු මහෙසයො;

තස්ස දානි අනුප්පත්තො, අත්ථසංවණ්ණනාක්කමො’’ති.

තත්ථ ¶ යං අපදානං තාව ‘‘සකලං බුද්ධවචනං එකවිමුත්තිරස’’න්ති වුත්තත්තා එකරසෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, ධම්මවිනයවසෙන ද්විධාසඞ්ගහෙ ධම්මෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, පඨමමජ්ඣිමපච්ඡිමබුද්ධවචනෙසු මජ්ඣිමබුද්ධවචනෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, විනයාභිධම්මසුත්තන්තපිටකෙසු සුත්තන්තපිටකෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, දීඝනිකායමජ්ඣිමසංයුත්තඅඞ්ගුත්තරඛුද්දකනිකායෙසු පඤ්චසු ඛුද්දකනිකායෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලන්ති නවසු සාසනඞ්ගෙසු ගාථාය සඞ්ගහිතං.

‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙසහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීතිසහස්සානි, යෙමෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. –

එවං වුත්තචතුරාසීතිසහස්සධම්මක්ඛන්ධෙසු කතිපයධම්මක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං හොතීති.

ඉදානි තං අපදානං දස්සෙන්තො ‘‘තිංසපාරමිසම්පුණ්ණා, ධම්මරාජා අසඞ්ඛියා’’ති ආහ. තත්ථ දසපාරමිතාව පච්ඡිමමජ්ඣිමුක්කට්ඨවසෙන දසපාරමීදසඋපපාරමීදසපරමත්ථපාරමීනං වසෙන සමත්තිංසපාරමී. තාහි සංසුට්ඨු පුණ්ණා සම්පුණ්ණා සමන්නාගතා සමඞ්ගීභූතා අජ්ඣාපන්නා සංයුත්තාති තිංසපාරමිසම්පුණ්ණා. සකලලොකත්තයවාසිනෙ සත්තනිකායෙ මෙත්තාකරුණාමුදිතාඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාහි චතූහි බ්රහ්මවිහාරසමාපත්තීහි වා ඵලසමාපත්තිවිහාරෙන වා එකචිත්තභාවෙන අත්තනො ච කායෙ රඤ්ජෙන්ති අල්ලීයාපෙන්තීති රාජානො, ධම්මෙන රාජානො ධම්මරාජා, ඉත්ථම්භූතා බුද්ධා. දසසතං සහස්සං දසසහස්සං සතසහස්සං දසසතසහස්සං කොටි පකොටි කොටිප්පකොටි නහුතං නින්නහුතං අක්ඛොභිණි බින්දු අබ්බුදං නිරබ්බුදං අහහං අබබං අටටං සොගන්ධිකං උප්පලං කුමුදං පුණ්ඩරිකං පදුමං ¶ කථානං මහාකථානං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං වසෙන අසඞ්ඛියා සඞ්ඛාරහිතා ධම්මරාජානො අතීතා විගතා නිරුද්ධා අබ්භත්ථං ගතාති අධිප්පායො.

6. තෙසු ¶ අතීතබුද්ධෙසු කතාධිකාරඤ්ච අත්තනා බොධිසත්තභූතෙන චක්කවත්තිරඤ්ඤා හුත්වා කතසම්භාරඤ්ච ආනන්දත්ථෙරෙන පුට්ඨො භගවා ‘‘සම්බොධිං බුද්ධසෙට්ඨාන’’න්තිආදිමාහ. භො ආනන්ද, මම අපදානං සුණොහීති අධිප්පායො. ආනන්ද, අහං පුබ්බෙ බොධිසම්භාරපූරණකාලෙ චක්කවත්තිරාජා හුත්වා සෙට්ඨානං පසට්ඨානං පටිවිද්ධචතුසච්චානං බුද්ධානං සම්බොධිං චතුසච්චමග්ගඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං වා සිරසා අභිවාදයෙති සම්බන්ධො ¶ . සසඞ්ඝෙ සාවකසඞ්ඝසහිතෙ ලොකනායකෙ ලොකජෙට්ඨෙ බුද්ධෙ දසහි අඞ්ගුලීහි උභොහි හත්ථපුටෙහි නමස්සිත්වා වන්දිත්වා සිරසා සීසෙන අභිවාදයෙ ආදරෙන ථොමනං කත්වා පණාමං කරොමීති අත්ථො.

7. යාවතා බුද්ධඛෙත්තෙසූති දසසහස්සචක්කවාළෙසු බුද්ධඛෙත්තෙසු, ආකාසට්ඨා ආකාසගතා, භූමට්ඨා භූමිතලගතා, වෙළුරියාදයො සත්ත රතනා අසඞ්ඛියා සඞ්ඛාරහිතා, යාවතා යත්තකා, විජ්ජන්ති. තානි සබ්බානි මනසා චිත්තෙන සමාහරෙ, සං සුට්ඨු චිත්තෙන අධිට්ඨහිත්වා ආහරිස්සාමීති අත්ථො, මම පාසාදස්ස සාමන්තා රාසිං කරොමීති අත්ථො.

8. තත්ථ රූපියභූමියන්ති තස්මිං අනෙකභූමිම්හි පාසාදෙ රූපියමයං රජතමයං භූමිං නිම්මිතන්ති අත්ථො. අහං රතනමයං සත්තහි රතනෙහි නිම්මිතං අනෙකසතභූමිකං පාසාදං උබ්බිද්ධං උග්ගතං නභමුග්ගතං ආකාසෙ ජොතමානං මාපයින්ති අත්ථො.

9. තමෙව පාසාදං වණ්ණෙන්තො ‘‘විචිත්තථම්භ’’න්ත්යාදිමාහ. විචිත්තෙහි අනෙකෙහි මසාරගල්ලාදිවණ්ණෙහි ථම්භෙහි උස්සාපිතං සුකතං සුට්ඨු කතං ලක්ඛණයුත්තං ආරොහපරිණාහවසෙන සුට්ඨු විභත්තං අනෙකකොටිසතග්ඝනතොරණනිම්මිතත්තා මහාරහං. පුනපි කිං විසිට්ඨං? කනකමයසඞ්ඝාටං සුවණ්ණෙහි කතතුලාසඞ්ඝාටවලයෙහි යුත්තං, තත්ථ උස්සාපිතකොන්තෙහි ච ඡත්තෙහි ච මණ්ඩිතං සොභිතං පාසාදන්ති සම්බන්ධො.

10. පුනපි පාසාදස්සෙව සොභං වණ්ණෙන්තො ‘‘පඨමා වෙළුරියා භූමී’’ත්යාදිමාහ. තස්ස අනෙකසතභූමිපාසාදස්ස සුභා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා ¶ අබ්භසමා වලාහකපටලසදිසා විමලා නිම්මලා වෙළුරියමණිමයා නීලවණ්ණා පඨමා භූමි අහොසීති අත්ථො. ජලජනළිනපදුමෙහි ආකිණ්ණා සමඞ්ගීභූතා වරාය උත්තමාය කඤ්චනභූමියා සුවණ්ණභූමියාව සොභතීති අත්ථො.

11. තස්සෙව ¶ පාසාදස්ස කාචි භූමි පවාළංසා පවාළකොට්ඨාසා පවාළවණ්ණා, කාචි භූමි ලොහිතකා ලොහිතවණ්ණා, කාචි භූමි සුභා මනොහරා ඉන්දගොපකවණ්ණාභා රස්මියො නිච්ඡරමානා, කාචි භූමි දස දිසා ඔභාසතීති අත්ථො.

12. තස්මිංයෙව පාසාදෙ නිය්යූහා නිග්ගතපමුඛසාලා ච සුවිභත්තා සුට්ඨු විභත්තා කොට්ඨාසතො විසුං විසුං කතා සීහපඤ්ජරා සීහද්වාරා ¶ ච. චතුරො වෙදිකාති චතූහි වෙදිකාවලයෙහි ජාලකවාටෙහි ච මනොරමා මනඅල්ලීයනකා ගන්ධාවෙළා ගන්ධදාමා ච ඔලම්බන්තීති අත්ථො.

13. තස්මිංයෙව පාසාදෙ සත්තරතනභූසිතා සත්තරතනෙහි සොභිතා කූටාගාරා. කිං භූතා? නීලා නීලවණ්ණා, පීතා පීතවණ්ණා සුවණ්ණවණ්ණා, ලොහිතකා ලොහිතකවණ්ණා රත්තවණ්ණා, ඔදාතා ඔදාතවණ්ණා සෙතවණ්ණා, සුද්ධකාළකා අමිස්සකාළවණ්ණා, කූටාගාරවරූපෙතා කූටාගාරවරෙහි කණ්ණිකකූටාගාරවරෙහි උපෙතො සමන්නාගතො සො පාසාදොති අත්ථො.

14. තස්මිංයෙව පාසාදෙ ඔලොකමයා උද්ධම්මුඛා පදුමා සුපුප්ඵිතා පදුමා සොභන්ති, සීහබ්යග්ඝාදීහි වාළමිගගණෙහි ච හංසකොඤ්චමයූරාදිපක්ඛිසමූහෙහි ච සොභිතො සො පාසාදොති අත්ථො. අතිඋච්චො හුත්වා නභමුග්ගතත්තා නක්ඛත්තතාරකාහි ආකිණ්ණො චන්දසූරෙහි චන්දසූරියරූපෙහි ච මණ්ඩිතො සො පාසාදොති අත්ථො.

15. සො එව චක්කවත්තිස්ස පාසාදො හෙමජාලෙන සුවණ්ණජාලෙන සඤ්ඡන්නා, සොණ්ණකිඞ්කණිකායුතො සුවණ්ණකිඞ්කණිකජාලෙහි යුතො සමන්නාගතොති අත්ථො. මනොරමා මනල්ලීයනකා සොණ්ණමාලා සුවණ්ණපුප්ඵපන්තියො වාතවෙගෙන වාතප්පහාරෙන කූජන්ති සද්දං කරොන්තීති අත්ථො.

16. මඤ්ජෙට්ඨකං ¶ මඤ්ජිට්ඨවණ්ණං, ලොහිතකං ලොහිතවණ්ණං, පීතකං පීතවණ්ණං, හරිපිඤ්ජරං ජම්බොනදසුවණ්ණවණ්ණං පඤ්ජරවණ්ණඤ්ච ධජං නානාරඞ්ගෙහි අනෙකෙහි වණ්ණෙහි, සම්පීතං රඤ්ජිතං ධජං, උස්සිතං තස්මිං පාසාදෙ උස්සාපිතං. ධජමාලිනීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තං, ධජමාලායුත්තො සො පාසාදොති අත්ථො.

17. තස්මිං පාසාදෙ අත්ථරණාදයො වණ්ණෙන්තො ‘‘න නං බහූ’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ නං පාසාදං ¶ බහූහි අවිජ්ජමානං නාම නත්ථීති අත්ථො, නානාසයනවිචිත්තා ¶ අනෙකෙහි අත්ථරණෙහි විචිත්තා සොභිතා මඤ්චපීඨාදිසයනා අනෙකසතා අනෙකසතසඞ්ඛ්යා, කිං භූතා? ඵලිකා ඵලිකමණිමයා ඵලිකාහි කතා, රජතාමයා රජතෙහි කතා, මණිමයා නීලමණීහි කතා, ලොහිතඞ්ගා රත්තජාතිමණීහි කතා, මසාරගල්ලමයා කබරවණ්ණමණීහි කතා, සණ්හකාසිකසන්ථතා සණ්හෙහි සුඛුමෙහි කාසිකවත්ථෙහි අත්ථතා.

18. පාවුරාති පාවුරණා. කීදිසා? කම්බලා ලොමසුත්තෙහි කතා, දුකූලා දුකූලපටෙහි කතා, චීනා චීනපටෙහි කතා, පත්තුණ්ණා පත්තුණ්ණදෙසෙ ජාතපටෙහි කතා, පණ්ඩු පණ්ඩුවණ්ණා, විචිත්තත්ථරණං අනෙකෙහි අත්ථරණෙහි පාවුරණෙහි ච විචිත්තං, සබ්බං සයනං, මනසා චිත්තෙන, අහං පඤ්ඤපෙසින්ති අත්ථො.

19. තදෙව පාසාදං වණ්ණෙන්තො ‘‘තාසු තාස්වෙව භූමීසූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ රතනකූටලඞ්කතන්ති රතනමයකූටෙහි රතනකණ්ණිකාහි අලඞ්කතං සොභිතන්ති අත්ථො. මණිවෙරොචනා උක්කාති වෙරොචනමණීහි රත්තමණීහි කතා, උක්කා දණ්ඩපදීපා. ධාරයන්තා සුතිට්ඨරෙති ආකාසෙ සුට්ඨු ධාරයන්තා ගණ්හන්තා අනෙකසතජනා සුට්ඨු තිට්ඨන්තීති අත්ථො.

20. පුන තදෙව පාසාදං වණ්ණෙන්තො ‘‘සොභන්ති එසිකාථම්භා’’තිආදිමාහ. තත්ථ එසිකාථම්භා නාම නගරද්වාරෙ සොභනත්ථාය නිඛාතා ¶ ථම්භා, සුභා ඉට්ඨා, කඤ්චනතොරණා සුවණ්ණමයා, ජම්බොනදා ජම්බොනදසුවණ්ණමයා ච, සාරමයා ඛදිරරුක්ඛසාරමයා ච රජතමයා ච තොරණා සොභන්ති, එසිකා ච තොරණා ච තං පාසාදං සොභයන්තීති අත්ථො.

21. තස්මිං පාසාදෙ සුවිභත්තා අනෙකා සන්ධී කවාටෙහි ච අග්ගළෙහි ච චිත්තිතා සොභිතා සන්ධිපරික්ඛෙපා සොභයන්තීති අත්ථො, උභතොති තස්ස පාසාදස්ස උභොසු පස්සෙසු, පුණ්ණඝටා අනෙකෙහි පදුමෙහි අනෙකෙහි ච උප්පලෙහි, සංයුතා පුණ්ණා තං පාසාදං සොභයන්තීති අත්ථො.

22-23. එවං පාසාදස්ස සොභං වණ්ණෙත්වා රතනමයං පාසාදඤ්ච සක්කාරසම්මානඤ්ච පකාසෙන්තො ‘‘අතීතෙ සබ්බබුද්ධෙ චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අතීතෙති අතික්කන්තෙ විගතෙ කාලෙ ජාතෙ භූතෙ, සසඞ්ඝෙ සාවකසමූහසහිතෙ, සබ්බෙ ලොකනායකෙ බුද්ධෙ සභාවෙන පකතිවණ්ණෙන රූපෙන සණ්ඨානෙන ච, සසාවකෙ සාවකසහිතෙ, බුද්ධෙ නිම්මිනිත්වා යෙන ද්වාරෙන පාසාදො පවිසිතබ්බො හොති ¶ , තෙන ද්වාරෙන පවිසිත්වා සසාවකා සබ්බෙ බුද්ධා සබ්බසොණ්ණමයෙ සකලසුවණ්ණමයෙ, පීඨෙ නිසින්නා අරියමණ්ඩලා අරියසමූහා අහෙසුන්ති අත්ථො.

24-25. එතරහි වත්තමානෙ කාලෙ අනුත්තරා උත්තරවිරහිතා යෙ ච බුද්ධා ¶ අත්ථි සංවිජ්ජන්ති, තෙ ච පච්චෙකබුද්ධෙ අනෙකසතෙ සයම්භූ සයමෙව භූතෙ අඤ්ඤාචරියරහිතෙ, අපරාජිතෙ ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරමච්චුදෙවපුත්තමාරෙහි අපරාජිතෙ, ජයමාපන්නෙ සන්තප්පෙසින්ති අත්ථො. භවනං මය්හං පාසාදං අතීතකාලෙ ච වත්තමානකාලෙ ච, සබ්බෙ බුද්ධා සමාරුහුං සං සුට්ඨු ආරුහිංසූති අත්ථො.

26. යෙ දිබ්බා දිවි භවා දිබ්බා දෙවලොකෙ ජාතා, යෙ ච බහූ කප්පරුක්ඛා අත්ථි. යෙ ච මානුසා මනුස්සෙ ජාතා යෙ ච බහූ කප්පරුක්ඛා අත්ථි, තතො සබ්බං දුස්සං සමාහන්ත්වා සං සුට්ඨු ආහරිත්වා තෙචීවරානි කාරෙත්වා තෙ පච්චෙකබුද්ධෙ තිචීවරෙහි අච්ඡාදෙමීති සම්බන්ධො.

27. එවං ¶ තිචීවරෙහි අච්ඡාදෙත්වා පාරුපාපෙත්වා තෙසං නිසින්නානං පච්චෙකබුද්ධානං සම්පන්නං මධුරං ඛජ්ජං ඛාදිතබ්බං පූවාදි කිඤ්චි, මධුරං භොජ්ජං භුඤ්ජිතබ්බං ආහාරඤ්ච, මධුරං සායනීයං ලෙහනීයඤ්ච, සම්පන්නං මධුරං පිවිතබ්බං අට්ඨපානඤ්ච, භොජනං භුඤ්ජිතබ්බං ආහාරඤ්ච, සුභෙ සුන්දරෙ මණිමයෙ සෙලමයෙ පත්තෙ සං සුට්ඨු පූරෙත්වා අදාසිං පටිග්ගහාපෙසින්ති අත්ථො.

28. සබ්බෙ තෙ අරියමණ්ඩලා සබ්බෙ තෙ අරියසමූහා, දිබ්බචක්ඛු සමා හුත්වා මට්ඨාති දිබ්බචක්ඛුසමඞ්ගිනො හුත්වා මට්ඨා කිලෙසෙහි රහිතත්තා සිලිට්ඨා සොභමානා චීවරසංයුතා තිචීවරෙහි සමඞ්ගීභූතා මධුරසක්ඛරාහි ච තෙලෙන ච මධුඵාණිතෙහි ච පරමන්නෙන උත්තමෙන අන්නෙන ච මයා තප්පිතා අප්පිතා පරිපූරිතා අහෙසුන්ති අත්ථො.

29. තෙ එවං සන්තප්පිතා අරියමණ්ඩලා රතනගබ්භං සත්තහි රතනෙහි නිම්මිතගබ්භං ගෙහං, පවිසිත්වා ගුහාසයා ගුහායං සයමානා, කෙසරීව කෙසරසීහා ඉව, මහාරහම්හි සයනෙ අනග්ඝෙ මඤ්චෙ, සීහසෙය්යමකප්පයුං යථා සීහො මිගරාජා දක්ඛිණපස්සෙන සයන්තො පාදෙ පාදං අච්චාධාය දක්ඛිණහත්ථං සීසූපධානං කත්වා වාමහත්ථං උජුකං ඨපෙත්වා වාලධිං අන්තරසත්ථියං කත්වා නිච්චලො සයති, එවං සෙය්යං කප්පයුං කරිංසූති අත්ථො.

30. තෙ එවං සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා සම්පජානා සතිසම්පජඤ්ඤසම්පන්නා. සමුට්ඨාය සං සුට්ඨු උට්ඨහිත්වා සයනෙ පල්ලඞ්කමාභුජුං ඌරුබද්ධාසනං කරිංසූති අත්ථො.

31. ගොචරං ¶ සබ්බබුද්ධානන්ති සබ්බෙසං අතීතානාගතානං බුද්ධානං ගොචරං ආරම්මණභූතං ඣානරතිසමප්පිතා ඣානරතියා සං සුට්ඨු අප්පිතා සමඞ්ගීභූතා අහෙසුන්ති අත්ථො, අඤ්ඤෙ ධම්මානි දෙසෙන්තීති තෙසු පච්චෙකබුද්ධෙසු අඤ්ඤෙ එකච්චෙ ධම්මෙ දෙසෙන්ති, අඤ්ඤෙ එකච්චෙ ඉද්ධියා පඨමාදිජ්ඣානකීළාය කීළන්ති ¶ රමන්ති.

32. අඤ්ඤෙ එකච්චෙ අභිඤ්ඤා පඤ්ච අභිඤ්ඤායො වසිභාවිතා වසීකරිංසු, පඤ්චසු අභිඤ්ඤාසු ආවජ්ජනසමාපජ්ජනවුට්ඨානඅධිට්ඨානපච්චවෙක්ඛණසඞ්ඛාතාහි පඤ්චවසිතාහි වසීභාවං ඉතා ගතා පත්තා අභිඤ්ඤායො ¶ , අප්පෙන්ති සමාපජ්ජන්ති. අඤ්ඤෙ එකච්චෙ අනෙකසහස්සියො විකුබ්බනානි එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොතීති එවමාදීනි ඉද්ධිවිකුබ්බනානි විකුබ්බන්ති කරොන්තීති අත්ථො.

33. බුද්ධාපි බුද්ධෙති එවං සන්නිපතිතෙසු පච්චෙකබුද්ධෙසු සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස විසයං ආරම්මණභූතං පඤ්හං බුද්ධා බුද්ධෙ පුච්ඡන්තීති අත්ථො. තෙ බුද්ධා අත්ථගම්භීරතාය ගම්භීරං නිපුණං සුඛුමං, ඨානං කාරණං, පඤ්ඤාය විනිබුජ්ඣරෙ විසෙසෙන නිරවසෙසතො බුජ්ඣන්ති.

34. තදා මම පාසාදෙ සන්නිපතිතා සාවකාපි බුද්ධෙ පඤ්හං පුච්ඡන්ති, බුද්ධා සාවකෙ සිස්සෙ පඤ්හං පුච්ඡන්ති, තෙ බුද්ධා ච සාවකා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං බ්යාකරොන්ති විස්සජ්ජෙන්ති.

35. පුන තෙ සබ්බෙ එකතො දස්සෙන්තො ‘‘බුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ බුද්ධා සම්මාසම්බුද්ධා, පච්චෙකබුද්ධා ච සාවකා ච සිස්සා පරිචාරකා නිස්සිතකා එතෙ සබ්බෙ, සකාය සකාය රතියා රමමානා සල්ලීනා මම පාසාදෙ අභිරමන්තීති අත්ථො.

36. එවං තස්මිං වෙජයන්තපාසාදෙ පච්චෙකබුද්ධානං ආචාරසම්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො ආනුභාවං දස්සෙන්තො සො තිලොකවිජයො චක්කවත්තිරාජා ‘‘ඡත්තා තිට්ඨන්තු රතනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ රතනා සත්තරතනමයා, ඡත්තා කඤ්චනාවෙළපන්තිකා සුවණ්ණජාලෙහි ඔලම්බිතා තිට්ඨන්තු. මුත්තාජාලපරික්ඛිත්තා මුත්තාජාලෙහි පරිවාරිතා, සබ්බෙ ඡත්තා මම මත්ථකෙ මුද්ධනි, ධාරෙන්තූති චින්තිතමත්තෙයෙව ඡත්තා පාතුභූතා හොන්තීති අත්ථො.

37. සොණ්ණතාරකචිත්තිතා සුවණ්ණතාරකාහි දද්දල්ලමානා චෙලවිතානා භවන්තු නිබ්බත්තන්තු ¶ . විචිත්තා අනෙකවණ්ණා, මල්යවිතතා පුප්ඵපත්ථටා, සබ්බෙ අනෙකවිතානා, මත්ථකෙ නිසීදනට්ඨානස්ස උපරිභාගෙ ධාරෙන්තූති අත්ථො.

38-40. මල්යදාමෙහි අනෙකසුගන්ධපුප්ඵදාමෙහි විතතා පරිකිණ්ණා, ගන්ධදාමෙහි චන්දනකුඞ්කුමතගරාදිසුගන්ධදාමෙහි, සොභිතා පොක්ඛරණීති සම්බන්ධො ¶ . දුස්සදාමෙහි පත්තුණ්ණචීනාදිඅනග්ඝදුස්සදාමෙහි, පරිකිණ්ණා සත්තරතනදාමෙහි භූසිතා අලඞ්කතා පොක්ඛරණී, පුප්ඵාභිකිණ්ණා ¶ චම්පකසළලසොගන්ධිකාදිසුගන්ධපුප්ඵෙහි අභිකිණ්ණා සුට්ඨු විචිත්තා සොභිතා. පුනරපි කිං භූතා පොක්ඛරණී? සුරභිගන්ධසුගන්ධෙහි භූසිතා වාසිතා. සමන්තතො ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලලඞ්කතා පඤ්චහි අඞ්ගුලෙහි ලිම්පිතගන්ධෙහි අලඞ්කතා, හෙමච්ඡදනඡාදිතා සුවණ්ණඡදනෙහි සුවණ්ණවිතානෙහි ඡාදිතා, පාසාදස්ස චාතුද්දිසා පොක්ඛරණියො පදුමෙහි ච උප්පලෙහි ච සුට්ඨු සන්ථතා පත්ථටා සුවණ්ණරූපෙ සුවණ්ණවණ්ණා, ඛායන්තු, පද්මරෙණුරජුග්ගතා පදුමරෙණූහි ධූලීහි ච ආකිණ්ණා පොක්ඛරණියො සොභන්තූති අත්ථො.

41. මම වෙජයන්තපාසාදස්ස සමන්තතො පාදපා චම්පකාදයො රුක්ඛා සබ්බෙ පුප්ඵන්තු එතෙ පුප්ඵරුක්ඛා. සයමෙව පුප්ඵා මුඤ්චිත්වා විගළිත්වා ගන්ත්වා භවනං ඔකිරුං, ඔකිණ්ණා පාසාදස්ස උපරි කරොන්තූති අත්ථො.

42. තත්ථ තස්මිං මම වෙජයන්තපාසාදෙ සිඛිනො මයූරා නච්චන්තූ, දිබ්බහංසා දෙවතාහංසා, පකූජරෙ සද්දං කරොන්තු, කරවීකා ච මධුරසද්දා කොකිලා ගායන්තු ගීතවාක්යං කරොන්තු, අපරෙ අනුත්තා ච දිජසඞ්ඝා පක්ඛිනො සමූහා පාසාදස්ස සමන්තතො මධුරරවං රවන්තූති අත්ථො.

43. පාසාදස්ස සමන්තකො සබ්බා ආතතවිතතාදයො භෙරියො වජ්ජන්තු හඤ්ඤන්තු, සබ්බා තා අනෙකතන්තියො වීණා රසන්තු සද්දං කරොන්තු, සබ්බා අනෙකප්පකාරා සඞ්ගීතියො පාසාදස්ස සමන්තතො වත්තන්තු පවත්තන්තු ගායන්තූති අත්ථො.

44-5. යාවතා යත්තකෙ ඨානෙ බුද්ධඛෙත්තම්හි දසසහස්සිචක්කවාළෙ තතො පරෙ චක්කවාළෙ, ජොතිසම්පන්නා පභාසම්පන්නා අච්ඡින්නා මහන්තා සමන්තතො රතනාමයා සත්තහි රතනෙහි කතා ඛචිතා සොණ්ණපල්ලඞ්කා සුවණ්ණපල්ලඞ්කා තිට්ඨන්තු, පාසාදස්ස සමන්තතො දීපරුක්ඛා පදීපධාරණා තෙලරුක්ඛා ජලන්තු ¶ , පදීපෙහි පජ්ජලන්තු, දසසහස්සිපරම්පරා දසසහස්සීනං පරම්පරා දසසහස්සියො එකපජ්ජොතා එකපදීපා විය භවන්තු උජ්ජොතන්තූති අත්ථො.

46. නච්චගීතෙසු ¶ ¶ ඡෙකා ගණිකා නච්චිත්ථියො ච ලාසිකා මුඛෙන සද්දකාරිකා ච පාසාදස්ස සමන්තතො නච්චන්තු, අච්ඡරාගණා දෙවිත්ථිසමූහා නච්චන්තු, නානාරඞ්ගා අනෙකවණ්ණා නානාරඞ්ගමණ්ඩලා පාසාදස්ස සමන්තතො නච්චන්තු, පදිස්සන්තු පාකටා හොන්තූති අත්ථො.

47. තදා අහං තිලොකවිජයො නාම චක්කවත්තිරාජා හුත්වා සකලචක්කවාළෙ දුමග්ගෙ රුක්ඛග්ගෙ පබ්බතග්ගෙ හිමවන්තචක්කවාළපබ්බතාදීනං අග්ගෙ සිනෙරූපබ්බතමුද්ධනි ච සබ්බට්ඨානෙසු විචිත්තං අනෙකවණ්ණවිචිත්තං පඤ්චවණ්ණිකං නීලපීතාදිපඤ්චවණ්ණං සබ්බං ධජං උස්සාපෙමීති අත්ථො.

48. නරා ලොකන්තරා නරා ච නාගලොකතො නාගා ච දෙවලොකතො ගන්ධබ්බා ච දෙවා ච සබ්බෙ උපෙන්තු උපගච්ඡන්තු, තෙ නරාදයො නමස්සන්තා මම නමක්කාරං කරොන්තා පඤ්ජලිකා කතහත්ථපුටා මම වෙජයන්තං පාසාදං පරිවාරයුන්ති අත්ථො.

49. එවං සො තිලොකවිජයො චක්කවත්තිරාජා පාසාදස්ස ච අත්තනො ච ආනුභාවං වණ්ණෙත්වා ඉදානි අත්තනා සම්පත්තිකතපුඤ්ඤඵලං සමාදපෙන්තො ‘‘යං කිඤ්චි කුසලං කම්ම’’න්තිආදිමාහ. යං කිඤ්චි කුසලකම්මසඞ්ඛාතං කිරියං කත්තබ්බං අත්ථි, තං සබ්බං මම මයා කායෙන වා වාචාය වා මනසා වා තීහි ද්වාරෙහි කතං තිදසෙ සුකතං සුට්ඨු කතං, තාවතිංසභවනෙ උප්පජ්ජනාරහං කතන්ති අත්ථො.

50. පුන සමාදපෙන්තො ‘‘යෙ සත්තා සඤ්ඤිනො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යෙ සත්තා මනුස්සා වා දෙවා වා බ්රහ්මානො වා සඤ්ඤිනො සඤ්ඤාසහිතා අත්ථි, යෙ ච සත්තා අසඤ්ඤිනො සඤ්ඤාරහිතා අසඤ්ඤා සත්තා සන්ති, තෙ සබ්බෙ සත්තා මය්හං මයා කතං පුඤ්ඤඵලං, භාගී භවන්තු පුඤ්ඤවන්තා හොන්තූති අත්ථො.

51. පුනපි සමාදපෙන්තො බොධිසත්තො ‘‘යෙසං කත’’න්තිආදිමාහ. මයා කතං පුඤ්ඤං යෙහි නරනාගගන්ධබ්බදෙවෙහි සුවිදිතං ඤාතං, තෙසං මයා දින්නං පුඤ්ඤඵලං, තස්මිං මයා කතෙ පුඤ්ඤෙ දින්නභාවං යෙ නරාදයො න ජානන්ති, දෙවා ගන්ත්වා තෙසං තං නිවෙදයුං ආරොචයුන්ති අත්ථො.

52. සබ්බලොකම්හි ¶ ¶ යෙ සත්තා ආහාරනිස්සිතා ජීවන්ති, තෙ සබ්බෙ සත්තා මනුඤ්ඤං භොජනං සබ්බං මම චෙතසා මම චිත්තෙන ලභන්තු, මම පුඤ්ඤිද්ධියා ලභන්තූති අත්ථො.

53. මනසා පසන්නෙන චිත්තෙන යං දානං මයා දින්නං තස්මිං දානෙ චිත්තෙන පසාදං ආවහිං උප්පාදෙසිං. සබ්බසම්බුද්ධා ච ¶ පච්චෙකා පටිඑක්කා ජිනසාවකා ච මයා චක්කවත්තිරඤ්ඤා පූජිතා.

54. සුකතෙන තෙන කම්මෙන සද්දහිත්වා කතෙන කුසලකම්මෙන, චෙතනාපණිධීහි ච චිත්තෙන කතපත්ථනාහි ච, මානුසං දෙහං මනුස්සසරීරං, ජහිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා, අහං තාවතිංසං දෙවලොකං අගච්ඡිං අගමාසිං, සුත්තප්පබුද්ධො විය තත්ථ උප්පජ්ජින්ති අත්ථො.

55. තතො තිලොකවිජයො චක්කවත්තිරාජා කාලඞ්කතො, තතො පට්ඨාය ආගතෙ දුවෙ භවෙ ද්වෙ ජාතියො පජානාමි දෙවත්තෙ දෙවත්තභාවෙ මානුසෙ මනුස්සත්තභාවෙ ච, තතො ජාතිද්වයතො අඤ්ඤං ගතිං අඤ්ඤං උපපත්තිං න ජානාමි න පස්සාමි, මනසා චිත්තෙන පත්ථනාඵලං පත්ථිතපත්ථනාඵලන්ති අත්ථො.

56. දෙවානං අධිකො හොමීති යදි දෙවෙසු ජාතො, ආයුවණ්ණබලතෙජෙහි දෙවානං අධිකො ජෙට්ඨො සෙට්ඨො අහොසින්ති අත්ථො. යදි මනුස්සෙසු ජාතො, මනුජාධිපො මනුස්සානං අධිපති ඉස්සරො භවාමි, තථා රාජභූතො අභිරූපෙන රූපසම්පත්තියා ච ලක්ඛණෙන ආරොහපරිණාහාදිලක්ඛණෙන ච සම්පන්නො සම්පුණ්ණො උප්පන්නුප්පන්නභවෙ පඤ්ඤාය පරමත්ථජානනපඤ්ඤාය අසමො සමරහිතො, මයා සදිසො කොචි නත්ථීති අත්ථො.

57. මයා කතපුඤ්ඤසම්භාරෙන පුඤ්ඤඵලෙන උප්පන්නුප්පන්නභවෙ සෙට්ඨං පසට්ඨං මධුරං විවිධං අනෙකප්පකාරං භොජනඤ්ච අනප්පකං බහුසත්තරතනඤ්ච විවිධානි, අනෙකප්පකාරානි පත්තුණ්ණකොසෙය්යාදිවත්ථානි ච නභා ආකාසතො මං මම සන්තිකං ඛිප්පං සීඝං උපෙන්ති උපගච්ඡන්ති.

58-66. පථබ්යා ¶ පථවියා පබ්බතෙ ච ආකාසෙ ච උදකෙ ච වනෙ ච යං යං යත්ථ යත්ථ හත්ථං පසාරෙමි නික්ඛිපාමි, තතො තතො දිබ්බා භක්ඛා දිබ්බා ආහාරා මං මම සන්තිකං උපෙන්ති උපගච්ඡන්ති, පාතුභවන්තීති අත්ථො. තථා යථාක්කමං සබ්බෙ රතනා. සබ්බෙ චන්දනාදයො ගන්ධා ¶ . සබ්බෙ යානා වාහනා. සබ්බෙ චම්පකනාගපුන්නාගාදයො මාලා පුප්ඵා. සබ්බෙ අලඞ්කාරා ආභරණා. සබ්බා දිබ්බකඤ්ඤා. සබ්බෙ මධුසක්ඛරා. සබ්බෙ පූපාදයො ඛජ්ජා ඛාදිතබ්බා මං මම සන්තිකං උපෙන්ති උපගච්ඡන්ති.

67-68. සම්බොධිවරපත්තියාති උත්තමචතුමග්ගඤාණපත්තියා පාපුණනත්ථාය. මයා යං උත්තමදානං කතං පූරිතං, තෙන උත්තමදානෙන ¶ සෙලසඞ්ඛාතං පබ්බතං සකලං එකනින්නාදං කරොන්තො බහලං ගිරං පුථුලං ඝොසං ගජ්ජෙන්තො, සදෙවකං ලොකං සකලං මනුස්සදෙවලොකං හාසයන්තො සොමනස්සප්පත්තං කරොන්තො ලොකෙ සකලලොකත්තයෙ විවට්ටච්ඡදො බුද්ධො අහං භවාමීති අත්ථො.

69. දිසා දසවිධා ලොකෙති චක්කවාළලොකෙ දසවිධා දසකොට්ඨාසා දිසා හොන්ති, තත්ථ කොට්ඨාසෙ යායතො යායන්තස්ස ගච්ඡන්තස්ස අන්තකං නත්ථීති අත්ථො, චක්කවත්තිකාලෙ තස්මිං මයා ගතගතට්ඨානෙ දිසාභාගෙ වා බුද්ධඛෙත්තා බුද්ධවිසයා අසඞ්ඛියා සඞ්ඛාරහිතා.

70. පභා පකිත්තිතාති තදා චක්කවත්තිරාජකාලෙ මය්හං පභා චක්කරතනමණිරතනාදීනං පභා ආලොකා යමකා යුගළයුගළා හුත්වා රංසිවාහනා රංසිං මුඤ්චමානා පකිත්තිතා පාකටා, එත්ථන්තරෙ දසසහස්සිචක්කවාළන්තරෙ රංසිජාලං රංසිසමූහං, ආලොකො විපුලො බහුතරො භවෙ අහොසීති අත්ථො.

71. එත්තකෙ ලොකධාතුම්හීති දසසහස්සිචක්කවාළෙසු සබ්බෙ ජනා මං පස්සන්තු දක්ඛන්තූති අත්ථො. සබ්බෙ දෙවා යාව බ්රහ්මනිවෙසනා යාව බ්රහ්මලොකා මං අනුවත්තන්තු අනුකූලා භවන්තු.

72. විසිට්ඨමධුනාදෙනාති ¶ විසට්ඨෙන මධුරෙන නාදෙන, අමතභෙරිමාහනින්ති අමතභෙරිං දෙවදුන්දුභිං පහරිං, එත්ථන්තරෙ එතස්මිං දසසහස්සිචක්කවාළබ්භන්තරෙ සබ්බෙ ජනා මන මධුරං ගිරං සද්දං සුණන්තු මනසි කරොන්තු.

73. ධම්මමෙඝෙන වස්සන්තෙ ධම්මදෙසනාමයෙන නාදෙන තබ්බොහාරපරමත්ථගම්භීරමධුරසුඛුමත්ථවස්සෙ වස්සන්තෙ වස්සමානෙ සම්මාසම්බුද්ධානුභාවෙන සබ්බෙ භික්ඛුභික්ඛුනීආදයො අනාසවා නික්කිලෙසා හොන්තු භවන්තු. යෙත්ථ පච්ඡිමකා සත්තාති එත්ථ එතෙසු රාසිභූතෙසු චතූසු පරිසසත්තෙසු යෙ සත්තා පච්ඡිමකා ගුණවසෙන හෙට්ඨිමකා, තෙ සබ්බෙ සොතාපන්නා භවන්තූති අධිප්පායො.

74. තදා ¶ තිලොකවිජයචක්කවත්තිරාජකාලෙ දාතබ්බකං දාතබ්බයුත්තකං, දානං කත්වා, අසෙසතො නිස්සෙසෙන, සීලං සීලපාරමිං, පූරෙත්වා නෙක්ඛම්මෙ නෙක්ඛම්මපාරමිතාය, පාරමිං කොටිං පත්වා, උත්තමං සම්බොධිං චතුමග්ගඤාණං, පත්තො භවාමි භවෙය්යං.

75. පණ්ඩිතෙ පඤ්ඤවන්තෙ මෙධාවිනො පරිපුච්ඡිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, කත්තබ්බං? කිං න කත්තබ්බං? කිං කුසලං? කිං අකුසලං? කිං කත්වා සග්ගමොක්ඛද්වයස්ස භාගී හොතී’’ති පුච්ඡිත්වා, එවං පඤ්ඤාපාරමිං පූරෙත්වාති ¶ අත්ථො. කත්වා වීරියමුත්තමන්ති උත්තමං සෙට්ඨං ඨානනිසජ්ජාදීසු අවිච්ඡින්නං වීරියං කත්වා, වීරියපාරමිං පූරෙත්වාති අත්ථො. සකලවිරුද්ධජනෙහි කතඅනාදරාධිවාසනාඛන්තියා පාරමිං කොටිං ගන්ත්වා ඛන්තිපාරමිං පූරෙත්වා උත්තමං සම්බොධිං උත්තමං සම්බුද්ධත්තං පත්තො භවාමි භවෙය්යං.

76. කත්වා දළ්හමධිට්ඨානන්ති ‘‘මම සරීරජීවිතෙසු විනස්සන්තෙසුපි පුඤ්ඤකම්මතො න විරමිස්සාමී’’ති අචලවසෙන දළ්හං අධිට්ඨානපාරමිං කත්වා ‘‘සීසෙ ඡිජ්ජමානෙපි මුසාවාදං න කථෙස්සාමී’’ති සච්චපාරමිතාය කොටිං පූරිය පූරෙත්වා ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛී අවෙරා’’තිආදිනා මෙත්තාපාරමිතාය කොටිං පත්වා උත්තමං සම්බොධිං පත්තොති අත්ථො.

77. සජීවකාජීවකවත්ථූනං ලාභෙ ච තෙසං අලාභෙ ච කායිකචෙතසිකසුඛෙ චෙව තථා දුක්ඛෙ ච සාදරජනෙහි කතෙ, සම්මානෙ ¶ චෙව ඔමානෙ, ච සබ්බත්ථ සමකො සමානමානසො උපෙක්ඛාපාරමිං පූරෙත්වා උත්තමං සම්බොධිං පත්තො පාපුණෙය්යන්ති අත්ථො.

78. කොසජ්ජං කුසීතභාවං, භයතො භයවසෙන ‘‘අපායදුක්ඛභාගී’’ති දිස්වා ඤත්වා අකොසජ්ජං අකුසීතභාවං අලීනවුත්තිං, වීරියං ඛෙමතො ඛෙමවසෙන ‘‘නිබ්බානගාමී’’ති දිස්වා ඤත්වා ආරද්ධවීරියා හොථ භවථ. එසා බුද්ධානුසාසනී එසා බුද්ධානං අනුසිට්ඨි.

79. විවාදං භයතො දිස්වාති විවාදං කලහං භයතො දිස්වා ‘‘අපායභාගී’’ති දිස්වා ඤත්වා අවිවාදං විවාදතො විරමණං ‘‘නිබ්බානප්පත්තී’’ති, ඛෙමතො දිස්වා ඤත්වා සමග්ගා එකග්ගචිත්තා සඛිලා සිලිට්ඨා මෙත්තාය ධුරගතාය සොභමානා හොථාති අත්ථො. එසා කථා මන්තනා උදීරණා බුද්ධානං අනුසාසනී ඔවාදදානං.

80. පමාදං ඨානනිසජ්ජාදීසු සතිවිප්පවාසෙන විහරණං භයතො ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙසු දුක්ඛිතදුරූපඅප්පන්නපානතාදිසංවත්තනකං ¶ අපායාදිගමනඤ්චා’’ති දිස්වා ඤත්වා, අප්පමාදං සබ්බකිරියාසු සතියා විහරණං, ඛෙමතො වඩ්ඪිතො ‘‘නිබ්බානසම්පාපුණන’’න්ති දිස්වා පච්චක්ඛතො ඤත්වා අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධීති අට්ඨඅවයවං සම්මාසම්බොධියා ¶ මග්ගං අධිගමූපායං භාවෙථ වඩ්ඪෙථ මනසි කරොථ, එසා කථා භාසනා උදීරණා බුද්ධානුසාසනී බුද්ධානං අනුසිට්ඨීති අත්ථො.

81. සමාගතා බහූ බුද්ධාති අනෙකසතසහස්සසඞ්ඛ්යා පච්චෙකබුද්ධා සමාගතා රාසිභූතා, සබ්බසො සබ්බප්පකාරෙන අරහන්තා ච ඛීණාසවා අනෙකසතසහස්සා සමාගතා රාසිභූතා. තස්මා තෙ බුද්ධෙ ච අරහන්තෙ ච වන්දමානෙ වන්දනාරහෙ නමස්සථ අඞ්ගපච්චඞ්ගනමක්කාරෙන නමස්සථ වන්දථ.

82. එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන අචින්තියා චින්තෙතුං අසක්කුණෙය්යා, බුද්ධා, බුද්ධධම්මාති බුද්ධෙහි දෙසිතා චත්තාරො සතිපට්ඨානා…පෙ… අට්ඨඞ්ගිකො ¶ මග්ගො, පඤ්චක්ඛන්ධා, හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චයොතිආදයො ධම්මා, බුද්ධානං වා සභාවා අචින්තියා චින්තෙතුං අසක්කුණෙය්යා, අචින්තියෙ චින්තාවිසයාතික්කන්තෙ පසන්නානං දෙවමනුස්සානං විපාකො දෙවමනුස්සසම්පත්තිනිබ්බානසම්පත්තිසඞ්ඛාතො චින්තෙතුං අසක්කුණෙය්යො සඞ්ඛ්යාතික්කන්තො හොති භවති.

ඉති එත්තාවතා ච යථා අද්ධානගාමිනො ‘‘මග්ගං නො ආචික්ඛා’’ති පුට්ඨෙන ‘‘වාමං මුඤ්චිත්වා දක්ඛිණං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ තෙන මග්ගෙන ගාමනිගමරාජධානීසු කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා පුන මුඤ්චිතෙන අපරෙන වාමමග්ගෙන ගතාපි ගාමනිගමාදීසු කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨාපෙන්ති, එවමෙව බුද්ධාපදානං කුසලාපදානවසෙන නිට්ඨාපෙත්වා තදෙව අකුසලාපදානවසෙන විත්ථාරෙතුං ඉදං පඤ්හකම්මං –

‘‘දුක්කරඤ්ච අබ්භක්ඛානං, අබ්භක්ඛානං පුනාපරං;

අබ්භක්ඛානං සිලාවෙධො, සකලිකාපි ච වෙදනා.

‘‘නාළාගිරි සත්තච්ඡෙදො, සීසදුක්ඛං යවඛාදනං;

පිට්ඨිදුක්ඛමතීසාරො, ඉමෙ අකුසලකාරණා’’ති.

අත්ථ පඨමපඤ්හෙ – දුක්කරන්ති ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකා. අතීතෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ ¶ බොධිසත්තො ජොතිපාලො නාම බ්රාහ්මණමාණවො හුත්වා නිබ්බත්තො බ්රාහ්මණජාතිවසෙන සාසනෙ අප්පසන්නො තස්ස භගවතො පිලොතිකකම්මනිස්සන්දෙන ‘‘කස්සපො භගවා’’ති සුත්වා ‘‘කුතො මුණ්ඩකස්ස සමණස්ස බොධි, බොධි පරමදුල්ලභා’’ති ¶ ආහ. සො තෙන කම්මනිස්සන්දෙන අනෙකජාතිසතෙසු නරකාදිදුක්ඛමනුභවිත්වා තස්සෙව භගවතො අනන්තරං තෙනෙව ලද්ධබ්යාකරණෙන කම්මෙන ජාතිසංසාරං ඛෙපෙත්වා පරියොසානෙ වෙස්සන්තරත්තභාවං පත්වා තතො චුතො තුසිතභවනෙ නිබ්බත්තො. දෙවතායාචනෙන තතො චවිත්වා සක්යකුලෙ නිබ්බත්තො ඤාණස්ස පරිපාකත්තා සකලජම්බුදීපරජ්ජං පහාය අනොමානදීතීරෙ සුනිසිතෙනාසිනා සමකුටකෙසකලාපං ඡින්දිත්වා බ්රහ්මුනා ආනීතෙ ඉද්ධිමයෙ කප්පස්ස සණ්ඨානකාලෙ පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තෙ අට්ඨ පරික්ඛාරෙ පටිග්ගහෙත්වා පබ්බජිත්වා බොධිඤාණදස්සනස්ස තාව අපරිපක්කත්තා ¶ බුද්ධභාවාය මග්ගාමග්ගං අජානිත්වා ඡබ්බස්සානි උරුවෙලජනපදෙ එකාහාරඑකාලොපඑකපුග්ගලඑකමග්ගඑකාසනභොජනවසෙන අට්ඨිචම්මනහාරුසෙසං නිම්මංසරුධිරපෙතරූපසදිසසරීරො පධානසුත්තෙ (සු. නි. 427 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව පධානං මහාවීරියං දුක්කරකාරිකං අකාසි. සො ඉමං දුක්කරකාරිකං ‘‘සම්බොධියා මග්ගං න හොතී’’ති චින්තෙත්වා ගාමනිගමරාජධානීසු පණීතාහාරං පරිභුඤ්ජිත්වා පීණින්ද්රියො පරිපුණ්ණද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණො කමෙන බොධිමණ්ඩමුපගන්ත්වා පඤ්ච මාරෙ ජිනිත්වා බුද්ධො ජාතොති.

‘‘අවචාහං ජොතිපාලො, සුගතං කස්සපං තදා;

කුතො නු බොධි මුණ්ඩස්ස, බොධි පරමදුල්ලභා.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, අචරිං දුක්කරං බහුං;

ඡබ්බස්සානුරුවෙලායං, තතො බොධිමපාපුණිං.

‘‘නාහං එතෙන මග්ගෙන, පාපුණිං බොධිමුත්තමං;

කුම්මග්ගෙන ගවෙසිස්සං, පුබ්බකම්මෙන වාරිතො.

‘‘පුඤ්ඤපාපපරික්ඛීණො, සබ්බසන්තාපවජ්ජිතො;

අසොකො අනුපායාසො, නිබ්බායිස්සමනාසවො’’ති. (අප. ථෙර 1.39.92-95);

දුතියපඤ්හෙ – අබ්භක්ඛානන්ති අභි අක්ඛානං පරිභාසනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො සුද්දකුලෙ ¶ ජාතො අපාකටො අප්පසිද්ධො මුනාළි නාම ධුත්තො හුත්වා පටිවසති. තදා මහිද්ධිකො මහානුභාවො සුරභි ¶ නාම පච්චෙකබුද්ධො කෙනචි කරණීයෙන තස්ස සමීපට්ඨානං පාපුණි. සො තං දිස්වාව ‘‘දුස්සීලො පාපධම්මො අයං සමණො’’තිආදිනා අබ්භාචික්ඛි. සො තෙන අකුසලනිස්සන්දෙන නරකාදීසු අනෙකවස්සසහස්සානි දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ යදා තිත්ථියා පඨමතරං භගවතො තුසිතභවනෙ වසනසමයෙ ච පාකටා හුත්වා සකලජනං වඤ්චෙත්වා ද්වාසට්ඨිදිට්ඨියො දීපෙත්වා විචරන්ති, තදා තුසිතපුරා චවිත්වා සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කමෙන බුද්ධො ජාතො. තිත්ථියා සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනකා විය විහතලාභසක්කාරා භගවති ආඝාතං බන්ධිත්වා විචරන්ති. තස්මිං සමයෙ රාජගහසෙට්ඨි ගඞ්ගාය ජාලං බන්ධිත්වා කීළන්තො රත්තචන්දනඝටිකං දිස්වා අම්හාකං ගෙහෙ චන්දනානි බහූනි, ඉමං භමං ආරොපෙත්වා තෙන භමකාරෙහි ¶ පත්තං ලිඛාපෙත්වා වෙළුපරම්පරාය ලග්ගෙත්වා ‘‘යෙ ඉමං පත්තං ඉද්ධියා ආගන්ත්වා ගණ්හන්ති, තෙසං භත්තිකො භවිස්සාමී’’ති භෙරිං චරාපෙසි.

තදා තිත්ථියා ‘‘නට්ඨම්හා දානි නට්ඨම්හා දානී’’ති මන්තෙත්වා නිගණ්ඨො නාටපුත්තො සකපරිසං එවමාහ – ‘‘අහං වෙළුසමීපං ගන්ත්වා ආකාසෙ උල්ලඞ්ගනාකාරං කරොමි, ‘තුම්හෙ ඡවදාරුමයං පත්තං පටිච්ච මා ඉද්ධිං කරොථා’ති මං ඛන්ධෙ ගහෙත්වා වාරෙථා’’ති, තෙ තථා ගන්ත්වා තථා අකංසු.

තදා පිණ්ඩොලභාරද්වාජො ච මොග්ගල්ලානො ච තිගාවුතෙ සෙලපබ්බතමත්ථකෙ ඨත්වා පිණ්ඩපාතගණ්හනත්ථාය චීවරං පාරුපන්තා තං කොලාහලං සුණිංසු. තෙසු මොග්ගල්ලානො පිණ්ඩොලභාරද්වාජං ‘‘ත්වං ආකාසෙන ගන්ත්වා තං පත්තං ගණ්හාහී’’ති ආහ. සො ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙයෙව භගවතා ඉද්ධිමන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතා, තුම්හෙව ගණ්හථා’’ති ආහ. තථාපි ‘‘මයා ආණත්තො ත්වමෙව ගණ්හාහී’’ති ආණත්තො අත්තනා ඨිතං තිගාවුතං සෙලපබ්බතං පාදතලෙ ලග්ගෙත්වා උක්ඛලියා පිධානං විය සකලරාජගහනගරං ඡාදෙසි, තදා නගරවාසිනො ඵළිකපබ්බතෙ ආවුතං රත්තසුත්තමිව තං ථෙරං පස්සිත්වා ‘‘භන්තෙ භාරද්වාජ, අම්හෙ රක්ඛථා’’ති උග්ඝොසයිංසු, භීතා සුප්පාදීනි සීසෙ අකංසු. තදා ථෙරො තං පබ්බතං ඨිතට්ඨානෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඉද්ධියා ගන්ත්වා තං පත්තං අග්ගහෙසි, තදා නගරවාසිනො මහාකොලාහලමකංසු.

භගවා වෙළුවනාරාමෙ නිසින්නො තං සද්දං සුත්වා ‘‘කිං එසො සද්දො’’ති ආනන්දං පුච්ඡි. ‘‘භාරද්වාජෙන, භන්තෙ, පත්තස්ස ගහිතත්තා සන්තුට්ඨා නගරවාසිනො උක්කුට්ඨිසද්දමකංසූ’’ති ¶ ආහ. තදා භගවා ආයතිං පරූපවාදමොචනත්ථං තං පත්තං ආහරාපෙත්වා භෙදාපෙත්වා අඤ්ජනුපපිසනං කත්වා ¶ භික්ඛූනං දාපෙසි, දාපෙත්වා ච පන ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිවිකුබ්බනා කාතබ්බා, යො කරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 252 ථොකං විසදිසං) සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙසි.

තතො තිත්ථියා ‘‘සමණෙන කිර ගොතමෙන සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තෙ ජීවිතහෙතුපි තං නාතික්කමන්ති, මයං ඉද්ධිපාටිහාරියං කරිස්සාමා’’ති තත්ථ තත්ථ රාසිභූතා කොලාහලමකංසු. අථ රාජා බිම්බිසාරො තං සුත්වා භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො භගවන්තමෙවමාහ ¶ – ‘‘තිත්ථියා, භන්තෙ, ‘ඉද්ධිපාටිහාරියං කරිස්සාමා’ති උග්ඝොසෙන්තී’’ති. ‘‘අහම්පි, මහාරාජ, කරිස්සාමී’’ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, භගවතා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්ත’’න්ති. ‘‘තමෙව, මහාරාජ, පුච්ඡිස්සාමි, තවුය්යානෙ අම්බඵලාදීනි ඛාදන්තානං ‘එත්තකො දණ්ඩො’ති දණ්ඩං ඨපෙන්තො තවාපි එකතො කත්වා ඨපෙසී’’ති. ‘‘න මය්හං, භන්තෙ, දණ්ඩො’’ති. ‘‘එවං, මහාරාජ, න මය්හං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං අත්ථී’’ති. ‘‘කත්ථ, භන්තෙ, පාටිහාරියං භවිස්සතී’’ති? ‘‘සාවත්ථියා සමීපෙ කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ, මහාරාජා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ, තං පස්සිස්සාමා’’ති. තතො තිත්ථියා ‘‘කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ කිර පාටිහාරියං භවිස්සතී’’ති සුත්වා නගරස්ස සාමන්තා අම්බරුක්ඛෙ ඡෙදාපෙසුං, නාගරා මහාඅඞ්ගණට්ඨානෙ මඤ්චාතිමඤ්චං අට්ටාදයො බන්ධිංසු, සකලජම්බුදීපවාසිනො රාසිභූතා පුරත්ථිමදිසායමෙව ද්වාදසයොජනානි ඵරිත්වා අට්ඨංසු. සෙසදිසාසුපි තදනුරූපෙනාකාරෙන සන්නිපතිංසු.

භගවාපි කාලෙ සම්පත්තෙ ආසාළ්හිපුණ්ණමාසියං පාතොව කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා තං ඨානං ගන්ත්වා නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ කණ්ඩො නාම උය්යානපාලො කිපිල්ලිකපුටෙ සුපක්කං අම්බඵලං දිස්වා ‘‘සචාහං ඉමං රඤ්ඤො දදෙය්යං, කහාපණාදිසාරං ලභෙය්යං, භගවතො උපනාමිතෙ පන ඉධලොකපරලොකෙසු සම්පත්ති භවිස්සතී’’ති භගවතො උපනාමෙසි. භගවා තං පටිග්ගහෙත්වා ආනන්දත්ථෙරං ආණාපෙසි – ‘‘ඉමං ඵලං මද්දිත්වා පානං දෙහී’’ති. ථෙරො තථා අකාසි. භගවා අම්බරසං පිවිත්වා අම්බට්ඨිං උය්යානපාලස්ස දත්වා ‘‘ඉමං රොපෙහී’’ති ආහ. සො වාලුකං වියූහිත්වා තං රොපෙසි, ආනන්දත්ථෙරො කුණ්ඩිකාය උදකං ආසිඤ්චි. තස්මිං ඛණෙ අම්බඞ්කුරො උට්ඨහිත්වා මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව සාඛාවිටපපුප්ඵඵලපල්ලවභරිතො ¶ පඤ්ඤායිත්ථ. පතිතං අම්බඵලං ඛාදන්තා සකලජම්බුදීපවාසිනො ඛයං පාපෙතුං නාසක්ඛිංසු.

අථ භගවා පුරත්ථිමචක්කවාළතො යාව පච්ඡිමචක්කවාළං, තාව ඉමස්මිං චක්කවාළෙ මහාමෙරුමුද්ධනි රතනචඞ්කමං මාපෙත්වා අනෙකපරිසාහි සීහනාදං නදාපෙන්තො ධම්මපදට්ඨකථායං වුත්තනයෙන මහාඉද්ධිපාටිහාරියං කත්වා තිත්ථියෙ මද්දිත්වා තෙ විප්පකාරං පාපෙත්වා පාටිහීරාවසානෙ පුරිමබුද්ධාචිණ්ණවසෙන ¶ තාවතිංසභවනං ගන්ත්වා තත්ථ වස්සංවුට්ඨො නිරන්තරං තෙමාසං ¶ අභිධම්මං දෙසෙත්වා මාතුප්පමුඛානං අනෙකදෙවතානං සොතාපත්තිමග්ගාධිගමනං කත්වා, වුට්ඨවස්සො දෙවොරොහනං කත්වා අනෙකදෙවබ්රහ්මගණපරිවුතො සඞ්කස්සපුරද්වාරං ඔරුය්හ ලොකානුග්ගහං අකාසි. තදා භගවතො ලාභසක්කාරො ජම්බුදීපමජ්ඣොත්ථරමානො පඤ්චමහාගඞ්ගා විය අහොසි.

අථ තිත්ථියා පරිහීනලාභසක්කාරා දුක්ඛී දුම්මනා පත්තක්ඛන්ධා අධොමුඛා නිසීදිංසු. තදා තෙසං උපාසිකා චිඤ්චමාණවිකා නාම අතිවිය රූපග්ගප්පත්තා තෙ තථා නිසින්නෙ දිස්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, එවංදුක්ඛී දුම්මනා නිසින්නා’’ති පුච්ඡි. ‘‘කිං පන ත්වං, භගිනි, අප්පොස්සුක්කාසී’’ති? ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘භගිනි, සමණස්ස ගොතමස්ස උප්පාදකාලතො පට්ඨාය මයං හතලාභසක්කාරා, නගරවාසිනො අම්හෙ න කිඤ්චි මඤ්ඤන්තී’’ති. ‘‘මයා එත්ථ කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘තයා සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං උප්පාදෙතුං වට්ටතී’’ති. සා ‘‘න මය්හං භාරො’’ති වත්වා තත්ථ උස්සාහං කරොන්තී විකාලෙ ජෙතවනවිහාරං ගන්ත්වා තිත්ථියානං උපස්සයෙ වසිත්වා පාතො නගරවාසීනං ගන්ධාදීනි ගහෙත්වා භගවන්තං වන්දනත්ථාය ගමනසමයෙ ජෙතවනා විය නික්ඛන්තා, ‘‘කත්ථ සයිතා’’ති පුට්ඨා ‘‘කිං තුම්හාකං මම සයිතට්ඨානෙනා’’ති වත්වා පක්කාමි. සා කමෙන ගච්ඡන්තෙ කාලෙ පුච්ඡිතා ‘‘සමණෙනාහං ගොතමෙන එකගන්ධකුටියං සයිත්වා නික්ඛන්තා’’ති ආහ. තං බාලපුථුජ්ජනා සද්දහිංසු, පණ්ඩිතා සොතාපන්නාදයො න සද්දහිංසු. එකදිවසං සා දාරුමණ්ඩලං උදරෙ බන්ධිත්වා උපරි රත්තපටං පරිදහිත්වා ගන්ත්වා සරාජිකාය පරිසාය ධම්මදෙසනත්ථාය නිසින්නං භගවන්තං එවමාහ – ‘‘භො සමණ, ත්වං ධම්මං දෙසෙසි, තුය්හං පටිච්ච උප්පන්නදාරකගබ්භිනියා මය්හං ලසුණමරිචාදීනි න විචාරෙසී’’ති? ‘‘තථාභාවං, භගිනි, ත්වඤ්චෙව පජානාසි, අහඤ්චා’’ති. සා ‘‘එවමෙව මෙථුනසංසග්ගසමයං ද්වෙයෙව ජානන්ති, න අඤ්ඤෙ’’ති ආහ.

තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො ¶ තං කාරණං ඤත්වා ද්වෙ දෙවපුත්තෙ ආණාපෙසි – ‘‘තුම්හෙසු එකො මූසිකවණ්ණං මාපෙත්වා තස්සා දාරුමණ්ඩලස්ස බන්ධනං ඡින්දතු, එකො වාතමණ්ඩලං සමුට්ඨාපෙත්වා පාරුතපටං උද්ධං ඛිපතූ’’ති. තෙ ගන්ත්වා තථා අකංසු. දාරුමණ්ඩලං පතමානං තස්සා පාදපිට්ඨිං භින්දි. ධම්මසභායං සන්නිපතිතා පුථුජ්ජනා සබ්බෙ ‘‘අරෙ, දුට්ඨචොරි, ත්වං එවරූපස්ස ලොකත්තයසාමිනො ¶ එවරූපං අබ්භක්ඛානං අකාසී’’ති උට්ඨහිත්වා එකෙකමුට්ඨිපහාරං දත්වා සභාය නීහරිංසු, දස්සනාතික්කන්තාය පථවී විවරමදාසි. තස්මිං ඛණෙ අවීචිතො ජාලා උට්ඨහිත්වා කුලදත්තිකෙන ¶ රත්තකම්බලෙනෙව තං අච්ඡාදෙත්වා අවීචිම්හි පක්ඛිපි, භගවතො ලාභසක්කාරො අතිරෙකතරො අහොසි. තෙන වුත්තං –

‘‘සබ්බාභිභුස්ස බුද්ධස්ස, නන්දො නාමාසි සාවකො;

තං අබ්භක්ඛාය නිරයෙ, චිරං සංසරිතං මයා.

‘‘දසවස්සසහස්සානි, නිරයෙ සංසරිං චිරං;

මනුස්සභාවං ලද්ධාහං, අබ්භක්ඛානං බහුං ලභිං.

‘‘තෙන කම්මාවසෙසෙන, චිඤ්චමාණවිකා මමං;

අබ්භාචික්ඛි අභූතෙන, ජනකායස්ස අග්ගතො’’ති. (අප. ථෙර 1.39.70-72);

තතියපඤ්හෙ – අබ්භක්ඛානන්ති අභි අක්ඛානං අක්කොසනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො අපාකටජාතියං උප්පන්නො මුනාළි නාම ධුත්තො හුත්වා දුජ්ජනසංසග්ගබලෙන සුරභිං නාම පච්චෙකබුද්ධං ‘‘දුස්සීලො පාපධම්මො අයං භික්ඛූ’’ති අක්කොසි. සො තෙන අකුසලෙන වචීකම්මෙන බහූනි වස්සසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ දසපාරමිතාසංසිද්ධිබලෙන බුද්ධො ජාතො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි. පුන තිත්ථියා උස්සාහජාතා – ‘‘කථං නු ඛො සමණස්ස ගොතමස්ස අයසං උප්පාදෙස්සාමා’’ති දුක්ඛී දුම්මනා නිසීදිංසු. තදා සුන්දරී නාමෙකා පරිබ්බාජිකා තෙ උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ඨිතා තුණ්හීභූතෙ කිඤ්චි අවදන්තෙ දිස්වා ‘‘කිං මය්හං දොසො’’ති පුච්ඡි. ‘‘සමණෙන ගොතමෙන අම්හෙ විහෙඨියමානෙ ත්වං අප්පොස්සුක්කා විහරිස්සසි, ඉදං තව දොසො’’ති. ‘‘එවමහං තත්ථ කිං කරිස්සාමී’’ති? ‘‘ත්වං සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං උප්පාදෙතුං සක්ඛිස්සසී’’ති? ‘‘සක්ඛිස්සාමි, අය්යා’’ති වත්වා තතො පට්ඨාය වුත්තනයෙන දිට්ඨදිට්ඨානං ‘‘සමණෙන ගොතමෙන එකගන්ධකුටියං සයිත්වා නික්ඛන්තා’’ති වත්වා අක්කොසති පරිභාසති. තිත්ථියාපි ‘‘පස්සථ, භො, සමණස්ස ගොතමස්ස කම්ම’’න්ති අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘මුනාළි ¶ නාමහං ධුත්තො, පුබ්බෙ අඤ්ඤාසු ජාතිසු;

පච්චෙකබුද්ධං සුරභිං, අබ්භාචික්ඛිං අදූසකං.

‘‘තෙන ¶ ¶ කම්මවිපාකෙන, නිරයෙ සංසරිං චිරං;

බහූ වස්සසහස්සානි, දුක්ඛං වෙදෙසි වෙදනං.

‘‘තෙන කම්මාවසෙසෙන, ඉධ පච්ඡිමකෙ භවෙ;

අබ්භක්ඛානං මයා ලද්ධං, සුන්දරිකාය කාරණා’’ති. (අප. ථෙර 1.39.67-69);

චතුත්ථපඤ්හෙ – අබ්භක්ඛානං අභි විසෙසෙන අක්කොසනං පරිභාසනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ උප්පන්නො බහුස්සුතො බහූහි සක්කතො පූජිතො තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තෙ වනමූලඵලාහාරො බහුමාණවෙ මන්තෙ වාචෙන්තො වාසං කප්පෙසි. එකො පඤ්චාභිඤ්ඤාඅට්ඨසමාපත්තිලාභී තාපසො තස්ස සන්තිකං අගමාසි. සො තං දිස්වාව ඉස්සාපකතො තං අදූසකං ඉසිං ‘‘කාමභොගී කුහකො අයං ඉසී’’ති අබ්භාචික්ඛි, අත්තනො සිස්සෙ ච ආහ – ‘‘අයං ඉසි එවරූපො අනාචාරකො’’ති. තෙපි තථෙව අක්කොසිංසු පරිභාසිංසු. සො තෙන අකුසලකම්මවිපාකෙන වස්සසහස්සානි නිරයෙ දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ බුද්ධො හුත්වා ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො ආකාසෙ පුණ්ණචන්දො විය පාකටො ජාතො. තථෙව තිත්ථියා අබ්භක්ඛානෙනපි අසන්තුට්ඨා පුනපි සුන්දරියා අබ්භක්ඛානං කාරෙත්වා සුරාධුත්තෙ පක්කොසාපෙත්වා ලඤ්ජං දත්වා ‘‘තුම්හෙ සුන්දරිං මාරෙත්වා ජෙතවනද්වාරසමීපෙ මාලාකචවරෙන ඡාදෙථා’’ති ආණාපෙසුං. තෙ තථා කරිංසු. තතො තිත්ථියා ‘‘සුන්දරිං න පස්සාමා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘පරියෙසථා’’ති ආහ. තෙ අත්තනා පාතිතට්ඨානතො ගහෙත්වා මඤ්චකං ආරොපෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙත්වා ‘‘පස්සථ, භො, සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකානං කම්ම’’න්ති භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච සකලනගරෙ අවණ්ණං උග්ඝොසෙන්තා විචරිංසු. සුන්දරිං ආමකසුසානෙ අට්ටකෙ ඨපෙසුං. රාජා ‘‘සුන්දරිමාරකෙ පරියෙසථා’’ති ආණාපෙසි. තදා ධුත්තා සුරං පිවිත්වා ‘‘ත්වං සුන්දරිං මාරෙසි, ත්වං මාරෙසී’’ති කලහං කරිංසු. රාජපුරිසා තෙ ධුත්තෙ ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. රාජා ‘‘කිං, භණෙ, තුම්හෙහි සුන්දරී මාරිතා’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘කෙහි ආණත්තා’’ති? ‘‘තිත්ථියෙහි, දෙවා’’ති. රාජා තිත්ථියෙ ආහරාපෙත්වා බන්ධාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, ‘බුද්ධස්ස අවණ්ණත්ථාය අම්හෙහි සයමෙව සුන්දරී මාරාපිතා, භගවා තස්ස සාවකා ච අකාරකා’ති උග්ඝොසථා’’ති ආහ. තෙ තථා අකංසු ¶ . සකලනගරවාසිනො නික්කඞ්ඛා අහෙසුං. රාජා තිත්ථියෙ ච ධුත්තෙ ච මාරාපෙත්වා ඡඩ්ඩාපෙති ¶ . තතො භගවතො භිය්යොසොමත්තාය ලාභසක්කාරො වඩ්ඪි. තෙන වුත්තං –

‘‘බ්රාහ්මණො ¶ සුතවා ආසිං, අහං සක්කතපූජිතො;

මහාවනෙ පඤ්චසතෙ, මන්තෙ වාචෙමි මාණවෙ.

‘‘තත්ථාගතො ඉසි භීමො, පඤ්චාභිඤ්ඤො මහිද්ධිකො;

තඤ්චාහං ආගතං දිස්වා, අබ්භාචික්ඛිං අදූසකං.

‘‘තතොහං අවචං සිස්සෙ, කාමභොගී අයං ඉසි;

මය්හම්පි භාසමානස්ස, අනුමොදිංසු මාණවා.

‘‘තතො මාණවකා සබ්බෙ, භික්ඛමානං කුලෙ කුලෙ;

මහාජනස්ස ආහංසු, කාමභොගී අයං ඉසි.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, පඤ්චභික්ඛුසතා ඉමෙ;

අබ්භක්ඛානං ලභුං සබ්බෙ, සුන්දරිකාය කාරණා’’ති. (අප. ථෙර 1.39.73-77);

පඤ්චමෙ පඤ්හෙ – සිලාවෙධොති ආහතචිත්තො සිලං පවිජ්ඣි. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො ච කනිට්ඨභාතා ච එකපිතුපුත්තා අහෙසුං. තෙ පිතු අච්චයෙන දාසෙ පටිච්ච කලහං කරොන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධා අහෙසුං. බොධිසත්තො අත්තනො බලවභාවෙන කනිට්ඨභාතරං අජ්ඣොත්ථරිත්වා තස්සුපරි පාසාණං පවිජ්ඣෙසි. සො තෙන කම්මවිපාකෙන නරකාදීසු අනෙකවස්සසහස්සානි දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ බුද්ධො ජාතො. දෙවදත්තො රාහුලකුමාරස්ස මාතුලො පුබ්බෙ සෙරිවාණිජකාලෙ බොධිසත්තෙන සද්ධිං වාණිජො අහොසි, තෙ එකං පට්ටනගාමං පත්වා ‘‘ත්වං එකවීථිං ගණ්හාහි, අහම්පි එකවීථිං ගණ්හාමී’’ති ද්වෙපි පවිට්ඨා. තෙසු දෙවදත්තස්ස පවිට්ඨවීථියං ජිණ්ණසෙට්ඨිභරියා ච නත්තා ච ද්වෙයෙව අහෙසුං, තෙසං මහන්තං සුවණ්ණථාලකං මලග්ගහිතං භාජනන්තරෙ ඨපිතං හොති, තං සුවණ්ණථාලකභාවං අජානන්තී ‘‘ඉමං ථාලකං ගහෙත්වා පිළන්ධනං දෙථා’’ති ආහ. සො තං ගහෙත්වා සූචියා ලෙඛං කඩ්ඪිත්වා සුවණ්ණථාලකභාවං ඤත්වා ‘‘ථොකං දත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගතො. අථ බොධිසත්තං ද්වාරසමීපං ආගතං දිස්වා ‘‘නත්තා, අය්යෙ ¶ , මය්හං කච්ඡපුටං ¶ පිළන්ධනං දෙථා’’ති. සා තං පක්කොසාපෙත්වා නිසීදාපෙත්වා තං ථාලකං දත්වා ‘‘ඉමං ගහෙත්වා මය්හං නත්තාය කච්ඡපුටං පිළන්ධනං දෙථා’’ති. බොධිසත්තො තං ගහෙත්වා සුවණ්ණථාලකභාවං ඤත්වා ‘‘තෙන වඤ්චිතා’’ති ඤත්වා අත්තනො පසිබ්බකාය ඨපිතඅට්ඨකහාපණෙ අවසෙසභණ්ඩඤ්ච ¶ දත්වා කච්ඡපුටං පිළන්ධනං කුමාරිකාය හත්ථෙ පිළන්ධාපෙත්වා අගමාසි. සො වාණිජො පුනාගන්ත්වා පුච්ඡි. ‘‘තාත, ත්වං න ගණ්හිත්ථ, මය්හං පුත්තො ඉදඤ්චිදඤ්ච දත්වා තං ගහෙත්වා ගතො’’ති. සො තං සුත්වාව හදයෙන ඵාලිතෙන විය ධාවිත්වා අනුබන්ධි. බොධිසත්තො නාවං ආරුය්හ පක්ඛන්දි. සො ‘‘තිට්ඨ, මා පලායි මා පලායී’’ති වත්වා ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තභවෙ තං නාසෙතුං සමත්ථො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි.

සො පත්ථනාවසෙන අනෙකෙසු ජාතිසතසහස්සෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤං විහෙඨෙත්වා ඉමස්මිං අත්තභාවෙ සක්යකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කමෙන භගවති සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා රාජගහෙ විහරන්තෙ අනුරුද්ධාදීහි සද්ධිං භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා ඣානලාභී හුත්වා පාකටො භගවන්තං වරං යාචි – ‘‘භන්තෙ, සබ්බො භික්ඛුසඞ්ඝො පිණ්ඩපාතිකාදීනි තෙරස ධුතඞ්ගානි සමාදියතු, සකලො භික්ඛුසඞ්ඝො මම භාරො හොතූ’’ති. භගවා න අනුජානි. දෙවදත්තො වෙරං බන්ධිත්වා පරිහීනජ්ඣානො භගවන්තං මාරෙතුකාමො එකදිවසං වෙභාරපබ්බතපාදෙ ඨිතස්ස භගවතො උපරි ඨිතො පබ්බතකූටං පවිද්ධෙසි. භගවතො ආනුභාවෙන අපරො පබ්බතකූටො තං පතමානං සම්පටිච්ඡි. තෙසං ඝට්ටනෙන උට්ඨිතා පපටිකා ආගන්ත්වා භගවතො පාදපිට්ඨියං පහරි. තෙන වුත්තං –

‘‘වෙමාතුභාතරං පුබ්බෙ, ධනහෙතු හනිං අහං;

පක්ඛිපිං ගිරිදුග්ගස්මිං, සිලාය ච අපිංසයිං.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, දෙවදත්තො සිලං ඛිපි;

අඞ්ගුට්ඨං පිංසයී පාදෙ, මම පාසාණසක්ඛරා’’ති. (අප. ථෙර 1.39.78-79);

ඡට්ඨපඤ්හෙ – සකලිකාවෙධොති සකලිකාය ඝට්ටනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො එකස්මිං කුලෙ නිබ්බත්තො දහරකාලෙ මහාවීථියං කීළමානො වීථියං පිණ්ඩාය චරමානං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා ‘‘අයං මුණ්ඩකො සමණො කුහිං ගච්ඡතී’’ති පාසාණසකලිකං ගහෙත්වා තස්ස පාදපිට්ඨියං ඛිපි ¶ . පාදපිට්ඨිචම්මං ඡින්දිත්වා රුහිරං නික්ඛමි. සො තෙන පාපකම්මෙන අනෙකවස්සසහස්සානි නිරයෙ මහාදුක්ඛං අනුභවිත්වා බුද්ධභූතොපි කම්මපිලොතිකවසෙන ¶ පාදපිට්ඨියං පාසාණසකලිකඝට්ටනෙන රුහිරුප්පාදං ලභි. තෙන වුත්තං –

‘‘පුරෙහං ¶ දාරකො හුත්වා, කීළමානො මහාපථෙ;

පච්චෙකබුද්ධං දිස්වාන, මග්ගෙ සකලිකං ඛිපිං.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, ඉධ පච්ඡිමකෙ භවෙ;

වධත්ථං මං දෙවදත්තො, අභිමාරෙ පය්යොජයී’’ති. (අප. ථෙර 1.39.80-81);

සත්තමපඤ්හෙ – නාළාගිරීති ධනපාලකො හත්ථී මාරණත්ථාය පෙසිතො. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො හත්ථිගොපකො හුත්වා නිබ්බත්තො හත්ථිං ආරුය්හ විචරමානො මහාපථෙ පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා ‘‘කුතො ආගච්ඡති අයං මුණ්ඩකො’’ති ආහතචිත්තො ඛිලජාතො හත්ථිනා ආසාදෙසි. සො තෙන කම්මෙන අපායෙසු අනෙකවස්සසහස්සානි දුක්ඛං අනුභවිත්වා පච්ඡිමත්තභාවෙ බුද්ධො ජාතො. දෙවදත්තො අජාතසත්තුරාජානං සහායං කත්වා ‘‘ත්වං, මහාරාජ, පිතරං ඝාතෙත්වා රාජා හොහි, අහං බුද්ධං මාරෙත්වා බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති සඤ්ඤාපෙත්වා එකදිවසං රඤ්ඤො අනුඤ්ඤාතාය හත්ථිසාලං ගන්ත්වා – ‘‘ස්වෙ තුම්හෙ නාළාගිරිං සොළසසුරාඝටෙ පායෙත්වා භගවතො පිණ්ඩාය චරණවෙලායං පෙසෙථා’’ති හත්ථිගොපකෙ ආණාපෙසි. සකලනගරං මහාකොලාහලං අහොසි, ‘‘බුද්ධනාගෙන හත්ථිනාගස්ස යුද්ධං පස්සිස්සාමා’’ති උභතො රාජවීථියං මඤ්චාතිමඤ්චං බන්ධිත්වා පාතොව සන්නිපතිංසු. භගවාපි කතසරීරපටිජග්ගනො භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි. තස්මිං ඛණෙ වුත්තනියාමෙනෙව නාළාගිරිං විස්සජ්ජෙසුං. සො වීථිචච්චරාදයො විධමෙන්තො ආගච්ඡති. තදා එකා ඉත්ථී දාරකං ගහෙත්වා වීථිතො වීථිං ගච්ඡති, හත්ථී තං ඉත්ථිං දිස්වා අනුබන්ධි. භගවා ‘‘නාළාගිරි, න තං හනත්ථාය පෙසිතො, ඉධාගච්ඡාහී’’ති ආහ. සො තං සද්දං සුත්වා භගවන්තාභිමුඛො ධාවි. භගවා අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අනන්තසත්තෙසු ඵරණාරහං මෙත්තං එකස්මිංයෙව නාළාගිරිම්හි ඵරි. සො භගවතො මෙත්තාය ඵුටො ¶ නිබ්භයො හුත්වා භගවතො පාදමූලෙ නිපති. භගවා තස්ස මත්ථකෙ හත්ථං ඨපෙසි. තදා දෙවබ්රහ්මාදයො අච්ඡරියබ්භුතජාතචිත්තා පුප්ඵපරාගාදීහි පූජෙසුං. සකලනගරෙ ජණ්ණුකමත්තා ධනරාසයො අහෙසුං. රාජා ‘‘පච්ඡිමද්වාරෙ ධනානි නගරවාසීනං හොන්තු, පුරත්ථිමද්වාරෙ ධනානි රාජභණ්ඩාගාරෙ හොන්තූ’’ති භෙරිං චරාපෙසි. සබ්බෙ තථා කරිංසු. තදා ¶ නාළාගිරි ධනපාලො නාම අහොසි. භගවා වෙළුවනාරාමං අගමාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘හත්ථාරොහො පුරෙ ආසිං, පච්චෙකමුනිමුත්තමං;

පිණ්ඩාය විචරන්තං තං, ආසාදෙසිං ගජෙනහං.

‘‘තෙන ¶ කම්මවිපාකෙන, භන්තො නාළාගිරී ගජො;

ගිරිබ්බජෙ පුරවරෙ, දාරුණො සමුපාගමී’’ති. (අප. ථෙර 1.39.82-83);

අට්ඨමපඤ්හෙ – සත්ථච්ඡෙදොති සත්ථෙන ගණ්ඩඵාලනං කුඨාරාය සත්ථෙන ඡෙදො. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො පච්චන්තදෙසෙ රාජා අහොසි. සො දුජ්ජනසංසග්ගවසෙන පච්චන්තදෙසෙ වාසවසෙන ච ධුත්තො සාහසිකො එකදිවසං ඛග්ගහත්ථො පත්තිකොව නගරෙ විචරන්තො නිරාපරාධෙ ජනෙ ඛග්ගෙන ඵාලෙන්තො අගමාසි. සො තෙන පාපකම්මවිපාකෙන බහූනි වස්සසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා තිරච්ඡානාදීසු දුක්ඛමනුභවිත්වා පක්කාවසෙසෙන පච්ඡිමත්තභාවෙ බුද්ධභූතොපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙන දෙවදත්තෙන ඛිත්තපාසාණසක්ඛලිකපහාරෙන උට්ඨිතගණ්ඩො අහොසි. ජීවකො මෙත්තචිත්තෙන තං ගණ්ඩං ඵාලෙසි. වෙරිචිත්තස්ස දෙවදත්තස්ස රුහිරුප්පාදකම්මං අනන්තරිකං අහොසි, මෙත්තචිත්තස්ස ජීවකස්ස ගණ්ඩඵාලනං පුඤ්ඤමෙව අහොසි. තෙන වුත්තං –

‘‘රාජාහං පත්තිකො ආසිං, සත්තියා පුරිසෙ හනිං;

තෙන කම්මවිපාකෙන, නිරයෙ පච්චිසං භුසං.

‘‘කම්මුනො තස්ස සෙසෙන, ඉදානි සකලං මම;

පාදෙ ඡවිං පකප්පෙසි, න හි කම්මං විනස්සතී’’ති. (අප. ථෙර 1.39.84-85);

නවමෙ පඤ්හෙ – ‘‘සීසදුක්ඛන්ති සීසාබාධො සීසවෙදනා. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො කෙවට්ටගාමෙ කෙවට්ටො හුත්වා නිබ්බත්ති. සො එකදිවසං කෙවට්ටපුරිසෙහි ¶ සද්ධිං මච්ඡමාරණට්ඨානං ගන්ත්වා මච්ඡෙ මාරෙන්තෙ දිස්වා තත්ථ සොමනස්සං උප්පාදෙසි, සහගතාපි තථෙව සොමනස්සං උප්පාදයිංසු. සො තෙන අකුසලකම්මෙන චතුරාපායෙ දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ තෙහි පුරිසෙහි සද්ධිං සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කමෙන බුද්ධත්තං පත්තොපි සයං සීසාබාධං පච්චනුභොසි. තෙ ච සක්යරාජානො ධම්මපදට්ඨකථායං ¶ (ධ. ප. අට්ඨ. 1.විඩඩූභවත්ථු) වුත්තනයෙන විඩඩූභසඞ්ගාමෙ සබ්බෙ විනාසං පාපුණිංසු. තෙන වුත්තං –

‘‘අහං කෙවට්ටගාමස්මිං, අහුං කෙවට්ටදාරකො;

මච්ඡකෙ ඝාතිතෙ දිස්වා, ජනයිං සොමනස්සකං.

‘‘තෙන ¶ කම්මවිපාකෙන, සීසදුක්ඛං අහූ මම;

සබ්බෙ සක්කා ච හඤ්ඤිංසු, යදා හනි විටටූභො’’ති. (අප. ථෙර 1.39.86-87);

දසමපඤ්හෙ – යවඛාදනන්ති වෙරඤ්ජායං යවතණ්ඩුලඛාදනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො අඤ්ඤතරස්මිං කුලෙ නිබ්බත්තො ජාතිවසෙන ච අන්ධබාලභාවෙන ච ඵුස්සස්ස භගවතො සාවකෙ මධුරන්නපානෙ සාලිභොජනාදයො ච භුඤ්ජමානෙ දිස්වා ‘‘අරෙ මුණ්ඩකසමණා, යවං ඛාදථ, මා සාලිභොජනං භුඤ්ජථා’’ති අක්කොසි. සො තෙන අකුසලකම්මවිපාකෙන අනෙකවස්සසහස්සානි චතුරාපායෙ දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ කමෙන බුද්ධත්තං පත්වා ලොකසඞ්ගහං කරොන්තො ගාමනිගමරාජධානීසු චරිත්වා එකස්මිං සමයෙ වෙරඤ්ජබ්රාහ්මණගාමසමීපෙ සාඛාවිටපසම්පන්නං පුචිමන්දරුක්ඛමූලං පාපුණි. වෙරඤ්ජබ්රාහ්මණො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා අනෙකපරියායෙන භගවන්තං ජිනිතුං අසක්කොන්තො සොතාපන්නො හුත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉධෙව වස්සං උපගන්තුං වට්ටතී’’ති ආරොචෙසි. භගවා තුණ්හීභාවෙන අධිවාසෙසි. අථ පුනදිවසතො පට්ඨාය මාරො පාපිමා සකලවෙරඤ්ජබ්රාහ්මණගාමවාසීනං මාරාවට්ටනං අකාසි. පිණ්ඩාය පවිට්ඨස්ස භගවතො මාරාවට්ටනවසෙන එකොපි කටච්ඡුභික්ඛාමත්තං දාතා නාහොසි. භගවා තුච්ඡපත්තොව භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පුනාගඤ්ඡි. තස්මිං එවං ආගතෙ තත්ථෙව නිවුට්ඨා අස්සවාණිජා තං දිවසං දානං දත්වා තතො පට්ඨාය භගවන්තං පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරං නිමන්තෙත්වා පඤ්චන්නං අස්සසතානං භත්තතො විභාගං කත්වා යවං කොට්ටෙත්වා භික්ඛූනං පත්තෙසු පක්ඛිපිංසු ¶ . සකලස්ස සහස්සචක්කවාළදෙවතා සුජාතාය පායාසපචනදිවසෙ විය දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. භගවා පරිභුඤ්ජි ¶ , එවං තෙමාසං යවං පරිභුඤ්ජි. තෙමාසච්චයෙන මාරාවට්ටනෙ විගතෙ පවාරණාදිවසෙ වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො සරිත්වා මහාසංවෙගප්පත්තො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා වන්දිත්වා ඛමාපෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘ඵුස්සස්සාහං පාවචනෙ, සාවකෙ පරිභාසයිං;

යවං ඛාදථ භුඤ්ජථ, මා ච භුඤ්ජථ සාලයො.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, තෙමාසං ඛාදිතං යවං;

නිමන්තිතො බ්රාහ්මණෙන, වෙරඤ්ජායං වසිං තදා’’ති. (අප. ථෙර 1.39.88-89);

එකාදසමපඤ්හෙ ¶ – පිට්ඨිදුක්ඛන්ති පිට්ඨිආබාධො. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තො ථාමසම්පන්නො කිඤ්චි රස්සධාතුකො අහොසි. තෙන සමයෙන එකො මල්ලයුද්ධයොධො සකලජම්බුදීපෙ ගාමනිගමරාජධානීසු මල්ලයුද්ධෙ වත්තමානෙ පුරිසෙ පාතෙත්වා ජයප්පත්තො කමෙන බොධිසත්තස්ස වසනනගරං පත්වා තස්මිම්පි ජනෙ පාතෙත්වා ගන්තුමාරද්ධො. තදා බොධිසත්තො ‘‘මය්හං වසනට්ඨානෙ එස ජයං පත්වා ගච්ඡතී’’ති තත්ථ නගරමණ්ඩලමාගම්ම අප්පොටෙත්වා ආගච්ඡ මයා සද්ධිං යුජ්ඣිත්වා ගච්ඡාති. සො හසිත්වා ‘‘අහං මහන්තෙ පුරිසෙ පාතෙසිං, අයං රස්සධාතුකො වාමනකො මම එකහත්ථස්සාපි නප්පහොතී’’ති අප්පොටෙත්වා නදිත්වා ආගච්ඡි. තෙ උභොපි අඤ්ඤමඤ්ඤං හත්ථං පරාමසිංසු, බොධිසත්තො තං උක්ඛිපිත්වා ආකාසෙ භමිත්වා භූමියං පාතෙන්තො ඛන්ධට්ඨිං භින්දිත්වා පාතෙසි. සකලනගරවාසිනො උක්කුට්ඨිං කරොන්තා අප්පොටෙත්වා වත්ථාභරණාදීහි බොධිසත්තං පූජෙසුං. බොධිසත්තො තං මල්ලයොධං උජුං සයාපෙත්වා ඛන්ධට්ඨිං උජුකං කත්වා ‘‘ගච්ඡ ඉතො පට්ඨාය එවරූපං මා කරොසී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සො තෙන කම්මවිපාකෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තභවෙ සරීරසීසාදි දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ බුද්ධභූතොපි පිට්ඨිරුජාදිදුක්ඛමනුභොසි. තස්මා කදාචි පිට්ඨිදුක්ඛෙ උප්පන්නෙ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ ‘‘ඉතො පට්ඨාය ධම්මං දෙසෙථා’’ති වත්වා සයං සුගතචීවරං පඤ්ඤාපෙත්වා සයති, කම්මපිලොතිකං නාම බුද්ධමපි න මුඤ්චති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘නිබ්බුද්ධෙ ¶ වත්තමානම්හි, මල්ලපුත්තං නිහෙඨයිං;

තෙන කම්මවිපාකෙන, පිට්ඨිදුක්ඛං අහූ මමා’’ති. (අප. ථෙර 1.39.90);

ද්වාදසමපඤ්හෙ ¶ – අතිසාරොති ලොහිතපක්ඛන්දිකාවිරෙචනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තො වෙජ්ජකම්මෙන ජීවිකං කප්පෙසි. සො එකං සෙට්ඨිපුත්තං රොගෙන විච්ඡිතං තිකිච්ඡන්තො භෙසජ්ජං කත්වා තිකිච්ඡිත්වා තස්ස දෙය්යධම්මදානෙ පමාදමාගම්ම අපරං ඔසධං දත්වා වමනවිරෙචනං අකාසි. සෙට්ඨි බහුධනං අදාසි. සො තෙන කම්මවිපාකෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තභවෙ ලොහිතපක්ඛන්දිකාබාධෙන විච්ඡිතො අහොසි. ඉමස්මිම්පි පච්ඡිමත්තභාවෙ පරිනිබ්බානසමයෙ චුන්දෙන කම්මාරපුත්තෙන පචිතසූකරමද්දවස්ස සකලචක්කවාළදෙවතාහි පක්ඛිත්තදිබ්බොජෙන ආහාරෙන සහ භුත්තක්ඛණෙ ලොහිතපක්ඛන්දිකාවිරෙචනං අහොසි. කොටිසතසහස්සානං හත්ථීනං බලං ඛයමගමාසි. භගවා විසාඛපුණ්ණමායං කුසිනාරායං පරිනිබ්බානත්ථාය ගච්ඡන්තො අනෙකෙසු ඨානෙසු නිසීදන්තො පිපාසිතො පානීයං පිවිත්වා මහාදුක්ඛෙන ¶ කුසිනාරං පත්වා පච්චූසසමයෙ පරිනිබ්බායි. කම්මපිලොතිකං එවරූපං ලොකත්තයසාමිම්පි න විජහති. තෙන වුත්තං –

‘‘තිකිච්ඡකො අහං ආසිං, සෙට්ඨිපුත්තං විරෙචයිං;

තෙන කම්මවිපාකෙන, හොති පක්ඛන්දිකා මමාති.

‘‘එවං ජිනො වියාකාසි, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අග්ගතො;

සබ්බාභිඤ්ඤාබලප්පත්තො, අනොතත්තෙ මහාසරෙ’’ති. (අප. ථෙර 1.39.91, 96);

එවං පටිඤ්ඤාතපඤ්හානං, මාතිකාඨපනවසෙන අකුසලාපදානං සමත්තං නාම හොතීති වුත්තං ඉත්ථං සුදන්ති ඉත්ථං ඉමිනා පකාරෙන හෙට්ඨා වුත්තනයෙන. සුදන්ති නිපාතො පදපූරණත්ථෙ ආගතො. භගවා භාග්යසම්පන්නො පූරිතපාරමිමහාසත්තො –

‘‘භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති. –

එවමාදිගුණයුත්තො දෙවාතිදෙවො සක්කාතිසක්කො බ්රහ්මාතිබ්රහ්මා බුද්ධාතිබුද්ධො සො මහාකාරුණිකො භගවා අත්තනො බුද්ධචරියං බුද්ධකාරණං ¶ සම්භාවයමානො පාකටං කුරුමානො බුද්ධාපදානියං නාම බුද්ධකාරණපකාසකං නාම ධම්මපරියායං ධම්මදෙසනං සුත්තං අභාසිත්ථ කථෙසීති.

ඉති විසුද්ධජනවිලාසිනියා අපදාන-අට්ඨකථාය

තතො ¶ ¶ අනන්තරං අපදානං සඞ්ගායන්තො ‘‘පච්චෙකබුද්ධාපදානං, ආවුසො ආනන්ද, භගවතා කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්ති පුට්ඨො ‘‘අථ පච්චෙකබුද්ධාපදානං සුණාථා’’ති ආහ. තෙසං අපදානත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

83. ‘‘සුණාථා’’ති වුත්තපදං උප්පත්තිනිබ්බත්තිවසෙන පකාසෙන්තො ‘‘තථාගතං ජෙතවනෙ වසන්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ජෙතකුමාරස්ස නාමවසෙන තථාසඤ්ඤිතෙ විහාරෙ චතූහි ඉරියාපථවිහාරෙහි දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙහි වා වසන්තං විහරන්තං යථා පුරිමකා විපස්සිආදයො බුද්ධා සමත්තිංසපාරමියො පූරෙත්වා ආගතා, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතොති තථාගතො. තං තථාගතං ජෙතවනෙ වසන්තන්ති සම්බන්ධො. වෙදෙහමුනීති වෙදෙහරට්ඨෙ ජාතා වෙදෙහී, වෙදෙහියා පුත්තො වෙදෙහිපුත්තො. මොනං වුච්චති ඤාණං, තෙන ඉතො ගතො පවත්තොති මුනි. වෙදෙහිපුත්තො ච සො මුනි චෙති ‘‘වෙදෙහිපුත්තමුනී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘වණ්ණාගමො’’තිආදිනා නිරුත්තිනයෙන ඉ-කාරස්ස අත්තං පුත්ත-සද්දස්ස ච ලොපං කත්වා ‘‘වෙදෙහමුනී’’ති වුත්තං. ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං සතිමන්තානං ධිතිමන්තානං ගතිමන්තානං බහුස්සුතානං උපට්ඨාකානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.219-223) එතදග්ගෙ ඨපිතො ආයස්මා ආනන්දො නතඞ්ගො නමනකායඞ්ගො අඤ්ජලිකො හුත්වා ‘‘භන්තෙ, පච්චෙකබුද්ධා නාම කීදිසා හොන්තී’’ති අපුච්ඡීති සම්බන්ධො. තෙ පච්චෙකබුද්ධා කෙහි හෙතුභි කෙහි කාරණෙහි භවන්ති උප්පජ්ජන්ති. වීරාති භගවන්තං ආලපති.

84-85. තතො පරං විස්සජ්ජිතාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘තදාහ සබ්බඤ්ඤුවරො මහෙසී’’තිආදිමාහ. සබ්බං අතීතාදිභෙදං හත්ථාමලකං විය ජානාතීති ¶ සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බඤ්ඤූ ච සො වරො උත්තමො චෙති සබ්බඤ්ඤුවරො. මහන්තං සීලක්ඛන්ධං, සමාධික්ඛන්ධං, පඤ්ඤාක්ඛන්ධං, විමුත්තික්ඛන්ධං, මහන්තං විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං එසති ගවෙසතීති මහෙසි. ආනන්දභද්දං මධුරෙන සරෙන තදා තස්මිං පුච්ඡිතකාලෙ ආහ කථෙසීති සම්බන්ධො. භො ආනන්ද, යෙ පච්චෙකබුද්ධා පුබ්බබුද්ධෙසු පුබ්බෙසු අතීතබුද්ධෙසු කතාධිකාරා කතපුඤ්ඤසම්භාරා ජිනසාසනෙසු අලද්ධමොක්ඛා අප්පත්තනිබ්බානා. තෙ සබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධා ධීරා ඉධ ඉමස්මිං ලොකෙ සංවෙගමුඛෙන එකපුග්ගලං පධානං කත්වා පච්චෙකබුද්ධා ජාතාති අත්ථො. සුතික්ඛපඤ්ඤා සුට්ඨු තික්ඛපඤ්ඤා. විනාපි බුද්ධෙහි බුද්ධානං ඔවාදානුසාසනීහි රහිතා අපි. පරිත්තකෙනපි අප්පමත්තකෙනපි ආරම්මණෙන ¶ පච්චෙකබොධිං පටිඑක්කං බොධිං සම්මාසම්බුද්ධානන්තරං බොධිං අනුපාපුණන්ති පටිවිජ්ඣන්ති.

86. සබ්බම්හි ¶ ලොකම්හි සකලස්මිං ලොකත්තයෙ මමං ඨපෙත්වා මං විහාය පචෙකබුද්ධෙහි සමොව සදිසො එව නත්ථි, තෙසං මහාමුනීනං පච්චෙකබුද්ධානං ඉමං වණ්ණං ඉමං ගුණං පදෙසමත්තං සඞ්ඛෙපමත්තං අහං තුම්හාකං සාධු සාධුකං වක්ඛාමි කථෙස්සාමීති අත්ථො.

87. අනාචරියකා හුත්වා සයමෙව බුද්ධානං අත්තනාව පටිවිද්ධානං ඉසීනං අන්තරෙ මහාඉසීනං මධූවඛුද්දං ඛුද්දකමධුපටලං ඉව සාධූනි මධුරානි වාක්යානි උදානවචනානි අනුත්තරං උත්තරවිරහිතං භෙසජං ඔසධං නිබ්බානං පත්ථයන්තා ඉච්ඡන්තා සබ්බෙ තුම්හෙ සුපසන්නචිත්තා සුප්පසන්නමනා සුණාථ මනසි කරොථාති අත්ථො.

88-89. පච්චෙකබුද්ධානං සමාගතානන්ති රාසිභූතානං උප්පන්නානං පච්චෙකබුද්ධානං. අරිට්ඨො, උපරිට්ඨො, තගරසිඛි, යසස්සී, සුදස්සනො, පියදස්සී, ගන්ධාරො, පිණ්ඩොලො, උපාසභො, නිථො, තථො, සුතවා, භාවිතත්තො, සුම්භො, සුභො, මෙථුලො, අට්ඨමො, සුමෙධො, අනීඝො, සුදාඨො, හිඞ්ගු, හිඞ්ගො, ද්වෙජාලිනො, අට්ඨකො, කොසලො, සුබාහු, උපනෙමිසො, නෙමිසො, සන්තචිත්තො, සච්චො, තථො, විරජො, පණ්ඩිතො, කාලො, උපකාලො, විජිතො, ජිතො, අඞ්ගො, පඞ්ගො, ගුත්තිජ්ජිතො, පස්සී, ජහී, උපධිං, දුක්ඛමූලං, අපරාජිතො, සරභඞ්ගො, ලොමහංසො ¶ , උච්චඞ්ගමායො, අසිතො, අනාසවො, මනොමයො, මානච්ඡිදො, බන්ධුමා, තදාධිමුත්තො, විමලො, කෙතුමා, කොතුම්බරඞ්ගො, මාතඞ්ගො, අරියො, අච්චුතො, අච්චුතගාමි, බ්යාමකො, සුමඞ්ගලො, දිබ්බිලො චාතිආදීනං පච්චෙකබුද්ධසතානං යානි අපදානානි පරම්පරං පච්චෙකං බ්යාකරණානි යො ච ආදීනවො යඤ්ච විරාගවත්ථුං අනල්ලීයනකාරණං යථා ච යෙන කාරණෙන බොධිං අනුපාපුණිංසු චතුමග්ගඤාණං පච්චක්ඛං කරිංසු. සරාගවත්ථුසූති සුට්ඨු අල්ලීයිතබ්බවත්ථූසු වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු විරාගසඤ්ඤී විරත්තසඤ්ඤවන්තො රත්තම්හි ලොකම්හි අල්ලීයනසභාවලොකෙ විරතචිත්තා අනල්ලීයනමනා හිත්වා පපඤ්චෙති රාගො පපඤ්චං දොසො පපඤ්චං සබ්බකිලෙසා පපඤ්චාති පපඤ්චසඞ්ඛාතෙ කිලෙසෙ හිත්වා ජිය ඵන්දිතානීති ඵන්දිතානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි ¶ ජිනිත්වා තථෙව තෙන කාරණෙන එවං බොධිං අනුපාපුණිංසු පච්චෙකබොධිඤාණං පච්චක්ඛං කරිංසූති අත්ථො.

90-91. සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩන්ති තජ්ජනඵාලනවධබන්ධනං නිධාය ඨපෙත්වා තෙසං සබ්බසත්තානං අන්තරෙ අඤ්ඤතරං කඤ්චි එකම්පි සත්තං අවිහෙඨයං අවිහෙඨයන්තො අදුක්ඛාපෙන්තො මෙත්තෙන චිත්තෙන ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා හොන්තූ’’ති මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා හිතානුකම්පී හිතෙන අනුකම්පනසභාවො. අථ වා සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩන්ති සබ්බෙසූති සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අසෙසං නිස්සෙසං පරියාදියනවචනමෙතං. භූතෙසූති භූතා වුච්චන්ති තසා ච ථාවරා ච. යෙසං ¶ තසිණා තණ්හා අප්පහීනා, යෙසඤ්ච භයභෙරවා අප්පහීනා, තෙ තසා. කිං කාරණා වුච්චන්ති තසා? තසන්ති උත්තසන්ති පරිතසන්ති භායන්ති සන්තාසං ආපජ්ජන්ති, තං කාරණා වුච්චන්ති තසා. යෙසං තසිණා තණ්හා පහීනා, යෙසඤ්ච භයභෙරවා පහීනා, තෙ ථාවරා. කිං කාරණා වුච්චන්ති ථාවරා? ථිරන්ති න තසන්ති න උත්තසන්ති න පරිතසන්ති න භායන්ති න සන්තාසං ආපජ්ජන්ති, තං කාරණා වුච්චන්ති ථාවරා.

තයො දණ්ඩා – කායදණ්ඩො, වචීදණ්ඩො, මනොදණ්ඩොති. තිවිධං කායදුච්චරිතං කායදණ්ඩො, චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං වචීදණ්ඩො, තිවිධං මනොදුච්චරිතං මනොදණ්ඩො. සබ්බෙසු සකලෙසු භූතෙසු සත්තෙසු තං තිවිධං දණ්ඩං නිධාය නිදහිත්වා ඔරොපයිත්වා සමොරොපයිත්වා නික්ඛිපිත්වා ¶ පටිප්පස්සම්භෙත්වා හිංසනත්ථං අගහෙත්වාති සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං. අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙසන්ති එකමෙකම්පි සත්තං පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා අන්දුයා වා රජ්ජුයා වා අවිහෙඨයන්තො, සබ්බෙපි සත්තෙ පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා අන්දුයා වා රජ්ජුයා වා අවිහෙඨයං අවිහෙඨයන්තො අඤ්ඤතරම්පි තෙසං. න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායන්ති නාති පටික්ඛෙපො. පුත්තන්ති චත්තාරො පුත්තා අත්රජො පුත්තො, ඛෙත්තජො, දින්නකො, අන්තෙවාසිකො පුත්තො. සහායන්ති සහායො වුච්චති යෙන සහ ආගමනං ඵාසු, ගමනං ඵාසු, ඨානං ඵාසු, නිසජ්ජා ඵාසු, ආලපනං ඵාසු, සල්ලපනං ඵාසු, සමුල්ලපනං ඵාසු. න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායන්ති පුත්තම්පි න ඉච්ඡෙය්ය න සාදියෙය්ය න පත්ථෙය්ය න පිහයෙය්ය නාභිජප්පෙය්ය, කුතො මිත්තං වා සන්දිට්ඨං වා සම්භත්තං වා සහායං වා ඉච්ඡෙය්ය සාදියෙය්ය පත්ථෙය්ය පිහයෙය්ය අභිජප්පෙය්යාති න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායං. එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති ¶ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො, අදුතියට්ඨෙන එකො, තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො, එකන්තවීතරාගොති එකො, එකන්තවීතදොසොති එකො, එකන්තවීතමොහොති එකො, එකන්තනික්කිලෙසොති එකො, එකායනමග්ගං ගතොති එකො, එකො අනුත්තරං පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො? සො හි පච්චෙකසම්බුද්ධො සබ්බං ඝරාවාසපලිබොධං ඡින්දිත්වා, පුත්තදාරපලිබොධං ඡින්දිත්වා, ඤාතිපලිබොධං, මිත්තාමච්චපලිබොධං, සන්නිධිපලිබොධං ඡින්දිත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා අගාරස්මා නික්ඛම්ම අනගාරියං පබ්බජිත්වා අකිඤ්චනභාවං උපගන්ත්වා එකොව චරති විහරති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො.

කථං ¶ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො අදුතියට්ඨෙන එකො? සො එවං පබ්බජිතො සමානො එකො අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි පටිසෙවති අප්පසද්දානි අප්පනිග්ඝොසානි විජනවාතානි මනුස්සරාහස්සෙය්යකානි පටිසල්ලානසාරුප්පානි. සො එකො තිට්ඨති, එකො ගච්ඡති, එකො නිසීදති, එකො සෙය්යං කප්පෙති, එකො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, එකො පටික්කමති, එකො රහො ¶ නිසීදති, එකො චඞ්කමති, එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති එවං සො අදුතියට්ඨෙන එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො? සො එකො අදුතියො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරන්තො මහාපධානං පදහන්තො මාරං සසෙනකං නමුචිං කණ්හං පමත්තබන්ධුං විධමෙත්වා ච තණ්හාජාලිනිං විසරිතං විසත්තිකං පජහි විනොදෙසි බ්යන්තිං අකාසි අනභාවං ගමෙසි.

‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධාන සංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තති.

‘‘එතමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවං;

වීතතණ්හො අනාදානො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති. (ඉතිවු. 15, 105; මහානි. 191) –

එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකන්තවීතරාගොති එකො? රාගස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතරාගොති එකො, දොසස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතදොසොති එකො, මොහස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතමොහොති එකො, කිලෙසානං පහීනත්තා එකන්තනික්කිලෙසොති එකො, එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකන්තවීතරාගොති එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකායනමග්ගං ගතොති ¶ එකො? එකායනමග්ගො වුච්චති චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො.

‘‘එකායනං ¶ ජාතිඛයන්තදස්සී, මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී;

එතෙන මග්ගෙන තරිංසු පුබ්බෙ, තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති. (සං. නි. 5.384; මහානි. 191) –

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකො අනුත්තරං පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො? බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං (මහානි. 191; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121). පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤාබලං ¶ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො වීමංසා විපස්සනා සම්මාදිට්ඨි. සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තෙන පච්චෙකබොධිඤාණෙන ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති බුජ්ඣි. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති බුජ්ඣි. ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො’’ති බුජ්ඣි…පෙ… ‘‘භවනිරොධා ජාතිනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’ති බුජ්ඣි. ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදා’’ති බුජ්ඣි. ‘‘ඉමෙ ආසවා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං ආසවසමුදයො’’ති බුජ්ඣි…පෙ… ‘‘පටිපදා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා’’ති බුජ්ඣි. ඡන්නං ඵස්සායතනානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං සමුදයඤ්ච…පෙ… නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, චතුන්නං මහාභූතානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ¶ බුජ්ඣි.

අථ වා යං බුජ්ඣිතබ්බං අනුබුජ්ඣිතබ්බං පටිබුජ්ඣිතබ්බං සම්බුජ්ඣිතබ්බං අධිගන්තබ්බං ඵස්සිතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං, සබ්බං තං තෙන පච්චෙකබොධිඤාණෙන බුජ්ඣි අනුබුජ්ඣි පටිබුජ්ඣි සම්බුජ්ඣි ¶ අධිගඤ්ඡි ඵස්සෙසි සච්ඡාකාසීති, එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකො අනුත්තරං පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.

චරෙති අට්ඨ චරියායො (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) – ඉරියාපථචරියා, ආයතනචරියා, සතිචරියා, සමාධිචරියා, ඤාණචරියා, මග්ගචරියා, පත්තිචරියා, ලොකත්ථචරියා. ඉරියාපථචරියාති චතූසු ඉරියාපථෙසු, ආයතනචරියාති ඡසු අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු, සතිචරියාති චතූසු සතිපට්ඨානෙසු, සමාධිචරියාති චතූසු ඣානෙසු, ඤාණචරියාති චතූසු අරියසච්චෙසු, මග්ගචරියාති චතූසු අරියමග්ගෙසු, පත්තිචරියාති චතූසු ¶ සාමඤ්ඤඵලෙසු, ලොකත්ථචරියාති තථාගතෙසු අරහන්තෙසු සම්මාසම්බුද්ධෙසු, පදෙසතො පච්චෙකසම්බුද්ධෙසු, පදෙසතො සාවකෙසු.

ඉරියාපථචරියා ච පණිධිසම්පන්නානං, ආයතනචරියා ච ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං, සතිචරියා ච අප්පමාදවිහාරීනං, සමාධිචරියා ච අධිචිත්තමනුයුත්තානං, ඤාණචරියා ච බුද්ධිසම්පන්නානං, මග්ගචරියා ච සම්මාපටිපන්නානං, පත්තිචරියා ච අධිගතඵලානං, ලොකත්ථචරියා ච තථාගතානං අරහන්තානං සම්මාසම්බුද්ධානං, පදෙසතො පච්චෙකසම්බුද්ධානං, පදෙසතො සාවකානං. ඉමා අට්ඨ චරියායො.

අපරාපි අට්ඨ චරියායො – අධිමුච්චන්තො සද්ධාය චරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන චරති, උපට්ඨපෙන්තො සතියා චරති, අවික්ඛෙපං කරොන්තො සමාධිනා චරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය චරති, විජානන්තො විඤ්ඤාණචරියාය චරති, එවං පටිපන්නස්ස කුසලා ධම්මා ආයතනන්ති ආයතනචරියාය චරති. එවං පටිපන්නො විසෙසමධිගච්ඡතීති විසෙසචරියාය චරති. ඉමා අට්ඨ චරියායො.

අපරාපි අට්ඨ චරියායො – දස්සනචරියා ච සම්මාදිට්ඨියා, අභිනිරොපනචරියා ච සම්මාසඞ්කප්පස්ස, පරිග්ගහචරියා ච සම්මාවාචාය, සමුට්ඨානචරියා ච සම්මාකම්මන්තස්ස, වොදානචරියා ච සම්මාආජීවස්ස, පග්ගහචරියා ච සම්මාවායාමස්ස, උපට්ඨානචරියා ච සම්මාසතියා, අවික්ඛෙපචරියා ච සම්මාසමාධිස්ස. ඉමා අට්ඨ චරියායො.

ඛග්ගවිසාණකප්පොති යථා ඛග්ගස්ස නාම විසාණං එකමෙව හොති, අදුතියං, එවමෙව සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තක්කප්පො තස්සදිසො තප්පටිභාගො. යථා අතිලොණං වුච්චති ලොණකප්පො, අතිතිත්තකං ¶ වුච්චති තිත්තකප්පො, අතිමධුරං වුච්චති මධුරකප්පො, අතිඋණ්හං වුච්චති අග්ගිකප්පො, අතිසීතං වුච්චති හිමකප්පො, මහාඋදකක්ඛන්ධො ¶ වුච්චති සමුද්දකප්පො, මහාභිඤ්ඤාබලප්පත්තො සාවකො වුච්චති සත්ථුකප්පොති. එවමෙව සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ඛග්ගවිසාණකප්පො, ඛග්ගවිසාණසදිසො ඛග්ගවිසාණපටිභාගො එකො අදුතියො මුත්තබන්ධනො සම්මා ලොකෙ චරති විහරති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහු පච්චෙකසම්බුද්ධා –

‘‘සබ්බෙසු ¶ භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙසං;

න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සංසග්ගජාතස්ස භවන්ති ස්නෙහා, ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති;

ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො; එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානො, හාපෙති අත්ථං පටිබද්ධචිත්තො;

එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘වංසො විසාලොව යථා විසත්තො, පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා;

වංසෙ කළීරොව අසජ්ජමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘මිගො අරඤ්ඤම්හි යථා අබද්ධො, යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය;

විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ආමන්තනා හොති සහායමජ්ඣෙ, වාසෙ ච ඨානෙ ගමනෙ චාරිකාය;

අනභිජ්ඣිතං සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඛිඩ්ඩා රතී හොති සහායමජ්ඣෙ, පුත්තෙසු පෙමං විපුලඤ්ච හොති;

පියවිප්පයොගං විජිගුච්ඡමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘චාතුද්දිසො ¶ ¶ අප්පටිඝො ච හොති, සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන;

පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘දුස්සඞ්ගහා ¶ පබ්බජිතාපි එකෙ, අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තා;

අප්පොස්සුක්කො පරපුත්තෙසු හුත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි, සඤ්ඡින්නපත්තො යථා කොවිළාරො;

ඡෙත්වාන වීරො ගිහිබන්ධනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සචෙ ලභෙථ නිපකං සහායං, සද්ධිං චරං සාධුවිහාරිධීරං;

අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානි, චරෙය්ය තෙනත්තමනො සතීමා.

‘‘නො චෙ ලභෙථ නිපකං සහායං, සද්ධිං චරං සාධුවිහාරිධීරං;

රාජාව රට්ඨං විජිතං පහාය, එකො චරෙ මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගො.

‘‘අද්ධා පසංසාම සහායසම්පදං, සෙට්ඨා සමා සෙවිතබ්බා සහායා;

එතෙ අලද්ධා අනවජ්ජභොජී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘දිස්වා සුවණ්ණස්ස පභස්සරානි, කම්මාරපුත්තෙන සුනිට්ඨිතානි;

සඞ්ඝට්ටමානානි දුවෙ භුජස්මිං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘එවං ¶ දුතීයෙන සහා මමස්ස, වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වා;

එතං භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමා, විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්තං;

ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඊතී ¶ ච ගණ්ඩො ච උපද්දවො ච, රොගො ච සල්ලඤ්ච භයඤ්ච මෙතං;

එතං භයං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච ඛුදං පිපාසං, වාතාතපෙ ඩංසසරීසපෙ ච;

සබ්බානිපෙතානි අභිබ්භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘නාගොව ¶ යූථානි විවජ්ජයිත්වා, සඤ්ජාතඛන්ධො පදුමී උළාරො;

යථාභිරන්තං විහරං අරඤ්ඤෙ, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘අට්ඨානතං සඞ්ගණිකාරතස්ස, යං ඵස්සයෙ සාමයිකං විමුත්තිං;

ආදිච්චබන්ධුස්ස වචො නිසම්ම, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘දිට්ඨීවිසූකානි උපාතිවත්තො, පත්තො නියාමං පටිලද්ධමග්ගො;

උප්පන්නඤාණොම්හි අනඤ්ඤනෙය්යො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘නිල්ලොලුපො ¶ නික්කුහො නිප්පිපාසො, නිම්මක්ඛ නිද්ධන්තකසාවමොහො;

නිරාසයො සබ්බලොකෙ භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘පාපං සහායං පරිවජ්ජයෙථ, අනත්ථදස්සිං විසමෙ නිවිට්ඨං;

සයං න සෙවෙ පසුතං පමත්තං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථ, මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තං;

අඤ්ඤාය අත්ථානි විනෙය්ය කඞ්ඛං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඛිඩ්ඩං රතිං කාමසුඛඤ්ච ලොකෙ, අනලඞ්කරිත්වා අනපෙක්ඛමානො;

විභූසට්ඨානා විරතො සච්චවාදී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘පුත්තඤ්ච ¶ දාරං පිතරඤ්ච මාතරං, ධනානි ධඤ්ඤානි ච බන්ධවානි;

හිත්වාන කාමානි යථොධිකානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සඞ්ගො එසො පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යං, අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙවෙත්ථ භිය්යො;

ගළො එසො ඉති ඤත්වා මතිමා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි, ජාලංව භෙත්වා සලිලම්බුචාරී,

අග්ගීව දඩ්ඪං අනිවත්තමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඔක්ඛිත්තචක්ඛූ ¶ ¶ න ච පාදලොලො, ගුත්තින්ද්රියො රක්ඛිතමානසානො;

අනවස්සුතො අපරිඩය්හමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඔහාරයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි, සඤ්ඡන්නපත්තො යථා පාරිඡත්තො;

කාසායවත්ථො අභිනික්ඛමිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘රසෙසු ගෙධං අකරං අලොලො, අනඤ්ඤපොසී සපදානචාරී;

කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘පහාය පඤ්චාවරණානි චෙතසො, උපක්කිලෙසෙ බ්යපනුජ්ජ සබ්බෙ;

අනිස්සිතො ඡෙජ්ජ සිනෙහදොසං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘විපිට්ඨිකත්වාන සුඛඤ්ච දුක්ඛං, පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සං;

ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ආරද්ධවීරියො පරමත්ථපත්තියා, අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති;

දළ්හනික්කමො ථාමබලූපපන්නො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘පටිසල්ලානං ¶ ඣානමරිඤ්චමානො, ධම්මෙසු නිච්චං අනුධම්මචාරී;

ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසු, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘තණ්හක්ඛයං ¶ පත්ථයමප්පමත්තො, අනෙළමූගො සුතවා සතීමා;

සඞ්ඛාතධම්මො නියතො පධානවා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සීහොව සද්දෙසු අසන්තසන්තො, වාතොව ජාලම්හි අසජ්ජමානො;

පදුමංව තොයෙන අලිම්පමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සීහො යථා දාඨබලී පසය්හ, රාජා මිගානං අභිභුය්ය චාරී;

සෙවෙථ පන්තානි සෙනාසනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘මෙත්තං ¶ උපෙක්ඛං කරුණං විමුත්තිං, ආසෙවමානො මුදිතඤ්ච කාලෙ;

සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං, සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි;

අසන්තසං ජීවිතසඞ්ඛයම්හි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘භජන්ති සෙවන්ති ච කාරණත්ථා, නික්කාරණා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තා;

අත්තත්ථපඤ්ඤා අසුචීමනුස්සා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ සබ්බෙසු භූතෙසූති ඛග්ගවිසාණපච්චෙකබුද්ධාපදානසුත්තං. කා උප්පත්ති? සබ්බසුත්තානං චතුබ්බිධා උප්පත්ති – අත්තජ්ඣාසයතො, පරජ්ඣාසයතො, අට්ඨුප්පත්තිතො, පුච්ඡාවසිතොති. තත්ථ ඛග්ගවිසාණසුත්තස්ස අවිසෙසෙන පුච්ඡාවසිතො උප්පත්ති. විසෙසෙන පන යස්මා එත්ථ කාචි ගාථා තෙන ¶ තෙන පච්චෙකබුද්ධෙන පුට්ඨෙන වුත්තා, කාචි අපුට්ඨෙන අත්තනා අධිගතමග්ගනයානුරූපං ¶ උදානංයෙව උදානෙන්තෙන, තස්මා කායචි ගාථාය පුච්ඡාවසිතො, කායචි අත්තජ්ඣාසයතො උප්පත්ති. තත්ථ යා අයං අවිසෙසෙන පුච්ඡාවසිතො උප්පත්ති, සා ආදිතො පභුති එවං වෙදිතබ්බා –

එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති. අථ ඛො ආයස්මතො ආනන්දස්ස රහොගතස්ස පටිසල්ලීනස්ස එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි – ‘‘බුද්ධානං පත්ථනා ච අභිනීහාරො ච දිස්සති, තථා සාවකානං, පච්චෙකබුද්ධානං න දිස්සති, යංනූනාහං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡෙය්ය’’න්ති? සො පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා යථාක්කමෙන එතමත්ථං පුච්ඡි. අථස්ස භගවා පුබ්බයොගාවචරසුත්තං අභාසි –

‘‘පඤ්චිමෙ, ආනන්ද, ආනිසංසා පුබ්බයොගාවචරෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්චෙව අඤ්ඤං ආරාධෙති. නො චෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්චෙව අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ මරණකාලෙ අඤ්ඤං ආරාධෙති. අථ දෙවපුත්තො සමානො අඤ්ඤං ආරාධෙති. අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති. අථ පච්ඡිමෙ කාලෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො හොතී’’ති.

‘‘පච්චෙකසම්බුද්ධා ¶ නාම, ආනන්ද, අභිනීහාරසම්පන්නා පුබ්බයොගාවචරා හොන්ති, තස්මා පච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං සබ්බෙසං පත්ථනා ච අභිනීහාරො ච ඉච්ඡිතබ්බො’’ති.

සො ආහ – ‘‘බුද්ධානං, භන්තෙ, පත්ථනා කීව චිරං වට්ටතී’’ති. බුද්ධානං, ආනන්ද, හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, මජ්ඣිමපරිච්ඡෙදෙන අට්ඨ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, උපරිමපරිච්ඡෙදෙන සොළස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච. එතෙ ච භෙදා පඤ්ඤාධිකසද්ධාධිකවීරියාධිකානං වසෙන ඤාතබ්බා. පඤ්ඤාධිකානඤ්හි සද්ධා මන්දා හොති, පඤ්ඤා තික්ඛා. සද්ධාධිකානං පඤ්ඤා මජ්ඣිමා හොති, සද්ධා තික්ඛා. වීරියාධිකානං සද්ධා පඤ්ඤා මන්දා හොති, වීරියං තික්ඛන්ති. අප්පත්වා පන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච දිවසෙ දිවසෙ වෙස්සන්තරදානසදිසං දානං දෙන්තොපි තදනුරූපෙ සීලාදිපාරමිධම්මෙ ආචිනන්තොපි අන්තරා ¶ බුද්ධො භවිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. කස්මා? ඤාණං ගබ්භං න ගණ්හාති, වෙපුල්ලං නාපජ්ජති, පරිපාකං න ගච්ඡතීති. යථා නාම තිමාසචතුමාසපඤ්චමාසච්චයෙන නිප්ඵජ්ජනකං සස්සං තං තං කාලං අප්පත්වා දිවසෙ දිවසෙ සතක්ඛත්තුං සහස්සක්ඛත්තුං කෙළායන්තොපි උදකෙන සිඤ්චන්තොපි අන්තරා පක්ඛෙන වා මාසෙන වා නිප්ඵාදෙස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. කස්මා? සස්සං ගබ්භං න ගණ්හාති, වෙපුල්ලං නාපජ්ජති, පරිපාකං න ගච්ඡතීති. එවමෙවං අප්පත්වා චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච අන්තරා බුද්ධො භවිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. තස්මා යථාවුත්තමෙව ¶ කාලං පාරමිපූරණං කාතබ්බං ඤාණපරිපාකත්ථාය. එත්තකෙනාපි ච කාලෙන බුද්ධත්තං පත්ථයතො අභිනීහාරකරණෙ අට්ඨ සම්පත්තියො ඉච්ඡිතබ්බා. අයඤ්හි –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣති’’. (බු. වං. 2.59);

අභිනීහාරොති මූලපණිධානස්සෙතං අධිවචනං. තත්ථ මනුස්සත්තන්ති මනුස්සජාති. අඤ්ඤත්ර හි මනුස්සජාතියා අවසෙසජාතීසු දෙවජාතියම්පි ඨිතස්ස පණිධි න ඉජ්ඣති, තත්ථ ඨිතෙන පන බුද්ධත්තං පත්ථයන්තෙන දානාදීනි පුඤ්ඤකම්මානි කත්වා මනුස්සත්තංයෙව පත්ථෙතබ්බං, තත්ථ ඨත්වා පණිධි කාතබ්බො. එවඤ්හි සමිජ්ඣති. ලිඞ්ගසම්පත්තීති පුරිසභාවො. මාතුගාමනපුංසකඋභතොබ්යඤ්ජනකානඤ්හි මනුස්සජාතියං ඨිතානම්පි පණිධි න ඉජ්ඣති. තත්ථ ඨිතෙන පන බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තෙන දානාදීනි පුඤ්ඤකම්මානි කත්වා පුරිසභාවොයෙව පත්ථෙතබ්බො, තත්ථ ඨත්වා ¶ පණිධි කාතබ්බො. එවඤ්හි සමිජ්ඣති. හෙතූති අරහත්තස්ස උපනිස්සයසම්පත්ති. යො හි තස්මිං අත්තභාවෙ වායමන්තො අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො, තස්ස පණිධි සමිජ්ඣති, නො ඉතරස්ස යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි දීපඞ්කරපාදමූලෙ පබ්බජිත්වා තෙනත්තභාවෙන අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො අහොසි. සත්ථාරදස්සනන්ති බුද්ධානං සම්මුඛාදස්සනං. එවඤ්හි ඉජ්ඣති, නො අඤ්ඤථා යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි දීපඞ්කරං සම්මුඛා දිස්වා පණිධිං අකාසි. පබ්බජ්ජාති අනගාරියභාවො. සො ච ඛො සාසනෙ වා කම්මවාදිකිරියවාදිතාපසපරිබ්බාජකනිකායෙ වා වට්ටති යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි සුමෙධො නාම තාපසො හුත්වා පණිධිං අකාසි. ගුණසම්පත්තීති ඣානාදිගුණපටිලාභො ¶ . පබ්බජිතස්සපි හි ගුණසම්පන්නස්සෙව ඉජ්ඣති, නො ඉතරස්ස යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි පඤ්චාභිඤ්ඤො ච අට්ඨසමාපත්තිලාභී ච හුත්වා පණිධෙසි. අධිකාරොති අධිකකාරො, පරිච්චාගොති අත්ථො. ජීවිතාදිපරිච්චාගඤ්හි කත්වා පණිදහතොයෙව ඉජ්ඣති, නො ඉතරස්ස යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි –

‘‘අක්කමිත්වාන මං බුද්ධො, සහ සිස්සෙහි ගච්ඡතු;

මා නං කලලෙ අක්කමිත්ථ, හිතාය මෙ භවිස්සතී’’ති. (බු. වං. 2.53);

එවං ¶ අත්තපරිච්චාගං කත්වා පණිධෙසි. ඡන්දතාති කත්තුකම්යතා. සා යස්ස බලවතී හොති, තස්ස ඉජ්ඣති පණිධි. සා ච සචෙ කොචි වදෙය්ය ‘‘කො චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච නිරයෙ පච්චිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡතී’’ති. තං සුත්වා යො ‘‘අහ’’න්ති වත්තුං උස්සහති, තස්ස බලවතීති වෙදිතබ්බා. තථා යදි කොචි වදෙය්ය ‘‘කො සකලචක්කවාළං වීතච්චිකානං අඞ්ගාරානං පූරං අක්කමිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡති, කො සකලචක්කවාළං සත්තිසූලෙහි ආකිණ්ණං අක්කමන්තො අතික්කමිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡති, කො සකලචක්කවාළං සමතිත්තිකං උදකපුණ්ණං උත්තරිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡති, කො සකලචක්කවාළං නිරන්තරං වෙළුගුම්බසඤ්ඡන්නං මද්දන්තො අතික්කමිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡතී’’ති, තං සුත්වා යො ‘‘අහ’’න්ති වත්තුං උස්සහති, තස්ස බලවතීති වෙදිතබ්බා. එවරූපෙන ච කත්තුකම්යතාඡන්දෙන සමන්නාගතො සුමෙධපණ්ඩිතො පණිධෙසීති.

එවං සමිද්ධාභිනීහාරො ච බොධිසත්තො ඉමානි අට්ඨාරස අභබ්බට්ඨානානි න උපෙති. සො හි තතො පභුති න ජච්චන්ධො හොති න ජච්චපධිරො, න උම්මත්තකො, න එළමුගො, න පීඨසප්පි ¶ , න මිලක්ඛෙසු උප්පජ්ජති, න දාසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තති, න නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකො හොති, නාස්ස ලිඞ්ගං පරිවත්තති, න පඤ්චානන්තරියකම්මානි කරොති, න කුට්ඨී හොති, න තිරච්ඡානයොනියං වට්ටකතො පච්ඡිමත්තභාවො හත්ථිතො අධිකත්තභාවො හොති, න ඛුප්පිපාසිකනිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතෙසු උප්පජ්ජති, න කාලකඤ්චිකාසුරෙසු, න අවීචිනිරයෙ, න ලොකන්තරිකෙසු උප්පජ්ජති. කාමාවචරෙසු පන න මාරො හොති, රූපාවචරෙසු න අසඤ්ඤීභවෙ, න සුද්ධාවාසෙසු උප්පජ්ජති, න අරූපභවෙසු, න අඤ්ඤං චක්කවාළං සඞ්කමති.

යා ¶ චිමා උස්සාහො ච උම්මඞ්ගො ච අවත්ථානඤ්ච හිතචරියා චාති චතස්සො බුද්ධභූමියො, තාහි සමන්නාගතො හොති. තත්ථ –

‘‘උස්සාහො වීරියං වුත්තං, උම්මඞ්ගො පඤ්ඤා පවුච්චති;

අවත්ථානං අධිට්ඨානං, හිතචරියා මෙත්තාභාවනා’’ති. –

වෙදිතබ්බා. යෙ ච ඉමෙ නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයො, පවිවෙකජ්ඣාසයො, අලොභජ්ඣාසයො, අදොසජ්ඣාසයො, අමොහජ්ඣාසයො, නිස්සරණජ්ඣාසයොති ඡ අජ්ඣාසයා බොධිපරිපාකාය සංවත්තන්ති, යෙහි සමන්නාගතත්තා නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයා ¶ ච බොධිසත්තා කාමෙසු දොසදස්සාවිනො, පවිවෙකජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා සඞ්ගණිකාය දොසදස්සාවිනො, අලොභජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා ලොභෙ දොසදස්සාවිනො, අදොසජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා දොසෙ දොසදස්සාවිනො, අමොහජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා මොහෙ දොසදස්සාවිනො, නිස්සරණජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා සබ්බභවෙසු දොසදස්සාවිනොති වුච්චන්ති, තෙහි ච සමන්නාගතො හොති.

පච්චෙකබුද්ධානං පන කීව චිරං පත්ථනා වට්ටතීති? පච්චෙකබුද්ධානං ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, තතො ඔරං න සක්කා, පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ කාරණං වෙදිතබ්බං. එත්තකෙනාපි ච කාලෙන පච්චෙකබුද්ධත්තං පත්ථයතො අභිනීහාරකරණෙ පඤ්ච සම්පත්තියො ඉච්ඡිතබ්බා. තෙසඤ්හි –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, විගතාසවදස්සනං;

අධිකාරො ච ඡන්දතා, එතෙ අභිනීහාරකාරණා’’.

තත්ථ ¶ විගතාසවදස්සනන්ති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං යස්ස කස්සචි දස්සනන්ති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අථ ‘‘සාවකානං පත්ථනා කිත්තකං වට්ටතී’’ති? ද්වින්නං අග්ගසාවකානං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං කප්පසතසහස්සඤ්ච, අසීතිමහාසාවකානං කප්පසතසහස්සමෙව. තථා බුද්ධස්ස මාතාපිතූනං උපට්ඨාකස්ස පුත්තස්ස චාති, තතො ඔරං න සක්කා, තත්ථ කාරණං වුත්තනයමෙව. ඉමෙසං පන සබ්බෙසම්පි අධිකාරො ච ඡන්දතාති ද්වඞ්ගසමන්නාගතොයෙව අභිනීහාරො හොති.

එවං ඉමාය පත්ථනාය ඉමිනා ච අභිනීහාරෙන යථාවුත්තප්පභෙදං කාලං පාරමියො පූරෙත්වා බුද්ධා ලොකෙ උප්පජ්ජන්තා ඛත්තියකුලෙ වා බ්රාහ්මණකුලෙ වා උප්පජ්ජන්ති, පච්චෙකබුද්ධා ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිකුලානං අඤ්ඤතරස්මිං, අග්ගසාවකා ¶ පන බුද්ධා විය ඛත්තියබ්රාහ්මණකුලෙස්වෙව. සබ්බබුද්ධා සංවට්ටමානෙ කප්පෙ න උප්පජ්ජන්ති, විවට්ටමානෙ කප්පෙ උප්පජ්ජන්ති, තථා පච්චෙකබුද්ධා. තෙ පන බුද්ධානං උප්පජ්ජනකාලෙ න උප්පජ්ජන්ති. බුද්ධා සයඤ්ච බුජ්ඣන්ති, පරෙ ච බොධෙන්ති. පච්චෙකබුද්ධා සයමෙව බුජ්ඣන්ති, න පරෙ බොධෙන්ති. අත්ථරසමෙව පටිවිජ්ඣන්ති, න ධම්මරසං. න හි තෙ ලොකුත්තරධම්මං පඤ්ඤත්තිං ආරොපෙත්වා දෙසෙතුං සක්කොන්ති, මූගෙන දිට්ඨසුපිනො විය වනචරකෙන නගරෙ සායිතබ්යඤ්ජනරසො විය ච නෙසං ධම්මාභිසමයො ¶ හොති. සබ්බං ඉද්ධිසමාපත්තිපටිසම්භිදාපභෙදං පාපුණන්ති. ගුණවිසිට්ඨතාය බුද්ධානං හෙට්ඨා සාවකානං උපරි හොන්ති, න අඤ්ඤෙ පබ්බාජෙත්වා ආභිසමාචාරිකං සික්ඛාපෙන්ති, ‘‘චිත්තසල්ලෙඛො කාතබ්බො, වොසානං නාපජ්ජිතබ්බ’’න්ති ඉමිනා උද්දෙසෙන උපොසථං කරොන්ති, අජ්ජ උපොසථොති වචනමත්තෙන වා, උපොසථං කරොන්තා ච ගන්ධමාදනෙ මඤ්ජූසකරුක්ඛමූලෙ රතනමාළෙ සන්නිපතිත්වා කරොන්තීති. එවං භගවා ආයස්මතො ආනන්දස්ස පච්චෙකබුද්ධානං සබ්බාකාරපරිපූරං පත්ථනඤ්ච අභිනීහාරඤ්ච කථෙත්වා ඉදානි ඉමාය පත්ථනාය ඉමිනා ච අභිනීහාරෙන සමුදාගතෙ තෙ තෙ පච්චෙකබුද්ධෙ කථෙතුං ‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩ’’න්තිආදිනා නයෙන ඉමං ඛග්ගවිසාණසුත්තං අභාසි. අයං තාව අවිසෙසෙන පුච්ඡාවසිතො ඛග්ගවිසාණසුත්තස්ස උප්පත්ති.

ඉදානි විසෙසෙන වත්තබ්බා. තත්ථ ඉමිස්සා තාව ගාථාය එවං උප්පත්ති වෙදිතබ්බා – අයං කිර පච්චෙකබුද්ධො පච්චෙකබොධිසත්තභූමිං ඔගාහන්තො ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා ආරඤ්ඤිකො හුත්වා ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො සමණධම්මං අකාසි. එතං කිර වත්තං අපරිපූරෙත්වා පච්චෙකබොධිං පාපුණන්තො නාම නත්ථි ¶ . කිං පනෙතං ගතපච්චාගතවත්තං නාම? හරණපච්චාහරණන්ති. තං යථා විභූතං හොති, තථා කථෙස්සාම.

ඉධ එකච්චො භික්ඛු හරති න පච්චාහරති, එකච්චො පච්චාහරති න හරති, එකච්චො නෙව හරති න පච්චාහරති, එකච්චො හරති ච පච්චාහරති ච. තත්ථ යො භික්ඛු පගෙව වුට්ඨාය චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණවත්තං කත්වා බොධිරුක්ඛෙ උදකං ආසිඤ්චිත්වා පානීයඝටං පූරෙත්වා පානීයමාළෙ ඨපෙත්වා ආචරියවත්තං උපජ්ඣායවත්තං කත්වා ද්වෙඅසීති ඛන්ධකවත්තානි ච චුද්දස මහාවත්තානි සමාදාය වත්තති. සො සරීරපරිකම්මං කත්වා සෙනාසනං පවිසිත්වා යාව භික්ඛාචාරවෙලා, තාව විවිත්තාසනෙ වීතිනාමෙත්වා වෙලං ¶ ඤත්වා නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා උත්තරාසඞ්ගං කත්වා සඞ්ඝාටිං ඛන්ධෙ කරිත්වා පත්තං අංසෙ ආලග්ගෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොන්තො චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා චෙතියඤ්ච බොධිඤ්ච වන්දිත්වා ගාමසමීපෙ චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං ආදාය ගාමං පිණ්ඩාය ¶ පවිසති. එවං පවිට්ඨො ච ලාභී භික්ඛු පුඤ්ඤවා උපාසකෙහි සක්කතො ගරුකතො උපට්ඨාකකුලෙ වා පටික්කමනසාලායං වා පටික්කමිත්වා උපාසකෙහි තං තං පඤ්හං පුච්ඡියමානො තෙසං පඤ්හවිස්සජ්ජනෙන ධම්මදෙසනාවික්ඛෙපෙන ච තං මනසිකාරං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමති. විහාරං ආගතොපි භික්ඛූහි පඤ්හං පුට්ඨො කථෙති, ධම්මං භණති, තං තං බ්යාපාරඤ්ච ආපජ්ජති. පච්ඡාභත්තම්පි පුරිමයාමම්පි මජ්ඣිමයාමම්පි එවං භික්ඛූහි සද්ධිං පපඤ්චෙත්වා කායදුට්ඨුල්ලාභිභූතො පච්ඡිමයාමෙපි සයති, නෙව කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. අයං වුච්චති ‘‘හරති න පච්චාහරතී’’ති.

යො පන බ්යාධිබහුලො හොති, භුත්තාහාරො පච්චූසසමයෙ න සම්මා පරිණමති. පගෙව වුට්ඨාය යථාවුත්තං වත්තං කාතුං න සක්කොති කම්මට්ඨානං වා මනසි කාතුං, අඤ්ඤදත්ථු යාගුං වා ඛජ්ජකං වා භෙසජ්ජං වා භත්තං වා පත්ථයමානො කාලස්සෙව පත්තචීවරමාදාය ගාමං පවිසති. තත්ථ යාගුං වා ඛජ්ජකං වා භෙසජ්ජං වා භත්තං වා ලද්ධා පත්තං නීහරිත්වා භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො කම්මට්ඨානං මනසි කරිත්වා විසෙසං පත්වා වා අපත්වා වා විහාරං ආගන්ත්වා තෙනෙව මනසිකාරෙන විහරති. අයං වුච්චති ‘‘පච්චාහරති න හරතී’’ති. එදිසා හි භික්ඛූ යාගුං පිවිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා බුද්ධසාසනෙ අරහත්තං පත්තා ගණනපථං වීතිවත්තා, සීහළදීපෙයෙව තෙසු තෙසු ගාමෙසු ආසනසාලායං තං ආසනං නත්ථි, යත්ථ භික්ඛූ නිසින්නා යාගුං පිවිත්වා අරහත්තං අප්පත්තා.

යො පන පමාදවිහාරී හොති නික්ඛිත්තධුරො, සබ්බවත්තානි භින්දිත්වා පඤ්චවිධචෙතොඛිලවිනිබන්ධනබද්ධචිත්තො ¶ විහරන්තො කම්මට්ඨානමනසිකාරමනනුයුත්තො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා ගිහීහි සද්ධිං කථාපපඤ්චෙන පපඤ්චිතො තුච්ඡකොව නික්ඛමති. අයං වුච්චති ‘‘නෙව හරති න පච්චාහරතී’’ති.

යො පන පගෙව වුට්ඨාය පුරිමනයෙනෙව සබ්බවත්තානි පරිපූරෙත්වා යාව භික්ඛාචාරවෙලා, තාව පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. කම්මට්ඨානං නාම දුවිධං – සබ්බත්ථකඤ්ච පාරිහාරියඤ්ච. තත්ථ සබ්බත්ථකං නාම මෙත්තා ච මරණානුස්සති ච. තඤ්හි සබ්බත්ථ අත්ථයිතබ්බං ඉච්ඡිතබ්බන්ති ‘‘සබ්බත්ථක’’න්ති වුච්චති. මෙත්තා නාම ආවාසාදීසු සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බා. ආවාසෙසු ¶ හි මෙත්තාවිහාරී භික්ඛු සබ්රහ්මචාරීනං පියො හොති මනාපො, තෙන ඵාසු ¶ අසඞ්ඝට්ඨො විහරති. දෙවතාසු මෙත්තාවිහාරී දෙවතාහි රක්ඛිතගොපිතො සුඛං විහරති. රාජරාජමහාමත්තාදීසු මෙත්තාවිහාරී තෙහි මමායිතො සුඛං විහරති. ගාමනිගමාදීසු මෙත්තාවිහාරී සබ්බත්ථ භික්ඛාචරියාදීසු මනුස්සෙහි සක්කතො ගරුකතො සුඛං විහරති. මරණානුස්සතිභාවනාය ජීවිතනිකන්තිං පහාය අප්පමත්තො විහරති.

යං පන සදා පරිහරිතබ්බං චරියානුකූලෙන ගහිතං. තං දසාසුභකසිණානුස්සතීසු අඤ්ඤතරං, චතුධාතුවවත්ථානමෙව වා, තං සදා පරිහරිතබ්බතො රක්ඛිතබ්බතො භාවෙතබ්බතො ච ‘‘පාරිහාරිය’’න්ති වුච්චති, මූලකම්මට්ඨානන්තිපි තදෙව. අත්ථකාමා හි කුලපුත්තා සාසනෙ පබ්බජිත්වා දසපි වීසම්පි තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි සතම්පි එකතො වසන්තා කතිකවත්තං කත්වා විහරන්ති – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ න ඉණට්ටා න භයට්ටා න ජීවිකාපකතා පබ්බජිතා, දුක්ඛා මුච්චිතුකාමා පනෙත්ථ පබ්බජිතා. තස්මා ගමනෙ උප්පන්නකිලෙසෙ ගමනෙයෙව නිග්ගණ්හථ, ඨානෙ, නිසජ්ජාය, සයනෙ උප්පන්නකිලෙසෙ සයනෙයෙව නිග්ගණ්හථා’’ති.

තෙ එවං කතිකවත්තං කත්වා භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තා අඩ්ඪඋසභඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතන්තරෙසු පාසාණා හොන්ති, තාය සඤ්ඤාය කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාව ගච්ඡන්ති. සචෙ කස්සචි ගමනෙ කිලෙසො උප්පජ්ජති, සො තත්ථෙව නං නිග්ගණ්හාති. තථා අසක්කොන්තො තිට්ඨති, අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි තිට්ඨති. සො ‘‘අයං භික්ඛු තුය්හං උප්පන්නං විතක්කං ජානාති, අනනුච්ඡවිකං තෙ එත’’න්ති අත්තානං පටිචොදෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා තත්ථෙව අරියභූමිං ඔක්කමති. තථා අසක්කොන්තො නිසීදති. අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි නිසීදතීති. සොයෙව නයො අරියභූමිං ඔක්කමිතුං අසක්කොන්තොපි තං කිලෙසං වික්ඛම්භෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව ගච්ඡති ¶ , න කම්මට්ඨානවිප්පයුත්තෙන චිත්තෙන පාදං උද්ධරති. උද්ධරති චෙ, පටිනිවත්තිත්වා පුරිමපදෙසෙයෙව තිට්ඨති. ආලින්දකවාසී මහාඵුස්සදෙවත්ථෙරො විය.

සො කිර එකූනවීසතිවස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො එවං විහාසි. මනුස්සාපි සුදං අන්තරාමග්ගෙ කසන්තා ච වපන්තා ච මද්දන්තා ච කම්මානි කරොන්තා ච ථෙරං තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අයං ථෙරො පුනප්පුනං නිවත්තිත්වා ¶ ගච්ඡති, කිං නු ඛො මග්ගමූළ්හො, උදාහු කිඤ්චි පමුට්ඨො’’ති සමුල්ලපන්ති. සො තං අනාදියිත්වා ¶ කම්මට්ඨානයුත්තෙන චිත්තෙනෙව සමණධම්මං කරොන්තො වීසතිවස්සබ්භන්තරෙ අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තපත්තදිවසෙයෙවස්ස චඞ්කමනකොටියං අධිවත්ථා දෙවතා අඞ්ගුලීහි දීපං උජ්ජාලෙත්වා අට්ඨාසි, චත්තාරොපි මහාරාජානො සක්කො ච දෙවානමින්දො බ්රහ්මා ච සහම්පති උපට්ඨානං ආගමිංසු. තඤ්ච ඔභාසං දිස්වා වනවාසී මහාතිස්සත්ථෙරො තං දුතියදිවසෙ පුච්ඡි – ‘‘රත්තිභාගෙ ආයස්මතො සන්තිකෙ ඔභාසො අහොසි, කිං සො’’ති? ථෙරො වික්ඛෙපං කරොන්තො ‘‘ඔභාසො නාම දීපොභාසොපි හොති මණිඔභාසොපී’’ති එවමාදිමාහ. සො ‘‘පටිච්ඡාදෙථ තුම්හෙ’’ති නිබද්ධො ‘‘ආමා’’ති පටිජානිත්වා ආරොචෙසි.

කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය ච. සොපි කිර ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො ‘‘පඨමං තාව භගවතො මහාපධානං පූජෙස්සාමී’’ති සත්ත වස්සානි ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාසි, පුන සොළස වස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. එවං කම්මට්ඨානමනුයුත්තචිත්තෙනෙව පාදං උද්ධරන්තො විප්පයුත්තෙන චිත්තෙන උද්ධටෙ පටිනිවත්තන්තො ගාමසමීපං ගන්ත්වා ‘‘ගාවී නු ඛො පබ්බජිතො නු ඛො’’ති ආසඞ්කනීයප්පදෙසෙ ඨත්වා සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ගාමද්වාරං පත්වා කච්ඡකන්තරතො උදකං ගහෙත්වා ගණ්ඩූසං කත්වා ගාමං පවිසති ‘‘භික්ඛං වා දාතුං වන්දිතුං වා උපගතෙ මනුස්සෙ ‘දීඝායුකා හොථා’ති වචනමත්තෙනාපි මා මෙ කම්මට්ඨානවික්ඛෙපො අහොසී’’ති. සචෙ පන නං ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, කිං සත්තමී, උදාහු අට්ඨමී’’ති දිවසං පුච්ඡන්ති, උදකං ගිලිත්වා ආරොචෙති. සචෙ දිවසපුච්ඡකා න හොන්ති, නික්ඛමනවෙලායං ගාමද්වාරෙ නිට්ඨුභිත්වාව යාති.

සීහළදීපෙ කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතා පඤ්ඤාස භික්ඛූ විය ච. තෙ කිර වස්සූපනායිකඋපොසථදිවසෙ කතිකවත්තං අකංසු – ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා න අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලපිස්සාමා’’ති. ගාමඤ්ච පිණ්ඩාය පවිසන්තා ගාමද්වාරෙ උදකගණ්ඩූසං කත්වා පවිසිංසු, දිවසෙ පුච්ඡිතෙ උදකං ගිලිත්වා ආරොචෙසුං, අපුච්ඡිතෙ ගාමද්වාරෙ නිට්ඨුභිත්වා විහාරං ආගමංසු. තත්ථ මනුස්සා නිට්ඨුභනට්ඨානං දිස්වා ජානිංසු – ‘‘අජ්ජ එකො ආගතො, අජ්ජ ද්වෙ’’ති ¶ . එවඤ්ච චින්තෙසුං – ‘‘කිං නු ඛො එතෙ අම්හෙහෙව සද්ධිං න සල්ලපන්ති ¶ , උදාහු අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි, යදි අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි න සල්ලපන්ති, අද්ධා විවාදජාතා භවිස්සන්ති, හන්ද නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛමාපෙස්සාමා’’ති. සබ්බෙ විහාරං අගමංසු. තත්ථ පඤ්ඤාසාය භික්ඛූසු වස්සං උපගතෙසු ද්වෙ භික්ඛූ එකොකාසෙ නාද්දසංසු. තතො තෙසු යො චක්ඛුමා පුරිසො, සො එවමාහ – ‘‘න, භො, කලහකාරකානං ¶ වසනොකාසො ඊදිසො හොති, සුසම්මට්ඨං චෙතියඞ්ගණං බොධියඞ්ගණං, සුනික්ඛිත්තා සම්මජ්ජනියො, සූපට්ඨපිතං පානීයපරිභොජනීය’’න්ති, තෙ තතො නිවත්තා. තෙපි භික්ඛූ අන්තොවස්සෙයෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා මහාපවාරණාය විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙසුං.

එවං කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතා භික්ඛූ විය ච කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො ගාමසමීපං ගන්ත්වා උදකගණ්ඩූසං කත්වා වීථියො සල්ලක්ඛෙත්වා යත්ථ සුරාසොණ්ඩධුත්තාදයො කලහකාරකා චණ්ඩහත්ථිඅස්සාදයො වා නත්ථි, තං වීථිං පටිපජ්ජති. තත්ථ ච පිණ්ඩාය චරන්තො න තුරිතතුරිතො ජවෙන ගච්ඡති, ජවනපිණ්ඩපාතිකධුතඞ්ගං නාම නත්ථි, විසමභූමිභාගප්පත්තං පන උදකභරිතසකටමිව නිච්චලො හුත්වා ගච්ඡති. අනුඝරං පවිට්ඨො ච දාතුකාමං වා අදාතුකාමං වා සල්ලක්ඛෙතුං තදනුරූපං කාලං ආගමෙන්තො භික්ඛං ගහෙත්වා පතිරූපෙ ඔකාසෙ නිසීදිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා අක්ඛබ්භඤ්ජනවණාලෙපනපුත්තමංසූපමාවසෙන පච්චවෙක්ඛන්තො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙති නෙව දවාය න මදාය…පෙ… භුත්තාවී ච උදකකිච්චං කත්වා මුහුත්තං භත්තකිලමථං විනොදෙත්වා යථා පුරෙභත්තං, එවං පච්ඡාභත්තං, පුරිමයාමං පච්ඡිමයාමඤ්ච කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. අයං වුච්චති ‘‘හරති ච පච්චාහරති චා’’ති. එවමෙතං හරණපච්චාහරණං ගතපච්චාගතවත්තන්ති වුච්චති.

එතං පූරෙන්තො යදි උපනිස්සයසම්පන්නො හොති, පඨමවයෙ එව අරහත්තං පාපුණාති. නො චෙ පඨමවයෙ පාපුණාති, අථ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති. නො චෙ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති, අථ මරණසමයෙ පාපුණාති. නො චෙ මරණසමයෙ පාපුණාති, අථ දෙවපුත්තො හුත්වා පාපුණාති. නො චෙ දෙවපුත්තො හුත්වා පාපුණාති, අථ පච්චෙකසම්බුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බාති. නො චෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බාති, අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ¶ ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති සෙය්යථාපි ථෙරො බාහියො, මහාපඤ්ඤො වා හොති සෙය්යථාපි ථෙරො සාරිපුත්තොති.

අයං පන පච්චෙකබොධිසත්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා ආරඤ්ඤිකො හුත්වා වීසති ¶ වස්සසහස්සානි එතං ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා කාලං කත්වා කාමාවචරදෙවලොකෙ උප්පජ්ජි. තතො චවිත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. කුසලා ඉත්ථියො තදහෙව ගබ්භසණ්ඨානං ජානන්ති. සා ච තාසං අඤ්ඤතරා ¶ , තස්මා එසාපි තං ගබ්භපතිට්ඨානං රඤ්ඤො නිවෙදෙසි. ධම්මතා එසා, යං පුඤ්ඤවන්තෙ සත්තෙ ගබ්භෙ උප්පන්නෙ මාතුගාමො ගබ්භපරිහාරං ලභති. තස්මා රාජා තස්සා ගබ්භපරිහාරං අදාසි. සා තතො පභුති නාච්චුණ්හං කිඤ්චි අජ්ඣොහරිතුං ලභති, නාතිසීතං නාච්චම්බිලං නාතිලොණං නාතිකටුකං නාතිතිත්තකං. අච්චුණ්හෙ හි මාතරා අජ්ඣොහටෙ ගබ්භස්ස ලොහකුම්භිවාසො විය හොති, අතිසීතෙ ලොකන්තරිකවාසො විය, අච්චම්බිලලොණකටුකතිත්තකෙසු භුත්තෙසු සත්ථෙන ඵාලෙත්වා අම්බිලාදීහි සිත්තානි විය දාරකස්ස අඞ්ගානි තිබ්බවෙදනානි හොන්ති. අතිචඞ්කමනට්ඨානනිසජ්ජසයනතොපි නං නිවාරෙන්ති ‘‘කුච්ඡිගතස්ස සඤ්චලනදුක්ඛං මා අහොසී’’ති. මුදුකත්ථරණත්ථතාය භූමියා චඞ්කමනාදීනි මත්තාය කාතුං ලභති, වණ්ණගන්ධාදිසම්පන්නං සාදුං සප්පායං අන්නපානං භුඤ්ජිතුං ලභති. පරිග්ගහෙත්වාව නං චඞ්කමාපෙන්ති නිසීදාපෙන්ති වුට්ඨාපෙන්ති.

සා එවං පරිහරියමානා ගබ්භපරිපාකකාලෙ සූතිඝරං පවිසිත්වා පච්චූසසමයෙ පුත්තං විජායි පක්කතෙලමද්දිතමනොසිලාපිණ්ඩිසදිසං ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණූපෙතං. තතො නං පඤ්චමදිවසෙ අලඞ්කතපටියත්තං රඤ්ඤො දස්සෙසුං, රාජා තුට්ඨො ඡසට්ඨියා ධාතීහි උපට්ඨාපෙසි. සො සබ්බසම්පත්තීහි වඩ්ඪමානො නචිරස්සෙව විඤ්ඤුතං පාපුණි. සොළසවස්සුද්දෙසිකං නං රාජා රජ්ජෙන අභිසිඤ්චි, විවිධනාටකාහි ච උපට්ඨාපෙසි. අභිසිත්තො රාජපුත්තො රජ්ජං කාරෙසි නාමෙන බ්රහ්මදත්තො, සකලජම්බුදීපෙ වීසතියා නගරසහස්සෙසු. ජම්බුදීපෙ කිර පුබ්බෙ චතුරාසීති නගරසතසහස්සානි අහෙසුං, තානි පරිහායන්තානි සට්ඨි අහෙසුං, තතො පරිහායන්තානි චත්තාලීසං, සබ්බපරිහායනකාලෙ පන වීසතිසහස්සානි හොන්ති. අයඤ්ච බ්රහ්මදත්තො සබ්බපරිහායනකාලෙ උප්පජ්ජි, තෙනස්ස ¶ වීසති නගරසහස්සානි අහෙසුං වීසති පාසාදසහස්සානි, වීසති හත්ථිසහස්සානි, වීසති අස්සසහස්සානි, වීසති රථසහස්සානි, වීසති පත්තිසහස්සානි, වීසති ඉත්ථිසහස්සානි ඔරොධා ච නාටකිත්ථියො ච, වීසති අමච්චසහස්සානි.

සො මහාරජ්ජං කාරයමානොයෙව කසිණපරිකම්මං කත්වා පඤ්ච අභිඤ්ඤායො, අට්ඨ සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙසි. යස්මා පන අභිසිත්තරඤ්ඤා නාම අවස්සං අට්ටකරණෙ නිසීදිතබ්බං, තස්මා එකදිවසං පගෙව පාතරාසං භුඤ්ජිත්වා විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසීදි. තත්ථ උච්චාසද්දමහාසද්දං අකංසු, සො ‘‘අයං සද්දො සමාපත්තියා උපක්කිලෙසො’’ති පාසාදතලං අභිරුහිත්වා ‘‘සමාපත්තිං ¶ අප්පෙමී’’ති නිසින්නො නාසක්ඛි අප්පෙතුං රජ්ජවික්ඛෙපෙන සමාපත්ති පරිහීනා. තතො ¶ චින්තෙසි – ‘‘කිං රජ්ජං වරං, උදාහු සමණධම්මො’’ති? තතො ‘‘රජ්ජසුඛං පරිත්තං අනෙකාදීනවං, සමණධම්මසුඛං පන විපුලං අනෙකානිසංසං උත්තමපුරිසෙහි සෙවිතඤ්චා’’ති ඤත්වා අඤ්ඤතරං අමච්චං ආණාපෙසි ‘‘ඉමං රජ්ජං ධම්මෙන සමෙන අනුසාස, මා ඛො අධම්මකාරං කාරෙසී’’ති සබ්බං තස්ස නිය්යාතෙත්වා පාසාදං අභිරුහිත්වා සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙසි, න කොචි උපසඞ්කමිතුං ලභති අඤ්ඤත්ර මුඛධොවනදන්තකට්ඨදායකභත්තනීහාරකාදීහි.

තතො අද්ධමාසමත්තෙ වීතික්කන්තෙ මහෙසී පුච්ඡි – ‘‘රාජා උය්යානගමනබලදස්සනනාටකාදීසු කත්ථචි න දිස්සති, කුහිං ගතො’’ති? තස්සා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සා අමච්චස්ස පාහෙසි – ‘‘රජ්ජෙ පටිච්ඡිතෙ අහම්පි පටිච්ඡිතා හොමි, එතු මයා සද්ධිං සංවාසං කප්පෙතූ’’ති. සො උභො කණ්ණෙ ථකෙත්වා ‘‘අසවනීයමෙත’’න්ති පටික්ඛිපි. සා පුනපි ද්වත්තික්ඛත්තුං පෙසෙත්වා අනිච්ඡමානං සන්තජ්ජාපෙසි ‘‘යදි න කරොසි, ඨානාපි තං චාවෙමි. ජීවිතාපි තං වොරොපෙමී’’ති. සො භීතො ‘‘මාතුගාමො නාම දළ්හනිච්ඡයො, කදාචි එවම්පි කාරාපෙය්යා’’ති. එකදිවසං රහො ගන්ත්වා තාය සද්ධිං සිරිසයනෙ සංවාසං කප්පෙසි. සා පුඤ්ඤවතී සුඛසම්ඵස්සා, සො තස්සා සම්ඵස්සරාගෙන රත්තො තත්ථ අභික්ඛණං සඞ්කිතසඞ්කිතොව අගමාසි. අනුක්කමෙන අත්තනො ඝරසාමිකො විය නිබ්බිසඞ්කො පවිසිතුමාරද්ධො.

තතො ¶ රාජමනුස්සා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා න සද්දහති. දුතියම්පි තතියම්පි ආරොචෙසුං, තතො රාජා නිලීනො සයමෙව දිස්වා සබ්බෙ අමච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ආරොචෙසි. තෙ ‘‘අයං රාජාපරාධිකො හත්ථච්ඡෙදං අරහති, පාදච්ඡෙදං අරහතී’’ති යාව සූලෙ උත්තාසනං, තාව සබ්බකම්මකාරණානි නිද්දිසිංසු. රාජා ‘‘එතස්ස වධබන්ධනතාළනෙ මය්හං විහිංසා උප්පජ්ජෙය්ය, ජීවිතා වොරොපනෙ පාණාතිපාතො භවෙය්ය, ධනහරණෙ අදින්නාදානං භවෙය්ය, අලං එවරූපෙහි කතෙහි, ඉමං මම රජ්ජා නික්කඩ්ඪථා’’ති ආහ. අමච්චා තං නිබ්බිසයං අකංසු. සො අත්තනො ධනසාරඤ්ච පුත්තදාරඤ්ච ගහෙත්වා පරවිසයං අගමාසි. තත්ථ රාජා සුත්වා ‘‘කිං ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, ඉච්ඡාමි තං උපට්ඨාතු’’න්ති. සො තං සම්පටිච්ඡි. අමච්චො කතිපාහච්චයෙන ලද්ධවිස්සාසො තං රාජානං එතදවොච – ‘‘මහාරාජ ¶ , අමක්ඛිකං මධුං පස්සාමි, තං ඛාදන්තො නත්ථී’’ති. රාජා ‘‘කිං එතං උප්පණ්ඩෙතුකාමො භණතී’’ති න සුණාති. සො අන්තරං ලභිත්වා පුනපි සුට්ඨුතරං වණ්ණෙත්වා අවොච. රාජා ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘බාරාණසිරජ්ජං, දෙවා’’ති. රාජා ‘‘කිං මං නෙත්වා මාරෙතුකාමොසී’’ති ආහ. සො ‘‘මා, දෙව, එවං අවච, යදි න සද්දහසි, මනුස්සෙ පෙසෙහී’’ති. සො මනුස්සෙ පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා ගොපුරං ඛණිත්වා රඤ්ඤො සයනඝරෙ උට්ඨහිංසු.

රාජා ¶ දිස්වා ‘‘කිස්ස ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘චොරා මයං, මහාරාජා’’ති. රාජා තෙසං ධනං දාපෙත්වා ‘‘මා පුන එවං අකත්ථා’’ති ඔවදිත්වා විස්සජ්ජෙසි. තෙ ආගන්ත්වා තස්ස රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො පුනපි ද්වත්තික්ඛත්තුං තථෙව වීමංසිත්වා ‘‘සීලවා රාජා’’ති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා සීමන්තරෙ එකං නගරං උපගම්ම තත්ථ අමච්චස්ස පාහෙසි ‘‘නගරං වා මෙ දෙහි, යුද්ධං වා’’ති. සො බ්රහ්මදත්තස්ස රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචාපෙසි – ‘‘ආණාපෙතු, දෙව, ‘කිං යුජ්ඣාමි, උදාහු නගරං දෙමී’’’ති. රාජා ‘‘න යුජ්ඣිතබ්බං, නගරං දත්වා ඉධාගච්ඡා’’ති පෙසෙසි. සො තථා අකාසි. පටිරාජාපි තං නගරං ගහෙත්වා අවසෙසනගරෙසුපි තථෙව දූතං පෙසෙසි. තෙපි අමච්චා තථෙව බ්රහ්මදත්තස්ස ආරොචෙත්වා තෙන ‘‘න යුජ්ඣිතබ්බං, ඉධාගන්තබ්බ’’න්ති වුත්තා බාරාණසිං ආගමංසු.

තතො අමච්චා බ්රහ්මදත්තං ආහංසු – ‘‘මහාරාජ, තෙන සහ යුජ්ඣමා’’ති. රාජා ‘‘මම පාණාතිපාතො භවිස්සතී’’ති වාරෙසි. අමච්චා ¶ ‘‘මයං, මහාරාජ, තං ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා ඉධෙව ආනෙස්සාමා’’ති නානාඋපායෙහි රාජානං සඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘එහි, මහාරාජා’’ති ගන්තුමාරද්ධා. රාජා ‘‘සචෙ සත්තමාරණප්පහරණවිලුම්පනකම්මං න කරොථ, ගච්ඡාමී’’ති භණති. අමච්චා ‘‘න, දෙව, කරොම, භයං දස්සෙත්වා පලාපෙමා’’ති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා ඝටෙසු දීපෙ පක්ඛිපිත්වා රත්තිං ගච්ඡිංසු. පටිරාජා තං දිවසං බාරාණසිසමීපෙ නගරං ගහෙත්වා ඉදානි කින්ති රත්තිං සන්නාහං මොචාපෙත්වා පමත්තො නිද්දං ඔක්කමි සද්ධිං බලකායෙන. තතො අමච්චා බ්රහ්මදත්තරාජානං ආදාය පටිරඤ්ඤො ඛන්ධාවාරං ගන්ත්වා සබ්බඝටෙහි දීපෙ නීහරාපෙත්වා එකපජ්ජොතං කත්වා උක්කුට්ඨිං අකංසු. පටිරඤ්ඤො අමච්චො මහාබලකායං දිස්වා භීතො අත්තනො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ¶ ‘‘උට්ඨෙහි අමක්ඛිකං මධුං ඛාදාහී’’ති මහාසද්දං අකාසි. තථා දුතියොපි තතියොපි. පටිරාජා තෙන සද්දෙන පටිබුජ්ඣිත්වා භයං සන්තාසං ආපජ්ජි. උක්කුට්ඨිසතානි පවත්තිංසු. සො ‘‘පරවචනං සද්දහිත්වා අමිත්තහත්ථං පත්තොම්හී’’ති සබ්බරත්තිං තං තං විප්පලපිත්වා දුතියදිවසෙ ‘‘ධම්මිකො රාජා, උපරොධං න කරෙය්ය ගන්ත්වා ඛමාපෙමී’’ති චින්තෙත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ජණ්ණුකෙහි පතිට්ඨහිත්වා ‘‘ඛම, මහාරාජ, මය්හං අපරාධ’’න්ති ආහ. රාජා තං ඔවදිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි, ඛමාමි තෙ’’ති ආහ. සො රඤ්ඤා එවං වුත්තමත්තෙයෙව පරමස්සාසප්පත්තො අහොසි. බාරාණසිරඤ්ඤො සමීපෙයෙව ජනපදෙ රජ්ජං ලභි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සහායකා අහෙසුං.

අථ බ්රහ්මදත්තො ද්වෙපි සෙනා සම්මොදමානා එකතො ඨිතා දිස්වා ‘‘මමෙවෙකස්ස චිත්තානුරක්ඛණාය අස්මිං මහාජනකායෙ ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතබින්දු න උප්පන්නං, අහො සාධු, අහො සුට්ඨු, සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා හොන්තු, අවෙරා හොන්තු, අබ්යාපජ්ජා හොන්තූ’’ති ¶ මෙත්තාඣානං උප්පාදෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං සච්ඡිකත්වා සයම්භුතං පාපුණි. තං මග්ගඵලසුඛෙන සුඛිතං හත්ථික්ඛන්ධෙ නිසින්නං අමච්චා පණිපාතං කත්වා ආහංසු – ‘‘යානකාලො, මහාරාජ, විජිතබලකායස්ස සක්කාරො කාතබ්බො, පරාජිතබලකායස්ස භත්තපරිබ්බයො දාතබ්බො’’ති. සො ආහ – ‘‘නාහං, භණෙ, රාජා, පච්චෙකබුද්ධො නාමාහ’’න්ති. ‘‘කිං දෙවො භණති, න එදිසා පච්චෙකබුද්ධා හොන්තී’’ති. ‘‘කීදිසා, භණෙ, පච්චෙකබුද්ධා’’ති? ‘‘පච්චෙකබුද්ධා නාම ද්වඞ්ගුලකෙසමස්සූ අට්ඨපරික්ඛාරයුත්තා භවන්තී’’ති. සො දක්ඛිණහත්ථෙන ¶ සීසං පරාමසි, තාවදෙව ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි, පබ්බජිතවෙසො පාතුරහොසි. ද්වඞ්ගුලකෙසමස්සු අට්ඨපරික්ඛාරසමන්නාගතො වස්සසතිකත්ථෙරසදිසො අහොසි. සො චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා හත්ථික්ඛන්ධතො වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පදුමපුප්ඵෙ නිසීදි. අමච්චා වන්දිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, කම්මට්ඨානං, කථං අධිගතොසී’’ති පුච්ඡිංසු. සො යතො අස්ස මෙත්තාඣානකම්මට්ඨානං අහොසි, තඤ්ච විපස්සනං විපස්සිත්වා අධිගතො, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො උදානගාථඤ්ච බ්යාකරණගාථඤ්ච ඉමංයෙව ගාථං අභාසි ‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩ’’න්ති.

තත්ථ සබ්බෙසූති අනවසෙසෙසු. භූතෙසූති සත්තෙසු. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො ¶ , විත්ථාරං පන රතනසුත්තවණ්ණනායං වක්ඛාම. නිධායාති නික්ඛිපිත්වා. දණ්ඩන්ති කායවචීමනොදණ්ඩං, කායදුච්චරිතාදීනමෙතං අධිවචනං. කායදුච්චරිතඤ්හි දණ්ඩයතීති දණ්ඩං, බාධෙති අනයබ්යසනං පාපෙතීති වුත්තං හොති. එවං වචීදුච්චරිතං මනොදුච්චරිතඤ්ච. පහරණදණ්ඩො එව වා දණ්ඩො, තං නිධායාතිපි වුත්තං හොති. අවිහෙඨයන්ති අවිහෙඨයන්තො. අඤ්ඤතරම්පීති යංකිඤ්චි එකම්පි. තෙසන්ති තෙසං සබ්බභූතානං. න පුත්තමිච්ඡෙය්යාති අත්රජො, ඛෙත්තජො, දින්නකො, අන්තෙවාසිකොති ඉමෙසු චතූසු පුත්තෙසු යංකිඤ්චි පුත්තං න ඉච්ඡෙය්ය. කුතො සහායන්ති සහායං පන ඉච්ඡෙය්යාති කුතො එව එතං.

එකොති පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො, අදුතියට්ඨෙන එකො, තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො, එකන්තවිගතකිලෙසොති එකො, එකො පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො. සමණසහස්සස්සාපි හි මජ්ඣෙ වත්තමානො ගිහිසංයොජනස්ස ඡින්නත්තා එකො, එවං පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො. එකො තිට්ඨති, එකො ගච්ඡති, එකො නිසීදති, එකො සෙය්යං කප්පෙති, එකො ඉරියති වත්තතීති එවං අදුතියට්ඨෙන එකො.

‘‘තණ්හාදුතියො ¶ පුරිසො, දීඝමද්ධානසංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තති.

‘‘එතමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවං;

වීතතණ්හො අනාදානො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති. (ඉතිවු. 15, 105; මහානි. 191; චූළනි.පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 107) –

එවං ¶ තණ්හාපහානට්ඨෙන එකො. සබ්බකිලෙසාස්ස පහීනා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මාති එවං එකන්තවිගතකිලෙසොති එකො. අනාචරියකො හුත්වා සයම්භූ සාමංයෙව පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එවං එකො පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.

චරෙති යා ඉමා අට්ඨ චරියායො. සෙය්යථිදං – පණිධිසම්පන්නානං චතූසු ඉරියාපථෙසු ඉරියාපථචරියා, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං ඡසු අජ්ඣත්තිකායතනෙසු ආයතනචරියා, අප්පමාදවිහාරීනං චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතිචරියා, අධිචිත්තමනුයුත්තානං චතූසු ඣානෙසු සමාධිචරියා, බුද්ධිසම්පන්නානං චතූසු අරියසච්චෙසු ඤාණචරියා, සම්මාපටිපන්නානං චතූසු අරියසච්චෙසු මග්ගචරියා, අධිගතප්ඵලානං චතූසු සාමඤ්ඤඵලෙසු පත්තිචරියා, තිණ්ණං බුද්ධානං සබ්බසත්තෙසු ලොකත්ථචරියා, තත්ථ පදෙසතො පච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානන්ති. යථාහ – ‘‘චරියාති අට්ඨ චරියායො ඉරියාපථචරියා’’ති (පටි. ම. 1.197; 3.28) විත්ථාරො. තාහි චරියාහි සමන්නාගතො භවෙය්යාති අත්ථො. අථ වා යා ඉමා අධිමුච්චන්තො සද්ධාය චරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන චරති, උපට්ඨහන්තො සතියා චරති, අවික්ඛිත්තො සමාධිනා චරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය චරති, විජානන්තො විඤ්ඤාණෙන චරති, එවං පටිපන්නස්ස කුසලා ධම්මා ආයතන්තීති ¶ ආයතනචරියාය චරති, එවං පටිපන්නො විසෙසං අධිගච්ඡතීති විසෙසචරියාය චරතීති (පටි. ම. 1.197; 3.28) එවං අපරාපි අට්ඨ චරියායො වුත්තා, තාහිපි සමන්නාගතො භවෙය්යාති අත්ථො. ඛග්ගවිසාණකප්පොති එත්ථ ඛග්ගවිසාණං නාම ඛග්ගමිගසිඞ්ගං. කප්ප-සද්දස්ස අත්ථං විත්ථාරතො මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනායං පකාසයිස්සාම, ඉධ පනායං ‘‘සත්ථුකප්පෙන වත, භො, කිර සාවකෙන සද්ධිං මන්තයමානා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.260) විය පටිභාගො වෙදිතබ්බො. ඛග්ගවිසාණකප්පොති ඛග්ගවිසාණසදිසොති වුත්තං හොති. අයං තාවෙත්ථ පදතො අත්ථවණ්ණනා.

අධිප්පායානුසන්ධිතො ¶ පන එවං වෙදිතබ්බො – ය්වායං වුත්තප්පකාරො දණ්ඩො භූතෙසු පවත්තියමානො අහිතො හොති, තං තෙසු අප්පවත්තනෙන තප්පටිපක්ඛභූතාය මෙත්තාය පරහිතූපසංහාරෙන ච සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, නිහිතදණ්ඩත්තා එව ච යථා අනිහිතදණ්ඩා සත්තා භූතානි ¶ දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා විහෙඨයන්ති, තථා අවිහෙඨයං, අඤ්ඤතරම්පි තෙසං ඉමං මෙත්තාකම්මට්ඨානමාගම්ම යදෙව තත්ථ වෙදනාගතං සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණගතං තඤ්ච තදනුසාරෙනෙව තදඤ්ඤඤ්ච සඞ්ඛාරගතං විපස්සිත්වා ඉමං පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති අයං තාව අධිප්පායො.

අයං පන අනුසන්ධි – එවං වුත්තෙ තෙ අමච්චා ආහංසු – ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, කුහිං ගච්ඡථා’’ති? තතො තෙන ‘‘පුබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධා කත්ථ වසන්තී’’ති ආවජ්ජෙත්වා ඤත්වා ‘‘ගන්ධමාදනපබ්බතෙ’’ති වුත්තෙ පුන ආහංසු – ‘‘අම්හෙ දානි, භන්තෙ, පජහථ න ඉච්ඡථා’’ති. අථ පච්චෙකසම්බුද්ධො ආහ ‘‘න පුත්තමිච්ඡෙය්යා’’ති සබ්බං. තත්රාධිප්පායො – අහං ඉදානි අත්රජාදීසු යංකිඤ්චි පුත්තම්පි න ඉච්ඡෙය්යං, කුතො පන තුම්හාදිසං සහායං. තස්මා තුම්හෙසුපි යො මයා සද්ධිං ගන්තුං මාදිසො වා හොතුං ඉච්ඡති, සො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. අථ වා තෙහි ‘‘අම්හෙ දානි, භන්තෙ, පජහථ න ඉච්ඡථා’’ති වුත්තෙ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ‘‘න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහාය’’න්ති වත්වා අත්තනො යථාවුත්තෙනත්ථෙන එකචරියාය ගුණං දිස්වා පමුදිතො පීතිසොමනස්සජාතො ඉමං උදානං උදානෙසි – ‘‘එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. එවං වත්වා පෙක්ඛමානස්සෙව මහාජනස්ස ආකාසෙ උප්පතිත්වා ගන්ධමාදනං අගමාසි.

ගන්ධමාදනො නාම හිමවති චූළකාළපබ්බතං මහාකාළපබ්බතං නාගපලිවෙඨනං චන්දගබ්භං සූරියගබ්භං සුවණ්ණපස්සං හිමවන්තපබ්බතන්ති සත්ත පබ්බතෙ අතික්කම්ම හොති. තත්ථ නන්දමූලකං නාම පබ්භාරං පච්චෙකබුද්ධානං වසනොකාසො, තිස්සො ච ගුහායො – සුවණ්ණගුහා, මණිගුහා, රජතගුහාති ¶ . තත්ථ මණිගුහාද්වාරෙ මඤ්ජූසකො නාම රුක්ඛො යොජනං උබ්බෙධෙන, යොජනං විත්ථාරෙන. සො යත්තකානි උදකෙ වා ථලෙ වා පුප්ඵානි, සබ්බානි තානි පුප්ඵයති, විසෙසෙන පච්චෙකබුද්ධාගමනදිවසෙ. තස්සූපරිතො සබ්බරතනමාළො හොති. තත්ථ සම්මජ්ජනකවාතො කචවරං ඡඩ්ඩෙති, සමකරණවාතො සබ්බරතනමයවාලුකං සමං කරොති, සිඤ්චනකවාතො අනොතත්තදහතො ආනෙත්වා උදකං සිඤ්චති, සුගන්ධකරණවාතො හිමවන්තතො සබ්බෙසං සුගන්ධරුක්ඛානං ගන්ධෙ ආනෙති, ඔචිනකවාතො පුප්ඵානි ඔචිනිත්වා පාතෙති, සන්ථරකවාතො සබ්බත්ථ සන්ථරති. සදා සුපඤ්ඤත්තානෙව චෙත්ථ ¶ ආසනානි හොන්ති, යෙසු පච්චෙකබුද්ධුප්පාදදිවසෙ, උපොසථදිවසෙ ච සබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධා සන්නිපතිත්වා නිසීදන්ති. අයං තත්ථ පකති. අයං පච්චෙකබුද්ධො තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ ¶ නිසීදති. තතො සචෙ තස්මිං කාලෙ අඤ්ඤෙපි පච්චෙකබුද්ධා සංවිජ්ජන්ති, තෙපි තඞ්ඛණෙයෙව සන්නිපතිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසීදන්ති. නිසීදිත්වා ච කිඤ්චිදෙව සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨහන්ති. තතො සඞ්ඝත්ථෙරො අධුනාගතපච්චෙකබුද්ධං සබ්බෙසං අනුමොදනත්ථාය ‘‘කථමධිගත’’න්ති එවං කම්මට්ඨානං පුච්ඡති, තදාපි සො තමෙව අත්තනො උදානබ්යාකරණගාථං භාසති. පුන භගවාපි ආයස්මතා ආනන්දෙන පුට්ඨො තමෙව ගාථං භාසති. ආනන්දොපි සඞ්ගීතියන්ති එවං එකෙකා ගාථා පච්චෙකසම්බොධිඅභිසම්බුද්ධට්ඨානෙ, මඤ්ජූසකමාළෙ, ආනන්දෙන පුච්ඡිතකාලෙ, සඞ්ගීතියන්ති චතුක්ඛත්තුං භාසිතා හොතීති.

92. සංසග්ගජාතස්සාති ගාථා කා උප්පත්ති? අයම්පි පච්චෙකබොධිසත්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ වීසති වස්සසහස්සානි පුරිමනයෙනෙව සමණධම්මං කරොන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා පඨමං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා ලක්ඛණසම්මසනං කත්වා අරියමග්ගං අනධිගම්ම බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. සො තතො චුතො බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි උප්පජ්ජිත්වා පුරිමනයෙනෙව වඩ්ඪමානො යතො පභුති ‘‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’’ති විසෙසං අඤ්ඤාසි. තදුපාදාය ඉත්ථීනං හත්ථෙ න රමති ¶ , උච්ඡාදනන්හාපනමණ්ඩනාදිමත්තම්පි න සාදියති. තං පුරිසා එව පොසෙන්ති. ථඤ්ඤපායනකාලෙ ධාතියො කඤ්චුකං පටිමුඤ්චිත්වා පුරිසවෙසෙන ථඤ්ඤං පායෙන්ති. සො ඉත්ථීනං ගන්ධං ඝායිත්වා සද්දං වා සුත්වා රොදති, විඤ්ඤුතං පත්තොපි ඉත්ථියො පස්සිතුං න ඉච්ඡති. තෙන තං අනිත්ථිගන්ධොත්වෙව සඤ්ජානිංසු.

තස්මිං සොළසවස්සුද්දෙසිකෙ ජාතෙ රාජා ‘‘කුලවංසං සණ්ඨපෙස්සාමී’’ති නානාකුලෙහි තස්ස අනුරූපා කඤ්ඤායො ආනෙත්වා අඤ්ඤතරං අමච්චං ආණාපෙසි ‘‘කුමාරං රමාපෙහී’’ති. අමච්චො උපායෙන තං රමාපෙතුකාමො තස්ස අවිදූරෙ සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා නාටකානි පයොජාපෙසි. කුමාරො ගීතවාදිතසද්දං සුත්වා ‘‘කස්සෙසො සද්දො’’ති ආහ. අමච්චො ‘‘තවෙසො, දෙව ¶ , නාටකිත්ථීනං සද්දො, පුඤ්ඤවන්තානං ඊදිසානි නාටකානි හොන්ති. අභිරම, දෙව, මහාපුඤ්ඤොසි ත්ව’’න්ති ආහ. කුමාරො අමච්චං දණ්ඩෙන තාළාපෙත්වා නික්කඩ්ඪාපෙසි. සො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා කුමාරස්ස මාතරා සහ ගන්ත්වා කුමාරං ඛමාපෙත්වා පුන අමච්චං ආණාපෙසි. කුමාරො තෙහි අතිනිප්පීළියමානො සෙට්ඨසුවණ්ණං දත්වා සුවණ්ණකාරෙ ආණාපෙසි ‘‘සුන්දරං ඉත්ථිරූපං කරොථා’’ති. තෙ විස්සකම්මුනා නිම්මිතසදිසං සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං ඉත්ථිරූපං කරිත්වා දස්සෙසුං. කුමාරො දිස්වා විම්හයෙන සීසං චාලෙත්වා මාතාපිතූනං පෙසෙසි – ‘‘යදි ඊදිසිං ¶ ඉත්ථිං ලභිස්සාමි, ගණ්හිස්සාමී’’ති. මාතාපිතරො ‘‘අම්හාකං පුත්තො මහාපුඤ්ඤො, අවස්සං තෙන සහ කතපුඤ්ඤා කාචි දාරිකා ලොකෙ උප්පන්නා භවිස්සතී’’ති තං සුවණ්ණරූපං රථං ආරොපෙත්වා අමච්චානං අප්පෙසුං – ‘‘ගච්ඡථ, ඊදිසිං දාරිකං ගවෙසථා’’ති. තෙ තං ගහෙත්වා සොළසමහාජනපදෙ විචරන්තා තං තං ගාමං ගන්ත්වා උදකතිත්ථාදීසු යත්ථ යත්ථ ජනසමූහං පස්සන්ති, තත්ථ තත්ථ දෙවතං විය සුවණ්ණරූපං ඨපෙත්වා නානාපුප්ඵවත්ථාලඞ්කාරෙහි පූජං කත්වා විතානං බන්ධිත්වා එකමන්තං තිට්ඨන්ති ‘‘යදි කෙනචි එවරූපා දිට්ඨපුබ්බා භවිස්සති, සො කථං සමුට්ඨාපෙස්සතී’’ති? එතෙනුපායෙන අඤ්ඤත්ර මද්දරට්ඨා සබ්බජනපදෙ ආහිණ්ඩිත්වා තං ‘‘ඛුද්දකරට්ඨ’’න්ති අවමඤ්ඤමානා තත්ථ පඨමං අගන්ත්වා නිවත්තිංසු.

තතො නෙසං එතදහොසි – ‘‘මද්දරට්ඨම්පි තාව ගච්ඡාම, මා නො බාරාණසිං පවිට්ඨෙපි රාජා පුන පෙසෙසී’’ති මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරං අගමංසු. සාගලනගරෙ ච මද්දවො නාම රාජා. තස්ස ධීතා සොළසවස්සුද්දෙසිකා අභිරූපා අහොසි. තස්සා වණ්ණදාසියො න්හානොදකත්ථාය තිත්ථං ගච්ඡන්ති. තත්ථ අමච්චෙහි ඨපිතං තං සුවණ්ණරූපං ¶ දූරතොව දිස්වා ‘‘අම්හෙ උදකත්ථාය පෙසෙත්වා රාජපුත්තී සයමෙව ආගතා’’ති භණන්තියො සමීපං ගන්ත්වා ‘‘නායං සාමිනී, අම්හාකං සාමිනී ඉතො අභිරූපතරා’’ති ආහංසු. අමච්චා තං සුත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා අනුරූපෙන නයෙන දාරිකං යාචිංසු. සොපි අදාසි. තෙ බාරාණසිරඤ්ඤො පාහෙසුං – ‘‘ලද්ධා, දෙව, කුමාරිකා, සාමං ආගච්ඡථ, උදාහු අම්හෙව ආනෙමා’’ති. සො ‘‘මයි ආගච්ඡන්තෙ ජනපදපීළා භවිස්සති, තුම්හෙව නං ආනෙථා’’ති පෙසෙසි.

අමච්චාපි දාරිකං ගහෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා කුමාරස්ස පාහෙසුං – ‘‘ලද්ධා සුවණ්ණරූපසදිසා කුමාරිකා’’ති. කුමාරො සුත්වාව රාගෙන අභිභූතො ¶ පඨමජ්ඣානා පරිහායි. සො දූතපරම්පරාය පෙසෙසි – ‘‘සීඝං ආනෙථ, සීඝං ආනෙථා’’ති. තෙ සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙන බාරාණසිං පත්වා බහිනගරෙ ඨිතා රඤ්ඤො පෙසෙසුං – ‘‘අජ්ජෙව පවිසිතබ්බං, නො’’ති. රාජා ‘‘සෙට්ඨකුලා ආනීතා දාරිකා, මඞ්ගලකිරියං කත්වා මහාසක්කාරෙන පවෙසෙස්සාම, උය්යානං තාව නං නෙථා’’ති ආහ. තෙ තථා අකංසු. සා අච්චන්තසුඛුමාලා කුමාරිකා යානුග්ඝාටෙන උබ්බාළ්හා අද්ධානපරිස්සමෙන උප්පන්නවාතරොගා මිලාතමාලා විය හුත්වා රත්තිභාගෙ කාලමකාසි. අමච්චා ‘‘සක්කාරා පරිභට්ඨම්හා’’ති පරිදෙවිංසු. රාජා ච නාගරා ච ‘‘කුලවංසො විනට්ඨො’’ති පරිදෙවිංසු. සකලනගරං කොලාහලං අහොසි. කුමාරස්ස සුතමත්තෙයෙව මහාසොකො උදපාදි.

තතො කුමාරො සොකස්ස මූලං ඛනිතුං ආරද්ධො. සො එවං චින්තෙසි – ‘‘අයං සොකො නාම ¶ න අජාතස්ස හොති, ජාතස්ස පන හොති. තස්මා ජාතිං පටිච්ච සොකො. ජාති පන කිං පටිච්චාති? භවං පටිච්ච ජාතී’’ති. එවං පුබ්බභාවනානුභාවෙන යොනිසො මනසිකරොන්තො අනුලොමපටිලොමං පටිච්චසමුප්පාදං දිස්වා පුන අනුලොමඤ්ච සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො තත්ථෙව නිසින්නො පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡාකාසි. අමච්චා තං මග්ගඵලසුඛෙන සුඛිතං සන්තින්ද්රියං සන්තමානසං නිසින්නං දිස්වා පණිපාතං කත්වා ආහංසු – ‘‘මා සොචි, දෙව, මහන්තො ජම්බුදීපො, අඤ්ඤං තතො සුන්දරතරං කඤ්ඤං ආනෙස්සාමා’’ති. සො ආහ – ‘‘න සොචාමි, නිස්සොකො පච්චෙකබුද්ධො අහ’’න්ති. ඉතො පරං සබ්බං වුත්තපුරිමගාථාසදිසමෙව ඨපෙත්වා ගාථාවණ්ණනං.

ගාථාවණ්ණනා පන එවං වෙදිතබ්බා – සංසග්ගජාතස්සාති ජාතසංසග්ගස්ස. තත්ථ දස්සනසවනකායසමුල්ලපනසම්භොගසංසග්ගවසෙන පඤ්චවිධො සංසග්ගො. තත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤං දිස්වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නරාගො දස්සනසංසග්ගො ¶ නාම. තත්ථ සීහළදීපෙ කාළදීඝවාපී ගාමෙ පිණ්ඩාය චරන්තං කල්යාණවිහාරවාසිදීඝභාණකදහරභික්ඛුං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා කෙනචි උපායෙන තං අලභිත්වා කාලඞ්කතා කුටුම්බියධීතා ච තස්සා නිවාසනචොළඛණ්ඩං දිස්වා ‘‘එවරූපං වත්ථං ධාරිනියා නාම සද්ධිං සංවාසං නාලභි’’න්ති ඵලිතහදයො කාලඞ්කතො. සො එව දහරො ච නිදස්සනං.

පරෙහි ¶ පන කථියමානං රූපාදිසම්පත්තිං අත්තනා වා හසිතලපිතගීතසද්දං සුත්වා සොතවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නරාගො සවනසංසග්ගො නාම. තත්රාපි ගිරිගාමවාසිකම්මාරධීතාය පඤ්චහි කුමාරිකාහි සද්ධිං පදුමස්සරං ගන්ත්වා න්හත්වා මාලං ආරොපෙත්වා උච්චාසද්දෙන ගායන්තියා සද්දං සුත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො කාමරාගෙන විසෙසා පරිහායිත්වා බ්යසනං පත්තො පඤ්චග්ගළලෙණවාසී තිස්සදහරො නිදස්සනං.

අඤ්ඤමඤ්ඤං අඞ්ගපරාමසනෙන උප්පන්නරාගො කායසංසග්ගො නාම. ධම්මභාසනදහරභික්ඛු ච රාජධීතා චෙත්ථ නිදස්සනං. මහාවිහාරෙ කිර දහරභික්ඛු ධම්මං භාසති. තත්ථ මහාජනො ආගතො, රාජාපි අග්ගමහෙසියා රාජධීතාය ච සද්ධිං අගමාසි. තතො රාජධීතාය තස්ස රූපඤ්ච සරඤ්ච ආගම්ම බලවරාගො උප්පන්නො, තස්ස දහරස්සාපි. තං දිස්වා රාජා සල්ලක්ඛෙත්වා සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙසි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පරාමසිත්වා ආලිඞ්ගිංසු. පුන සාණිපාකාරං අපනෙත්වා පස්සන්තා ද්වෙපි කාලඞ්කතෙයෙව අද්දසංසූති.

අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලපනසමුල්ලපනවසෙන උප්පන්නරාගො පන සමුල්ලපනසංසග්ගො නාම. භික්ඛු භික්ඛුනීහි ¶ සද්ධිං පරිභොගකරණෙ උප්පන්නරාගො සම්භොගසංසග්ගො නාම. ද්වීසුපි එතෙසු පාරාජිකප්පත්තො භික්ඛු ච භික්ඛුනී ච නිදස්සනං. මරිචවට්ටිනාමමහාවිහාරමහෙ කිර දුට්ඨගාමණිඅභයරාජා මහාදානං පටියාදෙත්වා උභතොසඞ්ඝං පරිවිසති. තත්ථ උණ්හයාගුයා දින්නාය සඞ්ඝනවකසාමණෙරී අනාධාරකස්ස සඞ්ඝනවකස්ස සාමණෙරස්ස දන්තවලයං දත්වා සමුල්ලපනමකාසි. තෙ උභොපි උපසම්පජ්ජිත්වා සට්ඨිවස්සා හුත්වා පරතීරං ගතා අඤ්ඤමඤ්ඤං සමුල්ලපනෙන පුබ්බසඤ්ඤං පටිලභිත්වා තාවදෙව සඤ්ජාතසිනෙහා සික්ඛාපදං වීතික්කමිත්වා පාරාජිකා අහෙසුන්ති. එවං පඤ්චවිධෙ සංසග්ගෙ යෙන කෙනචි සංසග්ගෙන ජාතසංසග්ගස්ස භවති ස්නෙහො, පුරිමරාගපච්චයො බලවරාගො උප්පජ්ජති. තතො ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති තමෙව ස්නෙහං අනුගච්ඡන්තං ¶ සන්දිට්ඨිකසම්පරායිකං සොකපරිදෙවාදිනානප්පකාරකං ඉදං දුක්ඛං පහොති පභවති ජායති.

අපරෙ ‘‘ආරම්මණෙ චිත්තස්ස වොස්සග්ගො සංසග්ගො’’ති භණන්ති. තතො ස්නෙහො, ස්නෙහදුක්ඛමිදන්ති. එවමත්ථප්පභෙදං ඉමං අඩ්ඪගාථං වත්වා සො පච්චෙකබුද්ධො ආහ – ‘‘ස්වායං යමිදං ස්නෙහන්වයං සොකාදිදුක්ඛං පහොති, තමෙව ස්නෙහං අනුගතස්ස දුක්ඛස්ස මූලං ඛනන්තො පච්චෙකබොධිං අධිගතො’’ති.

එවං ¶ වුත්තෙ තෙ අමච්චා ආහංසු – ‘‘අම්හෙහි දානි, භන්තෙ, කිං කත්තබ්බ’’න්ති? තතො සො ආහ – ‘‘තුම්හෙ වා අඤ්ඤතරො වා ඉමම්හා දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, සො සබ්බොපි ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. එත්ථ ච යං තං ‘‘ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොතී’’ති වුත්තං, තදෙව සන්ධාය ‘‘ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා යථාවුත්තෙන සංසග්ගෙන ‘සංසග්ගජාතස්ස භවති ස්නෙහො, ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති’, එවං යථාභූතං ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො අහමධිගතොති එවං සම්බන්ධිත්වා චතුත්ථපාදො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ස්නෙහවසෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තතො පරං සබ්බං පුරිමගාථාය වුත්තසදිසමෙවාති.

93. මිත්තෙ සුහජ්ජෙති කා උප්පත්ති? අයං පච්චෙකබොධිසත්තො පුරිමගාථාය වුත්තනයෙනෙව උප්පජ්ජිත්වා බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙන්තො පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘කිං සමණධම්මො වරො, රජ්ජං වර’’න්ති වීමංසිත්වා අමච්චානං රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා සමණධම්මං අකාසි. අමච්චා ‘‘ධම්මෙන සමෙන කරොථා’’ති වුත්තාපි ලඤ්ජං ගහෙත්වා අධම්මෙන කරොන්ති. තෙ ලඤ්ජං ගහෙත්වා සාමිකෙ ¶ පරාජයන්තා එකදා අඤ්ඤතරං රාජවල්ලභං පරාජෙසුං. සො රඤ්ඤො භත්තකාරකෙහි සද්ධිං පවිසිත්වා සබ්බං ආරොචෙසි. රාජා දුතියදිවසෙ සයං විනිච්ඡයට්ඨානං අගමාසි. තතො මහාජනා – ‘‘අමච්චා, දෙව, සාමිකෙ අසාමිකෙ කරොන්තී’’ති උච්චාසද්දං කරොන්තා මහායුද්ධං විය අකංසු. අථ රාජා විනිච්ඡයට්ඨානා වුට්ඨාය පාසාදං අභිරුහිත්වා සමාපත්තිං අප්පෙතුං නිසින්නො. තෙන සද්දෙන වික්ඛිත්තචිත්තො න සක්කොති අප්පෙතුං. සො ‘‘කිං මෙ රජ්ජෙන, සමණධම්මො වර’’න්ති රජ්ජසුඛං පහාය පුන සමාපත්තිං නිබ්බත්තෙත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විපස්සිත්වා පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡාකාසි. කම්මට්ඨානඤ්ච පුච්ඡිතො ඉමං ගාථං අභාසි.

තත්ථ ¶ මෙත්තායනවසෙන මිත්තා. සුහදයභාවෙන සුහජ්ජා. කෙචි එකන්තහිතකාමතාය මිත්තාව හොන්ති න සුහජ්ජා. කෙචි ගමනාගමනට්ඨානනිසජ්ජාසමුල්ලාපාදීසු, හදයසුඛජනනෙන සුහජ්ජාව හොන්ති, න මිත්තා. කෙචි තදුභයවසෙන සුහජ්ජා චෙව මිත්තා ච හොන්ති. තෙ දුවිධා අගාරියා ¶ ච අනගාරියා ච. තත්ථ අගාරියා තිවිධා හොන්ති උපකාරො සමානසුඛදුක්ඛො අනුකම්පකොති. අනගාරියා විසෙසෙන අත්ථක්ඛායිනො එව. තෙ චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා හොන්ති. යථාහ –

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි උපකාරො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො. පමත්තං රක්ඛති, පමත්තස්ස සාපතෙය්යං රක්ඛති, භීතස්ස සරණං හොති, උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු තද්දිගුණං භොගං අනුප්පදෙති’’ (දී. නි. 3.261).

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි සමානසුඛදුක්ඛො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො. ගුය්හමස්ස ආචික්ඛති, ගුය්හමස්ස පරිගූහති, ආපදාසු න විජහති, ජීවිතංපිස්ස අත්ථාය පරිච්චත්තං හොති’’ (දී. නි. 3.262).

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි අනුකම්පකො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො. අභවෙනස්ස න නන්දති, භවෙනස්ස නන්දති, අවණ්ණං භණමානං නිවාරෙති, වණ්ණං භණමානං පසංසති’’ (දී. නි. 3.264).

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි අත්ථක්ඛායී මිත්තා සුහදො වෙදිතබ්බො. පාපා නිවාරෙති, කල්යාණෙ නිවෙසෙති, අස්සුතං සාවෙති, සග්ගස්ස මග්ගං ආචික්ඛතී’’ති (දී. නි. 3.263).

තෙස්විධ අගාරියා අධිප්පෙතා, අත්ථතො පන සබ්බෙපි යුජ්ජන්ති. තෙ මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානොති අනුදයමානො, තෙසං සුඛං උපසංහරිතුකාමො දුක්ඛං අපහරිතුකාමො ච.

හාපෙති අත්ථන්ති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථවසෙන තිවිධං, තථා අත්තත්ථපරත්ථඋභයත්ථවසෙනාපි තිවිධං අත්ථං ලද්ධවිනාසනෙන අලද්ධානුප්පාදනෙනාති ද්විධාපි හාපෙති විනාසෙති. පටිබද්ධචිත්තොති ‘‘අහං ඉමං විනා න ජීවාමි, එස මෙ ගති, එස මෙ පරායණ’’න්ති එවං අත්තානං නීචෙ ¶ ඨානෙ ඨපෙන්තොපි පටිබද්ධචිත්තො හොති. ‘‘ඉමෙ මං විනා න ජීවන්ති, අහං තෙසං ගති, අහං තෙසං පරායණ’’න්ති එවං අත්තානං උච්චෙ ඨානෙ ඨපෙන්තොපි පටිබද්ධචිත්තො හොති. ඉධ පන එවං පටිබද්ධචිත්තො අධිප්පෙතො. එතං භයන්ති එතං අත්ථහාපනභයං, අත්තනො සමාපත්තිහානිං සන්ධායාහ. සන්ථවෙති තිවිධො සන්ථවො තණ්හාදිට්ඨිමිත්තසන්ථවවසෙන. තත්ථ අට්ඨසතපභෙදාපි තණ්හා තණ්හාසන්ථවො, ද්වාසට්ඨිභෙදාපි දිට්ඨි දිට්ඨිසන්ථවො, පටිබද්ධචිත්තතාය ¶ මිත්තානුකම්පනා මිත්තසන්ථවො. තෙසු සො ඉධ අධිප්පෙතො. තෙන හිස්ස සමාපත්ති පරිහීනා. තෙනාහ – ‘‘එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානො අහං අධිගතො’’ති. සෙසං වුත්තසදිසමෙවාති.

මිත්තසුහජ්ජගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

94. වංසො විසාලොති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ තයො පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ උප්පන්නා. තතො චවිත්වා තෙසං ජෙට්ඨකො බාරාණසිරාජකුලෙ නිබ්බත්තො, ඉතරෙ ද්වෙ පච්චන්තරාජකුලෙසු. තෙ උභොපි කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා අනුක්කමෙන පච්චෙකබුද්ධා හුත්වා නන්දමූලකපබ්භාරෙ වසන්තා එකදිවසං සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘මයං කිං කම්මං කත්වා ඉමං ලොකුත්තරසුඛං අනුප්පත්තා’’ති ආවජ්ජෙත්වා පච්චවෙක්ඛමානා කස්සපබුද්ධකාලෙ අත්තනො අත්තනො චරියං අද්දසංසු. තතො ‘‘තතියො කුහි’’න්ති ආවජ්ජෙන්තා බාරාණසිරජ්ජං කාරෙන්තං දිස්වා ¶ තස්ස ගුණෙ සරිත්වා ‘‘සො පකතියාව අප්පිච්ඡතාදිගුණසමන්නාගතො හොති, අම්හාකංයෙව ඔවාදකො වත්තා වචනක්ඛමො පාපගරහී, හන්ද, නං ආරම්මණං දස්සෙත්වා ආරොචෙමා’’ති ඔකාසං ගවෙසන්තා තං එකදිවසං සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං උය්යානං ගච්ඡන්තං දිස්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා උය්යානද්වාරෙ වෙළුගුම්බමූලෙ අට්ඨංසු. මහාජනො අතිත්තො රාජදස්සනෙන රාජානං උල්ලොකෙති. තතො රාජා ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි මම දස්සනෙ බ්යාපාරං න කරොතී’’ති ඔලොකෙන්තො පච්චෙකබුද්ධෙ අද්දක්ඛි. සහ දස්සනෙනෙව චස්ස තෙසු සිනෙහො උප්පජ්ජි. සො හත්ථික්ඛන්ධා ඔරුය්හ සන්තෙන ආචාරෙන උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, කිං නාම තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. තෙ ‘‘මයං, මහාරාජ, අසජ්ජමානා නාමා’’ති ආහංසු ¶ . ‘‘භන්තෙ, අසජ්ජමානාති එතස්ස කො අත්ථො’’ති? ‘‘අලග්ගනත්ථො, මහාරාජා’’ති. තතො වෙළුගුම්බං දස්සෙත්වා ආහංසු – ‘‘සෙය්යථාපි, මහාරාජ, ඉමං වෙළුගුම්බං සබ්බසො මූලඛන්ධසාඛානුසාඛාහි සංසිබ්බිත්වා ඨිතං අසිහත්ථො පුරිසො මූලෙ ඡෙත්වා ආවිඤ්ඡන්තො න සක්කුණෙය්ය උද්ධරිතුං, එවමෙව ත්වං අන්තො ච බහි ච ජටාය ජටිතො ආසත්තවිසත්තො තත්ථ විලග්ගො. සෙය්යථාපි වා පනස්ස වෙමජ්ඣගතොපි අයං වංසකළීරො අසඤ්ජාතසාඛත්තා කෙනචි අලග්ගොව ඨිතො, සක්කා ච පන අග්ගෙ වා මූලෙ වා ඡෙත්වා උද්ධරිතුං, එවමෙව මයං කත්ථචි අසජ්ජමානා සබ්බා දිසා ගච්ඡාමා’’ති තාවදෙව චතුත්ථජ්ඣානං ¶ සමාපජ්ජිත්වා පස්සතො එව රඤ්ඤො ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමංසු. තතො රාජා චින්තෙසි – ‘‘කදා නු ඛො අහම්පි එවං අසජ්ජමානො භවෙය්ය’’න්ති තත්ථෙව ඨිතො විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. පුරිමනයෙනෙව කම්මට්ඨානං පුච්ඡිතො ඉමං ගාථං අභාසි.

තත්ථ වංසොති වෙළු. විසාලොති විත්ථිණ්ණො. ව-කාරො අවධාරණත්ථො, එව-කාරො වා අයං, සන්ධිවසෙන එත්ථ එ-කාරො නට්ඨා. තස්ස පරපදෙන සම්බන්ධො. තං පච්ඡා යොජෙස්සාම. යථාති පටිභාගෙ. විසත්තොති ලග්ගො ජටිතො සංසිබ්බිතො. පුත්තෙසු දාරෙසු චාති පුත්තධීතුභරියාසු. යා අපෙක්ඛාති යා තණ්හා යො සිනෙහො. වංසක්කළීරොව අසජ්ජමානොති වංසකළීරො විය අලග්ගමානො. කිං වුත්තං හොති? යථා වංසො විසාලො විසත්තො එව හොති, පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා, සාපි එවං තානි වත්ථූනි, සංසිබ්බිත්වා ඨිතත්තා විසත්තා එව. ස්වාහං තාය අපෙක්ඛාය අපෙක්ඛවා විසාලො වංසො විය විසත්තොති එවං අපෙක්ඛාය ආදීනවං දිස්වා තං අපෙක්ඛං මග්ගඤාණෙන ඡින්දන්තො අයං වංසකළීරොව රූපාදීසු වා ලාභාදීසු වා කාමභවාදීසු වා දිට්ඨාදීසු වා තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන අසජ්ජමානො පච්චෙකබොධිං අධිගතොති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

වංසක්කළීරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

95. මිගො ¶ අරඤ්ඤම්හීති කා උප්පත්ති? එකො කිර භික්ඛු කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ යොගාවචරො කාලං කත්වා බාරාණසියං සෙට්ඨිකුලෙ උප්පන්නො ¶ අඩ්ඪෙ මහද්ධනෙ මහාභොගෙ. සො සුභගො අහොසි, තතො පරදාරිකො හුත්වා කාලඞ්කතො නිරයෙ නිබ්බත්තො තත්ථ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන සෙට්ඨිභරියාය කුච්ඡිම්හි ඉත්ථී හුත්වා පටිසන්ධිං ගණ්හි. නිරයතො ආගතානං සත්තානං ගත්තානි උණ්හානි හොන්ති. තෙන සෙට්ඨිභරියා ඩය්හමානෙන උදරෙන කිච්ඡෙන කසිරෙන තං ගබ්භං ධාරෙත්වා කාලෙන දාරිකං විජායි. සා ජාතදිවසතො පභුති මාතාපිතූනං සෙසබන්ධුපරිජනානඤ්ච දෙස්සා අහොසි. වයප්පත්තා ච යම්හි කුලෙ දින්නා, තත්ථාපි සාමිකසස්සුසසුරානං දෙස්සාව අහොසි අප්පියා අමනාපා. අථ නක්ඛත්තෙ ඝොසිතෙ සෙට්ඨිපුත්තො තාය සද්ධිං කීළිතුං අනිච්ඡන්තො වෙසිං ආනෙත්වා කීළති. සා තං දාසීනං සන්තිකා සුත්වා සෙට්ඨිපුත්තං උපසඞ්කමිත්වා නානප්පකාරෙහි අනුනයිත්වා ච ආහ – ‘‘අය්යපුත්ත, ඉත්ථී නාම සචෙපි දසන්නං රාජූනං කනිට්ඨා හොති, චක්කවත්තිනො වා ධීතා, තථාපි සාමිකස්ස පෙසනකරා හොති. සාමිකෙ අනාලපන්තෙ සූලෙ ආරොපිතා විය දුක්ඛං පටිසංවෙදෙති. සචෙ අහං අනුග්ගහාරහා ¶ අනුග්ගහෙතබ්බා, නො චෙ, විස්සජ්ජෙතබ්බා. අත්තනො ඤාතිකුලං ගමිස්සාමී’’ති. සෙට්ඨිපුත්තො – ‘‘හොතු, භද්දෙ, මා සොචි කීළනසජ්ජා හොහි, නක්ඛත්තං කීළිස්සාමා’’ති ආහ. සෙට්ඨිධීතා තාවත්තකෙන සල්ලාපමත්තෙන උස්සාහජාතා ‘‘ස්වෙ නක්ඛත්තං කීළිස්සාමී’’ති බහුං ඛජ්ජභොජ්ජං පටියාදෙති. සෙට්ඨිපුත්තො දුතියදිවසෙ අනාරොචෙත්වාව කීළනට්ඨානං ගතො. සා ‘‘ඉදානි පෙසෙස්සති, ඉදානි පෙසෙස්සතී’’ති මග්ගං ඔලොකෙන්තී නිසින්නා උස්සූරං දිස්වා මනුස්සෙ පෙසෙසි. තෙ පච්චාගන්ත්වා ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො ගතො’’ති ආරොචෙසුං. සා තං සබ්බං පටියාදිතං ආදාය යානං අභිරුහිත්වා උය්යානං ගන්තුං ආරද්ධා.

අථ නන්දමූලකපබ්භාරෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො සත්තමෙ දිවසෙ නිරොධා වුට්ඨාය නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා ‘‘කත්ථ අජ්ජ භික්ඛං චරිස්සාමා’’ති ආවජ්ජෙන්තො තං සෙට්ඨිධීතරං දිස්වා ‘‘මයි ඉමිස්සා සද්ධාකාරං කාරෙත්වා තං කම්මං පරික්ඛයං ගමිස්සතී’’ති ඤත්වා පබ්භාරසමීපෙ සට්ඨියොජනමනොසිලාතලෙ ඨත්වා පත්තචීවරමාදාය අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා තස්සා පටිපථෙ ඔරුය්හ බාරාණසිං අභිමුඛො අගමාසි. තං දිස්වාව දාසියො සෙට්ඨිධීතාය ¶ ආරොචෙසුං. සා යානා ඔරුය්හ සක්කච්චං වන්දිත්වා පත්තං සබ්බරසසම්පන්නෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පූරෙත්වා පදුමපුප්ඵෙන පටිච්ඡාදෙත්වා හෙට්ඨාපි පදුමපුප්ඵං කත්වා පුප්ඵකලාපං හත්ථෙන ගහෙත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙ පත්තං දත්වා වන්දිත්වා පුප්ඵකලාපහත්ථා පත්ථනං අකාසි – ‘‘භන්තෙ, යථා ඉදං පුප්ඵං, එවාහං යත්ථ යත්ථ උපපජ්ජාමි, තත්ථ තත්ථ මහාජනස්ස පියා භවෙය්යං මනාපා’’ති. එවං පත්ථෙත්වා දුතියම්පි පත්ථෙසි – ‘‘භන්තෙ, දුක්ඛො ගබ්භවාසො ¶ , තං අනුපගම්ම පදුමපුප්ඵෙ එව පටිසන්ධි භවෙය්යා’’ති. තතියම්පි පත්ථෙසි – ‘‘භන්තෙ, ජෙගුච්ඡො මාතුගාමො, චක්කවත්තිධීතාපි පරවසං ගච්ඡති. තස්මා අහං ඉත්ථිභාවං අනුපගම්ම පුරිසො භවෙය්ය’’න්ති. චතුත්ථම්පි පත්ථෙසි – ‘‘භන්තෙ, ඉමං සංසාරදුක්ඛං අතික්කම්ම පරියොසානෙ තුම්හෙහි පත්තං අමතං පාපුණෙය්ය’’න්ති. එවං චතුරො පණිධී කත්වා තං පදුමපුප්ඵකලාපං පූජෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා ‘‘පුප්ඵසදිසො එව මෙ ගන්ධො චෙව වණ්ණො ච හොතූ’’ති ඉමං පඤ්චමං පණිධිං අකාසි.

තතො පච්චෙකබුද්ධො පත්තඤ්ච පුප්ඵකලාපඤ්ච ගහෙත්වා ආකාසෙ ඨත්වා –

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා’’ති. –

ඉමාය ¶ ගාථාය සෙට්ඨිධීතාය අනුමොදනං කත්වා ‘‘සෙට්ඨිධීතා මං ගච්ඡන්තං පස්සතූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. සෙට්ඨිධීතාය තං පස්සන්තියා මහතී පීති උප්පජ්ජි. භවන්තරෙ කතං අකුසලං කම්මං අනොකාසතාය පරික්ඛීණං චිඤ්චම්බිලධොතතම්බලොහභාජනමිව සුද්ධා ජාතා. තාවදෙවස්සා පතිකුලෙ ඤාතිකුලෙ ච සබ්බො ජනො තුට්ඨො. ‘‘කිං කරොමා’’ති පියවචනානි ච පණ්ණාකාරානි ච පෙසෙසි. සාමිකොපි මනුස්සෙ පෙසෙසි – ‘‘සෙට්ඨිධීතරං සීඝං ආනෙථ, අහං විස්සරිත්වා උය්යානං ආගතො’’ති. තතො පභුති ච නං උරෙ විලිත්තචන්දනං විය ආමුත්තමුත්තාහාරං විය පුප්ඵමාලා විය ච පියායන්තො පරිහරි. සා තත්ථ යාවතායුකං ඉස්සරියභොගයුත්තසුඛං අනුභවිත්වා කාලං කත්වා පුරිසභාවෙන දෙවලොකෙ පදුමපුප්ඵෙ උප්පජ්ජි. සො දෙවපුත්තො ගච්ඡන්තොපි පදුමපුප්ඵගබ්භෙ එව ගච්ඡති, තිට්ඨන්තොපි නිසීදන්තොපි සයන්තොපි පදුමපුප්ඵගබ්භෙයෙව සයති. ‘‘මහාපදුමදෙවපුත්තො’’ති ච නං වොහරිංසු. එවං ¶ සො තෙන ඉද්ධානුභාවෙන අනුලොමපටිලොමං ඡ දෙවලොකෙ එව සංසරති.

තෙන ච සමයෙන බාරාණසිරඤ්ඤො වීසති ඉත්ථිසහස්සානි හොන්ති. තාසු එකාපි පුත්තං න ලභති. අමච්චා රාජානං විඤ්ඤාපෙසුං – ‘‘දෙව, කුලවංසානුපාලකො පුත්තො ඉච්ඡිතබ්බො, අත්රජෙ අවිජ්ජමානෙ ඛෙත්තජොපි කුලවංසධරො හොතී’’ති. අථ රාජා ‘‘ඨපෙත්වා මහෙසිං අවසෙසා ඉත්ථියො සත්තාහං ධම්මනාටකං කරොථා’’ති යථාකාමං බහි චරාපෙසි, තථාපි පුත්තං නාලත්ථ. පුන අමච්චා ආහංසු – ‘‘මහාරාජ, මහෙසී නාම පුඤ්ඤෙන ච පඤ්ඤාය ච සබ්බඉත්ථීනං අග්ගා, අප්පෙව නාම දෙවො මහෙසියා කුච්ඡිම්හි පුත්තං ලභෙය්යා’’ති. රාජා මහෙසියා ¶ එතමත්ථං ආරොචෙසි. සා ආහ – ‘‘මහාරාජ, යා ඉත්ථී සීලවතී සච්චවාදිනී, සා පුත්තං ලභෙය්ය, හිරොත්තප්පරහිතාය කුතො පුත්තො’’ති පාසාදං අභිරුහිත්වා පඤ්ච සීලානි සමාදියිත්වා පුනප්පුනං ආවජ්ජෙසි, සීලවතියා රාජධීතාය පඤ්ච සීලානි ආවජ්ජෙන්තියා පුත්තපත්ථනාචිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙ සක්කස්ස ආසනං සංකම්පි.

අථ සක්කො ආවජ්ජෙන්තො එතමත්ථං විදිත්වා – ‘‘සීලවතියා රාජධීතාය පුත්තවරං දෙමී’’ති ආකාසෙනාගන්ත්වා දෙවියා සම්මුඛෙ ඨිතො ‘‘කිං වරෙසි, දෙවී’’ති? ‘‘පුත්තං, මහාරාජා’’ති. ‘‘දම්මි තෙ, දෙවි, පුත්තං, මා චින්තයී’’ති වත්වා දෙවලොකං ගන්ත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො එත්ථ ඛීණායුකො’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘අයං මහාපදුමො උපරිදෙවලොකං ගන්තුකාමො ච භවිස්සතී’’ති ඤත්වා තස්ස විමානං ගන්ත්වා ‘‘තාත මහාපදුම, මනුස්සලොකං ගච්ඡාහී’’ති යාචි. සො ‘‘මා එවං, මහාරාජ, භණ, ජෙගුච්ඡිතො මනුස්සලොකො’’ති ¶ . ‘‘තාත, ත්වං මනුස්සලොකෙ පුඤ්ඤං කත්වා ඉධූපපන්නො, තත්ථෙව ඨත්වා පාරමියො පූරෙතබ්බා, ගච්ඡ, තාතා’’ති. ‘‘දුක්ඛො, මහාරාජ, ගබ්භවාසො, න සක්කොමි තත්ථ වසිතු’’න්ති. ‘‘තාත, තෙ ගබ්භවාසො නත්ථි, තථා හි ත්වං කම්මමකාසි, යථා පදුමගබ්භෙයෙව නිබ්බත්තිස්සසි, ගච්ඡ, තාතා’’ති පුනප්පුනං වුච්චමානො අධිවාසෙසි.

සො දෙවලොකා චවිත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො උය්යානෙ සිලාපට්ටපොක්ඛරණියං පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තො. තඤ්ච රත්තිං පච්චූසසමයෙ මහෙසී සුපිනන්තෙන ¶ වීසතිඉත්ථිසහස්සපරිවුතා උය්යානං ගන්ත්වා සිලාපට්ටපොක්ඛරණියං පදුමගබ්භෙ පුත්තං ලද්ධා විය අහොසි. සා පභාතාය රත්තියා සීලානි රක්ඛමානා තත්ථ ගන්ත්වා එකං පදුමපුප්ඵං අද්දස, තං නෙව තීරෙ හොති න ගම්භීරෙ. සහ දස්සනෙනෙව චස්සා තත්ථ පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි. සා සයං එව ඔතරිත්වා තං පුප්ඵං අග්ගහෙසි, පුප්ඵෙ ගහිතමත්තෙයෙව පත්තානි විකසිංසු. තත්ථ සුවණ්ණපටිමං විය දාරකං අද්දස, දිස්වාව ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති සද්දං නිච්ඡාරෙසි. මහාජනො සාධුකාරසහස්සානි පවත්තෙසි. රඤ්ඤො ච පෙසෙසි. රාජා සුත්වා ‘‘කත්ථ ලද්ධො’’ති පුච්ඡිත්වා ලද්ධොකාසං සුත්වා ‘‘උය්යානඤ්ච පොක්ඛරණියං පදුමඤ්ච අම්හාකංයෙව, තස්මා අම්හාකං ඛෙත්තෙ ජාතත්තා ඛෙත්තජො නාමායං පුත්තො’’ති වත්වා නගරං පවෙසෙත්වා වීසතිසහස්සඉත්ථියො ධාතිකිච්චං කාරෙසි. යා යා කුමාරස්ස රුචිං ඤත්වා පත්ථිතං පත්ථිතං ඛාදනීයං ඛාදාපෙති, සා සා සහස්සං ලභති. සකලබාරාණසී චලිතා, සබ්බො ජනො කුමාරස්ස පණ්ණාකාරසහස්සානි පෙසෙසි. කුමාරො තං තං අතිනෙත්වා ‘‘ඉමං ඛාද, ඉමං භුඤ්ජා’’ති වුච්චමානො භොජනෙන උබ්බාළ්හො උක්කණ්ඨිතො හුත්වා ගොපුරද්වාරං ගන්ත්වා ලාඛාගුළකෙන කීළති.

තදා ¶ අඤ්ඤතරො පච්චෙකබුද්ධො බාරාණසිං නිස්සාය ඉසිපතනෙ වසති. සො කාලස්සෙව වුට්ඨාය සෙනාසනවත්තසරීරපරිකම්මමනසිකාරාදීනි සබ්බකිච්චානි කත්වා පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො ‘‘අජ්ජ කත්ථ භික්ඛං ගහෙස්සාමී’’ති ආවජ්ජෙන්තො කුමාරස්ස සම්පත්තිං දිස්වා ‘‘එස පුබ්බෙ කිං කම්මං කරී’’ති වීමංසන්තො ‘‘මාදිසස්ස පිණ්ඩපාතං දත්වා චතස්සො පත්ථනා පත්ථෙසි, තත්ථ තිස්සො සිද්ධා, එකා තාව න සිජ්ඣති, තස්ස උපායෙන ආරම්මණං දස්සෙමී’’ති භික්ඛාචාරවසෙන කුමාරස්ස සන්තිකං අගමාසි. කුමාරො තං දිස්වා ‘‘සමණ, මා ඉධ ආගච්ඡි, ඉමෙ හි තම්පි ‘ඉමං ඛාද, ඉමං භුඤ්ජා’ති වදෙය්යු’’න්ති ආහ. සො එකවචනෙනෙව තතො නිවත්තිත්වා අත්තනො සෙනාසනං අගමාසි. කුමාරො පරිජනං ආහ – ‘‘අයං සමණො මයා වුත්තමත්තොව නිවත්තො, කුද්ධො නු ඛො මමා’’ති. සො තෙහි ‘‘පබ්බජිතා නාම න කොධපරායණා හොන්ති, පරෙන පසන්නමනෙන යං දින්නං, තෙන යාපෙන්තී’’ති වුච්චමානෙපි ¶ ‘‘දුට්ඨො එවරූපො නාම ¶ සමණො, ඛමාපෙස්සාමි න’’න්ති මාතාපිතූනං ආරොචෙත්වා හත්ථිං අභිරුහිත්වා මහතා රාජානුභාවෙන ඉසිපතනං ගන්ත්වා මිගයූථං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘කින්නාමෙතෙ’’ති? ‘‘එතෙ, සාමි, මිගා නාමා’’ති. ‘‘එතෙසං ‘ඉමං ඛාදථ, ඉමං භුඤ්ජථ, ඉමං සායථා’ති වත්වා පටිජග්ගන්තා අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථි, සාමි, යත්ථ තිණොදකං සුලභං තත්ථ වසන්තී’’ති.

කුමාරො ‘‘යථා ඉමෙ අරක්ඛියමානාව යත්ථ ඉච්ඡන්ති, තත්ථ වසන්ති, කදා නු ඛො අහම්පි එවං වසෙය්ය’’න්ති එතං ආරම්මණං අග්ගහෙසි. පච්චෙකබුද්ධොපි තස්ස ආගමනං ඤත්වා සෙනාසනමග්ගඤ්ච චඞ්කමනඤ්ච සම්මජ්ජිත්වා මට්ඨං කත්වා එකද්වත්තික්ඛත්තුං චඞ්කමිත්වා පදනික්ඛෙපං දස්සෙත්වා දිවාවිහාරොකාසඤ්ච පණ්ණසාලඤ්ච සම්මජ්ජිත්වා මට්ඨං කත්වා පවිසනපදනික්ඛෙපං දස්සෙත්වා නික්ඛමනපදනික්ඛෙපං අදස්සෙත්වා අඤ්ඤත්ර අගමාසි. කුමාරො තත්ථ ගන්ත්වා තං පදෙසං සම්මජ්ජිත්වා මට්ඨකතං දිස්වා ‘‘වසති මඤ්ඤෙ එත්ථ සො පච්චෙකබුද්ධො’’ති පරිජනෙන භාසිතං සුත්වා ආහ – ‘‘පාතොපි සො සමණො දුස්සති, ඉදානි හත්ථිඅස්සාදීහි අත්තනො ඔකාසං අක්කන්තං දිස්වා සුට්ඨුතරං දුස්සෙය්ය, ඉධෙව තුම්හෙ තිට්ඨථා’’ති හත්ථික්ඛන්ධා ඔරුය්හ එකකොව සෙනාසනං පවිට්ඨො වත්තසීසෙන සුසම්මට්ඨොකාසෙ පදනික්ඛෙපං දිස්වා ‘‘සො දානායං සමණො එත්ථ චඞ්කමන්තො න වණිජ්ජාදිකම්මං චින්තෙසි, අද්ධායං අත්තනො හිතමෙව චින්තෙසි මඤ්ඤෙ’’ති පසන්නමානසො චඞ්කමං අභිරුහිත්වා දූරීකතපුථුවිතක්කො ගන්ත්වා පාසාණඵලකෙ නිසීදිත්වා සඤ්ජාතඑකග්ගො හුත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිඤාණං අධිගන්ත්වා පුරිමනයෙනෙව පුරොහිතෙන කම්මට්ඨානං පුච්ඡිතො ගගනතලෙ නිසින්නො ඉමං ගාථමභාසි.

තත්ථ මිගොති ද්වෙ මිගා – එණීමිගො ච පසදමිගො ච. අපිච සබ්බෙසං ආරඤ්ඤිකානං ¶ චතුප්පදානං එතං අධිවචනං. ඉධ පන පසදමිගො අධිප්පෙතොති වදන්ති. අරඤ්ඤම්හීති ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසං අරඤ්ඤං, ඉධ පන උය්යානං අධිප්පෙතං, තස්මා ‘‘උය්යානම්හී’’ති වුත්තං හොති. යථාති පටිභාගෙ. අබද්ධොති රජ්ජුබන්ධනාදීහි අබද්ධො, එතෙන විස්සත්ථචරියං දීපෙති. යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති වොචරායාති යෙන යෙන දිසාභාගෙන ගන්තුමිච්ඡති, තෙන ¶ තෙන දිසාභාගෙන ගොචරාය ගච්ඡති. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, ආරඤ්ඤකො මිගො අරඤ්ඤෙ පවනෙ චරමානො විස්සත්ථො ගච්ඡති, විස්සත්ථො තිට්ඨති, විස්සත්ථො නිසීදති, විස්සත්ථො සෙය්යං කප්පෙති. තං කිස්ස හෙතු? අනාපාථගතො, භික්ඛවෙ, ලුද්දස්ස, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අන්තමකාසි මාරං අපදං, වධිත්වා මාරචක්ඛුං අදස්සනං ගතො පාපිමතො’’ති (ම. නි. 1.287; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 125) විත්ථාරො.

සෙරිතන්ති සච්ඡන්දවුත්තිතං අපරායත්තතං වා, ඉදං වුත්තං හොති – යථා මිගො අරඤ්ඤම්හි අබද්ධො යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය, තථා කදා නු ඛො අහම්පි තණ්හාබන්ධනං ඡින්දිත්වා එවං ගච්ඡෙය්යන්ති. විඤ්ඤූ පණ්ඩිතො නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො එකො චරෙති.

මිගොඅරඤ්ඤගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

96. ආමන්තනා හොතීති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර මහාඋපට්ඨානසමයෙ අමච්චා උපසඞ්කමිංසු. තෙසු එකො අමච්චො ‘‘දෙව, සොතබ්බං අත්ථී’’ති එකමන්තං ගමනං යාචි. සො උට්ඨායාසනා අගමාසි. පුන එකො මහාඋපට්ඨානෙ නිසින්නං යාචි, එකො හත්ථික්ඛන්ධෙ නිසින්නං, එකො අස්සපිට්ඨියං නිසින්නං, එකො සුවණ්ණරථෙ නිසින්නං, එකො සිවිකාය නිසීදිත්වා උය්යානං ගච්ඡන්තං යාචි. රාජා තතො ඔරොහිත්වා අගමාසි. අපරො ජනපදචාරිකං ගච්ඡන්තං යාචි, තස්සපි වචනං සුත්වා හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරුය්හ එකමන්තං අගමාසි. එවං සො තෙහි නිබ්බින්නො හුත්වා පබ්බජි. අමච්චා ඉස්සරියෙන වඩ්ඪන්ති. තෙසු එකො ගන්ත්වා රාජානං ආහ – ‘‘අසුකං නාම, මහාරාජ, ජනපදං මය්හං දෙහී’’ති. රාජා තං ‘‘ඉත්ථන්නාමො භුඤ්ජතී’’ති භණති. සො රඤ්ඤො වචනං අනාදියිත්වා ‘‘ගච්ඡාමහං තං ජනපදං ගහෙත්වා භුඤ්ජාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා කලහං කත්වා පුන උභොපි රඤ්ඤො සන්තිකං ආගන්ත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ¶ දොසං ආරොචෙන්ති. රාජා ‘‘න සක්කා ඉමෙ තොසෙතු’’න්ති තෙසං ලොභෙ ආදීනවං දිස්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. සො පුරිමනයෙන ඉමං උදානං අභාසි.

තස්සත්ථො ¶ – සහායමජ්ඣෙ ඨිතස්ස දිවාසෙය්යසඞ්ඛාතෙ වාසෙ ච, මහාඋපට්ඨානසඞ්ඛාතෙ ඨානෙ ච, උය්යානගමනසඞ්ඛාතෙ ගමනෙ ච, ජනපදචාරිකසඞ්ඛාතාය චාරිකාය ච, ‘‘ඉදං මෙ සුණ, ඉදං මෙ දෙහී’’තිආදිනා නයෙන තථා තථා ආමන්තනා හොති, තස්මා අහං තත්ථ නිබ්බිජ්ජිත්වා යායං අරියජනසෙවිතා අනෙකානිසංසා එකන්තසුඛා, එවං සන්තෙපි ¶ ලොභාභිභූතෙහි සබ්බකාපුරිසෙහි අනභිපත්ථිතා පබ්බජ්ජා, තං අනභිජ්ඣිතං පරෙසං අවසවත්තනෙන භබ්බපුග්ගලවසෙන සෙරිතඤ්ච පෙක්ඛමානො විපස්සනං ආරභිත්වා අනුක්කමෙන පච්චෙකබොධිං අධිගතොස්මි. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

97. ඛිඩ්ඩාරතීති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර එකපුත්තකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො තස්ස එකපුත්තකො පියො අහොසි මනාපො පාණසමො, රාජා සබ්බඉරියාපථෙසු පුත්තකං ගහෙත්වාව වත්තති. සො එකදිවසං උය්යානං ගච්ඡන්තො තං ඨපෙත්වා ගතො. කුමාරොපි තං දිවසංයෙව උප්පන්නෙන බ්යාධිනා මතො. අමච්චා ‘‘පුත්තසිනෙහෙන රඤ්ඤො හදයම්පි ඵලෙය්යා’’ති අනාරොචෙත්වාව නං ඣාපෙසුං. රාජා උය්යානෙ සුරාමදෙන මත්තො පුත්තං නෙව සරති, තථා දුතියදිවසෙපි න්හානභොජනවෙලාසු. අථ භුත්තාවී නිසින්නො සරිත්වා ‘‘පුත්තං මෙ ආනෙථා’’ති ආහ. තස්ස අනුරූපෙන විධානෙන තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. තතො සොකාභිභූතො නිසින්නො එවං යොනිසො මනසාකාසි – ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති. එවං අනුක්කමෙන අනුලොමපටිලොමං පටිච්චසමුප්පාදං සම්මසන්තො පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡාකාසි. සෙසං සංසග්ගගාථාවණ්ණනායං වුත්තසදිසමෙව ඨපෙත්වා ගාථායත්ථවණ්ණනං.

අත්ථවණ්ණනා පන – ඛිඩ්ඩාති කීළනා. සා දුවිධා හොති කායිකා ච වාචසිකා ච. තත්ථ කායිකා නාම හත්ථීහිපි කීළන්ති, අස්සෙහිපි රථෙහිපි ධනූහිපි ථරූහිපීති එවමාදි. වාචසිකා නාම ගීතං සිලොකභණනං මුඛභෙරිආලම්බරභෙරීති එවමාදි. රතීති පඤ්චකාමගුණරති. විපුලන්ති යාව අට්ඨිමිඤ්ජං අහච්ච ඨානෙන සකලත්තභාවබ්යාපකං. සෙසං පාකටමෙව ¶ . අනුසන්ධියොජනාපි චෙත්ථ සංසග්ගගාථාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා, තතො පරඤ්ච සබ්බං.

ඛිඩ්ඩාරතිගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

98. චාතුද්දිසොති ¶ කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පඤ්ච පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා. තතො චවිත්වා තෙසං ජෙට්ඨකො බාරාණසිරාජා අහොසි, සෙසා පාකතිකරාජානො. තෙ චත්තාරොපි කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා අනුක්කමෙන ¶ පච්චෙකබුද්ධා හුත්වා නන්දමූලකපබ්භාරෙ වසන්තා එකදිවසං සමාපත්තිතො වුට්ඨාය වංසක්කළීරගාථායං වුත්තනයෙනෙව අත්තනො කම්මඤ්ච සහායඤ්ච ආවජ්ජෙත්වා ඤත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො උපායෙන ආරම්මණං දස්සෙතුං ඔකාසං ගවෙසන්ති. සො ච රාජා තික්ඛත්තුං රත්තියා උබ්බිජ්ජති, භීතො විස්සරං කරොති, මහාතලෙ ධාවති. පුරොහිතෙන කාලස්සෙව වුට්ඨාය සුඛසෙය්යං පුච්ඡිතොපි ‘‘කුතො මෙ, ආචරිය, සුඛ’’න්ති සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. පුරොහිතොපි ‘‘අයං රොගො න සක්කා යෙන කෙනචි උද්ධං විරෙචනාදිනා භෙසජ්ජකම්මෙන විනෙතුං, මය්හං පන ඛාදනූපායො උප්පන්නො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘රජ්ජහානිජීවිතන්තරායාදීනං පුබ්බනිමිත්තං එතං, මහාරාජා’’ති රාජානං සුට්ඨුතරං උබ්බෙජෙත්වා ‘‘තස්ස වූපසමනත්ථං එත්තකෙ ච එත්තකෙ ච හත්ථිඅස්සරථාදයො හිරඤ්ඤසුවණ්ණඤ්ච දක්ඛිණං දත්වා යඤ්ඤො යජිතබ්බො’’ති යඤ්ඤයජනෙ සමාදපෙසි.

තතො පච්චෙකබුද්ධා අනෙකානි පාණසහස්සානි යඤ්ඤත්ථාය සම්පිණ්ඩියමානානි දිස්වා ‘‘එතස්මිං කම්මෙ කතෙ දුබ්බොධනෙය්යො භවිස්සති, හන්ද නං පටිකච්චෙව ගන්ත්වා පෙක්ඛාමා’’ති වංසක්කළීරගාථායං වුත්තනයෙන ආගන්ත්වා පිණ්ඩාය චරමානා රාජඞ්ගණෙ පටිපාටියා අගමංසු. රාජා සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො රාජඞ්ගණං ඔලොකයමානො තෙ අද්දක්ඛි, සහ දස්සනෙනෙව චස්ස සිනෙහො උප්පජ්ජි. තතො තෙ පක්කොසාපෙත්වා ආකාසතලෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා සක්කච්චං භොජෙත්වා කතභත්තකිච්චෙ ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘මයං, මහාරාජ, චාතුද්දිසා නාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, චාතුද්දිසාති ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති? ‘‘චතූසු දිසාසු කත්ථචි ¶ කුතොචි භයං වා චිත්තුත්රාසො වා අම්හාකං නත්ථි, මහාරාජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං තං භයං කිං කාරණා න හොතී’’ති? ‘‘මයං, මහාරාජ, මෙත්තං භාවෙම, කරුණං භාවෙම, මුදිතං භාවෙම, උපෙක්ඛං භාවෙම. තෙන නො තං භයං න හොතී’’ති වත්වා උට්ඨායාසනා අත්තනො වසනට්ඨානං අගමංසු.

තතො රාජා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ සමණා ‘මෙත්තාදිභාවනාය භයං න හොතී’ති භණන්ති, බ්රාහ්මණා පන අනෙකසහස්සපාණවධං වණ්ණයන්ති, කෙසං නු ඛො වචනං සච්ච’’න්ති? අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සමණා සුද්ධෙන අසුද්ධං ධොවන්ති, බ්රාහ්මණා පන අසුද්ධෙන අසුද්ධං. න සක්කා ඛො පන අසුද්ධෙන අසුද්ධං ධොවිතුං, පබ්බජිතානං එව වචනං සච්ච’’න්ති. සො ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා හොන්තූ’’තිආදිනා නයෙන මෙත්තාදයො චත්තාරොපි බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා හිතඵරණෙන චිත්තෙන ¶ අමච්චෙ ආණාපෙසි – ‘‘සබ්බෙ පාණෙ මුඤ්චථ, සීතානි පානීයානි පිවන්තු, හරිතානි තිණානි ඛාදන්තු, සීතො ච වාතො තෙසං උපවායතූ’’ති ¶ . තෙ තථා අකංසු.

තතො රාජා ‘‘කල්යාණමිත්තානං වචනෙන පාපකම්මතො මුත්තොම්හී’’ති තත්ථෙව නිසින්නො විපස්සිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. අමච්චෙහි ච භොජනවෙලායං ‘‘භුඤ්ජ, මහාරාජ, කාලො’’ති වුත්තෙ ‘‘නාහං රාජා’’ති පුරිමනයෙනෙව සබ්බං වත්වා ඉමං උදානබ්යාකරණගාථං අභාසි.

තත්ථ චාතුද්දිසොති චතූසු දිසාසු යථාසුඛවිහාරී, ‘‘එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා වා නයෙන බ්රහ්මවිහාරභාවනාය ඵරිතා චතස්සො දිසා අස්ස සන්තීති චාතුද්දිසො. තාසු චතූසු දිසාසු කත්ථචි සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා භයෙන න පටිහනතීති අප්පටිඝො. සන්තුස්සමානොති ද්වාදසවිධස්ස සන්තොසස්ස වසෙන සන්තුස්සකො ච. ඉතරීතරෙනාති උච්චාවචෙන පච්චයෙන. පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භීති එත්ථ පරිස්සයන්ති කායචිත්තානි, පරිහාපෙන්ති වා තෙසං සම්පත්තිං, තානි වා පටිච්ච සයන්තීති පරිස්සයා, බාහිරානං සීහබ්යග්ඝාදීනං අබ්භන්තරානඤ්ච කාමච්ඡන්දාදීනං කායචිත්තුපද්දවානං එතං අධිවචනං. තෙ පරිස්සයෙ අධිවාසනඛන්තියා ච වීරියාදීහි ධම්මෙහි ච සහතීති පරිස්සයානං සහිතා. ථද්ධභාවකරභයාභාවෙන අඡම්භී. කිං වුත්තං හොති? යථා තෙ චත්තාරො සමණා, එවං ඉතරීතරෙන පච්චයෙන සන්තුස්සමානො එත්ථ පටිපත්තිපදට්ඨානෙ සන්තොසෙ ඨිතො චතූසු දිසාසු මෙත්තාදිභාවනාය චාතුද්දිසො, සත්තසඞ්ඛාරෙසු ¶ පටිහනනභයාභාවෙන අප්පටිඝො ච හොති. සො චාතුද්දිසත්තා වුත්තප්පකාරානං පරිස්සයානං සහිතා, අප්පටිඝත්තා අඡම්භී ච හොතීති එවං පටිපත්තිගුණං දිස්වා යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති. අථ වා තෙ සමණා විය සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන වුත්තනයෙන චාතුද්දිසො හොතීති ඤත්වා එවං චාතුද්දිසභාවං පත්ථයන්තො යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා අධිගතොම්හි. තස්මා අඤ්ඤොපි ඊදිසං ඨානං පත්ථයන්තො චාතුද්දිසතාය පරිස්සයානං සහිතා අප්පටිඝතාය ච අඡම්භී හුත්වා එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

චාතුද්දිසගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

99. දුස්සඞ්ගහාති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර අග්ගමහෙසී කාලමකාසි. තතො වීතිවත්තෙසු සොකදිවසෙසු එකදිවසං අමච්චා ‘‘රාජූනං නාම තෙසු තෙසු කිච්චෙසු අග්ගමහෙසී ¶ අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බා, සාධු දෙවො අඤ්ඤම්පි දෙවිං ආනෙතූ’’ති යාචිංසු. රාජා ‘‘තෙන හි, භණෙ, ජානාථා’’ති ආහ. තෙ පරියෙසන්තා සාමන්තරජ්ජෙ රාජා මතො ¶ , තස්ස දෙවී රජ්ජං අනුසාසති, සා ච ගබ්භිනී අහොසි, අමච්චා ‘‘අයං රඤ්ඤො අනුරූපා’’ති ඤත්වා තං යාචිංසු. සා ‘‘ගබ්භිනී නාම මනුස්සානං අමනාපා හොති. සචෙ ආගමෙථ, යාව විජායාමි, එවං සාධු. නො චෙ, අඤ්ඤං පරියෙසථා’’ති ආහ. තෙ රඤ්ඤොපි එතමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘ගබ්භිනීපි හොතු, ආනෙථා’’ති ආහ. තෙ ආනෙසුං. රාජා තං අභිසිඤ්චිත්වා සබ්බං මහෙසියා භොගං අදාසි, තස්සා පරිජනානඤ්ච නානාවිධෙහි පණ්ණාකාරෙහි සඞ්ගණ්හාති. සා කාලෙන පුත්තං විජායි. රාජා තං අත්තනො පුත්තං විය සබ්බිරියාපථෙසු අඞ්කෙ ච උරෙ ච කත්වා විහරති. තදා දෙවියා පරිජනා චින්තෙසුං – ‘‘රාජා අතිවිය සඞ්ගණ්හාති, කුමාරෙ අතිවිස්සාසං කරොති, හන්ද, නං පරිභින්දිස්සාමා’’ති.

තතො කුමාරං ආහංසු – ‘‘ත්වං, තාත, අම්හාකං රඤ්ඤො පුත්තො, න ඉමස්ස රඤ්ඤො පුත්තො. මා එත්ථ විස්සාසං ආපජ්ජී’’ති. අථ කුමාරො ‘‘එහි පුත්තා’’ති රඤ්ඤා වුච්චමානොපි හත්ථෙන ආකඩ්ඪියමානොපි පුබ්බෙ ¶ විය රාජානං න අල්ලීයති. රාජා ‘‘කිං කාරණ’’න්ති වීමංසන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘එතෙ මයා සඞ්ගහිතාපි පටික්කූලවුත්තිනො එවා’’ති නිබ්බිජ්ජිත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිතො. ‘‘රාජා පබ්බජිතො’’ති අමච්චපරිජනාපි බහූ පබ්බජිංසු. සපරිජනො රාජා පබ්බජිතොපි මනුස්සා පණීතෙ පච්චයෙ උපනෙන්ති, රාජා පණීතෙ පච්චයෙ යථාවුඩ්ඪං දාපෙසි. තත්ථ යෙ සුන්දරං ලභන්ති, තෙ තුස්සන්ති. ඉතරෙ උජ්ඣායන්ති ‘‘මයං පරිවෙණාදීනි සම්මජ්ජන්තා සබ්බකිච්චානි කරොන්ති, ලූඛභත්තං ජිණ්ණවත්ථඤ්ච ලභාමා’’ති. සො තම්පි ඤත්වා ‘‘ඉමෙ යථාවුඩ්ඪං දීයමානාපි උජ්ඣායන්ති, අහො දුස්සඞ්ගහා පරිසා’’ති පත්තචීවරමාදාය එකොව අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තත්ථ ආගතෙහි ච කම්මට්ඨානං පුච්ඡිතො ඉමං ගාථමභාසි. සා අත්ථතො පාකටා එව. අයං පන යොජනා – දුස්සඞ්ගහා පබ්බජිතාපි එකෙ, යෙ අසන්තොසාභිභූතා, තථාවිධා එව ච අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තා. එතාහං දුස්සඞ්ගහභාවං ජිගුච්ඡන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා අධිගතොති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

දුස්සඞ්ගහගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

100. ඔරොපයිත්වාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර චාතුමාසිකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා ගිම්හානං පඨමෙ මාසෙ උය්යානං ගතො. තත්ථ රමණීයෙ භූමිභාගෙ නීලඝනපත්තසඤ්ඡන්නං කොවිළාරරුක්ඛං ¶ ¶ දිස්වා ‘‘කොවිළාරමූලෙ මම සයනං පඤ්ඤාපෙථා’’ති වත්වා උය්යානෙ කීළිත්වා සායන්හසමයං තත්ථ සෙය්යං කප්පෙසි. පුන ගිම්හානං මජ්ඣිමෙ මාසෙ උය්යානං ගතො, තදා කොවිළාරො පුප්ඵිතො හොති, තදාපි තථෙව අකාසි. පුනපි ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ ගතො, තදා කොවිළාරො සඤ්ඡින්නපත්තො සුක්ඛරුක්ඛො විය හොති, තදාපි රාජා අදිස්වාව තං රුක්ඛං පුබ්බපරිචයෙන තත්ථෙව සෙය්යං ආණාපෙසි. අමච්චා ජානන්තාපි රඤ්ඤො ආණත්තියා තත්ථ සයනං පඤ්ඤාපෙසුං. සො උය්යානෙ කීළිත්වා සායන්හසමයෙ තත්ථ සෙය්යං කප්පෙන්තො තං රුක්ඛං දිස්වා ‘‘අරෙ, අයං පුබ්බෙ සඤ්ඡන්නපත්තො මණිමයො විය අභිරූපදස්සනො අහොසි, තතො මණිවණ්ණසාඛන්තරෙ ඨපිතපවාළඞ්කුරසදිසෙහි පුප්ඵෙහි ¶ සස්සිරිකදස්සනො අහොසි, මුත්තජාලසදිසවාලිකාකිණ්ණො චස්ස හෙට්ඨාභූමිභාගො බන්ධනා පවුත්තපුප්ඵසඤ්ඡන්නො රත්තකම්බලසන්ථතො විය අහොසි. සො නාමජ්ජ සුක්ඛරුක්ඛො විය සාඛාමත්තාවසෙසො ඨිතො, අහො ජරාය උපහතො කොවිළාරො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අනුපාදිණ්ණම්පි තාය ජරාය හඤ්ඤති, කිමඞ්ගං පන උපාදිණ්ණ’’න්ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභි. තදනුසාරෙනෙව සබ්බසඞ්ඛාරෙ දුක්ඛතො අනත්තතො ච විපස්සන්තොව ‘‘අහො වතාහම්පි සඤ්ඡින්නපත්තො කොවිළාරො විය අපගතගිහිබ්යඤ්ජනො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථයමානො අනුපුබ්බෙන තස්මිං සයනතලෙ දක්ඛිණෙන පස්සෙන නිපන්නොයෙව විපස්සිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තතො ගමනකාලෙ අමච්චෙහි ‘‘කාලො, දෙව, ගන්තු’’න්ති වුත්තෙ ‘‘නාහං රාජා’’තිආදීනි වත්වා පුරිමනයෙනෙව ඉමං ගාථමභාසි.

තත්ථ ඔරොපයිත්වාති අපනෙත්වා. ගිහිබ්යඤ්ජනානීති කෙසමස්සුඔදාතවත්ථාලඞ්කාරමාලාගන්ධවිලෙපනපුත්තදාරදාසිදාසාදීනි. එතානි ගිහිභාවං බ්යඤ්ජයන්ති, තස්මා ‘‘ගිහිබ්යඤ්ජනානී’’ති වුච්චන්ති. සඤ්ඡින්නපත්තොති පතිතපත්තො. ඡෙත්වානාති මග්ගඤාණෙන ඡින්දිත්වා. වීරොති මග්ගවීරියෙන සමන්නාගතො. ගිහිබන්ධනානීති කාමබන්ධනානි. කාමා හි ගිහීනං බන්ධනානි. අයං තාව පදත්ථො. අයං පන අධිප්පායො – ‘‘අහො වතාහම්පි ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි සඤ්ඡින්නපත්තො යථා කොවිළාරො භවෙය්ය’’න්ති එවං චින්තයමානො විපස්සනං ආරභිත්වා අධිගතොති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

101-2. සචෙ ¶ ලභෙථාති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ ද්වෙ පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ¶ ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ උප්පන්නා. තතො චවිත්වා තෙසං ජෙට්ඨකො බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තො, කනිට්ඨො පුරොහිතස්ස පුත්තො අහොසි. තෙ එකදිවසංයෙව පටිසන්ධිං ගහෙත්වා එකදිවසමෙව මාතු කුච්ඡිතො නික්ඛමිත්වා සහපංසුකීළකා සහායකා අහෙසුං. පුරොහිතපුත්තො පඤ්ඤවා අහොසි. සො රාජපුත්තං ආහ – ‘‘සම්ම, ත්වං තව ¶ පිතුනො අච්චයෙන රජ්ජං ලභිස්සසි, අහං පුරොහිතට්ඨානං, සුසික්ඛිතෙන ච රජ්ජං අනුසාසිතුං සක්කා, එහි සිප්පං උග්ගණ්හිස්සාමා’’ති. තතො උභොපි යඤ්ඤොපචිතා හුත්වා ගාමනිගමාදීසු භික්ඛං චරමානා පච්චන්තජනපදගාමං ගතා. තඤ්ච ගාමං පඤ්ච පච්චෙකබුද්ධා භික්ඛාචාරවෙලාය පවිසිංසු. තත්ථ මනුස්සා පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා උස්සාහජාතා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා පණීතං ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා උපනාමෙත්වා පූජෙන්ති. තෙසං එතදහොසි – ‘‘අම්හෙහි සදිසා උච්චාකුලිකා නාම නත්ථි, අපි ච පනිමෙ මනුස්සා යදි ඉච්ඡන්ති, අම්හාකං භික්ඛං දෙන්ති, යදි නිච්ඡන්ති, න දෙන්ති, ඉමෙසං පන පබ්බජිතානං එවරූපං සක්කාරං කරොන්ති, අද්ධා එතෙ කිඤ්චි සිප්පං ජානන්ති, හන්ද, නෙසං සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හාමා’’ති. තෙ මනුස්සෙසු පටික්කන්තෙසු ඔකාසං ලභිත්වා ‘‘යං, භන්තෙ, තුම්හෙ සිප්පං ජානාථ, තං අම්හෙහි සික්ඛාපෙථා’’ති යාචිංසු. පච්චෙකබුද්ධා ‘‘න සක්කා අපබ්බජිතෙන සික්ඛිතු’’න්ති ආහංසු. තෙ පබ්බජ්ජං යාචිත්වා පබ්බජිංසු. තතො නෙසං පච්චෙකබුද්ධා ‘‘එවං වො නිවාසෙතබ්බං, එවං පාරුපිතබ්බ’’න්තිආදිනා නයෙන ආභිසමාචාරිකං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉමස්ස සිප්පස්ස එකීභාවාභිරති නිප්ඵත්ති, තස්මා එකෙනෙව නිසීදිතබ්බං, එකෙන චඞ්කමිතබ්බං, එකෙන ඨාතබ්බං, එකෙන සයිතබ්බ’’න්ති පාටියෙක්කං පණ්ණසාලං අදංසු, තතො තෙ අත්තනො අත්තනො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසීදිංසු. පුරොහිතපුත්තො නිසින්නකාලතො පභුති චිත්තසමාධානං ලද්ධා ඣානං පටිලභි. රාජපුත්තො මුහුත්තෙනෙව උක්කණ්ඨිතො තස්ස සන්තිකං ආගතො. සො තං දිස්වා ‘‘කිං, සම්මා’’ති පුච්ඡි. ‘‘උක්කණ්ඨිතොම්හී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ඉධ නිසීදා’’ති. සො තත්ථ මුහුත්තං නිසීදිත්වා ආහ – ‘‘ඉමස්ස කිර, සම්ම, සිප්පස්ස එකීභාවාභිරති නිප්ඵත්තී’’ති? පුරොහිතපුත්තො ‘‘එවං, සම්ම, තෙන හි ත්වං අත්තනො නිසින්නොකාසං එව ගච්ඡ, උග්ගණ්හිස්සාමි ඉමස්ස සිප්පස්ස නිප්ඵත්ති’’න්ති ආහ. සො ගන්ත්වා පුනපි මුහුත්තකෙනෙව උක්කණ්ඨිතො පුරිමනයෙනෙව තික්ඛත්තුං ආගතො.

තතො නං පුරොහිතපුත්තො තථෙව උය්යොජෙත්වා තස්මිං ගතෙ චින්තෙසි – ‘‘අයං අත්තනො ච කම්මං හාපෙති මම ච, ඉධාභික්ඛණං ආගච්ඡතී’’ති. සො පණ්ණසාලතො නික්ඛම්ම අරඤ්ඤං පවිට්ඨො. ඉතරො අත්තනො පණ්ණසාලායෙව නිසින්නො පුනපි මුහුත්තකෙනෙව උක්කණ්ඨිතො තස්ස සන්තිකං ¶ ¶ ආගන්ත්වා ¶ ඉතො චිතො ච මග්ගන්තොපි තං අදිස්වා චින්තෙසි – ‘‘යො ගහට්ඨකාලෙ පණ්ණාකාරං ආදාය ආගතොපි මං දට්ඨුං න ලභති, සො දානි මයි ආගතෙ දස්සනම්පි අදාතුකාමො අපක්කමි. අහො අරෙ, චිත්ත, න ලජ්ජසි, යං මං චතුක්ඛත්තුං ඉධානෙසි, න සො දානි තෙ වසෙ වත්තිස්සාමි, අඤ්ඤදත්ථු තංයෙව මම වසෙ වත්තාපෙස්සාමී’’ති අත්තනො සෙනාසනං පවිසිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. ඉතරොපි අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා තත්ථෙව අගමාසි. තෙ උභොපි මනොසිලාතලෙ නිසීදිත්වා පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං ඉමා උදානගාථායො අභාසිංසු.

තත්ථ නිපකන්ති පකතිනිපකං පණ්ඩිතං කසිණපරිකම්මාදිකුසලං. සාධුවිහාරින්ති අප්පනාවිහාරෙන වා උපචාරෙන වා සමන්නාගතං. ධීරන්ති ධිතිසම්පන්නං. තත්ථ නිපකත්තෙන ධිතිසම්පදා වුත්තා. ඉධ පන ධිතිසම්පන්නමෙවාති අත්ථො. ධිති නාම අසිථිලපරක්කමතා, ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු චා’’ති (ම. නි. 2.184; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) එවං පවත්තවීරියස්සෙතං අධිවචනං. අපිච ධික්කතපාපොතිපි ධීරො. රාජාව රට්ඨං විජිතං පහායාති යථා පකතිරාජා ‘‘විජිතං රට්ඨං අනත්ථාවහ’’න්ති ඤත්වා රජ්ජං පහාය එකො චරති, එවං බාලසහායං පහාය එකො චරෙ. අථ වා රාජාව රට්ඨන්ති යථා සුතසොමො රාජා රට්ඨං විජිතං පහාය එකො චරි, යථා ච මහාජනකො රාජා, එවං එකො චරීති අයම්පි තස්ස අත්ථො. සෙසං වුත්තානුසාරෙන සක්කා ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතන්ති.

103. අද්ධා පසංසාමාති ඉමිස්සා ගාථාය යාව ආකාසතලෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ පච්චෙකබුද්ධානං නිසජ්ජා, තාව චාතුද්දිසගාථාය උප්පත්තිසදිසා එව උප්පත්ති. අයං පන විසෙසො – යථා සො රාජා රත්තියා තික්ඛත්තුං උබ්බිජ්ජි, න තථා අයං, නෙවස්ස යඤ්ඤො පච්චුපට්ඨිතො අහොසි. සො ආකාසතලෙ පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු පච්චෙකබුද්ධෙ නිසීදාපෙත්වා ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘මයං, මහාරාජ, අනවජ්ජභොජිනො නාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ ¶ , අනවජ්ජභොජිනොති ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති? ‘‘සුන්දරං වා අසුන්දරං වා ලද්ධා නිබ්බිකාරා භුඤ්ජාම, මහාරාජා’’ති. තං සුත්වා රඤ්ඤො එතදහොසි – ‘‘යංනූනාහං ඉමෙ උපපරික්ඛෙය්යං ‘එදිසා වා නො වා’’’ති? තං දිවසං කණාජකෙන බිලඞ්ගදුතියෙන පරිවිසි. තං පච්චෙකබුද්ධා අමතං විය නිබ්බිකාරා භුඤ්ජිංසු. රාජා ‘‘ඉමෙ ¶ පටිඤ්ඤාතත්තා එකදිවසං නිබ්බිකාරා ¶ හොන්ති, පුන ස්වෙ ජානිස්සාමී’’ති ස්වාතනාය නිමන්තෙසි. දුතියදිවසෙපි තථෙවාකාසි. තෙපි තථෙව පරිභුඤ්ජිංසු. අථ රාජා ‘‘සුන්දරං දත්වා වීමංසිස්සාමී’’ති පුනපි නිමන්තෙත්වා ද්වෙ දිවසෙ මහාසක්කාරං කත්වා පණීතෙන අතිවිචිත්රෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසි. තෙපි තථෙව නිබ්බිකාරා පරිභුඤ්ජිත්වා රඤ්ඤො මඞ්ගලං වත්වා පක්කමිංසු. රාජා අචිරපක්කන්තෙසු තෙසු ‘‘අනවජ්ජභොජිනො එතෙ, අහො වතාහම්පි අනවජ්ජභොජී භවෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා මහාරජ්ජං පහාය පබ්බජ්ජං සමාදාය විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා මඤ්ජූසකරුක්ඛමූලෙ පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ අත්තනො ආරම්මණං විභාවෙන්තො ඉමං ගාථමභාසි. සා පදත්ථතො උත්තානමෙව. කෙවලං පන සහායසම්පදන්ති එත්ථ අසෙඛෙහි සීලාදික්ඛන්ධෙහි සම්පන්නා සහායා එව සහායසම්පදාති වෙදිතබ්බා.

අයං පනෙත්ථ යොජනා – යා අයං වුත්තා සහායසම්පදා, තං සහායසම්පදං අද්ධා පසංසාම, එකංසෙනෙව ථොමෙමාති වුත්තං හොති. කථං? සෙට්ඨා සමා සෙවිතබ්බා සහායාති. කස්මා? අත්තනො සීලාදීහි සෙට්ඨෙ සෙවමානස්ස සීලාදයො ධම්මා අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණන්ති. සමෙ සෙවමානස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤං සාධාරණෙන කුක්කුච්චස්ස විනොදනෙන ච ලද්ධා න පරිහායන්ති. එතෙ පන සහායකෙ සෙට්ඨෙ ච සමෙ ච අලද්ධා කුහනාදිමිච්ඡාජීවං පහාය ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නං භොජනං භුඤ්ජන්තො තත්ථ ච පටිඝානුනයං අනුප්පාදෙන්තො අනවජ්ජභොජී හුත්වා අත්ථකාමො කුලපුත්තො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. අහම්පි එවං චරන්තො ඉමං සම්පත්තිං අධිගතොම්හීති.

අද්ධාපසංසාගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

104. දිස්වා සුවණ්ණස්සාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසියං රාජා ගිම්හසමයෙ දිවාසෙය්යං උපගතො අහොසි, සන්තිකෙ චස්ස ¶ වණ්ණදාසී ගොසීතචන්දනං පිසති. තස්සා එකබාහාය එකං සුවණ්ණවලයං, එකබාහාය ද්වෙ. තානි සඞ්ඝට්ටෙන්ති, ඉතරං න සඞ්ඝට්ටති. රාජා තං දිස්වා ‘‘එවමෙව ගණවාසෙ සඞ්ඝට්ටනා, එකවාසෙ අසඞ්ඝට්ටනා’’ති චින්තෙත්වා පුනප්පුනං දාසිං ඔලොකෙසි. තෙන ච සමයෙන සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා දෙවී තං බීජයන්තී ඨිතා හොති. සා ‘‘වණ්ණදාසියා පටිබද්ධචිත්තො මඤ්ඤෙ රාජා’’ති චින්තෙත්වා තං දාසිං උට්ඨාපෙත්වා සයමෙව පිසිතුමාරද්ධා. අථස්සා ච උභොසු බාහාසු අනෙකෙ සුවණ්ණවලයා, තෙ සඞ්ඝට්ටයන්තා මහාසද්දං ජනයිංසු. රාජා ¶ අතිසුට්ඨුතරං නිබ්බින්දො දක්ඛිණපස්සෙන නිපන්නොයෙව විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තං අනුත්තරසුඛෙන සුඛිතං නිපන්නං චන්දනහත්ථා දෙවී උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ආලිම්පාමි ¶ , මහාරාජා’’ති ආහ. සො ‘‘අපෙහි, මා ආලිම්පාහී’’ති ආහ. සා ‘‘කිස්ස, මහාරාජා’’ති? සො ‘‘නාහං, රාජා’’ති. එවමෙතෙසං කථාසල්ලාපං සුත්වා අමච්චා උපසඞ්කමිංසු, තෙහිපි මහාරාජවාදෙන ආලපිතො ‘‘නාහං, භණෙ, රාජා’’ති ආහ. සෙසං පඨමගාථාය වුත්තසදිසමෙව.

අයං පන ගාථාවණ්ණනා – තත්ථ දිස්වාති ඔලොකෙත්වා. සුවණ්ණස්සාති කඤ්චනස්ස. ‘‘වලයානී’’ති පාඨසෙසො. සාවසෙසපදත්ථො හි අයං අත්ථො. පභස්සරානීති පභාසනසීලානි, ජුතිමන්තානීති වුත්තං හොති. සෙසං උත්තානපදත්ථමෙව. අයං පන යොජනා – දිස්වා භුජස්මිං සුවණ්ණස්ස වලයානි ‘‘ගණවාසෙ සති සඞ්ඝට්ටනා, එකවාසෙ අසඞ්ඝට්ටනා’’ති එවං චින්තෙත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා අධිගතොම්හීති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

සුවණ්ණවලයගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

105. එවං දුතියෙනාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා දහරොව පබ්බජිතුකාමො අමච්චෙ ආණාපෙසි – ‘‘දෙවිං ගහෙත්වා රජ්ජං පරිහරථ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. අමච්චා – ‘‘මහාරාජ, අරාජකං රජ්ජං අම්හෙහි න සක්කා රක්ඛිතුං සාමන්තරාජානො ආගම්ම විලුම්පිස්සන්ති, යාව එකොපි පුත්තො උප්පජ්ජති, තාව ආගමෙහී’’ති සඤ්ඤාපෙසුං. මුදුචිත්තො රාජා අධිවාසෙසි. අථ දෙවී ගබ්භං ගණ්හි. රාජා පුන තෙ ආණාපෙසි – ‘‘දෙවී ගබ්භිනී, පුත්තං ජාතං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිත්වා රජ්ජං පරිහරථ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. අමච්චා ¶ ‘‘දුජ්ජානං, මහාරාජ, එතං, යං දෙවී පුත්තං වා විජායිස්සති, ධීතරං වාති, තාව විජායනකාලං ආගමෙහී’’ති පුනපි රාජානං සඤ්ඤාපෙසුං. අථ සා පුත්තං විජායි. තදාපි රාජා තථෙව අමච්චෙ ආණාපෙසි. අමච්චා පුනපි රාජානං – ‘‘ආගමෙහි, මහාරාජ, යාව පටිබලො හොතී’’ති බහූහි කාරණෙහි සඤ්ඤාපෙසුං. තතො කුමාරෙ පටිබලෙ ජාතෙ අමච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘පටිබලො දානි අයං, තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිත්වා පටිපජ්ජථා’’ති අමච්චානං ඔකාසං අදත්වා අන්තරාපණතො කාසායවත්ථාදයො සබ්බපරික්ඛාරෙ ආහරාපෙත්වා අන්තෙපුරෙ එව පබ්බජිත්වා මහාජනකො විය නික්ඛමිත්වා ගතො. සබ්බපරිජනො නානප්පකාරං පරිදෙවමානො රාජානං අනුබන්ධි. සො රාජා යාව අත්තනො රජ්ජසීමා, තාව ගන්ත්වා කත්තරදණ්ඩෙන ලෙඛං ආකඩ්ඪිත්වා – ‘‘අයං ලෙඛා නාතික්කමිතබ්බා’’ති ආහ ¶ . මහාජනො ලෙඛාය සීසං කත්වා භූමියං නිපන්නො පරිදෙවමානො ‘‘තුය්හං දානි, තාත, රඤ්ඤො ආණා, කිං කරිස්සතී’’ති කුමාරං ලෙඛං අතික්කමාපෙසි. කුමාරො ‘‘තාත, තාතා’’ති ධාවිත්වා ¶ රාජානං සම්පාපුණි. රාජා කුමාරං දිස්වා ‘‘එතං මහාජනං පරිහරන්තො රජ්ජං කාරෙසිං, කිං දානි එකං දාරකං පරිහරිතුං න සක්ඛිස්ස’’න්ති කුමාරං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨො, තත්ථ පුබ්බපච්චෙකබුද්ධෙහි වසිතපණ්ණසාලං දිස්වා වාසං කප්පෙසි සද්ධිං පුත්තෙන.

තතො කුමාරො වරසයනාදීසු කතපරිචයො තිණසන්ථාරකෙ වා රජ්ජුමඤ්චකෙ වා සයමානො රොදති. සීතවාතාදීහි ඵුට්ඨො සමානො – ‘‘සීතං තාත උණ්හං තාත මකසා තාත ඩංසන්ති. ඡාතොම්හි තාත, පිපාසිතොම්හි තාතා’’ති වදති. රාජා තං සඤ්ඤාපෙන්තොයෙව රත්තිං වීතිනාමෙසි. දිවාපිස්ස පිණ්ඩාය චරිත්වා භත්තං උපනාමෙසි, කුමාරො මිස්සකභත්තං කඞ්ගුවරකමුග්ගාදිබහුලං අච්ඡාදෙන්තම්පි තං ජිඝච්ඡාවසෙන භුඤ්ජමානො කතිපාහච්චයෙන උණ්හෙ ඨපිතපදුමං විය මිලායි. රාජා පන පටිසඞ්ඛානබලෙන නිබ්බිකාරො භුඤ්ජති. තතො සො කුමාරං සඤ්ඤාපෙන්තො ආහ – ‘‘නගරෙ, තාත, පණීතාහාරො ලබ්භති, තත්ථ ගච්ඡාමා’’ති. කුමාරො ‘‘ආම, තාතා’’ති. තතො නං පුරක්ඛත්වා ආගතමග්ගෙනෙව නිවත්ති. කුමාරමාතාපි දෙවී ‘‘න දානි රාජා කුමාරං ගණ්හිත්වා අරඤ්ඤෙ චිරං වසිස්සති, කතිපාහෙනෙව නිවත්තිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා රඤ්ඤා ¶ කත්තරදණ්ඩෙන ලිඛිතට්ඨානෙයෙව වතිං කාරාපෙත්වා වාසං කප්පෙසි. රාජා තස්සා වතියා අවිදූරෙ ඨත්වා ‘‘එත්ථ තෙ, තාත, මාතා නිසින්නා, ගච්ඡාහී’’ති පෙසෙසි. යාව සො තං ඨානං පාපුණාති, තාව උදික්ඛන්තො අට්ඨාසි – ‘‘මා හෙව නං කොචි විහෙඨෙය්යා’’ති. කුමාරො මාතු සන්තිකං ධාවන්තො අගමාසි.

ආරක්ඛපුරිසා කුමාරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා දෙවියා ආරොචෙසි. දෙවී වීසතිනාටකිත්ථිසහස්සපරිවුතා පච්චුග්ගන්ත්වා පටිග්ගහෙසි. රඤ්ඤො ච පවත්තිං පුච්ඡි. ‘‘පච්ඡතො ආගච්ඡතී’’ති සුත්වා මනුස්සෙ පෙසෙසි. රාජාපි තාවදෙව සකවසනට්ඨානං අගමාසි. මනුස්සා රාජානං අදිස්වා නිවත්තිංසු. තතො දෙවී නිරාසාව හුත්වා පුත්තං ගහෙත්වා නගරං ගන්ත්වා රජ්ජෙ අභිසිඤ්චි. රාජාපි අත්තනො වසනට්ඨානෙ නිසින්නො විපස්සිත්වා පච්චෙකබොධිං පත්වා මඤ්ජූසකරුක්ඛමූලෙ පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ ඉමං උදානගාථං අභාසි. සා අත්ථතො උත්තානා එව.

අයං පනෙත්ථාධිප්පායො – ය්වායං එකෙන දුතියෙන කුමාරෙන සීතුණ්හාදීහි නිවෙදෙන්තෙන සහවාසෙන තං සඤ්ඤාපෙන්තස්ස මම වාචාභිලාපො තස්මිං සිනෙහවසෙන අභිසජ්ජනා වා ජාතා. සචාහං ඉමං න පරිච්චජාමි, තතො ආයතිම්පි තථෙව හෙස්සති, යථා ¶ ඉදානි, එවං දුතියෙන සහ මමස්ස වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වා. ‘‘උභයම්පෙතං අන්තරායකරං විසෙසාධිගමස්සා’’ති එතං ¶ භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො තං ඡඩ්ඩෙත්වා යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා පච්චෙකබොධිමධිගතොම්හීති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

106. කාමා හි චිත්රාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර සෙට්ඨිපුත්තො දහරොව සෙට්ඨිට්ඨානං ලභි. තස්ස තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකා තයො පාසාදා අහෙසුං. සො සබ්බසම්පත්තීහි දෙවකුමාරො විය පරිචාරෙති. අථ සො දහරොව සමානො ‘‘පබ්බජිස්සාමී’’ති මාතාපිතරො ආපුච්ඡි, තෙ නං නිවාරෙන්ති. සො තථෙව නිබන්ධති. පුනපි නං මාතාපිතරො ‘‘ත්වං, තාත, සුඛුමාලො, දුක්කරා පබ්බජ්ජා, ඛුරධාරාය උපරි චඞ්කමනසදිසා’’ති නානප්පකාරෙහි නිවාරෙන්ති. සො ¶ තථෙව නිබන්ධති. තෙ චින්තෙසුං – ‘‘සචායං පබ්බජති, අම්හාකං දොමනස්සං හොති. සචෙ නං නිවාරෙම, එතස්ස දොමනස්සං හොති. අපිච අම්හාකං දොමනස්සං හොතු, මා ච එතස්සා’’ති අනුජානිංසු. තතො සො සබ්බං පරිජනං පරිදෙවමානං අනාදියිත්වා ඉසිපතනං ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධානං සන්තිකෙ පබ්බජි. තස්ස උළාරසෙනාසනං න පාපුණාති, මඤ්චකෙ තට්ටිකං අත්ථරිත්වා සයි. සො වරසයනෙ කතපරිචයො සබ්බරත්තිං අතිදුක්ඛිතො අහොසි. පභාතෙ සරීරපරිකම්මං කත්වා පත්තචීවරමාදාය පච්චෙකබුද්ධෙහි සද්ධිං පිණ්ඩාය පාවිසි. තත්ථ වුඩ්ඪා අග්ගාසනඤ්ච අග්ගපිණ්ඩඤ්ච ලභන්ති, නවකා යංකිඤ්චිදෙව ආසනලූඛං භොජනඤ්ච. සො තෙන ලූඛභොජනෙනාපි අතිදුක්ඛිතො අහොසි. සො කතිපාහංයෙව කිසො දුබ්බණ්ණො හුත්වා නිබ්බිජ්ජි, යථා තං අපරිපක්කගතෙ සමණධම්මෙ. තතො මාතාපිතූනං දූතං පෙසෙත්වා උප්පබ්බජි. සො කතිපාහංයෙව බලං ගහෙත්වා පුනපි පබ්බජිතුකාමො අහොසි, තතො දුතියම්පි පබ්බජිත්වා පුනපි උප්පබ්බජි. තතියවාරෙ පන පබ්බජිත්වා සම්මා පටිපන්නො විපස්සිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං වත්වා පුන පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ ඉමමෙව බ්යාකරණගාථම්පි අභාසි.

තත්ථ කාමාති ද්වෙ කාමා වත්ථුකාමො ච කිලෙසකාමො ච. තත්ථ වත්ථුකාමො නාම පියරූපාදිආරම්මණධම්මො, කිලෙසකාමො නාම සබ්බො රාගප්පභෙදො. ඉධ පන වත්ථුකාමො අධිප්පෙතො. රූපාදිඅනෙකප්පකාරවසෙන චිත්රා. ලොකස්සාදවසෙන මධුරා ¶ . බාලපුථුජ්ජනානං මනං රමාපෙන්තීති මනොරමා. විරූපරූපෙනාති විවිධෙන රූපෙන, අනෙකවිධෙන සභාවෙනාති වුත්තං හොති. තෙ හි රූපාදිවසෙන චිත්රා, රූපාදීසුපි නීලාදිවසෙන විවිධරූපා. එවං තෙන තෙන විරූපරූපෙන තථා තථා අස්සාදං දස්සෙත්වා මථෙන්ති චිත්තං, පබ්බජ්ජාය අභිරමිතුං න දෙන්තීති. සෙසමෙත්ථ ¶ පාකටමෙව. නිගමනම්පි ද්වීහි තීහි වා පදෙහි යොජෙත්වා පුරිමගාථාසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

107. ඊතී චාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර රඤ්ඤො ගණ්ඩො උදපාදි, බාළ්හා වෙදනා වඩ්ඪන්ති. වෙජ්ජා ‘‘සත්ථකම්මෙන විනා ඵාසු න හොතී’’ති භණන්ති ¶ . රාජා තෙසං අභයං දත්වා සත්ථකම්මං කාරාපෙසි. තෙ තං ඵාලෙත්වා පුබ්බලොහිතං නීහරිත්වා නිවෙදනං කත්වා වණං පිලොතිකෙන බන්ධිංසු. ලූඛමංසාහාරෙසු ච නං සම්මා ඔවදිංසු. රාජා ලූඛභොජනෙන කිසසරීරො අහොසි, ගණ්ඩො චස්ස මිලායි. සො ඵාසුකසඤ්ඤී හුත්වා සිනිද්ධාහාරං භුඤ්ජි, තෙන සඤ්ජාතබලො විසයෙයෙව පටිසෙවි, තස්ස ගණ්ඩො පුරිමසභාවමෙව සම්පාපුණි. එවං යාව තික්ඛත්තුං සත්ථකම්මං කාරාපෙත්වා වෙජ්ජෙහි පරිවජ්ජිතො නිබ්බින්දිත්වා මහාරජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා සත්තහි වස්සෙහි පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං භාසිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි.

තත්ථ එතීති ඊති, ආගන්තුකානං අකුසලභාගීනං බ්යසනහෙතූනං එතං අධිවචනං. තස්මා කාමගුණාපි එතෙ අනෙකබ්යසනාවහට්ඨෙන අනත්ථානං සන්නිපාතට්ඨෙන ච ඊති. ගණ්ඩොපි අසුචිං පග්ඝරති, උද්ධුමාතපරිපක්කපරිභින්නො හොති. තස්මා එතෙ කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපරිපක්කපරිභින්නභාවතො ච ගණ්ඩො. උපද්දවතීති උපද්දවො, අනත්ථං ජනෙන්තො අභිභවති අජ්ඣොත්ථරතීති අත්ථො, රාගගණ්ඩාදීනමෙතමධිවචනං. තස්මා කාමගුණාපෙතෙ අවිදිතනිබ්බානත්ථාවහහෙතුතාය සබ්බුපද්දවකම්මපරිවත්ථුතාය ච උපද්දවො. යස්මා පනෙතෙ කිලෙසාතුරභාවං ජනෙන්තා සීලසඞ්ඛාතං ආරොග්යං ලොලුප්පං වා උප්පාදෙන්තා පාකතිකමෙව ආරොග්යං විලුම්පන්ති, තස්මා ඉමිනා ආරොග්යවිලුම්පනට්ඨෙන ¶ රොගො. අබ්භන්තරමනුපවිට්ඨට්ඨෙන පන අන්තොතුදනට්ඨෙන ච දුන්නීහරණීයට්ඨෙන ච සල්ලං. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකභයාවහනතො භයං. මෙ එතන්ති මෙතං. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව. නිගමනම්පි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

108. සීතඤ්චාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර සීතාලුකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ තිණකුටිකාය විහරති. තස්මිඤ්ච පදෙසෙ සීතෙ සීතං, උණ්හෙ ¶ දණ්හමෙව හොති අබ්භොකාසත්තා පදෙසස්ස. ගොචරගාමෙ භික්ඛා යාවදත්ථං න ලබ්භති, පානීයම්පි දුල්ලභං, වාතාතපඩංසසරීසපාපි බාධෙන්ති. තස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉතො ¶ අඩ්ඪයොජනමත්තෙ සම්පන්නො පදෙසො, තත්ථ සබ්බෙපි එතෙ පරිස්සයා නත්ථි, යංනූනාහං තත්ථ ගච්ඡෙය්යං, ඵාසුකං විහරන්තෙන සක්කා සුඛමධිගන්තු’’න්ති? තස්ස පුන අහොසි – ‘‘පබ්බජිතා නාම න පච්චයගිද්ධා හොන්ති, එවරූපඤ්ච චිත්තං අත්තනො වසෙ වත්තාපෙන්ති, න චිත්තස්ස වසෙ වත්තන්ති, නාහං ගමිස්සාමී’’ති එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා න අගමාසි. එවං යාවතතියකං උප්පන්නචිත්තං පච්චවෙක්ඛිත්වා නිවත්තෙසි. තතො තත්ථෙව සත්ත වස්සානි වසිත්වා සම්මා පටිපජ්ජමානො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං භාසිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි.

තත්ථ සීතඤ්චාති සීතං දුවිධං අබ්භන්තරධාතුක්ඛොභපච්චයඤ්ච බාහිරධාතුක්ඛොභපච්චයඤ්ච, තථා උණ්හම්පි. ඩංසාති පිඞ්ගලමක්ඛිකා. සරීසපාති යෙ කෙචි දීඝජාතිකා සරන්තා ගච්ඡන්ති. සෙසං පාකටමෙව. නිගමනම්පි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

109. නාගොවාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා වීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙත්වා කාලඞ්කතො නිරයෙ වීසති වස්සානි එව පච්චිත්වා, හිමවන්තප්පදෙසෙ හත්ථියොනියං උප්පජ්ජිත්වා සඤ්ජාතක්ඛන්ධො පදුමවණ්ණසකලසරීරො උළාරො යූථපති මහානාගො අහොසි. තස්ස ඔභග්ගොභග්ගසාඛාභඞ්ගානි හත්ථිඡාපාව ඛාදන්ති, ඔගාහෙපි නං හත්ථිනියො කද්දමෙන විලිම්පිංසු, සබ්බං පාලිලෙය්යකනාගස්සෙව අහොසි. සො යූථා නිබ්බිජ්ජිත්වා පක්කාමි. තතො නං පදානුසාරෙන ¶ යූථා අනුබන්ධන්ති, එවං යාවතතියං පක්කන්තම්පි අනුබන්ධිංසුයෙව. තතො චින්තෙසි ‘‘ඉදානි මය්හං නත්තකො බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙති, යංනූනාහං අත්තනො පුරිමජාතියා උය්යානං ගච්ඡෙය්යං. තත්ර සො මං රක්ඛිස්සතී’’ති. තතො රත්තියං නිද්දුපගතෙ යූථෙ යූථං පහාය තමෙව උය්යානං පාවිසි. උය්යානපාලො දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘හත්ථිං ගහෙස්සාමී’’ති සෙනාය පරිවාරෙසි. හත්ථී රාජානමෙව අභිමුඛො ගච්ඡති. රාජා ‘‘මං අභිමුඛො එතී’’ති ඛුරප්පං සන්නය්හිත්වා අට්ඨාසි. තතො හත්ථී ‘‘විජ්ඣෙය්යාපි මං එසො’’ති මානුසිකාය වාචාය ‘‘බ්රහ්මදත්ත, මා මං විජ්ඣ, අහං තෙ අය්යකො’’ති ආහ. රාජා ‘‘කිං භණසී’’ති සබ්බං පුච්ඡි. හත්ථීපි රජ්ජෙ ච නරකෙ ච හත්ථියොනියඤ්ච පවත්තිං සබ්බං ¶ ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සුන්දරං මා භායි, මා කඤ්චි භිංසාපෙහී’’ති හත්ථිනො වට්ටඤ්ච ආරක්ඛකෙ ච හත්ථිභණ්ඩෙ ච උපට්ඨාපෙසි.

අථෙකදිවසං ¶ රාජා හත්ථික්ඛන්ධවරගතො ‘‘අයං වීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙත්වා නිරයෙ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන තිරච්ඡානයොනියං උප්පන්නො, තත්ථාපි ගණසංවාසසඞ්ඝට්ටනං අසහන්තො ඉධාගතොසි, අහො දුක්ඛොව ගණසංවාසො, එකීභාවො එව පන සුඛො’’ති චින්තෙත්වා තත්ථෙව විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තං ලොකුත්තරසුඛෙන සුඛිතං අමච්චා උපසඞ්කමිත්වා පණිපාතං කත්වා ‘‘යානකාලො, මහාරාජා’’ති ආහංසු. තතො ‘‘නාහං, රාජා’’ති වත්වා පුරිමනයෙනෙව ඉමං ගාථමභාසි. සා පදත්ථතො පාකටා එව.

අයං පනෙත්ථ අධිප්පායයොජනා – සා ච ඛො යුත්තිවසෙනෙව, න අනුස්සවවසෙන. යථා අයං හත්ථී අරියකන්තෙසු සීලෙසු දන්තත්තා අදන්තභූමිං නාගච්ඡතීති වා, සරීරමහන්තතාය වා නාගො, එවං කුදාස්සු නාමාහම්පි අරියකන්තෙසු සීලෙසු දන්තත්තා අදන්තභූමිං නාගමනෙන, ආගුමකරණෙන, පුන ඉත්ථත්තං අනාගමනෙන ච ගුණසරීරමහන්තතාය වා නාගො භවෙය්යං. යථා චෙස යූථානි විවජ්ජයිත්වා එකචරියසුඛෙන යථාභිරන්තං විහරං අරඤ්ඤෙ එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං ගණං විවජ්ජෙත්වා එකවිහාරසුඛෙන යථාභිරන්තං විහරං අරඤ්ඤෙ අත්තනො යථා යථා සුඛං, තථා තථා යත්තකං වා ඉච්ඡාමි, තත්තකං අරඤ්ඤෙ නිවාසං එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො එකො චරෙය්යන්ති අත්ථො. යථා චෙස සුසණ්ඨිතක්ඛන්ධමහන්තතාය සඤ්ජාතක්ඛන්ධො, කුදාස්සු නාමාහම්පි ¶ එවං අසෙඛසීලක්ඛන්ධමහන්තතාය සඤ්ජාතක්ඛන්ධො භවෙය්යං. යථා චෙස පදුමසදිසගත්තතාය වා, පදුමකුලෙ උප්පන්නතාය වා පදුමී, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං පදුමසදිසඋජුකතාය වා, අරියජාතිපදුමෙ උප්පන්නතාය වා පදුමී භවෙය්යං. යථා චෙස ථාමබලාදීහි උළාරො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං පරිසුද්ධකායසමාචාරතාදීහි සීලසමාධිනිබ්බෙධිකපඤ්ඤාදීහි වා උළාරො භවෙය්යන්ති. එවං චින්තෙන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති.

110. අට්ඨානතන්ති ¶ කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර පුත්තො දහරො එව සමානො පබ්බජිතුකාමො මාතාපිතරො යාචි. මාතාපිතරො නං නිවාරෙන්ති. සො නිවාරියමානොපි නිබන්ධතියෙව ‘‘පබ්බජිස්සාමී’’ති. තතො පුබ්බෙ වුත්තසෙට්ඨිපුත්තං විය සබ්බං වත්වා අනුජානිංසු. ‘‘පබ්බජිත්වා ච උය්යානෙයෙව වසිතබ්බ’’න්ති පටිජානාපෙසුං, සො තථා අකාසි. තස්ස මාතා පාතොව වීසතිසහස්සනාටකිත්ථිපරිවුතා උය්යානං ගන්ත්වා පුත්තං යාගුං පායෙත්වා අන්තරා ඛජ්ජකාදීනි ච ඛාදාපෙත්වා යාව මජ්ඣන්හිකසමයා තෙන සද්ධිං සමුල්ලපිත්වා නගරං පවිසති. පිතාපි මජ්ඣන්හිකෙ ආගන්ත්වා තං භොජෙත්වා අත්තනාපි භුඤ්ජිත්වා දිවසං තෙන සද්ධිං ¶ සමුල්ලපිත්වා සායන්හසමයං පටිජග්ගනකපුරිසෙ ඨපෙත්වා නගරං පවිසති. සො එවං රත්තින්දිවං අවිවිත්තො විහරති.

තෙන ඛො පන සමයෙන ආදිච්චබන්ධු නාම පච්චෙකබුද්ධො නන්දමූලකපබ්භාරෙ විහරති. සො ආවජ්ජෙන්තො තං අද්දස – ‘‘අයං කුමාරො පබ්බජිතුං අසක්ඛි, ජටං ඡින්දිතුං න සක්කොතී’’ති. තතො පරං ආවජ්ජි – ‘‘අත්තනො ධම්මතාය නිබ්බිජ්ජිස්සති නු ඛො, නො’’ති. අථ ‘‘ධම්මතාය නිබ්බින්දන්තො අතිචිරං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘තස්ස ආරම්මණං දස්සෙස්සාමී’’ති පුරිමනයෙනෙව මනොසිලාතලතො ආගන්ත්වා උය්යානෙ අට්ඨාසි. රාජපරිසා දිස්වා ‘‘පච්චෙකබුද්ධො ආගතො, මහාරාජා’’ති ආරොචෙසි. රාජා ‘‘ඉදානි මෙ පුත්තො පච්චෙකබුද්ධෙන සද්ධිං අනුක්කණ්ඨිතො වසිස්සතී’’ති පමුදිතමනො හුත්වා පච්චෙකබුද්ධං සක්කච්චං උපට්ඨහිත්වා තත්ථෙව වාසං යාචිත්වා පණ්ණසාලාදිවාවිහාරචඞ්කමාදිසබ්බං කාරෙත්වා වාසෙසි. සො තත්ථ වසන්තො එකදිවසං ඔකාසං ලභිත්වා කුමාරං පුච්ඡි – ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං පබ්බජිතො’’ති. ‘‘පබ්බජිතා නාම න ඊදිසා හොන්තී’’ති. අථ ‘‘භන්තෙ, කීදිසා හොන්ති, කිං ¶ මය්හං අනනුච්ඡවික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘ත්වං අත්තනො අනනුච්ඡවිකං න පෙක්ඛසි, නනු තෙ මාතා වීසතිසහස්සිත්ථීති සද්ධිං පුබ්බණ්හසමයෙ ආගච්ඡන්තී උය්යානං අවිවිත්තං කරොති, පිතා චස්ස මහතා බලකායෙන සායන්හසමයෙ ජග්ගනකපරිසා සකලං රත්තිං, පබ්බජිතා නාම තව සදිසා න හොන්ති, ඊදිසා පන හොන්තී’’ති තත්ථ ඨිතස්සෙව ඉද්ධියා හිමවන්තෙ අඤ්ඤතරං විහාරං දස්සෙසි. සො තත්ථ පච්චෙකබුද්ධෙ ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨිතෙ ච චඞ්කමන්තෙ ච රජනකකම්මසූචිකම්මාදීනි කරොන්තෙ ච දිස්වා ආහ – ‘‘තුම්හෙ ඉධ නාගච්ඡථ, පබ්බජ්ජා ච තුම්හෙහි අනුඤ්ඤාතා’’ති ¶ ? ‘‘ආම, පබ්බජ්ජා අනුඤ්ඤාතා, පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සමණා නාම අත්තනො නිස්සරණං කාතුං, පදෙසඤ්ච ඉච්ඡිතං පත්ථිතං ගන්තුං ලභන්ති, එත්තකංව වට්ටතී’’ති වත්වා ආකාසෙ ඨත්වා අට්ඨාන තං සඞ්ගණිකාරතස්ස, යං ඵස්සයෙ සාමයිකං විමුත්තින්ති ඉමං උපඩ්ඪුගාථං වත්වා දිස්සමානොයෙව ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. එවං ගතෙ පච්චෙකබුද්ධෙ සො අත්තනො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිපජ්ජි. ආරක්ඛපුරිසොපි ‘‘සයිතො කුමාරො, ඉදානි කුහිං ගමිස්සතී’’ති පමත්තො නිද්දං ඔක්කමි. සො තස්ස පමත්තභාවං ඤත්වා පත්තචීවරමාදාය අරඤ්ඤං පාවිසි. තත්ර ච ඨිතො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා පච්චෙකබුද්ධට්ඨානං ගතො. තත්ර ච ‘‘කථමධිගත’’න්ති පුච්ඡිතො ආදිච්චබන්ධුනා වුත්තං උපඩ්ඪගාථං පරිපුණ්ණං කත්වා අභාසි.

තස්සත්ථො – අට්ඨාන තන්ති අට්ඨානං තං, අකාරණං තන්ති වුත්තං හොති. අනුනාසිකලොපො කතො ‘‘අරියසච්චාන ¶ දස්සන’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 5.11; සු. නි. 270) විය. සඞ්ගණිකාරතස්සාති ගණාභිරතස්ස. යන්ති කාරණවචනමෙතං ‘‘යං හිරීයති හිරීයිතබ්බෙනා’’තිආදීසු (ධ. ස. 30) විය. ඵස්සයෙති අධිගච්ඡෙ. සාමයිකං විමුත්තින්ති ලොකියසමාපත්තිං. සා හි අප්පිතප්පිතසමයෙ එව පච්චත්ථිකෙහි විමුච්චනතො ‘‘සාමයිකා විමුත්තී’’ති වුච්චති. තං සාමයිකං විමුත්තිං. අට්ඨානං තං, න තං කාරණං විජ්ජති සඞ්ගණිකාරතස්ස, යෙන කාරණෙන විමුත්තිං ඵස්සයෙ ඉති එතං ආදිච්චබන්ධුස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස වචො නිසම්ම සඞ්ගණිකාරතිං පහාය යොනිසො පටිපජ්ජන්තො අධිගතොම්හීති ආහ. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

111. දිට්ඨීවිසූකානීති ¶ කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘යථා සීතාදීනං පටිඝාතකානි උණ්හාදීනි අත්ථි, අත්ථි නු ඛො එවං වට්ටපටිඝාතකං විවට්ටං, නො’’ති? සො අමච්චෙ පුච්ඡි – ‘‘විවට්ටං ජානාථා’’ති? තෙ ‘‘ජානාම, මහාරාජා’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘කිං ත’’න්ති? තතො ‘‘අන්තවා ලොකො’’තිආදිනා නයෙන සස්සතුච්ඡෙදං කථෙසුං. රාජා ‘‘ඉමෙ න ජානන්ති, සබ්බෙපිමෙ දිට්ඨිගතිකා’’ති ¶ සයමෙව තෙසං විලොමතඤ්ච අයුත්තතඤ්ච දිස්වා ‘‘වට්ටපටිඝාතකං විවට්ටං අත්ථි, තං ගවෙසිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. ඉමඤ්ච උදානගාථං අභාසි පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ බ්යාකරණගාථඤ්ච.

තස්සත්ථො – දිට්ඨීවිසූකානීති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානි. තානි හි මග්ගසම්මාදිට්ඨියා විසූකට්ඨෙන විජ්ඣනට්ඨෙන විලොමට්ඨෙන ච විසූකානි, එවං දිට්ඨියා විසූකානි, දිට්ඨි එව වා විසූකානි දිට්ඨිවිසූකානි. උපාතිවත්තොති දස්සනමග්ගෙන අතික්කන්තො. පත්තො නියාමන්ති අවිනිපාතධම්මතාය සම්බොධිපරායණතාය ච නියතභාවං අධිගතො, සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං වා පඨමමග්ගන්ති. එත්තාවතා පඨමමග්ගකිච්චනිප්ඵත්ති ච තස්ස පටිලාභො ච වුත්තො. ඉදානි පටිලද්ධමග්ගොති ඉමිනා සෙසමග්ගපටිලාභං දස්සෙති. උප්පන්නඤාණොම්හීති උප්පන්නපච්චෙකබොධිඤාණො අම්හි. එතෙන ඵලං දස්සෙති. අනඤ්ඤනෙය්යොති අඤ්ඤෙහි ඉදං සච්චන්ති න නෙතබ්බො. එතෙන සයම්භුතං දස්සෙති, පත්තෙ වා පච්චෙකබොධිඤාණෙ ¶ අඤ්ඤනෙය්යතාය අභාවා සයංවසිතං. සමථවිපස්සනාය වා දිට්ඨිවිසූකානි උපාතිවත්තො, ආදිමග්ගෙන නියාමං පත්තො, සෙසෙහි පටිලද්ධමග්ගො, ඵලඤාණෙන උප්පන්නඤාණො, තං සබ්බං අත්තනාව අධිගතොති අනඤ්ඤනෙය්යොති. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

දිට්ඨීවිසූකගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

112. නිල්ලොලුපොති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර සූදො අන්තරභත්තං පචිත්වා උපනාමෙසි මනුඤ්ඤදස්සනං සාදුරසං ‘‘අප්පෙව නාම මෙ රාජා ධනමනුප්පාදෙය්යා’’ති. තං රඤ්ඤො ගන්ධෙනෙව භොත්තුකම්යතං ජනෙසි, මුඛෙ ඛෙළං උප්පාදෙති. පඨමකබළෙ පන මුඛෙ පක්ඛිත්තමත්තෙ සත්තරසහරණිසහස්සානි අමතෙනෙව ඵුසිතානි ¶ අහෙසුං. සූදො ‘‘ඉදානි මෙ දස්සති, ඉදානි මෙ දස්සතී’’ති චින්තෙසි. රාජාපි ‘‘සක්කාරාරහො සූදො’’ති චින්තෙසි, ‘‘රසං සායිත්වා පන සක්කරොන්තං මං පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡෙය්ය ‘ලොලො අයං රාජා රසගරුකො’’’ති න කිඤ්චි අභණි. එවං යාව භොජනපරියොසානං, තාව සූදො ‘‘ඉදානි දස්සති, ඉදානි දස්සතී’’ති චින්තෙසි. රාජාපි අවණ්ණභයෙන න කිඤ්චි අභණි. තතො සූදො ¶ ‘‘නත්ථි මඤ්ඤෙ ඉමස්ස රඤ්ඤො ජිව්හාවිඤ්ඤාණ’’න්ති. දුතියදිවසෙ අසාදුරසං උපනාමෙසි. රාජා භුඤ්ජන්තො ‘‘නිග්ගහාරහො වත, භො, අජ්ජ සූදො’’ති ජානන්තොපි පුබ්බෙ විය පච්චවෙක්ඛිත්වා අවණ්ණභයෙන න කිඤ්චි අභණි. තතො සූදො ‘‘රාජා නෙව සුන්දරං නාසුන්දරං ජානාතී’’ති චින්තෙත්වා සබ්බං පරිබ්බයං අත්තනාව ගහෙත්වා කිඤ්චිදෙව පචිත්වා රඤ්ඤො දෙති. රාජා ‘‘අහො වත ලොභො, අහං නාම වීසති නගරසහස්සානි භුඤ්ජන්තො ඉමස්ස ලොභෙන භත්තමත්තම්පි න ලභාමී’’ති නිබ්බිජ්ජිත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. පුරිමනයෙනෙව ඉමං ගාථං අභාසි.

තත්ථ නිල්ලොලුපොති අලොලුපො. යො හි රසතණ්හාභිභූතො හොති, සො භුසං ලුප්පති පුනප්පුනං ලුප්පති, තෙන ‘‘ලොලුපො’’ති වුච්චති. තස්මා එස තං පටික්ඛිපන්තො ‘‘නිල්ලොලුපො’’ති ආහ. නික්කුහොති එත්ථ කිඤ්චාපි යස්ස තිවිධං කුහනවත්ථු නත්ථි, සො ‘‘නික්කුහො’’ති වුච්චති. ඉමිස්සා පන ගාථාය මනුඤ්ඤභොජනාදීසු විම්හයමනාපජ්ජනතො නික්කුහොති අයමධිප්පායො. නිප්පිපාසොති එත්ථ පාතුමිච්ඡා පිපාසා, තස්සා අභාවෙන නිප්පිපාසො, සාදුරසලොභෙන භොත්තුකම්යතාවිරහිතොති අත්ථො. නිම්මක්ඛොති එත්ථ පරගුණවිනාසනලක්ඛණො මක්ඛො, තස්ස අභාවෙන නිම්මක්ඛො. අත්තනො ගිහිකාලෙ සූදස්ස ගුණමක්ඛනාභාවං සන්ධායාහ. නිද්ධන්තකසාවමොහොති එත්ථ රාගාදයො තයො කායදුච්චරිතාදීනි ච තීණීති ඡ ධම්මා යථාසම්භවං අප්පසන්නට්ඨෙන ¶ සකභාවං විජහාපෙත්වා පරභාවං ගණ්හාපනට්ඨෙන කසටට්ඨෙන ච ‘‘කසාවා’’ති වෙදිතබ්බා. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමෙ තයො කසාවා? රාගකසාවො, දොසකසාවො, මොහකසාවො. ඉමෙ තයො කසාවා. තත්ථ කතමෙ අපරෙපි තයො කසාවා? කායකසාවො, වචීකසාවො, මනොකසාවො’’ති (විභ. 924).

තෙසු මොහං ඨපෙත්වා පඤ්චන්නං කසාවානං තෙසඤ්ච සබ්බෙසං මූලභූතස්ස මොහස්ස නිද්ධන්තත්තා නිද්ධන්තකසාවමොහො. තිණ්ණං එව වා කායවචීමනොකසාවානං මොහස්ස ච නිද්ධන්තත්තා නිද්ධන්තකසාවමොහො. ඉතරෙසු නිල්ලොලුපතාදීහි ¶ රාගකසාවස්ස, නිම්මක්ඛතාය දොසකසාවස්ස ¶ නිද්ධන්තභාවො සිද්ධො එව. නිරාසයොති නිත්තණ්හො. සබ්බලොකෙ භවිත්වාති සකලලොකෙ, තීසු භවෙසු ද්වාදසසු වා ආයතනෙසු භවවිභවතණ්හාවිරහිතො හුත්වාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අථ වා තයොපි පාදෙ වත්වා එකො චරෙති එකො චරිතුං සක්කුණෙය්යාති එවම්පෙත්ථ සම්බන්ධො කාතබ්බො.

නිල්ලොලුපගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

113. පාපං සහායන්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා මහච්චරාජානුභාවෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො මනුස්සෙ කොට්ඨාගාරතො පුරාණධඤ්ඤාදීනි බහිද්ධා නීහරන්තෙ දිස්වා ‘‘කිං, භණෙ, ඉද’’න්ති අමච්චෙ පුච්ඡි. අමච්චා ‘‘ඉදානි, මහාරාජ, නවධඤ්ඤාදීනි උප්පජ්ජිස්සන්ති, තෙසං ඔකාසං කාතුං ඉමෙ මනුස්සා පුරාණධඤ්ඤාදීනි ඡඩ්ඩෙන්තී’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘කිං, භණෙ, ඉත්ථාගාරබලකායාදීනං වත්තං පරිපුණ්ණ’’න්ති ආහ. ‘‘ආම, මහාරාජ, පරිපුණ්ණ’’න්ති. ‘‘තෙන හි, භණෙ, දානසාලං කාරෙථ, දානං දස්සාමි, මා ඉමානි ධඤ්ඤානි අනුපකාරානි විනස්සන්තූ’’ති. තතො නං අඤ්ඤතරො දිට්ඨිගතිකො අමච්චො ‘‘මහාරාජ, නත්ථි දින්න’’න්ති ආරබ්භ යාව ‘‘බාලෙ ච පණ්ඩිතෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්තී’’ති වත්වා නිවාරෙසි. රාජා දුතියම්පි තතියම්පි කොට්ඨාගාරෙ විලුම්පන්තෙ දිස්වා තථෙව ආණාපෙසි. සොපි තතියම්පි නං ‘‘මහාරාජ, දත්තුපඤ්ඤත්තං යදිදං දාන’’න්තිආදීනි වත්වා නිවාරෙසි. සො ‘‘අරෙ, අහං අත්තනො සන්තකම්පි න ලභාමි දාතුං, කිං මෙ ඉමෙහි පාපසහායෙහී’’ති නිබ්බින්නො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තඤ්ච පාපසහායං ගරහන්තො ඉමං උදානගාථමාහ.

තස්සායං ¶ සඞ්ඛෙපත්ථො – ය්වායං දසවත්ථුකාය පාපදිට්ඨියා සමන්නාගතත්තා පාපො, පරෙසම්පි අනත්ථං පස්සතීති අනත්ථදස්සී, කායදුච්චරිතාදිම්හි ච විසමෙ නිවිට්ඨො, තං අත්ථකාමො කුලපුත්තො පාපං සහායං පරිවජ්ජයෙථ, අනත්ථදස්සිං විසමෙ නිවිට්ඨං. සයං න සෙවෙති අත්තනො වසෙන තං න සෙවෙය්ය. යදි පන පරස්ස වසො හොති, කිං සක්කා කාතුන්ති වුත්තං හොති. පසුතන්ති පසටං, දිට්ඨිවසෙන තත්ථ තත්ථ ලග්ගන්ති අත්ථො. පමත්තන්ති කාමගුණෙසු වොස්සට්ඨචිත්තං, කුසලභාවනාරහිතං වා. තං ¶ එවරූපං සහායං න ¶ සෙවෙ න භජෙ න පයිරුපාසෙ, අඤ්ඤදත්ථු එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

114. බහුස්සුතන්ති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ අට්ඨ පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ උප්පන්නාතිආදි සබ්බං අනවජ්ජභොජීගාථාය වුත්තසදිසමෙව. අයං පන විසෙසො – පච්චෙකබුද්ධෙ නිසීදාපෙත්වා රාජා ආහ – ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති? තෙ ආහංසු – ‘‘මයං, මහාරාජ, බහුස්සුතා නාමා’’ති. රාජා ‘‘අහං සුතබ්රහ්මදත්තො නාම, සුතෙන තිත්තිං න ගච්ඡාමි, හන්ද, නෙසං සන්තිකෙ විචිත්රනයධම්මදෙසනං සොස්සාමී’’ති අත්තමනො දක්ඛිණොදකං දත්වා පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ සඞ්ඝත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ නිසීදිත්වා ‘‘ධම්මකථං, භන්තෙ, කථෙථා’’ති ආහ. සො ‘‘සුඛිතො හොතු, මහාරාජ, රාගක්ඛයො හොතූ’’ති වත්වා උට්ඨිතො. රාජා ‘‘අයං න බහුස්සුතො, දුතියො බහුස්සුතො භවිස්සති, ස්වෙ තස්ස විචිත්රධම්මදෙසනං සොස්සාමී’’ති ස්වාතනාය නිමන්තෙසි. එවං යාව සබ්බෙසං පටිපාටි ගච්ඡති, තාව නිමන්තෙසි, තෙ සබ්බෙපි ‘‘දොසක්ඛයො හොතු, මොහක්ඛයො, ගතික්ඛයො, භවක්ඛයො, වට්ටක්ඛයො, උපධික්ඛයො, තණ්හක්ඛයො හොතූ’’ති එවං එකෙකපදං විසෙසෙත්වා සෙසං පඨමසදිසමෙව වත්වා උට්ඨහිංසු.

තතො රාජා – ‘‘ඉමෙ ‘බහුස්සුතා මය’න්ති භණන්ති, න ච තෙසං විචිත්රකථා, කිමෙතෙහි වුත්ත’’න්ති තෙසං වචනත්ථං උපපරික්ඛිතුමාරද්ධො. අථ ‘‘රාගක්ඛයො හොතූ’’ති උපපරික්ඛන්තො ‘‘රාගෙ ඛීණෙ දොසොපි මොහොපි අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙපි කිලෙසා ඛීණා හොන්තී’’ති ඤත්වා අත්තමනො අහොසි ‘‘නිප්පරියායබහුස්සුතා ඉමෙ සමණා. යථාපි හි පුරිසෙන මහාපථවිං වා ආකාසං වා අඞ්ගුලියා නිද්දිසන්තෙන න අඞ්ගුලිමත්තොව පදෙසො නිද්දිට්ඨො හොති. අපි ච ඛො පන සකලපථවී ආකාසා එව නිද්දිට්ඨා හොන්ති. එවං ඉමෙහි එකෙකං අත්ථං නිද්දිසන්තෙහි අපරිමාණා අත්ථා නිද්දිට්ඨා හොන්තී’’ති. තතො සො ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං බහුස්සුතො භවිස්සාමී’’ති ¶ තථාරූපං බහුස්සුතභාවං පත්ථෙන්තො ¶ රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථමභාසි.

තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – බහුස්සුතන්ති දුවිධො බහුස්සුතො තීසු පිටකෙසු අත්ථතො නිඛිලො පරියත්තිබහුස්සුතො ච, මග්ගඵලවිජ්ජාභිඤ්ඤාපටිවෙධකො ¶ පටිවෙධබහුස්සුතො ච. ආගතාගමො ධම්මධරො. උළාරෙහි පන කායවචීමනොකම්මෙහි සමන්නාගතො උළාරො. යුත්තපටිභානො ච මුත්තපටිභානො ච යුත්තමුත්තපටිභානො ච පටිභානවා. පරියත්තිපරිපුච්ඡාධිගමවසෙන වා තිවිධො පටිභානවා වෙදිතබ්බො. යස්ස හි පරියත්ති පටිභාති, සො පරියත්තිපටිභානවා. යස්ස අත්ථඤ්ච ඤාණඤ්ච ලක්ඛණඤ්ච ඨානාට්ඨානඤ්ච පරිපුච්ඡන්තස්ස පරිපුච්ඡා පටිභාති, සො පරිපුච්ඡාපටිභානවා. යස්ස මග්ගාදයො පටිවිද්ධා හොන්ති, සො අධිගමපටිභානවා. තං එවරූපං බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථ මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තං. තතො තස්සානුභාවෙන අත්තත්ථපරත්ථඋභයත්ථභෙදතො වා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථභෙදතො වා අනෙකප්පකාරානි අඤ්ඤාය අත්ථානි, තතො ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) කඞ්ඛාට්ඨානියෙසු විනෙය්ය කඞ්ඛං විචිකිච්ඡං විනෙත්වා විනාසෙත්වා එවං කතසබ්බකිච්චො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

බහුස්සුතගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

115. ඛිඩ්ඩං රතින්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර විභූසකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා පාතොව යාගුං වා භත්තං වා භුඤ්ජිත්වා නානාවිධවිභූසනෙහි අත්තානං විභූසාපෙත්වා මහාආදාසෙ සකලං සරීරං දිස්වා යං න ඉච්ඡති, තං අපනෙත්වා අඤ්ඤෙන විභූසනෙන විභූසාපෙති. තස්ස එකදිවසං එවං කරොන්තස්ස භත්තවෙලා මජ්ඣන්හිකා සම්පත්තා. විප්පකතවිභූසිතොව දුස්සපට්ටෙන සීසං වෙඨෙත්වා භුඤ්ජිත්වා දිවාසෙය්යං උපගඤ්ඡි. පුනපි උට්ඨහිත්වා තථෙව කරොතො සූරියො ඔග්ගතො. එවං දුතියදිවසෙපි තතියදිවසෙපි. අථස්ස එවං මණ්ඩනප්පසුතස්ස පිට්ඨිරොගො උදපාදි. තස්ස එතදහොසි – ‘‘අහො රෙ, අහං සබ්බථාමෙන විභූසන්තොපි ඉමස්මිං කප්පකෙ විභූසනෙ අසන්තුට්ඨො ලොභං උප්පාදෙසිං, ලොභො ච නාමෙස අපායගමනීයො ¶ ධම්මො, හන්දාහං ලොභං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථමභාසි.

තත්ථ ඛිඩ්ඩා ච රති ච පුබ්බෙ වුත්තාව. කාමසුඛන්ති වත්ථුකාමසුඛං. වත්ථුකාමාපි හි සුඛස්ස විසයාදිභාවෙන ‘‘සුඛ’’න්ති වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘අත්ථි රූපං සුඛං සුඛානුපතිත’’න්ති ¶ (සං. නි. 3.60). එවමෙතං ඛිඩ්ඩං රතිං කාමසුඛඤ්ච ඉමස්මිං ඔකාසලොකෙ අනලඞ්කරිත්වා අලන්ති අකත්වා, එතං තප්පකන්ති වා සාරභූතන්ති ¶ වා එවං අග්ගහෙත්වා. අනපෙක්ඛමානොති තෙන අනලඞ්කරණෙන අනපෙක්ඛණසීලො අපිහාලුකො නිත්තණ්හො. විභූසට්ඨානා විරතො සච්චවාදීති තත්ථ විභූතා දුවිධා – අගාරිකවිභූසා ච අනගාරිකවිභූසා ච. සාටකවෙඨනමාලාගන්ධාදිවිභූසා අගාරිකවිභූසා නාම. පත්තමණ්ඩනාදිවිභූසා අනගාරිකවිභූසා. විභූසා එව විභූසට්ඨානං, තස්මා විභූසට්ඨානා තිවිධාය විරතියා විරතො. අවිතථවචනතො සච්චවාදීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

විභූසට්ඨානගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

116. පුත්තඤ්ච ¶ දාරන්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර රඤ්ඤො පුත්තො දහරකාලෙයෙව අභිසිත්තො රජ්ජං කාරෙසි. සො පඨමගාථාය වුත්තපච්චෙකබොධිසත්තො විය රජ්ජසිරිං අනුභවන්තො එකදිවසං චින්තෙසි – ‘‘අහං රජ්ජං කාරෙන්තො බහූනං දුක්ඛං කරොමි, කිං මෙ එකභත්තත්ථාය ඉමිනා පාපෙන, හන්ද, සුඛමුප්පාදෙමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ ධනානීති මුත්තාමණිවෙළුරියසඞ්ඛසිලාපවාළරජතජාතරූපාදීනි රතනානි. ධඤ්ඤානීති සාලිවීහියවගොධුමකඞ්ගුවරකකුද්රූසකප්පභෙදානි සත්ත සෙසාපරණ්ණානි ච. බන්ධවානීති ඤාතිබන්ධුගොත්තබන්ධුමිත්තබන්ධුසිප්පබන්ධුවසෙන චතුබ්බිධබන්ධවෙ. යථොධිකානීති සකසකඔධිවසෙන ඨිතානියෙව. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

පුත්තදාරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

117. සඞ්ගො එසොති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර පාදලොලබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො පාතොව යාගුං වා භත්තං වා භුඤ්ජිත්වා තීසු පාසාදෙසු තිවිධානි නාටකානි පස්සති. තිවිධා නාම නාටකා පුබ්බරාජතො ආගතං, අනන්තරරාජතො ආගතං, අත්තනො කාලෙ උට්ඨිතන්ති. සො එකදිවසං පාතොව දහරනාටකපාසාදං ගතො. තා නාටකිත්ථියො ‘‘රාජානං රමාපෙස්සාමා’’ති සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස අච්ඡරායො විය අතිමනොහරං නච්චගීතවාදිතං පයොජෙසුං. රාජා ‘‘අනච්ඡරියමෙතං දහරාන’’න්ති අසන්තුට්ඨො හුත්වා මජ්ඣිමනාටකපාසාදං ගතො, තාපි නාටකිත්ථියො තථෙව අකංසු. සො තත්ථපි තථෙව අසන්තුට්ඨො හුත්වා මහල්ලකනාටකපාසාදං ගතො ¶ , තාපි තථෙව ¶ අකංසු. රාජා ද්වෙ තයො රාජපරිවට්ටෙ අතීතානං තාසං මහල්ලකභාවෙන අට්ඨිකීළනසදිසං නච්චං දිස්වා ගීතඤ්ච අමධුරං සුත්වා පුනදෙව දහරනාටකපාසාදං, පුන මජ්ඣිමනාටකපාසාදන්ති එවම්පි විචරිත්වා කත්ථචි අසන්තුට්ඨො චින්තෙසි – ‘‘ඉමා නාටකිත්ථියො සක්කං දෙවානමින්දං අච්ඡරායො විය මං රමාපෙතුකාමා සබ්බථාමෙන නච්චගීතවාදිතං පයොජෙසුං. ස්වාහං කත්ථචි අසන්තුට්ඨො ලොභං වඩ්ඪෙමි. ලොභො ච නාමෙස අපායගමනීයො ධම්මො, හන්දාහං ලොභං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තස්සත්ථො – සඞ්ගො එසොති අත්තනො උපභොගං නිද්දිසති. සො හි සජ්ජන්ති තත්ථ පාණිනො කද්දමෙ පවිට්ඨො හත්ථී වියාති සඞ්ගො. පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යන්ති එත්ථ පඤ්චකාමගුණූපභොගකාලෙ විපරීතසඤ්ඤාය උප්පාදෙතබ්බතො කාමාවචරධම්මපරියාපන්නතො වා ලාමකට්ඨෙන සොඛ්යං පරිත්තං, විජ්ජුප්පභාය ඔභාසිතනච්චදස්සනසුඛං ඉව ඉත්තරං, තාවකාලිකන්ති වුත්තං හොති. අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙවෙත්ථ භිය්යොති එත්ථ ච ය්වායං ‘‘යං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං කාමානං අස්සාදො’’ති (ම. නි. 1.166) වුත්තො, සො යමිදං ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො, ඉධ, භික්ඛවෙ, කුලපුත්තො යෙන සිප්පට්ඨානෙන ජීවිකං කප්පෙති, යදි මුද්දාය යදි ගණනායා’’ති එවමාදිනා (ම. නි. 1.167) නයෙනෙත්ථ දුක්ඛං වුත්තං, තං උපනිධාය අප්පො උදකබින්දුමත්තො හොති, අථ ඛො දුක්ඛමෙව භිය්යො බහු, චතූසු සමුද්දෙසු උදකසදිසං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙවෙත්ථ ¶ භිය්යො’’ති. ගළො එසොති අස්සාදං දස්සෙත්වා ආකඩ්ඪනවසෙන බළිසො විය එසො, යදිදං පඤ්චකාමගුණා. ඉති ඤත්වා මතිමාති එවං ජානිත්වා බුද්ධිමා පණ්ඩිතො පුරිසො සබ්බමෙතං පහාය එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

118. සන්දාලයිත්වානාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අනිවත්තබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො සඞ්ගාමං ඔතිණ්ණො අජිනිත්වා අඤ්ඤං වා කිච්චං ආරද්ධො අනිට්ඨපෙත්වා න නිවත්තති, තස්මා නං එවං ¶ සඤ්ජානිංසු. සො එකදිවසං උය්යානං ගච්ඡති. තෙන ච සමයෙන දවඩාහො උට්ඨාසි. සො අග්ගි සුක්ඛානි චෙව හරිතානි ච තිණාදීනි දහන්තො අනිවත්තමානො එව ගච්ඡති. රාජා තං දිස්වා තප්පටිභාගනිමිත්තං උප්පාදෙසි. ‘‘යථායං දවඩාහො, එවමෙව එකාදසවිධො අග්ගි සබ්බෙ සත්තෙ දහන්තො අනිවත්තමානො ගච්ඡති මහාදුක්ඛං උප්පාදෙන්තො, කුදාස්සු නාමාහම්පි ඉමස්ස දුක්ඛස්ස නිවත්තනත්ථං අයං අග්ගි විය අරියමග්ගඤාණග්ගිනා ¶ කිලෙසෙ දහන්තො අනිවත්තමානො ගච්ඡෙය්ය’’න්ති? තතො මුහුත්තං ගන්ත්වා කෙවට්ටෙ අද්දස නදියං මච්ඡෙ ගණ්හන්තෙ. තෙසං ජාලන්තරෙ පවිට්ඨො එකො මහාමච්ඡො ජාලං භෙත්වා පලායි. තෙ ‘‘මච්ඡො ජාලං භෙත්වා ගතො’’ති සද්දමකංසු. රාජා තම්පි වචනං සුත්වා තප්පටිභාගනිමිත්තං උප්පාදෙසි – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි අරියමග්ගඤාණෙන තණ්හාදිට්ඨිජාලං භෙත්වා අසජ්ජමානො ගච්ඡෙය්ය’’න්ති? සො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි, ඉමඤ්ච උදානගාථමභාසි.

තස්සා දුතියපාදෙ ජාලන්ති සුත්තමයං වුච්චති. අම්බූති උදකං, තත්ථ චරතීති අම්බුචාරී, මච්ඡස්සෙතං අධිවචනං. සලිලෙ අම්බුචාරී සලිලම්බුචාරී. තස්මිං නදීසලිලෙ ජාලං භෙත්වා ගතඅම්බුචාරීවාති වුත්තං හොති. තතියපාදෙ දඩ්ඪන්ති දඩ්ඪට්ඨානං වුච්චති. යථා අග්ගි දඩ්ඪට්ඨානං පුන න නිවත්තති, න තත්ථ භිය්යො ආගච්ඡති, එවං මග්ගඤාණග්ගිනා දඩ්ඪකාමගුණට්ඨානං අනිවත්තමානො තත්ථ භිය්යො අනාගච්ඡන්තොති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

119. ඔක්ඛිත්තචක්ඛූති ¶ කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර චක්ඛුලොලබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා පාදලොලබ්රහ්මදත්තො විය නාටකදස්සනං අනුයුත්තො හොති. අයං පන විසෙසො – සො අසන්තුට්ඨො තත්ථ තත්ථ ගච්ඡති. අයං තං තං නාටකං දිස්වා අතීව අභිනන්දිත්වා නාටකදස්සනපරිවත්තනෙන තණ්හං වඩ්ඪෙන්තො විචරති. සො කිර නාටකදස්සනත්ථං ආගතං අඤ්ඤතරං කුටුම්බියභරියං දිස්වා රාගං උප්පාදෙසි. තතො සංවෙගං ආපජ්ජිත්වා පුන ‘‘අරෙ, අහං ඉමං තණ්හං වඩ්ඪෙන්තො අපායපරිපූරකො භවිස්සාමි, හන්ද, නං නිග්ගණ්හාමී’’ති පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො පුරිමපටිපත්තිං ගරහන්තො තප්පටිපක්ඛගුණදීපිකං ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ ¶ ඔක්ඛිත්තචක්ඛූති හෙට්ඨාඛිත්තචක්ඛු, සත්තගීවට්ඨිකානි පටිපාටියා ඨපෙත්වා පරිවජ්ජනගහෙතබ්බදස්සනත්ථං යුගමත්තං පෙක්ඛමානොති වුත්තං හොති. න තු හනුකට්ඨිනා හදයට්ඨිං සඞ්ඝට්ටෙන්තො. එවඤ්හි ඔක්ඛිත්තචක්ඛුතා න සමණසාරුප්පා හොති. න ච පාදලොලොති එකස්ස දුතියො, ද්වින්නං තතියොති එවං ගණමජ්ඣං පවිසිතුකාමතාය කණ්ඩූයමානපාදො විය අභවන්තො, දීඝචාරිකඅනිවත්තචාරිකවිරතො. ගුත්තින්ද්රියොති ඡසු ඉන්ද්රියෙසු ඉධ මනින්ද්රියස්ස විසුං වුත්තත්තා වුත්තාවසෙසවසෙන ච ගොපිතින්ද්රියො. රක්ඛිතමානසානොති මානසං එව මානසානං, තං රක්ඛිතමස්සාති ¶ රක්ඛිතමානසානො. යථා කිලෙසෙහි න විලුප්පති, එවං රක්ඛිතචිත්තොති වුත්තං හොති. අනවස්සුතොති ඉමාය පටිපත්තියා තෙසු තෙසු ආරම්මණෙසු කිලෙසඅන්වස්සවවිරහිතො. අපරිඩය්හමානොති කිලෙසග්ගීහි අපරිඩය්හමානො. බහිද්ධා වා අනවස්සුතො, අජ්ඣත්තං අපරිඩය්හමානො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

ඔක්ඛිත්තචක්ඛුගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

120. ඔහාරයිත්වාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤොපි චාතුමාසිකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා චතුමාසෙ චතුමාසෙ උය්යානකීළං ගච්ඡති. සො එකදිවසං ගිම්හානං මජ්ඣිමමාසෙ උය්යානං පවිසන්තො උය්යානද්වාරෙ පත්තසඤ්ඡන්නං පුප්ඵාලඞ්කතසාඛාවිටපං පාරිච්ඡත්තකකොවිළාරං දිස්වා එකං පුප්ඵං ගහෙත්වා උය්යානං පාවිසි. තතො ‘‘රඤ්ඤා අග්ගපුප්ඵං ගහිත’’න්ති අඤ්ඤතරොපි අමච්චො හත්ථික්ඛන්ධෙ ඨිතො එකමෙව පුප්ඵං අග්ගහෙසි. එතෙනෙවුපායෙන සබ්බො ¶ බලකායො අග්ගහෙසි. පුප්ඵෙහි අනස්සාදෙන්තා පත්තම්පි ගණ්හිංසු. සො රුක්ඛො නිප්පත්තපුප්ඵො ඛන්ධමත්තොව අහොසි. රාජා සායන්හසමයෙ උය්යානා නික්ඛමන්තො තං දිස්වා ‘‘කිං කතො අයං රුක්ඛො, මමාගමනවෙලාය මණිවණ්ණසාඛන්තරෙසු පවාළසදිසපුප්ඵාලඞ්කතො අහොසි, ඉදානි නිප්පත්තපුප්ඵො ජාතො’’ති චින්තෙන්තො තස්සෙව අවිදූරෙ අපුප්ඵිතරුක්ඛං සඤ්ඡන්නපලාසං අද්දස. දිස්වා චස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං රුක්ඛො පුප්ඵභරිතසාඛත්තා බහුජනස්ස ලොභනීයො අහොසි, තෙන මුහුත්තෙනෙව ¶ බ්යසනං පත්තො. අයං පනඤ්ඤො අලොභනීයත්තා තථෙව ඨිතො. ඉදඤ්චාපි රජ්ජං පුප්ඵිතරුක්ඛො විය ලොභනීයං, භික්ඛුභාවො පන අපුප්ඵිතරුක්ඛො විය අලොභනීයො. තස්මා යාව ඉදම්පි අයං රුක්ඛො විය න විලුප්පති, තාව අයමඤ්ඤො සඤ්ඡන්නපත්තො යථා පාරිච්ඡත්තකො, එවං කාසාවෙන සඤ්ඡන්නො හුත්වා පබ්බජෙය්ය’’න්ති. සො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ කාසායවත්ථො අභිනික්ඛමිත්වාති ඉමස්ස පාදස්ස ගෙහා නික්ඛමිත්වා කාසායවත්ථනිවත්ථො හුත්වාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති න විත්ථාරිතන්ති.

පාරිච්ඡත්තකගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

121. රසෙසූති ¶ කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා උය්යානෙ අමච්චපුත්තෙහි පරිවුතො සිලාපට්ටපොක්ඛරණියං කීළති. තස්ස සූදො සබ්බමංසානං රසං ගහෙත්වා අතීව සුසඞ්ඛතං අමතකප්පං අන්තරභත්තං පචිත්වා උපනාමෙසි. සො තත්ථ ගෙධමාපන්නො කස්සචි කිඤ්චි අදත්වා අත්තනාව භුඤ්ජි. උදකං කීළන්තො අතිවිකාලෙ නික්ඛන්තො සීඝං සීඝං භුඤ්ජි. යෙහි සද්ධිං පුබ්බෙ භුඤ්ජති, න තෙසං කඤ්චි සරි. අථ පච්ඡා පටිසඞ්ඛානං උප්පාදෙත්වා ‘‘අහො! මයා පාපං කතං, ය්වායං රසතණ්හාභිභූතො සබ්බජනං විස්සරිත්වා එකකොව භුඤ්ජිං, හන්ද, නං රසතණ්හං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො පුරිමපටිපත්තිං ගරහන්තො තප්පටිපක්ඛගුණදීපිකං ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ ¶ රසෙසූති අම්බිලමධුරතිත්තකකටුකලොණඛාරිකකසාවාදිභෙදෙසු සායනීයෙසු. ගෙධං අකරන්ති ගිද්ධිං අකරොන්තො, තණ්හං අනුප්පාදෙන්තොති වුත්තං හොති. අලොලොති ‘‘ඉදං සායිස්සාමි, ඉදං සායිස්සාමී’’ති එවං රසවිසෙසෙසු අනාකුලො. අනඤ්ඤපොසීති පොසෙතබ්බකසද්ධිවිහාරිකාදිවිරහිතො. කායසන්ධාරණමත්තෙන සන්තුට්ඨොති වුත්තං හොති. යථා වා පුබ්බෙ උය්යානෙ රසෙසු ගෙධකරණසීලො අඤ්ඤපොසී ආසිං, එවං අහුත්වා යාය තණ්හාය ලොලො හුත්වා රසෙසු ගෙධං කරොති, තං ¶ තණ්හං හිත්වා ආයතිං තණ්හාමූලකස්ස අඤ්ඤස්ස අත්තභාවස්සානිබ්බත්තාපනෙන අනඤ්ඤපොසීති වුත්තං හොති. අථ වා අත්ථභඤ්ජනකට්ඨෙන කිලෙසා ‘‘අඤ්ඤෙ’’ති වුච්චන්ති, තෙසං අපොසනෙන අනඤ්ඤපොසීති අයමෙත්ථ අත්ථො. සපදානචාරීති අවොක්කම්මචාරී අනුපුබ්බචාරී, ඝරපටිපාටිං අඡඩ්ඩෙත්වා අඩ්ඪකුලඤ්ච දලිද්දකුලඤ්ච නිරන්තරං පිණ්ඩාය පවිසමානොති අත්ථො. කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තොති ඛත්තියකුලාදීසු යත්ථ කත්ථචි කිලෙසවසෙන අලග්ගචිත්තො, චන්දොපමො නිච්චනවකො හුත්වාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

122. පහාය පඤ්චාවරණානීති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා පඨමජ්ඣානලාභී අහොසි. සො ඣානානුරක්ඛණත්ථං රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිසම්පදං දීපෙන්තො ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ පඤ්චාවරණානීති පඤ්ච නීවරණානි එව, තානි උරගසුත්තෙ (සු. නි. 1 ආදයො) අත්ථතො වුත්තානි. තානි පන යස්මා අබ්භාදයො විය චන්දසූරියෙ චෙතො ආවරන්ති, තස්මා ‘‘ආවරණානි චෙතසො’’ති වුත්තානි. තානි උපචාරෙන වා අප්පනාය වා පහාය විජහිත්වාති අත්ථො ¶ . උපක්කිලෙසෙති උපගම්ම චිත්තං විබාධෙන්තෙ අකුසලධම්මෙ, වත්ථොපමාදීසු (ම. නි. 1.70 ආදයො) වුත්තෙ අභිජ්ඣාදයො වා. බ්යපනුජ්ජාති පනුදිත්වා, විපස්සනාමග්ගෙන පජහිත්වාති අත්ථො. සබ්බෙති අනවසෙසෙ. එවං සමථවිපස්සනාසම්පන්නො පඨමමග්ගෙන දිට්ඨිනිස්සයස්ස පහීනත්තා අනිස්සිතො, සෙසමග්ගෙහි ඡෙත්වා තෙධාතුකං ¶ සිනෙහදොසං, තණ්හාරාගන්ති වුත්තං හොති. සිනෙහො එව හි ගුණපටිපක්ඛතො සිනෙහදොසොති වුත්තො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

123. විපිට්ඨිකත්වානාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා චතුත්ථජ්ඣානලාභී අහොසි. සොපි ඣානානුරක්ඛණත්ථං රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො පටිපත්තිසම්පදං දීපෙන්තො ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ විපිට්ඨිකත්වානාති පිට්ඨිතො කත්වා, ඡඩ්ඩෙත්වා විජහිත්වාති අත්ථො ¶ . සුඛඤ්ච දුක්ඛන්ති කායිකං සාතාසාතං. සොමනස්සදොමනස්සන්ති චෙතසිකං සාතාසාතං. උපෙක්ඛන්ති චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛං. සමථන්ති චතුත්ථජ්ඣානසමාධිං එව. විසුද්ධන්ති පඤ්චනීවරණවිතක්කවිචාරපීතිසුඛසඞ්ඛාතෙහි නවහි පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා අතිසුද්ධං, නිද්ධන්තසුවණ්ණමිව විගතූපක්කිලෙසන්ති අත්ථො.

අයං පන යොජනා – විපිට්ඨිකත්වාන සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්ච පුබ්බෙව, පඨමජ්ඣානූපචාරෙයෙව දුක්ඛං තතියජ්ඣානූපචාරෙයෙව සුඛන්ති අධිප්පායො. පුන ආදිතො වුත්තං ච-කාරං පරතො නෙත්වා ‘‘සොමනස්සං දොමනස්සඤ්ච විපිට්ඨිකත්වාන පුබ්බෙවා’’ති අධිකාරො. තෙන සොමනස්සං චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ, දොමනස්සඤ්ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙයෙවාති දීපෙති. එතානි හි එතෙසං පරියායතො පහානට්ඨානානි. නිප්පරියායතො පන දුක්ඛස්ස පඨමජ්ඣානං, දොමනස්සස්ස දුතියජ්ඣානං, සුඛස්ස තතියජ්ඣානං, සොමනස්සස්ස චතුත්ථජ්ඣානං පහානට්ඨානං. යථාහ – ‘‘පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’තිආදිකං (සං. නි. 5.510) සබ්බං අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 165) වුත්තං. යථා පුබ්බෙවාති තීසු පඨමජ්ඣානාදීසු දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි විපිට්ඨිකත්වා එවමෙත්ථ චතුත්ථජ්ඣානෙ සොමනස්සං විපිට්ඨිකත්වා ඉමාය පටිපදාය ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධං එකො චරෙති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

විපිට්ඨිගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

124. ආරද්ධවීරියොති ¶ ¶ කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර පච්චන්තරාජා සහස්සයොධබලකායො රජ්ජෙන ඛුද්දකො, පඤ්ඤාය මහන්තො අහොසි. සො එකදිවසං ‘‘කිඤ්චාපි අහං ඛුද්දකො රජ්ජෙන, පඤ්ඤවතා පන සක්කා සකලජම්බුදීපං ගහෙතු’’න්ති චින්තෙත්වා සාමන්තරඤ්ඤො දූතං පාහෙසි – ‘‘සත්තාහබ්භන්තරෙ මෙ රජ්ජං වා දෙතු යුද්ධං වා’’ති. තතො සො අත්තනො අමච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ආහ – ‘‘මයා තුම්හෙ අනාපුච්ඡායෙව සාහසං කම්මං කතං, අමුකස්ස රඤ්ඤො එවං පෙසිතං, කිං කාතබ්බ’’න්ති? තෙ ආහංසු – ‘‘සක්කා, මහාරාජ, සො දූතො නිවත්තෙතු’’න්ති. ‘‘න සක්කා, ගතො භවිස්සතී’’ති. ‘‘යදි එවං විනාසිතම්හා තයා, තෙන හි දුක්ඛං අඤ්ඤස්ස සත්ථෙන මරිතුං, හන්ද, මයං අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරිත්වා මරාම, අත්තානං පහරිත්වා මරාම, උබ්බන්ධාම, විසං ඛාදාමා’’ති. එවං එතෙසු එකමෙකො ¶ මරණමෙව සංවණ්ණෙති. තතො රාජා ‘‘කිං මෙ ඉමෙහි, අත්ථි, භණෙ, මය්හං යොධා’’ති ආහ. අථ ‘‘අහං මහාරාජ යොධො, අහං මහාරාජ යොධො’’ති යොධසහස්සං උට්ඨහි.

රාජා ‘‘එතෙ උපපරික්ඛිස්සාමී’’ති මහන්තං චිතකං සජ්ජාපෙත්වා ආහ – ‘‘මයා, භණෙ, ඉදං සාහසං කතං, තං මෙ අමච්චා පටික්කොසන්ති, ස්වාහං චිතකං පවිසිස්සාමි. කො මයා සද්ධිං පවිසිස්සති, කෙන මය්හං ජීවිතං පරිච්චත්ත’’න්ති? එවං වුත්තෙ පඤ්චසතා යොධා උට්ඨහිංසු ‘‘මයං, මහාරාජ, පවිසිස්සාමා’’ති. තතො රාජා ඉතරෙ පඤ්චසතෙ ආහ – ‘‘තුම්හෙ දානි, තාතා, කිං කරිස්සථා’’ති? තෙ ආහංසු – ‘‘නායං, මහාරාජ, පුරිසකාරො, ඉත්ථිචරියා එසා, අපිච මහාරාජෙන පටිරඤ්ඤො දූතො පෙසිතො, තෙ මයං තෙන රඤ්ඤා සද්ධිං යුජ්ඣිත්වා මරිස්සාමා’’ති. තතො රාජා ‘‘පරිච්චත්තං තුම්හෙහි මම ජීවිත’’න්ති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා තෙන යොධසහස්සෙන පරිවුතො ගන්ත්වා රජ්ජසීමාය නිසීදි.

සොපි පටිරාජා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘අරෙ, සො ඛුද්දකරාජා මම දාසස්සාපි නප්පහොතී’’ති දුස්සිත්වා සබ්බං බලකායං ආදාය යුජ්ඣිතුං නික්ඛමි. ඛුද්දකරාජා තං අබ්භුය්යාතං දිස්වා බලකායං ආහ – ‘‘තාතා, තුම්හෙ න බහුකා, සබ්බෙ සම්පිණ්ඩිත්වා අසිචම්මං ගහෙත්වා සීඝං ඉමස්ස රඤ්ඤො පුරතො උජුකං එව ගච්ඡථා’’ති. තෙ තථා අකංසු. අථස්ස ¶ සා සෙනා ද්විධා භින්දිත්වා අන්තරමදාසි. තෙ තං රාජානං ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා අත්තනො රඤ්ඤො ‘‘තං මාරෙස්සාමී’’ති ආගච්ඡන්තස්ස අදංසු. පටිරාජා තං අභයං යාචි. රාජා තස්ස අභයං දත්වා සපථං කාරාපෙත්වා අත්තනො වසෙ කත්වා තෙන සහ අඤ්ඤං රාජානං අබ්භුග්ගන්ත්වා තස්ස රජ්ජසීමාය ඨත්වා පෙසෙසි – ‘‘රජ්ජං වා මෙ දෙතු යුද්ධං වා’’ති. සො ‘‘අහං එකයුද්ධම්පි ¶ න සහාමී’’ති රජ්ජං නිය්යාදෙසි. එතෙනුපායෙන සබ්බෙ රාජානො ගහෙත්වා අන්තෙ බාරාණසිරාජානම්පි අග්ගහෙසි.

සො එකසතරාජපරිවුතො සකලජම්බුදීපරජ්ජං අනුසාසන්තො චින්තෙසි – ‘‘අහං පුබ්බෙ ඛුද්දකො අහොසිං, සොම්හි ඉදානි අත්තනො ඤාණසම්පත්තියා සකලජම්බුදීපමණ්ඩලස්ස ඉස්සරො රාජා ජාතො. තං ඛො පන මෙ ඤාණං ලොකියවීරියසම්පයුත්තං, නෙව නිබ්බිදාය න විරාගාය සංවත්තති, යංනූනාහං ඉමිනා ඤාණෙන ලොකුත්තරධම්මං ගවෙසෙය්ය’’න්ති. තතො බාරාණසිරඤ්ඤො රජ්ජං දත්වා පුත්තදාරඤ්ච සකජනපදෙයෙව ඨපෙත්වා සබ්බං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො වීරියසම්පත්තිං දීපෙන්තො ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ ආරද්ධං වීරියං අස්සාති ආරද්ධවීරියො. එතෙන අත්තනො මහාවීරියතං දස්සෙති. පරමත්ථො වුච්චති නිබ්බානං, පරමත්ථස්ස පත්ති පරමත්ථපත්ති, තස්සා පරමත්ථපත්තියා. එතෙන වීරියාරම්භෙන පත්තබ්බං ¶ ඵලං දස්සෙති. අලීනචිත්තොති එතෙන වීරියූපත්ථම්භානං චිත්තචෙතසිකානං අලීනතං දස්සෙති. අකුසීතවුත්තීති එතෙන ඨානචඞ්කමාදීසු කායස්ස අනවසීදනං දස්සෙති. දළ්හනික්කමොති එතෙන ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු චා’’ති (ම. නි. 2.184; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) එවං පවත්තං පදහනවීරියං දස්සෙති, යං තං අනුපුබ්බසික්ඛාදීසු පදහන්තො ‘‘කායෙන චෙව පරමත්ථසච්චං සච්ඡිකරොතී’’ති වුච්චති. අථ වා එතෙන මග්ගසම්පයුත්තං වීරියං දස්සෙති. තම්පි දළ්හඤ්ච භාවනාපාරිපූරිගතත්තා, නික්කමො ච සබ්බසො පටිපක්ඛා නික්ඛන්තත්තා, තස්මා තංසමඞ්ගීපුග්ගලොපි දළ්හො නික්කමො අස්සාති ‘‘දළ්හනික්කමො’’ති වුච්චති. ථාමබලූපපන්නොති මග්ගක්ඛණෙ කායථාමෙන ච ඤාණබලෙන ච උපපන්නො. අථ වා ථාමභූතෙන බලෙන ¶ උපපන්නො, ථිරඤාණබලූපපන්නොති වුත්තං හොති. එතෙන තස්ස වීරියස්ස විපස්සනාඤාණසම්පයොගං දීපෙන්තො යොගපධානභාවං සාධෙති. පුබ්බභාගමජ්ඣිමඋක්කට්ඨවීරියවසෙන වා තයොපි පාදා යොජෙතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

ආරද්ධවීරියගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

125. පටිසල්ලානන්ති කා උප්පත්ති? ඉමිස්සා ගාථාය ආවරණගාථාය විය උප්පත්ති, නත්ථි කොචි විසෙසො. අත්ථවණ්ණනාය පනස්සා පටිසල්ලානන්ති තෙහි තෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි පටිනිවත්තිත්වා සල්ලානං, එකමන්තසෙවිතා එකීභාවො කායවිවෙකොති අත්ථො. ඣානන්ති පච්චනීකඣාපනතො ආරම්මණලක්ඛණූපනිජ්ඣානතො ච චිත්තවිවෙකො වුච්චති. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො ¶ නීවරණාදිපච්චනීකඣාපනතො කසිණාදිආරම්මණූපනිජ්ඣානතො ච ‘‘ඣාන’’න්ති වුච්චති. විපස්සනාමග්ගඵලානි සත්තසඤ්ඤාදිපච්චනීකඣාපනතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානතො ච ‘‘ඣාන’’නි වුච්චති. ඉධ පන ආරම්මණූපනිජ්ඣානමෙව අධිප්පෙතං. එවමෙතං පටිසල්ලානඤ්ච ඣානඤ්ච අරිඤ්චමානො අජහමානො අනිස්සජ්ජමානො. ධම්මෙසූති විපස්සනූපගෙසු පඤ්චක්ඛන්ධාදිධම්මෙසු. නිච්චන්ති සතතං සමිතං අබ්බොකිණ්ණං. අනුධම්මචාරීති තෙ ධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තනෙන අනුගතං විපස්සනාධම්මං චරමානො. අථ වා ධම්මෙසූති එත්ථ ධම්මාති නවලොකුත්තරධම්මා, තෙසං ධම්මානං අනුලොමො ධම්මොති අනුධම්මො, විපස්සනායෙතං අධිවචනං. තත්ථ ‘‘ධම්මානං නිච්චං අනුධම්මචාරී’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ¶ විභත්තිබ්යත්තයෙන ‘‘ධම්මෙසූ’’ති වුත්තං සියා. ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසූති තාය අනුධම්මචාරිතාසඞ්ඛාතාය විපස්සනාය අනිච්චාකාරාදිදොසං තීසු භවෙසු සමනුපස්සන්තො එවං ඉමාය කායචිත්තවිවෙකසිඛාපත්තවිපස්සනාසඞ්ඛාතාය පටිපදාය අධිගතොති වත්තබ්බො එකො චරෙති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

පටිසල්ලානගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

126. තණ්හක්ඛයන්ති ¶ කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා මහච්චරාජානුභාවෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොති. තස්ස සරීරසොභාය ආවජ්ජිතහදයා සත්තා පුරතො ගච්ඡන්තාපි නිවත්තිත්වා තමෙව උල්ලොකෙන්ති, පච්ඡතො ගච්ඡන්තාපි, උභොහි පස්සෙහි ගච්ඡන්තාපි. පකතියා එව හි බුද්ධදස්සනෙ පුණ්ණචන්දසමුද්දරාජදස්සනෙ ච අතිත්තො ලොකො. අථ අඤ්ඤතරා කුටුම්බියභරියාපි උපරිපාසාදගතා සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ඔලොකයමානා අට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා අමච්චං ආණාපෙසි – ‘‘ජානාහි තාව, භණෙ, ‘අයං ඉත්ථී සසාමිකා වා අසාමිකා වා’’’ති? සො ඤත්වා ‘‘සසාමිකා, දෙවා’’ති ආරොචෙසි. අථ රාජා චින්තෙසි – ‘‘ඉමා වීසතිසහස්සනාටකිත්ථියො දෙවච්ඡරායො විය මං එව එකං අභිරමාපෙන්ති, සො දානාහං එතාපි අතුස්සිත්වා පරස්ස ඉත්ථියා තණ්හං උප්පාදෙසිං. සා උප්පන්නා අපායමෙව ආකඩ්ඪතී’’ති තණ්හාය ආදීනවං දිස්වා ‘‘හන්ද, නං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ තණ්හක්ඛයන්ති නිබ්බානං, එවං දිට්ඨාදීනවාය වා තණ්හාය අප්පවත්තිං. අප්පමත්තොති සාතච්චකාරී, සක්කච්චකාරී. අනෙළමූගොති අලාලාමුඛො. අථ වා අනෙළො ච අමූගො ච, පණ්ඩිතො බ්යත්තොති වුත්තං හොති. හිතසුඛසම්පාපකං සුතමස්ස අත්ථීති සුතවා, ආගමසම්පන්නොති වුත්තං ¶ හොති. සතීමාති චිරකතාදීනං අනුස්සරිතා. සඞ්ඛාතධම්මොති ධම්මූපපරික්ඛාය පරිඤ්ඤාතධම්මො. නියතොති අරියමග්ගෙන නියතභාවප්පත්තො. පධානවාති සම්මප්පධානවීරියසම්පන්නො. උප්පටිපාටියා එස පාඨො යොජෙතබ්බො. එවමෙව තෙහි අප්පමාදාදීහි සමන්නාගතො නියාමසම්පාපකෙන පධානෙන පධානවා, තෙන පධානෙන සම්පත්තනියාමතො නියතො, තතො අරහත්තප්පත්තියා සඞ්ඛාතධම්මො. අරහා හි පුන සඞ්ඛාතබ්බාභාවතො ‘‘සඞ්ඛාතධම්මො’’ති වුච්චති. යථාහ – ‘‘යෙ ¶ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙඛා පුථූ ඉධා’’ති (සු. නි. 1044; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 7). සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

තණ්හක්ඛයගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

127. සීහොවාති ¶ කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරස්ස කිර බාරාණසිරඤ්ඤො දූරෙ උය්යානං හොති, සො පගෙව උට්ඨාය උය්යානං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ යානා ඔරුය්හ උදකට්ඨානං උපගතො ‘‘මුඛං ධොවිස්සාමී’’ති. තස්මිඤ්ච පදෙසෙ සීහී සීහපොතකං ජනෙත්වා ගොචරාය ගතා. රාජපුරිසො තං දිස්වා ‘‘සීහපොතකො, දෙවා’’ති ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සීහො කිර කස්සචි න භායතී’’ති තං උපපරික්ඛිතුං භෙරිආදීනි ආකොටාපෙසි, සීහපොතකො තං සද්දං සුත්වාපි තථෙව සයි. අථ යාවතතියං ආකොටාපෙසි. සො තතියවාරෙ සීසං උක්ඛිපිත්වා සබ්බං පරිසං ඔලොකෙත්වා තථෙව සයි. අථ රාජා ‘‘යාවස්ස මාතා නාගච්ඡති, තාව ගච්ඡාමා’’ති වත්වා ගච්ඡන්තො චින්තෙසි – ‘‘තදහුජාතොපි සීහපොතකො න සන්තසති න භායති, කුදාස්සු නාමාහම්පි තණ්හාදිට්ඨිපරිතාසං ඡඩ්ඩෙත්වා න සන්තසෙය්යං න භායෙය්ය’’න්ති? සො තං ආරම්මණං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො පුන කෙවට්ටෙහි මච්ඡෙ ගහෙත්වා සාඛාසු බන්ධිත්වා පසාරිතෙ ජාලෙ වාතං අසඞ්ගංයෙව ගච්ඡමානං දිස්වා තස්මිං නිමිත්තං අග්ගහෙසි – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි තණ්හාදිට්ඨිමොහජාලං ඵාලෙත්වා එවං අසජ්ජමානො ගච්ඡෙය්ය’’න්ති?

අථ උය්යානං ගන්ත්වා සිලාපට්ටපොක්ඛරණියා තීරෙ නිසින්නො වාතබ්භාහතානි පදුමානි ඔනමිත්වා උදකං ඵුසිත්වා වාතවිගමෙ පුන යථාඨානෙ ඨිතානි උදකෙන අනුපලිත්තානි දිස්වා තස්මිං නිමිත්තං අග්ගහෙසි – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි යථා එතානි උදකෙ ජාතානි උදකෙන අනුපලිත්තානි තිට්ඨන්ති. එවං ලොකෙ ජාතො ලොකෙන අනුපලිත්තො තිට්ඨෙය්ය’’න්ති. සො පුනප්පුනං ‘‘යථා සීහො වාතො පදුමානි, එවං අසන්තසන්තෙන අසජ්ජමානෙන අනුපලිත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ ¶ සීහොති චත්තාරො සීහා – තිණසීහො, පණ්ඩුසීහො, කාළසීහො, කෙසරසීහොති. තෙසං කෙසරසීහො අග්ගමක්ඛායති. සො ඉධ අධිප්පෙතො. වාතො පුරත්ථිමාදිවසෙන අනෙකවිධො. පදුමං රත්තසෙතාදිවසෙන. තෙසු යො කොචි වාතො යං කිඤ්චි පදුමඤ්ච වට්ටතියෙව. තත්ථ යස්මා සන්තාසො නාම අත්තසිනෙහෙන හොති, අත්තසිනෙහො ¶ ච නාම තණ්හාලෙපො, සොපි දිට්ඨිසම්පයුත්තෙන වා දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙන වා ලොභෙන හොති, සොපි ¶ ච තණ්හායෙව. සජ්ජනං පන තත්ථ උපපරික්ඛාදිවිරහිතස්ස මොහෙන හොති, මොහො ච අවිජ්ජා. තත්ථ සමථෙන තණ්හාය පහානං, විපස්සනාය අවිජ්ජාය. තස්මා සමථෙන අත්තසිනෙහං පහාය සීහොව සද්දෙසු අනිච්චදුක්ඛාදීසු අසන්තසන්තො, විපස්සනාය මොහං පහාය වාතොව ජාලම්හි ඛන්ධායතනාදීසු අසජ්ජමානො, සමථෙනෙව ලොභං ලොභසම්පයුත්තදිට්ඨිඤ්ච පහාය, පදුමංව තොයෙන සබ්බභවභොගලොභෙන අලිප්පමානො. එත්ථ ච සමථස්ස සීලං පදට්ඨානං, සමථො සමාධිස්ස, සමාධි විපස්සනායාති එවං ද්වීසු ධම්මෙසු සිද්ධෙසු තයො ඛන්ධා සිද්ධාව හොන්ති. තත්ථ සීලක්ඛන්ධෙන සූරො හොති. සො සීහොව සද්දෙසු ආඝාතවත්ථූසු කුජ්ඣිතුකාමතාය න සන්තසති, පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන පටිවිද්ධසභාවො වාතොව ජාලම්හි ඛන්ධාදිධම්මභෙදෙ න සජ්ජති, සමාධික්ඛන්ධෙන වීතරාගො පදුමංව තොයෙන රාගෙන න ලිප්පති. එවං සමථවිපස්සනාහි සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි ච යථාසම්භවං තණ්හාවිජ්ජානං තිණ්ණඤ්ච අකුසලමූලානං පහානවසෙන අසන්තසන්තො අසජ්ජමානො අලිප්පමානො ච වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

128. සීහො යථාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා පච්චන්තං කුපිතං වූපසමෙතුං ගාමානුගාමිමග්ගං ඡඩ්ඩෙත්වා උජුං අටවිමග්ගං ගහෙත්වා මහතියා සෙනාය ගච්ඡති. තෙන ච සමයෙන අඤ්ඤතරස්මිං පබ්බතපාදෙ සීහො බාලසූරියාතපං තප්පමානො නිපන්නො හොති. තං දිස්වා රාජපුරිසා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘සීහො කිර න සන්තසතී’’ති භෙරිපණවාදිසද්දං කාරාපෙසි, සීහො තථෙව නිපජ්ජි. දුතියම්පි කාරාපෙසි, සීහො තථෙව නිපජ්ජි. තතියම්පි කාරාපෙසි, තදා ‘‘සීහො මම පටිසත්තු අත්ථී’’ති චතූහි පාදෙහි සුප්පතිට්ඨිතං පතිට්ඨහිත්වා සීහනාදං නදි. තං සුත්වා හත්ථාරොහාදයො හත්ථිආදීහි ඔරොහිත්වා තිණගහනානි පවිට්ඨා, හත්ථිඅස්සගණා දිසාවිදිසා පලාතා. රඤ්ඤො හත්ථීපි රාජානං ගහෙත්වා වනගහනානි පොථයමානො පලායි ¶ . රාජා තං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො රුක්ඛසාඛාය ඔලම්බිත්වා පථවිං පතිත්වා එකපදිකමග්ගෙන ගච්ඡන්තො පච්චෙකබුද්ධානං වසනට්ඨානං පාපුණි. තත්ථ පච්චෙකබුද්ධෙ පුච්ඡි – ‘‘අපි, භන්තෙ, සද්දමස්සුත්ථා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කස්ස සද්දං, භන්තෙ’’ති? ‘‘පඨමං ¶ භෙරිසඞ්ඛාදීනං, පච්ඡා සීහස්සා’’ති ¶ . ‘‘න භායිත්ථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘න මයං, මහාරාජ, කස්සචි සද්දස්ස භායාමා’’ති. ‘‘සක්කා පන, භන්තෙ, මය්හම්පි එදිසං කාතු’’න්ති? ‘‘සක්කා, මහාරාජ, සචෙ පබ්බජිස්සසී’’ති. ‘‘පබ්බජාමි, භන්තෙ’’ති. තතො නං පබ්බාජෙත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ආභිසමාචාරිකං සික්ඛාපෙසුං. සොපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ සහනා ච හනනා ච සීඝජවත්තා ච සීහො. කෙසරසීහොව ඉධ අධිප්පෙතො. දාඨා බලමස්ස අත්ථීති දාඨබලී. පසය්හ අභිභුය්යාති උභයං චාරී-සද්දෙන සහ යොජෙතබ්බං පසය්හචාරී අභිභුය්යචාරීති. තත්ථ පසය්හ නිග්ගහෙත්වා චරණෙන පසය්හචාරී, අභිභවිත්වා සන්තාසෙත්වා වසීකත්වා චරණෙන අභිභුය්යචාරී. ස්වායං කායබලෙන පසය්හචාරී, තෙජසා අභිභුය්යචාරී, තත්ථ සචෙ කොචි වදෙය්ය – ‘‘කිං පසය්හ අභිභුය්ය චාරී’’ති, තතො මිගානන්ති සාමිවචනං උපයොගත්ථෙ කත්වා ‘‘මිගෙ පසය්හ අභිභුය්ය චාරී’’ති පටිවත්තබ්බං. පන්තානීති දූරානි. සෙනාසනානීති වසනට්ඨානානි. සෙසං වුත්තනයෙනෙව සක්කා ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතන්ති.

129. මෙත්තං උපෙක්ඛන්ති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර රාජා මෙත්තාදිඣානලාභී අහොසි. සො ‘‘ඣානසුඛන්තරායො රජ්ජ’’න්ති ඣානානුරක්ඛණත්ථං රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා භවන්තූ’’තිආදිනා නයෙන හිතසුඛූපනයනකාමතා මෙත්තා. ‘‘අහො වත ඉමම්හා දුක්ඛා මුච්චෙය්යු’’න්තිආදිනා නයෙන අහිතදුක්ඛාපනයනකාමතා කරුණා. ‘‘මොදන්ති වත භොන්තො සත්තා, මොදන්ති සාධු සුට්ඨූ’’තිආදිනා නයෙන හිතසුඛාවිප්පයොගකාමතා මුදිතා. ‘‘පඤ්ඤායිස්සන්ති සකෙන කම්මෙනා’’ති සුඛදුක්ඛඅජ්ඣුපෙක්ඛනතා උපෙක්ඛා. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං පන උප්පටිපාටියා මෙත්තං වත්වා උපෙක්ඛා ¶ වුත්තා, මුදිතා ච පච්ඡා. විමුත්තින්ති චතස්සොපි එතා අත්තනො පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තියො. තෙන වුත්තං – ‘‘මෙත්තං උපෙක්ඛං කරුණං විමුත්තිං, ආසෙවමානො මුදිතඤ්ච කාලෙ’’ති.

තත්ථ ¶ ආසෙවමානොති තිස්සො තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන, උපෙක්ඛං චතුත්ථජ්ඣානවසෙන භාවයමානො ¶ . කාලෙති මෙත්තං ආසෙවිත්වා තතො වුට්ඨාය කරුණං, තතො වුට්ඨාය මුදිතං, තතො ඉතරතො වා නිප්පීතිකජ්ඣානතො වුට්ඨාය උපෙක්ඛං ආසෙවමානො එව ‘‘කාලෙ ආසෙවමානො’’ති වුච්චති, ආසෙවිතුං වා ඵාසුකකාලෙ. සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානොති දසසු දිසාසු සබ්බෙන සත්තලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො. මෙත්තාදීනඤ්හි භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති, සත්තෙසු ච විරොධිභූතො පටිඝො වූපසම්මති. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො’’ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන මෙත්තාදිකථා අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 251) වුත්තා. සෙසං වුත්තසදිසමෙවාති.

අප්පමඤ්ඤාගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

130. රාගඤ්ච දොසඤ්චාති කා උප්පත්ති? රාජගහං කිර නිස්සාය මාතඞ්ගො නාම පච්චෙකබුද්ධො විහරති සබ්බපච්ඡිමො පච්චෙකබුද්ධානං. අථ අම්හාකං බොධිසත්තෙ උප්පන්නෙ දෙවතායො බොධිසත්තස්ස පූජනත්ථාය ආගච්ඡන්තියො තං දිස්වා ‘‘මාරිසා, මාරිසා, බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො’’ති භණිංසු. සො නිරොධා වුට්ඨහන්තො තං සුත්වා අත්තනො ජීවිතක්ඛයං දිස්වා හිමවන්තෙ මහාපපාතො නාම පබ්බතො පච්චෙකබුද්ධානං පරිනිබ්බානට්ඨානං. තත්ථ ආකාසෙන ගන්ත්වා පුබ්බෙ පරිනිබ්බුතපච්චෙකබුද්ධස්ස අට්ඨිසඞ්ඝාතං පපාතෙ පක්ඛිපිත්වා සිලාතලෙ නිසීදිත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ රාගදොසමොහා උරගසුත්තෙ වුත්තාව. සංයොජනානීති දස සංයොජනානි, තානි ච තෙන තෙන මග්ගෙන සන්දාලයිත්වා. අසන්තසං ජීවිතසඞ්ඛයම්හීති ජීවිතසඞ්ඛයො වුච්චති චුතිචිත්තස්ස පරිභෙදො. තස්මිඤ්ච ජීවිතසඞ්ඛයෙ ජීවිතනිකන්තියා පහීනත්තා අසන්තසන්ති. එත්තාවතා සොපාදිසෙසං ¶ නිබ්බානධාතුං අත්තනො දස්සෙත්වා ගාථාපරියොසානෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායීති.

ජීවිතසඞ්ඛයගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

131. භජන්තීති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා ආදිගාථාය වුත්තප්පකාරමෙව ඵීතං රජ්ජං සමනුසාසති. තස්ස ඛරො ආබාධො උප්පජ්ජි, දුක්ඛා වෙදනා පවත්තන්ති. වීසතිසහස්සිත්ථියො ¶ තං පරිවාරෙත්වා හත්ථපාදසම්බාහනාදීනි කරොන්ති. අමච්චා ‘‘න දානායං රාජා ජීවිස්සති, හන්ද, මයං අත්තනො සරණං ගවෙසාමා’’ති චින්තෙත්වා අඤ්ඤතරස්ස ¶ රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා උපට්ඨානං යාචිංසු. තෙ තත්ථ උපට්ඨහන්තියෙව, න කිඤ්චි ලභන්ති. රාජා ආබාධා වුට්ඨහිත්වා පුච්ඡි – ‘‘ඉත්ථන්නාමො ච ඉත්ථන්නාමො ච කුහි’’න්ති? තතො තං පවත්තිං සුත්වාව සීසං චාලෙත්වා තුණ්හී අහොසි. තෙපි අමච්චා ‘‘රාජා වුට්ඨිතො’’ති සුත්වා තත්ථ කිඤ්චි අලභමානා පරමෙන පාරිජුඤ්ඤෙන පීළිතා පුනදෙව ආගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. තෙන ච රඤ්ඤා ‘‘කුහිං, තාතා, තුම්හෙ ගතා’’ති වුත්තා ආහංසු – ‘‘දෙවං දුබ්බලං දිස්වා ආජීවිකභයෙනම්හා අසුකං නාම ජනපදං ගතා’’ති. රාජා සීසං චාලෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘යංනූනාහං තමෙව ආබාධං දස්සෙස්සං, කිං පුනපි එවං කරෙය්යුං, නො’’ති? සො පුබ්බෙ රොගෙන ඵුට්ඨො විය බාළ්හං වෙදනං දස්සෙන්තො ගිලානාලයං අකාසි. ඉත්ථියො සම්පරිවාරෙත්වා පුබ්බසදිසමෙව සබ්බං අකංසු. තෙපි අමච්චා තථෙව පුන බහුතරං ජනං ගහෙත්වා පක්කමිංසු. එවං රාජා යාවතතියං සබ්බං පුබ්බසදිසං අකාසි, තෙපි තථෙව පක්කමිංසු. තතො චතුත්ථම්පි තෙ ආගතෙ දිස්වා රාජා – ‘‘අහො! ඉමෙ දුක්කරං අකංසු, යෙ මං බ්යාධිතං පහාය අනපෙක්ඛා පක්කමිංසූ’’ති නිබ්බින්නො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ භජන්තීති සරීරෙන අල්ලීයන්තා පයිරුපාසන්ති. සෙවන්තීති අඤ්ජලිකම්මාදීහි කිංකාරපටිස්සාවිතාය ච පරිචරන්ති. කාරණං අත්ථො එතෙසන්ති කාරණත්ථා, භජනාය ච සෙවනාය ච නාඤ්ඤං කාරණමත්ථි, අත්ථො එව නෙසං කාරණං, අත්ථහෙතු සෙවන්තීති වුත්තං හොති. නික්කාරණා ¶ දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තාති ‘‘ඉතො කිඤ්චි ලච්ඡාමා’’ති එවං අත්තපටිලාභකාරණෙන නික්කාරණා, කෙවලං –

‘‘උපකාරො ච යො මිත්තො, යො මිත්තො සුඛදුක්ඛකො;

අත්ථක්ඛායී ච යො මිත්තො, යො මිත්තො අනුකම්පකො’’ති. (දී. නි. 3.265) –

එවං වුත්තෙන අරියෙන මිත්තභාවෙන සමන්නාගතා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තා. අත්තට්ඨපඤ්ඤාති අත්තනි ඨිතා එතෙසං පඤ්ඤා. අත්තානමෙව ඔලොකෙති, න අඤ්ඤන්ති අත්ථො. ‘‘අත්තත්ථපඤ්ඤා’’තිපි පාඨො, තස්ස අත්තනො අත්ථමෙව ඔලොකෙති, න පරත්ථන්ති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨත්ථපඤ්ඤා’’ති අයම්පි කිර පොරාණපාඨො, තස්ස සම්පති දිට්ඨෙයෙව අත්ථෙ එතෙසං පඤ්ඤා ¶ , න ආයතින්ති අත්ථො. දිට්ඨධම්මිකත්ථංයෙව ඔලොකෙති, න සම්පරායිකත්ථන්ති වුත්තං හොති. අසුචීති අසුචිනා අනරියෙන කායවචීමනොකම්මෙන සමන්නාගතා.

ඛග්ගවිසාණකප්පොති ¶ ඛග්ගෙන රුක්ඛාදයො ඡින්දන්තො විය සකසිඞ්ගෙන පබ්බතාදයො චුණ්ණවිචුණ්ණං කුරුමානො විචරතීති ඛග්ගවිසාණො. විසසදිසා ආණාති විසාණා. ඛග්ගං වියාති ඛග්ගං. ඛග්ගං විසාණං යස්ස මිගස්ස සොයං මිගො ඛග්ගවිසාණො, තස්ස ඛග්ගවිසාණස්ස කප්පො ඛග්ගවිසාණකප්පො. ඛග්ගවිසාණසදිසො පච්චෙකබුද්ධො එකො අදුතියො අසහායො චරෙය්ය විහරෙය්ය වත්තෙය්ය යපෙය්ය යාපෙය්යාති අත්ථො.

132. විසුද්ධසීලාති විසෙසෙන සුද්ධසීලා, චතුපාරිසුද්ධියා සුද්ධසීලා. සුවිසුද්ධපඤ්ඤාති සුට්ඨු විසුද්ධපඤ්ඤා, රාගාදිවිරහිතත්තා පරිසුද්ධමග්ගඵලපටිසම්භිදාදිපඤ්ඤා. සමාහිතාති සං සුට්ඨු ආහිතා, සන්තිකෙ ඨපිතචිත්තා. ජාගරියානුයුත්තාති ජාගරණං ජාගරො, නිද්දාතික්කමොති අත්ථො. ජාගරස්ස භාවො ජාගරියං, ජාගරියෙ අනුයුත්තා ජාගරියානුයුත්තා. විපස්සකාති ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති විසෙසෙන පස්සනසීලා, විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා විහරන්තීති අත්ථො. ධම්මවිසෙසදස්සීති දසකුසලධම්මානං ¶ චතුසච්චධම්මස්ස නවලොකුත්තරධම්මස්ස වා විසෙසෙන පස්සනසීලා. මග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගගතෙති සම්මාදිට්ඨාදීහි මග්ගඞ්ගෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි ගතෙ සම්පයුත්තෙ අරියධම්මෙ. විජඤ්ඤාති විසෙසෙන ජඤ්ඤා, ජානන්තාති අත්ථො.

133. සුඤ්ඤතාප්පණිහිතඤ්චානිමිත්තන්ති අනත්තානුපස්සනාවසෙන සුඤ්ඤතවිමොක්ඛඤ්ච දුක්ඛානුපස්සනාවසෙන අප්පණිහිතවිමොක්ඛඤ්ච, අනිච්චානුපස්සනාවසෙන අනිමිත්තවිමොක්ඛඤ්ච. ආසෙවයිත්වාති වඩ්ඪෙත්වා. යෙ කතසම්භාරා ධීරා ජනා ජිනසාසනම්හි සාවකත්තං සාවකභාවං න වජන්ති න පාපුණන්ති, තෙ ධීරා කතසම්භාරා සයම්භූ සයමෙව භූතා පච්චෙකජිනා පච්චෙකබුද්ධා භවන්ති.

134. කිං භූතා? මහන්තධම්මා පූරිතමහාසම්භාරා බහුධම්මකායා අනෙකධම්මසභාවසරීරා. පුනපි කිං භූතා? චිත්තිස්සරා චිත්තගතිකා ඣානසම්පන්නාති අත්ථො. සබ්බදුක්ඛොඝතිණ්ණා සකලසංසාරඔඝං තිණ්ණා අතික්කන්තා උදග්ගචිත්තා කොධමානාදිකිලෙසවිරහිතත්තා සොමනස්සචිත්තා සන්තමනාති අත්ථො. පරමත්ථදස්සී පඤ්චක්ඛන්ධද්වාදසායතනද්වත්තිංසාකාරසච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිවසෙන ¶ පරමත්ථං උත්තමත්ථං දස්සනසීලා. අචලාභීතට්ඨෙන සීහොපමා සීහසදිසාති අත්ථො. ඛග්ගවිසාණකප්පා ඛග්ගවිසාණමිගසිඞ්ගසදිසා ගණසඞ්ගණිකාභාවෙනාති අත්ථො.

135. සන්තින්ද්රියාති චක්ඛුන්ද්රියාදීනං සකසකාරම්මණෙ අප්පවත්තනතො සන්තසභාවඉන්ද්රියා ¶ . සන්තමනාති සන්තචිත්තා, නික්කිලෙසභාවෙන සන්තසභාවචිත්තසඞ්කප්පාති අත්ථො. සමාධීති සුට්ඨු එකග්ගචිත්තා. පච්චන්තසත්තෙසු පතිප්පචාරාති පච්චන්තජනපදෙසු සත්තෙසු දයාකරුණාදීහි පතිචරණසීලා. දීපා පරත්ථ ඉධ විජ්ජලන්තාති සකලලොකානුග්ගහකරණෙන පරලොකෙ ච ඉධලොකෙ ච විජ්ජලන්තා දීපා පදීපසදිසාති අත්ථො. පච්චෙකබුද්ධා සතතං හිතාමෙති ඉමෙ පච්චෙකබුද්ධා සතතං සබ්බකාලං සකලලොකහිතාය පටිපන්නාති අත්ථො.

136. පහීනසබ්බාවරණා ¶ ජනින්දාති තෙ පච්චෙකබුද්ධා ජනානං ඉන්දා උත්තමා කාමච්ඡන්දනීවරණාදීනං සබ්බෙසං පඤ්චාවරණානං පහීනත්තා පහීනසබ්බාවරණා. ඝනකඤ්චනාභාති රත්තසුවණ්ණජම්බොනදසුවණ්ණපභා සදිසආභාවන්තාති අත්ථො. නිස්සංසයං ලොකසුදක්ඛිණෙය්යාති එකන්තෙන ලොකස්ස සුදක්ඛිණාය අග්ගදානස්ස පටිග්ගහෙතුං අරහා යුත්තා, නික්කිලෙසත්තා සුන්දරදානපටිග්ගහණාරහාති අත්ථො. පච්චෙකබුද්ධා සතතප්පිතාමෙති ඉමෙ පච්චෙකඤාණාධිගමා බුද්ධා සතතං නිච්චකාලං අප්පිතා සුහිතා පරිපුණ්ණා, සත්තාහං නිරාහාරාපි නිරොධසමාපත්තිඵලසමාපත්තිවසෙන පරිපුණ්ණාති අත්ථො.

137. පතිඑකා විසුං සම්මාසම්බුද්ධතො විසදිසා අඤ්ඤෙ අසාධාරණබුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා. අථ වා –

‘‘උපසග්ගා නිපාතා ච, පච්චයා ච ඉමෙ තයො;

නෙකෙනෙකත්ථවිසයා, ඉති නෙරුත්තිකාබ්රවු’’න්ති. –

වුත්තත්තා පතිසද්දස්ස එකඋපසග්ගතා පති පධානො හුත්වා සාමිභූතො අනෙකෙසං දායකානං අප්පමත්තකම්පි ආහාරං පටිග්ගහෙත්වා සග්ගමොක්ඛස්ස පාපුණනතො. තථා හි අන්නභාරස්ස භත්තභාගං පටිග්ගහෙත්වාපස්සන්තස්සෙව භුඤ්ජිත්වා දෙවතාහි සාධුකාරං දාපෙත්වා තදහෙව තං දුග්ගතං සෙට්ඨිට්ඨානං පාපෙත්වා කොටිසඞ්ඛධනුප්පාදනෙන ච, ඛදිරඞ්ගාරජාතකෙ (ජා. අට්ඨ. 1.1.ඛදිරඞ්ගාරජාතකවණ්ණනා) මාරෙන නිම්මිතඛදිරඞ්ගාරකූපොපරිඋට්ඨිතපදුමකණ්ණිකං මද්දිත්වා බොධිසත්තෙන දින්නං පිණ්ඩපාතං පටිග්ගහෙත්වා තස්ස පස්සන්තස්සෙව ආකාසගමනෙන සොමනස්සුප්පාදනෙන ච, පදුමවතීඅග්ගමහෙසීපුත්තානං මහාජනකරඤ්ඤො දෙවියා ¶ ආරාධනෙන ගන්ධමාදනතො ආකාසෙන ආගම්ම දානපටිග්ගහණෙන මහාජනකබොධිසත්තස්ස ච දෙවියා ච සොමනස්සුප්පාදනෙන ච, තථා අබුද්ධුප්පාදෙ ඡාතකභයෙ සකලජම්බුදීපෙ උප්පන්නෙ බාරාණසිසෙට්ඨිනො ඡාතකභයං පටිච්ච පූරෙත්වා රක්ඛිතෙ සට්ඨිසහස්සකොට්ඨාගාරෙ වීහයො ඛෙපෙත්වා භූමියං නිඛාතධඤ්ඤානි ච චාටිසහස්සෙසු පූරිතධඤ්ඤානි ¶ ච ඛෙපෙත්වා සකලපාසාදභිත්තීසු මත්තිකාහි මද්දිත්වා ලිම්පිතධඤ්ඤානි ච ඛෙපෙත්වා තදා නාළිමත්තමෙවාවසිට්ඨං ‘‘ඉදං භුඤ්ජිත්වා අජ්ජ මරිස්සාමා’’ති ¶ චිත්තං උප්පාදෙත්වා සයන්තස්ස ගන්ධමාදනතො එකො පච්චෙකබුද්ධො ආගන්ත්වා ගෙහද්වාරෙ අට්ඨාසි. සෙට්ඨි තං දිස්වා පසාදං උප්පාදෙත්වා ජීවිතං පරිච්චජමානො පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තෙ ඔකිරි. පච්චෙකබුද්ධො වසනට්ඨානං ගන්ත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන පස්සන්තස්සෙව සෙට්ඨිස්ස පඤ්චපච්චෙකබුද්ධසතෙහි සහ පරිභුඤ්ජි. තදා භත්තපචිතඋක්ඛලිං, පිදහිත්වා ඨපෙසුං.

නිද්දමොක්කන්තස්ස සෙට්ඨිනො ඡාතත්තෙ උප්පන්නෙ සො වුට්ඨහිත්වා භරියං ආහ – ‘‘භත්තෙ ආචාමකභත්තමත්තං ඔලොකෙහී’’ති. සුසික්ඛිතා සා ‘‘සබ්බං දින්නං නනූ’’ති අවත්වා උක්ඛලියා පිධානං විවරි. සා උක්ඛලි තඞ්ඛණෙව සුමනපුප්ඵමකුළසදිසස්ස සුගන්ධසාලිභත්තස්ස පූරිතා අහොසි. සා ච සෙට්ඨි ච සන්තුට්ඨා සයඤ්ච සකලගෙහවාසිනො ච සකලනගරවාසිනො ච භුඤ්ජිංසු. දබ්බියා ගහිතගහිතට්ඨානං පුන පූරිතං. සකලසට්ඨිසහස්සකොට්ඨාගාරෙසු සුගන්ධසාලියො පූරෙසුං. සකලජම්බුදීපවාසිනො සෙට්ඨිස්ස ගෙහතොයෙව ධඤ්ඤබීජානි ගහෙත්වා සුඛිතා ජාතා. එවමාදීසු අනෙකසත්තනිකායෙසු සුඛොතරණපරිපාලනසග්ගමොක්ඛපාපනෙසු පති සාමිභූතො බුද්ධොති පච්චෙකබුද්ධො. පච්චෙකබුද්ධානං සුභාසිතානීති පච්චෙකබුද්ධෙහි ඔවාදානුසාසනීවසෙන සුට්ඨු භාසිතානි කථිතානි වචනානි. චරන්ති ලොකම්හි සදෙවකම්හීති දෙවලොකසහිතෙ සත්තලොකෙ චරන්ති පවත්තන්තීති අත්ථො. සුත්වා තථා යෙ න කරොන්ති බාලාති තථාරූපං පච්චෙකබුද්ධානං සුභාසිතවචනං යෙ බාලා ජනා න කරොන්ති න මනසි කරොන්ති, තෙ බාලා දුක්ඛෙසු සංසාරදුක්ඛෙසු පුනප්පුනං උප්පත්තිවසෙන චරන්ති පවත්තන්ති, ධාවන්තීති අත්ථො.

138. පච්චෙකබුද්ධානං සුභාසිතානීති සුට්ඨු භාසිතානි චතුරාපායතො මුච්චනත්ථාය භාසිතානි වචනානි. කිං භූතානි? අවස්සවන්තං පග්ඝන්තං ඛුද්දං මධුං යථා මධුරවචනානීති අත්ථො. යෙ පටිපත්තියුත්තා පණ්ඩිතජනාපි පටිපත්තීසු වුත්තානුසාරෙන පවත්තන්තා තථාරූපං මධුරවචනං සුත්වා වචනකරා භවන්ති, තෙ පණ්ඩිතජනා ¶ සච්චදසා චතුසච්චදස්සිනො සපඤ්ඤා පඤ්ඤාසහිතා භවන්තීති අත්ථො.

139. පච්චෙකබුද්ධෙහි ¶ ජිනෙහි භාසිතාති කිලෙසෙ ජිනන්ති ජිනිංසූති ජිනා, තෙහි ජිනෙහි පච්චෙකබුද්ධෙහි වුත්තා භාසිතා කථිතා. කථා උළාරා ඔජවන්තා පාකටා සන්ති පවත්තන්ති. තා, කථා සක්යසීහෙන සක්යරාජවංසසීහෙන ගොතමෙන තථාගතෙන අභිනික්ඛමිත්වා බුද්ධභූතෙන ¶ නරුත්තමෙන නරානං උත්තමෙන සෙට්ඨෙන පකාසිතා පාකටීකතා දෙසිතාති සම්බන්ධො. කිමත්ථන්ති ආහ ‘‘ධම්මවිජානනත්ථ’’න්ති. නවලොකුත්තරධම්මං විසෙසෙන ජානාපනත්ථන්ති අත්ථො.

140. ලොකානුකම්පාය ඉමානි තෙසන්ති ලොකානුකම්පතාය ලොකස්ස අනුකම්පං පටිච්ච ඉමානි වචනානි ඉමා ගාථායො. තෙසං පච්චෙකබුද්ධානං විකුබ්බිතානි විසෙසෙන කුබ්බිතානි භාසිතානීති අත්ථො. සංවෙගසඞ්ගමතිවඩ්ඪනත්ථන්ති පණ්ඩිතානං සංවෙගවඩ්ඪනත්ථඤ්ච අසඞ්ගවඩ්ඪනත්ථං එකීභාවවඩ්ඪනත්ථඤ්ච මතිවඩ්ඪනත්ථං පඤ්ඤාවඩ්ඪනත්ථඤ්ච සයම්භුසීහෙන අනාචරියකෙන හුත්වා සයමෙව භූතෙන ජාතෙන පටිවිද්ධෙන සීහෙන අභීතෙන ගොතමෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන ඉමානි වචනානි පකාසිතානි, ඉමා ගාථායො පකාසිතා විවරිතා උත්තානීකතාති අත්ථො. ඉතීති පරිසමාපනත්ථෙ නිපාතො.

ඉති විසුද්ධජනවිලාසිනියා අපදාන-අට්ඨකථාය

පච්චෙකබුද්ධාපදානසංවණ්ණනා සමත්තා.

3-1. සාරිපුත්තත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

තදනන්තරං ¶ ථෙරාපදානසඞ්ගහගාථායො සංවණ්ණෙතුං ‘‘අථ ථෙරාපදානං සුණාථා’’ති ආහ. අථ-අපදාන-සද්දානමත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොව. එත්ථ ථෙර-සද්දො පනායං කාලථිරපඤ්ඤත්තිනාමධෙය්යජෙට්ඨාදීසු අනෙකෙසු අත්ථෙසු වත්තති. තථා හි ‘‘ථෙරොවස්සිකානි පූතීනි චුණ්ණකජාතානී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.379; ම. නි. 1.112) කාලෙ, ථෙරොවස්සිකානි චිරකාලං ඔවස්සිකානීති අත්ථො. ‘‘ථෙරොපි තාව මහා’’ඉච්චාදීසු ථිරෙ ථිරසීලොති අත්ථො. ‘‘ථෙරකො අයමායස්මා මහල්ලකො’’තිආදීසු පඤ්ඤත්තියං ¶ , ලොකපඤ්ඤත්තිමත්තොති අත්ථො. ‘‘චුන්දත්ථෙරො ඵුස්සත්ථෙරො’’තිආදීසු ¶ නාමධෙය්යෙ, එවං කතනාමොති අත්ථො. ‘‘ථෙරො චායං කුමාරො මම පුත්තෙසූ’’තිආදීසු ජෙට්ඨෙ, ජෙට්ඨො කුමාරොති අත්ථො. ඉධ පනායං කාලෙ ච ථිරෙ ච වත්තති. තස්මා චිරං කාලං ඨිතොති ථෙරො, ථිරතරසීලාචාරමද්දවාදිගුණාභියුත්තො වා ථෙරොති වුච්චති. ථෙරො ච ථෙරො චෙති ථෙරා, ථෙරානං අපදානං කාරණං ථෙරාපදානං, තං ථෙරාපදානං සුණාථාති සම්බන්ධො. හිමවන්තස්ස අවිදූරෙ, ලම්බකො නාම පබ්බතොතිආදි ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස අපදානං, තස්සායස්මතො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස ච වත්ථු එවං වෙදිතබ්බං –

අතීතෙ කිර ඉතො කප්පතො සතසහස්සකප්පාධිකෙ එකඅසඞ්ඛ්යෙය්යමත්ථකෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා නාමෙන සරදමාණවො නාම අහොසි. මහාමොග්ගල්ලානො ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා නාමෙන සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකො නාම අහොසි. තෙ උභොපි සහපංසුකීළනසහායා අහෙසුං. තෙසු සරදමාණවො පිතු අච්චයෙන කුලසන්තකං ධනං පටිපජ්ජිත්වා එකදිවසං රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙසං සත්තානං මරණං නාම එකන්තිකං, තස්මා මයා එකං පබ්බජ්ජං උපගන්ත්වා විමොක්ඛමග්ගො ගවෙසිතබ්බො’’ති සහායං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සම්ම, අහං පබ්බජිතුකාමො. කිං ත්වං පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති වත්වා තෙන ‘‘න සක්ඛිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘හොතු අහමෙව පබ්බජිස්සාමී’’ති රතනකොට්ඨාගාරානි විවරාපෙත්වා කපණද්ධිකාදීනං මහාදානං දත්වා පබ්බතපාදං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තස්ස පබ්බජිතස්ස අනුපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා බ්රාහ්මණපුත්තා අහෙසුං. සො පඤ්ච අභිඤ්ඤායො අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා තෙසම්පි ජටිලානං කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛි. තෙ සබ්බෙපි පඤ්චාභිඤ්ඤා අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තිසුං.

තෙන සමයෙන අනොමදස්සී නාම සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො සත්තෙ ¶ සංසාරමහොඝතො තාරෙත්වා එකදිවසං සරදතාපසස්ස ච අන්තෙවාසිකානඤ්ච සඞ්ගහං කත්තුකාමො එකො ¶ අදුතියො පත්තචීවරමාදාය ආකාසෙන ගන්ත්වා ‘‘බුද්ධභාවං මෙ ජානාතූ’’ති තාපසස්ස පස්සන්තස්සෙව ආකාසතො ඔතරිත්වා පථවියං පතිට්ඨාසි. සරදතාපසො සත්ථු සරීරෙ මහාපුරිසලක්ඛණානි උපධාරෙත්වා ‘‘සබ්බඤ්ඤුබුද්ධොයෙවාය’’න්ති නිට්ඨං ගන්ත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ. සරදතාපසො සත්ථු සන්තිකෙ එකමන්තං නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ තස්ස අන්තෙවාසිකා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා ජටිලා පණීතපණීතානි ¶ ඔජවන්තානි ඵලාඵලානි ගහෙත්වා ආගතා සත්ථාරං දිස්වා සඤ්ජාතපසාදා අත්තනො ආචරියස්ස සත්ථු ච නිසින්නාකාරං ඔලොකෙත්වා ‘‘ආචරිය, මයං පුබ්බෙ ‘තුම්හෙහි මහන්තතරො කොචි නත්ථී’ති මඤ්ඤාම, අයං පන පුරිසො තුම්හෙහි මහන්තතරො මඤ්ඤෙ’’ති ආහංසු. කිං වදෙථ, තාතා, සාසපෙන සද්ධිං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධං සිනෙරුං සමං කාතුං ඉච්ඡථ, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන මං තුලං මා කරිත්ථාති. අථ තෙ තාපසා ආචරියස්ස වචනං සුත්වා ‘‘යාව මහා වතායං පුරිසුත්තමො’’ති සබ්බෙව පාදෙසු නිපතිත්වා සත්ථාරං වන්දිංසු.

අථ තෙ ආචරියො ආහ – ‘‘තාතා, සත්ථු අනුච්ඡවිකො නො දෙය්යධම්මො නත්ථි, සත්ථා ච භික්ඛාචරවෙලාය ඉධාගතො, හන්ද, මයං දෙය්යධම්මං යථාබලං දස්සාම. තුම්හෙහි යං යං පණීතං ඵලාඵලං ආභතං, තං තං ආහරථා’’ති ආහරාපෙත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා සයං තථාගතස්ස පත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථාරා ඵලාඵලෙ පටිග්ගහිතමත්තෙ දෙවතා දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. තාපසො උදකම්පි සයමෙව පරිස්සාවෙත්වා අදාසි. තතො භොජනකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා සත්ථරි නිසින්නෙ සබ්බෙ අන්තෙවාසිකෙ පක්කොසාපෙත්වා සත්ථු සන්තිකෙ සාරණීයං කථං කථෙන්තො නිසීදි. සත්ථා ‘‘ද්වෙ අග්ගසාවකා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති චින්තෙසි. තාවදෙව සතසහස්සඛීණාසවපරිවාරා අග්ගසාවකා ආගන්ත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු.

තතො සරදතාපසො අන්තෙවාසිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘තාතා, සත්ථු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච පුප්ඵාසනෙන පූජා කාතබ්බා, තස්මා පුප්ඵානි ආහරථා’’ති. තෙ තාවදෙව ඉද්ධියා වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරිත්වා බුද්ධස්ස යොජනප්පමාණං පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙසුං, උභින්නං අග්ගසාවකානං තිගාවුතං ¶ , සෙසභික්ඛූනං අඩ්ඪයොජනිකාදිභෙදං, සඞ්ඝනවකස්ස උසභමත්තං පඤ්ඤාපෙසුං. එවං පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු සරදතාපසො තථාගතස්ස පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘භන්තෙ, මය්හං අනුග්ගහත්ථාය ඉමං පුප්ඵාසනං අතිරුහථා’’ති ආහ. නිසීදි භගවා පුප්ඵාසනෙ ¶ . සත්ථරි නිසින්නෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා සෙසභික්ඛූ ච අත්තනො අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදිංසු. සත්ථා ‘‘තෙසං මහප්ඵලං හොතූ’’ති නිරොධං සමාපජ්ජි. සත්ථු සමාපන්නභාවං ඤත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකාපි සෙසභික්ඛූපි නිරොධං සමාපජ්ජිංසු. තාපසො සත්තාහං නිරන්තරං සත්ථු පුප්ඵච්ඡත්තං ධාරෙන්තො අට්ඨාසි. ඉතරෙ වනමූලඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා සෙසකාලෙ අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨංසු. සත්ථා සත්තාහස්ස අච්චයෙන නිරොධතො වුට්ඨහිත්වා අග්ගසාවකං නිසභත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘තාපසානං පුප්ඵාසනානුමොදනං කරොහී’’ති. ථෙරො සාවකපාරමීඤාණෙ ඨත්වා තෙසං පුප්ඵාසනානුමොදනං ¶ අකාසි. තස්ස දෙසනාවසානෙ සත්ථා දුතියං අග්ගසාවකං අනොමත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ත්වම්පි ඉමෙසං ධම්මං දෙසෙහී’’ති. සොපි තෙපිටකං බුද්ධවචනං සම්මසිත්වා තෙසං ධම්මං කථෙසි. ද්වින්නම්පි දෙසනාය ධම්මාභිසමයො නාහොසි. අථ සත්ථා බුද්ධවිසයෙ ඨත්වා ධම්මදෙසනං ආරභි. දෙසනාවසානෙ ඨපෙත්වා සරදතාපසං අවසෙසා සබ්බෙපි චතුසත්තතිසහස්සජටිලා අරහත්තං පාපුණිංසු. සත්ථා තෙ ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙ තාවදෙව අන්තරහිතතාපසවෙසා අට්ඨපරික්ඛාරධරා සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරො විය අහෙසුං.

සරදතාපසො පන ‘‘අහො වතාහම්පි අයං නිසභත්ථෙරො විය අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාවකො භවෙය්ය’’න්ති දෙසනාකාලෙ උප්පන්නපරිවිතක්කතාය අඤ්ඤවිහිතො හුත්වා මග්ගඵලානි පටිවිජ්ඣිතුං නාසක්ඛි. අථ සත්ථාරං වන්දිත්වා තථා පණිධානං අකාසි. සත්ථා අනන්තරායෙන සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස අග්ගසාවකො සාරිපුත්තො නාම භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිත්වා ධම්මකථං වත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො ආකාසං පක්ඛන්දි. සරදතාපසොපි සහායස්ස සිරිවඩ්ඪස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘සම්ම, මයා අනොමදස්සිස්ස භගවතො පාදමූලෙ අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස ගොතමසම්මාසම්බුද්ධස්ස අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථිතං, ත්වම්පි තස්ස දුතියසාවකට්ඨානං ¶ පත්ථෙහී’’ති. සිරිවඩ්ඪො තං උපදෙසං සුත්වා අත්තනො නිවෙසනද්වාරෙ අට්ඨකරීසමත්තං ඨානං සමතලං කාරෙත්වා ලාජපඤ්චමානි පුප්ඵානි විකිරිත්වා නීලුප්පලච්ඡදනං මණ්ඩපං කාරෙත්වා බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා භික්ඛූනම්පි ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං සජ්ජෙත්වා සරදතාපසෙන සත්ථාරං නිමන්තාපෙත්වා සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං මහාරහෙහි වත්ථෙහි අච්ඡාදෙත්වා දුතියසාවකභාවාය පණිධානං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායෙන සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා වුත්තනයෙන බ්යාකරිත්වා භත්තානුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සිරිවඩ්ඪො හට්ඨපහට්ඨො යාවජීවං කුසලකම්මං කත්වා දුතියචිත්තවාරෙ කාමාවචරදෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. සරදතාපසො චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.

තතො ¶ පට්ඨාය තෙසං උභින්නම්පි අන්තරා කම්මං න කථිතං. අම්හාකං පන භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව සරදතාපසො රාජගහස්ස අවිදූරෙ උපතිස්සාගාමෙ රූපසාරියා බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි ¶ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තංදිවසමෙවස්ස සහායොපි රාජගහස්සෙව අවිදූරෙ කොලිතගාමෙ මොග්ගලියා බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්මා මොග්ගල්ලානො මොග්ගලියා බ්රාහ්මණියා පුත්තොති මොග්ගල්ලානො. මොග්ගලිගොත්තෙන ජාතොති වා මොග්ගල්ලානො. අථ වා මාතුකුමාරිකකාලෙ තස්සා මාතාපිතූහි වුත්තං – ‘‘මා උග්ගලි මා උග්ගලී’’ති වචනමුපාදාය ‘‘මුග්ගලී’’ති නාමං. තස්සා මුග්ගලියා පුත්තොති මොග්ගල්ලානො. අථ වා සොතාපත්තිමග්ගාදිමග්ගස්ස ලාභෙ ආදානෙ පටිවිජ්ඣනෙ අලං සමත්ථොති මොග්ගල්ලානොති. තානි කිර ද්වෙ කුලානි යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ආබද්ධසහායානෙව. තෙසං ද්වින්නං එකදිවසමෙව ගබ්භපරිහාරමදංසු. දසමාසච්චයෙන ජාතානම්පි තෙසං ඡසට්ඨි ධාතියො පට්ඨපෙසුං. නාමග්ගහණදිවසෙ රූපසාරීබ්රාහ්මණියා පුත්තස්ස උපතිස්සගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා උපතිස්සොති නාමං කරිංසු. ඉතරස්ස කොලිතගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා කොලිතොති නාමං කරිංසු. තෙ උභොපි මහතා පරිවාරෙන වඩ්ඪන්තා වුද්ධිමන්වාය සබ්බසිප්පානං පාරං අගමංසු.

අථෙකදිවසං ¶ තෙ රාජගහෙ ගිරග්ගසමජ්ජං පස්සන්තා මහාජනං සන්නිපතිතං දිස්වා ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා යොනිසො උම්මුජ්ජන්තා ‘‘සබ්බෙපිමෙ ඔරං වස්සසතාව මච්චුමුඛං පවිසන්තී’’ති සංවෙගං පටිලභිත්වා ‘‘අම්හෙහි මොක්ඛධම්මො පරියෙසිතබ්බො, තඤ්ච පරියෙසන්තෙහි එකා පබ්බජ්ජා ලද්ධුං වට්ටතී’’ති නිච්ඡයං කත්වා පඤ්චමාණවකසතෙහි සද්ධිං සඤ්චයස්ස පරිබ්බාජකස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසං පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සඤ්චයො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි. තෙ කතිපාහෙනෙව සබ්බං සඤ්චයස්ස සමයං පරිමජ්ජිත්වා තත්ථ සාරං අදිස්වා තතො නිබ්බිජ්ජිත්වා තත්ථ තත්ථ පණ්ඩිතසම්මතෙ සමණබ්රාහ්මණෙ පඤ්හං පුච්ඡන්ති, තෙ තෙහි පුට්ඨා න සම්පාදෙන්ති. අඤ්ඤදත්ථු තෙයෙව තෙසං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්ති. එවං තෙ මොක්ඛං පරියෙසන්තා කතිකං අකංසු – ‘‘අම්හෙසු යො පඨමං අමතං අධිගච්ඡති, සො ඉතරස්ස ආරොචෙතූ’’ති.

තෙන ච සමයෙන අම්හාකං සත්ථරි පඨමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ අනුපුබ්බෙන උරුවෙලකස්සපාදිකෙ සහස්සජටිලෙ දමෙත්වා රාජගහෙ විහරන්තෙ එකදිවසං උපතිස්සො පරිබ්බාජකො පරිබ්බාජකාරාමං ගච්ඡන්තො ආයස්මන්තං අස්සජිත්ථෙරං රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා ‘‘න මයා එවරූපො ආකප්පසම්පන්නො පබ්බජිතො දිට්ඨපුබ්බො, සන්තධම්මෙන නාම එත්ථ භවිතබ්බ’’න්ති සඤ්ජාතපසාදො පඤ්හං පුච්ඡිතුං ආයස්මන්තං උදික්ඛන්තො පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධි. ථෙරොපි ලද්ධපිණ්ඩපාතො පරිභුඤ්ජිතුං පතිරූපං ඔකාසං ගතො. පරිබ්බාජකො අත්තනො පරිබ්බාජකපීඨං ¶ පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. භත්තකිච්චපරියොසානෙ ¶ චස්ස අත්තනො කුණ්ඩිකාය උදකං අදාසි. එවං සො ආචරියවත්තං කත්වා කතභත්තකිච්චෙන ථෙරෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා – ‘‘කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො සම්මාසම්බුද්ධං අපදිසි. පුන තෙන ‘‘කිං වාදී පනායස්මතො සත්ථා’’ති පුට්ඨො ‘‘ඉමස්ස සාසනස්ස ගම්භීරතං දස්සෙස්සාමී’’ති අත්තනො නවකභාවං පවෙදෙත්වා සඞ්ඛෙපවසෙන චස්ස සාසනධම්මං කථෙන්තො ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’ති (මහාව. 60; අප. ථෙර 1.1.286) ගාථමාහ. පරිබ්බාජකො පඨමපදද්වයමෙව සුත්වා සහස්සනයසම්පන්නෙ සොතාපත්තිමග්ගඵලෙ පතිට්ඨහි. ඉතරං පදද්වයං සොතාපන්නකාලෙ නිට්ඨාසි. ගාථාපරියොසානෙ පන සොතාපන්නො හුත්වා උපරිවිසෙසෙ අපවත්තන්තෙ ‘‘භවිස්සති එත්ථ කාරණ’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ¶ ථෙරං ආහ – ‘‘මා, භන්තෙ, උපරි ධම්මදෙසනං වඩ්ඪයිත්ථ, එත්තකමෙව අලං, කහං අම්හාකං සත්ථා වසතී’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථ, අහං මය්හං සහායස්ස කතපටිඤ්ඤං මොචෙත්වා තං ගහෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා ථෙරං උය්යොජෙත්වා පරිබ්බාජකාරාමං අගමාසි.

කොලිතපරිබ්බාජකො තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘මුඛවණ්ණො න අඤ්ඤදිවසෙසු විය අද්ධානෙන අමතං අධිගතං භවිස්සතී’’ති තෙනෙවස්ස විසෙසාධිගමං සම්භාවෙත්වා අමතාධිගමං පුච්ඡි. සොපිස්ස ‘‘ආවුසො, අමතමධිගත’’න්ති පටිජානිත්වා තමෙව ගාථං අභාසි. ගාථාපරියොසානෙ කොලිතො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිත්වා ආහ – ‘‘කහං නො සත්ථා’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, ආවුසො, ආයාම, සත්ථාරං පස්සිස්සාමා’’ති. උපතිස්සො සබ්බකාලම්පි ආචරියපූජකොව, තස්මා සඤ්චයස්ස සත්ථු ගුණෙ පකාසෙත්වා තම්පි සත්ථු සන්තිකං නෙතුකාමො අහොසි. සො ලාභාසාපකතො අන්තෙවාසිකභාවං අනිච්ඡන්තො ‘‘න සක්කොමි චාටි හුත්වා උදකසිඤ්චනං හොතු’’න්ති පටික්ඛිපි. තෙ අනෙකෙහි කාරණෙහි තං සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තා අත්තනො ඔවාදෙ වත්තමානෙහි අඩ්ඪුතෙය්යසතෙහි අන්තෙවාසිකෙහි සද්ධිං වෙළුවනං අගමංසු. සත්ථා තෙ දූරතොව ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘එතං මෙ සාවකයුගං භවිස්සති, අග්ගං භද්දයුග’’න්ති වත්වා තෙසං පරිසාය චරියවසෙන ධම්මං දෙසෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන උපසම්පදං අදාසි. යථා තෙසං එවං අග්ගසාවකානම්පි ඉද්ධිමයපත්තචීවරං ආගතමෙව. උපරිමග්ගත්තයකිච්චං පන න නිට්ඨාසි. කස්මා? සාවකපාරමීඤාණස්ස මහන්තතාය.

තෙසු ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පබ්බජිතතො සත්තමෙ දිවසෙ මගධරට්ඨෙ කල්ලවාලගාමෙ සමණධම්මං කරොන්තො ථිනමිද්ධෙ ඔක්කමන්තෙ සත්ථාරා ¶ සංවෙජිතො ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා ධාතුකම්මට්ඨානං ¶ සුණන්තො එව උපරිමග්ගත්තයං අධිගන්ත්වා සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං පාපුණි. ආයස්මා සාරිපුත්තො පබ්බජ්ජාය අද්ධමාසං අතික්කමිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං රාජගහෙ සූකරඛතලෙණෙ විහරන්තො අත්තනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස ¶ වෙදනාපරිග්ගහසුත්තන්තෙ (ම. නි. 2.201 ආදයො) දෙසියමානෙ දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා පරස්ස වඩ්ඪිතං භත්තං භුඤ්ජන්තො විය සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං පාපුණි. ඉති ද්වින්නං අග්ගසාවකානං සත්ථු සමීපෙ එව සාවකපාරමීඤාණං මත්ථකං පත්තං.

එවං පත්තසාවකපාරමීඤාණො ආයස්මා සාරිපුත්තො ‘‘කෙන කම්මෙන අයං සම්පත්ති ලද්ධා’’ති ආවජ්ජෙන්තො තං ඤත්වා පීතිසොමනස්සවසෙන උදානං උදානෙන්තො ‘‘හිමවන්තස්ස අවිදූරෙ’’තිආදිමාහ. තෙන වුත්තං –

‘‘හිමවන්තස්ස අවිදූරෙ, ලම්බකො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා’’ති.

තත්ථ හිමවන්තස්සාති හිමො අස්ස අත්ථීති හිමවා, තස්ස හිමවන්තස්ස අවිදූරෙ සමීපෙ, හිමාලයපටිබද්ධවනෙහි අත්ථො. ලම්බකො නාම පබ්බතොති එවංනාමකො පංසුමිස්සකපබ්බතො. අස්සමො සුකතො මය්හන්ති තස්මිං ලම්බකෙ පබ්බතෙ මය්හං මමත්ථාය කතො අස්සමො අරඤ්ඤවාසො ආසමන්තතො සමොති අස්සමො. නත්ථි පවිට්ඨානං සමො පරිස්සමො එත්ථාති වා අස්සමො, සො ඉත්ථම්භූතො අරඤ්ඤවාසො සුට්ඨු කතො, රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානකුටිමණ්ඩපාදිවසෙන සුන්දරෙනාකාරෙන කතොති අත්ථො. පණ්ණසාලාති උසීරපබ්බජාදීහි පණ්ණෙහි ඡාදිතා නිවසනපණ්ණසාලාති අත්ථො.

‘‘උත්තානකූලා නදිකා, සුපතිත්ථා මනොරමා;

සුසුද්ධපුලිනාකිණ්ණා, අවිදූරෙ මමස්සමං’’.

තත්ථ උත්තානකූලාති අගම්භීරා නදී. සුපතිත්ථාති සුන්දරපතිත්ථා. මනොරමා මනල්ලීනා මනාපා. සුසුද්ධපුලිනාකිණ්ණාති සුට්ඨු ධවලමුත්තාදලසදිසවාලුකාකිණ්ණා ගහනීභූතාති අත්ථො. සා ඉත්ථම්භූතා නදිකා කුන්නදී මමස්සමං මය්හං අස්සමස්ස අවිදූරෙ සමීපෙ අහොසීති අත්ථො. ‘‘අස්සම’’න්ති ච සත්තම්යත්ථෙ උපයොගවචනන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘අසක්ඛරා ¶ ¶ අපබ්භාරා, සාදු අප්පටිගන්ධිකා;

සන්දතී නදිකා තත්ථ, සොභයන්තා මමස්සමං’’.

තත්ථ ¶ අසක්ඛරාති ‘‘පුලිනාකිණ්ණා’’ති වුත්තත්තා අසක්ඛරා සක්ඛරවිරහිතා. අපබ්භාරාති පබ්භාරවිරහිතා, අගම්භීරකූලාති අත්ථො. සාදු අප්පටිගන්ධිකාති සාදුරසොදකා දුග්ගන්ධරහිතා මය්හං අස්සමපදං සොභයන්තී නදිකා ඛුද්දකනදී සන්දති පවත්තතීති අත්ථො.

‘‘කුම්භීලා මකරා චෙත්ථ, සුසුමාරා ච කච්ඡපා;

සන්දති නදිකා තත්ථ, සොභයන්තා මමස්සමං’’.

තත්ථ කුම්භීලමච්ඡා මකරමච්ඡා ච සුසුමාරා චණ්ඩමච්ඡා ච කච්ඡපමච්ඡා ච එත්ථ එතිස්සං නදියං කීළන්තා අහෙසුන්ති සම්බන්ධො. මමස්සමං සොභයන්තා නදිකා ඛුද්දකනදී සන්දති පවත්තතීති සම්බන්ධො.

‘‘පාඨීනා පාවුසා මච්ඡා, බලජා මුඤ්ජරොහිතා;

වග්ගළා පපතායන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං’’.

පාඨීනමච්ඡා ච පාවුසා මච්ඡා ච බලජමච්ඡා ච මුඤ්ජමච්ඡා රොහිතමච්ඡා ච වග්ගළමච්ඡා ච එතෙ සබ්බෙ මච්ඡජාතිකා ඉතො චිතො ච පපතායන්තා නදියා සද්ධිං පවත්තන්තා මම අස්සමපදං සොභයන්තීති අත්ථො.

‘‘උභො කූලෙසු නදියා, පුප්ඵිනො ඵලිනො දුමා;

උභතො අභිලම්බන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං’’.

තත්ථ උභො කූලෙසූති තස්සා නදියා උභොසු පස්සෙසු ධුවපුප්ඵිනො ධුවඵලිනො රුක්ඛා උභතො අභිලම්බන්තා නදියා උභො තීරෙ හෙට්ඨා ඔනමන්තා මම අස්සමං සොභයන්තීති අත්ථො.

‘‘අම්බා සාලා ච තිලකා, පාටලී සින්දුවාරකා;

දිබ්බගන්ධා සම්පවන්ති, පුප්ඵිතා මම අස්සමෙ’’.

තත්ථ ¶ අම්බාති මධුපිණ්ඩිඅම්බා ච සාලරුක්ඛා ච තිලකරුක්ඛා ච පාටලිරුක්ඛා ච සින්දුවාරකරුක්ඛා ච එතෙ රුක්ඛා නිච්චකාලං පුප්ඵිතා ¶ පුප්ඵන්තා. දිබ්බා ගන්ධා ඉව මම අස්සමෙ සුගන්ධා සම්පවන්ති සමන්තතො පවායන්තීති අත්ථො.

‘‘චම්පකා ¶ සළලා නීපා, නාගපුන්නාගකෙතකා;

දිබ්බගන්ධා සම්පවන්ති, පුප්ඵිතා මම අස්සමෙ’’.

තත්ථ චම්පකරුක්ඛා ච සළලරුක්ඛා ච සුවණ්ණවට්ටලසදිසපුප්ඵා නීපරුක්ඛා ච නාගරුක්ඛා ච පුන්නාගරුක්ඛා ච සුගන්ධයන්තා කෙතකරුක්ඛා ච එතෙ සබ්බෙ රුක්ඛා දිබ්බා ගන්ධාරිව මම අස්සමෙ පුප්ඵිතා ඵුල්ලිතා සම්පවන්ති සුගන්ධං සුට්ඨු පවායන්තීති අත්ථො.

අසොකා ච‘‘අධිමුත්තා අසොකා ච, භගිනීමාලා ච පුප්ඵිතා;

අඞ්කොලා බිම්බිජාලා ච, පුප්ඵිතා මම අස්සමෙ’’.

තත්ථ පුප්ඵිතා අධිමුත්තකරුක්ඛා ච පුප්ඵිතා අසොකරුක්ඛා ච පුප්ඵිතා භගිනීමාලා ච පුප්ඵිතා අඞ්කොලා ච පුප්ඵිතා බිම්බිජාලා ච එතෙ රුක්ඛා මම අස්සමෙ ඵුල්ලිතා සොභයන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘කෙතකා කන්දලි චෙව, ගොධුකා තිණසූලිකා;

දිබ්බගන්ධං සම්පවන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං’’.

තත්ථ කෙතකාති සුගන්ධකෙතකගච්ඡා ච. කන්දලිරුක්ඛා ච ගොධුකරුක්ඛා ච තිණසූලිකගච්ඡා ච එතෙ සබ්බෙ රුක්ඛජාතිකා දිබ්බගන්ධං පවායමානා මම අස්සමං සකලං සොභයන්තීති අත්ථො.

‘‘කණිකාරා කණ්ණිකා ච, අසනා අජ්ජුනා බහූ;

දිබ්බගන්ධං සම්පවන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං’’.

එතෙ කණිකාරාදයො රුක්ඛා මම අස්සමං සකලං සොභයන්තා දිබ්බගන්ධං සම්පවායන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘පුන්නාගා ¶ ගිරිපුන්නාගා, කොවිළාරා ච පුප්ඵිතා;

දිබ්බගන්ධං සම්පවන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං’’.

පුන්නාගාදයො රුක්ඛා දිබ්බගන්ධං පවායමානා මම අස්සමං සොභයන්තීති අත්ථො.

‘‘උද්දාලකා ¶ ච කුටජා, කදම්බා වකුලා බහූ;

දිබ්බගන්ධං සම්පවන්තා, සොභයන්ති මමස්සමං’’.

උද්දාලකාදයො ¶ රුක්ඛා දිබ්බගන්ධං වායමානා මම අස්සමං සොභයන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘ආළකා ඉසිමුග්ගා ච, කදලිමාතුලුඞ්ගියො;

ගන්ධොදකෙන සංවඩ්ඪා, ඵලානි ධාරයන්ති තෙ’’.

තත්ථ එතෙ ආළකාදයො ගච්ඡා චන්දනාදිසුගන්ධගන්ධොදකෙන වඩ්ඪිත්වා සුවණ්ණඵලානි ධාරෙන්තා මම අස්සමං සොභයන්තීති අත්ථො.

‘‘අඤ්ඤෙ පුප්ඵන්ති පදුමා, අඤ්ඤෙ ජායන්ති කෙසරී;

අඤ්ඤෙ ඔපුප්ඵා පදුමා, පුප්ඵිතා තළාකෙ තදා’’.

තත්ථ අඤ්ඤෙ පුප්ඵන්ති පදුමාති මම අස්සමස්ස අවිදූරෙ තළාකෙ අඤ්ඤෙ එකච්චෙ පදුමා පුප්ඵන්ති, එකච්චෙ කෙසරී පදුමා ජායන්ති නිබ්බත්තන්ති, එකච්චෙ පදුමා ඔපුප්ඵා විගලිතපත්තකෙසරාති අත්ථො.

‘‘ගබ්භං ගණ්හන්ති පදුමා, නිද්ධාවන්ති මුළාලියො;

සිඞ්ඝාටිපත්තමාකිණ්ණා, සොභන්ති තළාකෙ තදා’’.

තත්ථ ගබ්භං ගණ්හන්ති පදුමාති තදා තාපසෙන හුත්වා මම වසනසමයෙ එකච්චෙ පදුමා තළාකබ්භන්තරෙ මකුළපුප්ඵාදයො ගණ්හන්ති. මුළාලියො පදුමමූලා නිද්ධාවන්ති ඉතො කද්දමබ්භන්තරතො හත්ථිදාඨා විය ගච්ඡන්තීති අත්ථො. පත්තපුප්ඵමාකිණ්ණා ගහනීභූතා සිඞ්ඝාටියො සොභයන්තීති අත්ථො.

‘‘නයිතා ¶ අම්බගන්ධී ච, උත්තලී බන්ධුජීවකා;

දිබ්බගන්ධා සම්පවන්ති, පුප්ඵිතා තළාකෙ තදා’’.

තදා මම වසනසමයෙ තළාකස්ස සමීපෙ නයිතා ච ගච්ඡා අම්බගන්ධී ච ගච්ඡා උත්තලී නාම ගච්ඡා ච බන්ධුජීවකා ච එතෙ සබ්බෙ ¶ ගච්ඡා පුප්ඵිතා පුප්ඵධාරිතා සුගන්ධවාහකා තළාකං සොභයන්තීති අත්ථො.

‘‘පාඨීනා පාවුසා මච්ඡා, බලජා මුඤ්ජරොහිතා;

සංගුලා මග්ගුරා චෙව, වසන්ති තළාකෙ තදා’’.

තදා ¶ මම වසනසමයෙ නිබ්භීතා පාඨීනාදයො මච්ඡා තළාකෙ වසන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘කුම්භීලා සුසුමාරා ච, තන්තිගාහා ච රක්ඛසා;

ඔගුහා අජගරා ච, වසන්ති තළාකෙ තදා’’.

තදා මම වසනසමයෙ මම අස්සමසමීපෙ තළාකෙ එතෙ කුම්භීලාදයො මච්ඡා නිබ්භීතා නිරූපද්දවා වසන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘පාරෙවතා රවිහංසා, චක්කවාකා නදීචරා;

කොකිලා සුකසාළිකා, උපජීවන්ති තං සරං’’.

තත්ථ මම අස්සමසමීපෙ සරං නිස්සාය පාරෙවතාපක්ඛී ච රවිහංසාපක්ඛී ච නදීචරා චක්කවාකපක්ඛී ච කොකිලාපක්ඛී ච සුකපක්ඛී ච සාළිකාපක්ඛී ච තං සරං උපනිස්සාය ජීවන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘කුකුත්ථකා කුළීරකා, වනෙ පොක්ඛරසාතකා;

දින්දිභා සුවපොතා ච, උපජීවන්ති තං සරං’’.

තත්ථ කුකුත්ථකාති එවංනාමිකා පක්ඛී ච. කුළීරකාති එවංනාමිකා පක්ඛී ච. වනෙ පොක්ඛරසාතකා ¶ පක්ඛී ච දින්දිභා පක්ඛී ච සුවපොතා පක්ඛී ච එතෙ සබ්බෙ පක්ඛිනො තං මම අස්සමසමීපෙ සරං නිස්සාය ජීවන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘හංසා කොඤ්චා මයූරා ච, කොකිලා තම්බචූළකා;

පම්මකා ජීවංජීවා ච, උපජීවන්ති තං සරං’’.

සබ්බෙ එතෙ හංසාදයො පක්ඛිනො තං සරං උපනිස්සාය ජීවන්ති ජීවිකං පාලෙන්තීති අත්ථො.

‘‘කොසිකා ¶ පොට්ඨසීසා ච, කුරරා සෙනකා බහූ;

මහාකාළා ච සකුණා, උපජීවන්ති තං සරං’’.

තත්ථ කොසිකා ච පක්ඛී පොට්ඨසීසා ච පක්ඛී කුරරා ච පක්ඛී සෙනකා ච පක්ඛී මහාකාළා ච පක්ඛී ථලෙ බහූ පක්ඛිනො තං සරං තස්ස සරස්ස සමීපෙ ජීවන්ති ජීවිකං කප්පෙන්තීති අත්ථො.

‘‘පසදා ¶ ච වරාහා ච, චමරා ගණ්ඩකා බහූ;

රොහිච්චා සුකපොතා ච, උපජීවන්ති තං සරං’’.

තත්ථ පසදාදයො එතෙ මිගා තං සරං තස්මිං සරසමීපෙ, භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, ජීවිතං පරිපාලෙන්තා විහරන්තීති අත්ථො.

‘‘සීහබ්යග්ඝා ච දීපී ච, අච්ඡකොකතරච්ඡකා;

තිධා පභින්නමාතඞ්ගා, උපජීවන්ති තං සරං’’.

එතෙ සීහාදයො චතුප්පදා සරසමීපෙ උපද්දවරහිතා ජීවන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘කින්නරා වානරා චෙව, අථොපි වනකම්මිකා;

චෙතා ච ලුද්දකා චෙව, උපජීවන්ති තං සරං’’.

එත්ථ ¶ එතෙ එවංනාමිකා කින්නරාදයො සත්තා තස්මිං සරසමීපෙ වසන්තීති අත්ථො.

‘‘තින්දුකානි පියාලානි, මධුකෙකා සුමාරියො;

ධුවං ඵලානි ධාරෙන්ති, අවිදූරෙ මමස්සමං’’.

තත්ථ එතෙ තින්දුකාදයො රුක්ඛා ධුවං හෙමන්තගිම්හවස්සානසඞ්ඛාතෙ කාලත්තයෙ මම අස්සමතො අවිදූරෙ ඨානෙ මධුරඵලානි ධාරෙන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘කොසම්බා සළලා නිම්බා, සාදුඵලසමායුතා;

ධුවං ඵලානි ධාරෙන්ති, අවිදූරෙ මමස්සමං’’.

තත්ථ එතෙ කොසම්බාදයො රුක්ඛා සාරඵලා මධුරඵලා උත්තමඵලා සමායුතා සං සුට්ඨු ආයුතා සමඞ්ගීභූතා නිච්චං ඵලධාරිනො මම අස්සමසමීපෙ සොභන්තීති අත්ථො.

‘‘හරීතකා ¶ ආමලකා, අම්බජම්බුවිභීතකා;

කොලා භල්ලාතකා බිල්ලා, ඵලානි ධාරයන්ති තෙ’’.

තෙ හරීතකාදයො රුක්ඛා මම අස්සමසමීපෙ ජාතා නිච්චං ඵලානි ධාරයන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘ආලුවා ¶ ච කළම්බා ච, බිළාලීතක්කළානි ච;

ජීවකා සුතකා චෙව, බහූකා මම අස්සමෙ’’.

එතෙ ආලුවාදයො මූලඵලා ඛුද්දා මධුරසා මම අස්සමසමීපෙ බහූ සන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘අස්සමස්සාවිදූරම්හි, තළාකාසුං සුනිම්මිතා;

අච්ඡොදකා සීතජලා, සුපතිත්ථා මනොරමා’’.

තත්ථ අස්සමස්සාවිදූරම්හි අස්සමස්ස සමීපෙ සුනිම්මිතා සුට්ඨු ආරොහනඔරොහනක්ඛමං කත්වා ¶ නිම්මිතා අච්ඡොදකා විප්පසන්නොදකා සීතජලා සීතොදකා සුපතිත්ථා සුන්දරතිත්ථා මනොරමා සොමනස්සකරා තළාකා ආසුං අහෙසුන්ති අත්ථො.

‘‘පදුමුප්පලසඤ්ඡන්නා, පුණ්ඩරීකසමායුතා;

මන්දාලකෙහි සඤ්ඡන්නා, දිබ්බගන්ධොපවායති’’.

තත්ථ පදුමෙහි ච උප්පලෙහි ච සඤ්ඡන්නා පරිපුණ්ණා පුණ්ඩරීකෙහි සමායුතා සමඞ්ගීභූතා මන්දාලකෙහි ච සඤ්ඡන්නා ගහනීභූතා තළාකා දිබ්බගන්ධානි උපවායන්ති සමන්තතො වායන්තීති අත්ථො.

‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නෙ, පුප්ඵිතෙ ඵලිතෙ වනෙ;

සුකතෙ අස්සමෙ රම්මෙ, විහරාමි අහං තදා’’.

තත්ථ එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නෙති අබ්බෙහි නදිකාදිඅවයවෙහි සම්පන්නෙ පරිපුණ්ණෙ පුප්ඵඵලරුක්ඛෙහි ගහනීභූතෙ වනෙ සුකතෙ රමණීයෙ අස්සමෙ අරඤ්ඤාවාසෙ තදා තාපසභූතකාලෙ අහං විහරාමීති අත්ථො.

එත්තාවතා ¶ අස්සමසම්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො සීලාදිගුණසම්පත්තිං දස්සෙන්තො –

‘‘සීලවා වතසම්පන්නො, ඣායී ඣානරතො සදා;

පඤ්චාභිඤ්ඤාබලප්පත්තො, සුරුචි නාම තාපසො’’ති. – ආහ;

තත්ථ ¶ සීලවාති ඣානසම්පයුත්තචතුපාරිසුද්ධිසීලසදිසෙහි පඤ්චහි සීලෙහි සම්පුණ්ණොති අත්ථො. වතසම්පන්නොති ‘‘ඉතො පට්ඨාය ඝරාවාසං පඤ්ච කාමගුණෙ වා න සෙවිස්සාමී’’ති වතසමාදානෙන සම්පන්නො. ඣායීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානආරම්මණූපනිජ්ඣානෙහි ඣායී ඣායනසීලො. ඣානරතොති එතෙසු ඣානෙසු රතො අල්ලීනො සදා සම්පුණ්ණො. පඤ්චාභිඤ්ඤාබලප්පත්තොති ඉද්ධිවිධදිබ්බසොතපරචිත්තවිජානනපුබ්බෙනිවාසානුස්සතිදිබ්බචක්ඛුසඞ්ඛාතාහි පඤ්චහි අභිඤ්ඤාහි විසෙසපඤ්ඤාහි බලසම්පන්නො, පරිපුණ්ණොති අත්ථො. නාමෙන සුරුචි නාම තාපසො හුත්වා විහරාමීති සම්බන්ධො.

එත්තකෙන ¶ අත්තනො ගුණසම්පත්තිං දස්සෙත්වා පරිසසම්පත්තිං දස්සෙන්තො –

‘‘චතුවීසසහස්සානි, සිස්සා මය්හං උපට්ඨහුං;

සබ්බෙ මං බ්රාහ්මණා එතෙ, ජාතිමන්තො යසස්සිනො’’ති. – ආදිමාහ;

තත්ථ එතෙ සබ්බෙ චතුවීසතිසහස්සබ්රාහ්මණා මය්හං සිස්සා ජාතිමන්තො ජාතිසම්පන්නා යසස්සිනො පරිවාරසම්පන්නා මං උපට්ඨහුන්ති සම්බන්ධො.

‘‘ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සනිඝණ්ඩුසකෙටුභෙ;

පදකා වෙය්යාකරණා, සධම්මෙ පාරමිං ගතා’’.

තත්ථ ලක්ඛණෙති ලක්ඛණසත්ථෙ. සබ්බලොකියානං ඉත්ථිපුරිසානං ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතා දුක්ඛිතා භවන්ති, ඉමෙහි සුඛිතා භවන්තී’’ති ලක්ඛණං ජානාති. තප්පකාසකො ගන්ථො ලක්ඛණං, තස්මිං ලක්ඛණෙ ච. ඉතිහාසෙති ‘‘ඉතිහ ආස ඉතිහ ආසා’’ති වුත්තවචනපටිදීපකෙ ගන්ථෙ. ලක්ඛණෙ ච ඉතිහාසෙ ච පාරමිං පරියොසානං ගතාති සම්බන්ධො. රුක්ඛපබ්බතාදීනං නාමප්පකාසකගන්ථං ‘‘නිඝණ්ඩූ’’ති වුච්චති. කෙටූභෙති කිරියාකප්පවිකප්පානං කවීනං උපකාරකො ගන්ථො. නිඝණ්ඩුයා සහ වත්තතීති සනිඝණ්ඩු, කෙටුභෙන සහ වත්තතීති සකෙටුභං, තස්මිං සනිඝණ්ඩුසකෙටුභෙ වෙදත්තයෙ පාරමිං ගතාති ¶ සම්බන්ධො. පදකාති නාමපදසමාසතද්ධිතාඛ්යාතකිතකාදිපදෙසු ඡෙකා ¶ . වෙය්යාකරණානි චන්දපාණිනීයකලාපාදිබ්යාකරණෙ ඡෙකා. සධම්මෙ පාරමිං ගතාති අත්තනො ධම්මෙ බ්රාහ්මණධම්මෙ වෙදත්තයෙ පාරමිං පරියොසානං ගතා පත්තාති අත්ථො.

‘‘උප්පාතෙසු නිමිත්තෙසු, ලක්ඛණෙසු ච කොවිදා;

පථබ්යා භූමන්තලික්ඛෙ, මම සිස්සා සුසික්ඛිතා’’.

තත්ථ උක්කාපාතභූමිකම්පාදිකෙසු උප්පාතෙසු ච සුභනිමිත්තාසුභනිමිත්තෙසු ච ඉත්ථිලක්ඛණපුරිසලක්ඛණමහාපුරිසලක්ඛණෙසු ච කොවිදා ඡෙකා. පථවියා ච භූමියා ච සකලලොකෙ ච අන්තලික්ඛෙ ආකාසෙ චාති සබ්බත්ථ මම සිස්සා සුසික්ඛිතා.

‘‘අප්පිච්ඡා ¶ නිපකා එතෙ, අප්පාහාරා අලොලුපා;

ලාභාලාභෙන සන්තුට්ඨා, පරිවාරෙන්ති මං සදා’’.

තත්ථ අප්පිච්ඡාති අප්පකෙනාපි යාපෙන්තා. නිපකාති නෙපක්කසඞ්ඛාතාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතා. අප්පාහාරාති එකාහාරා එකභත්තිකාති අත්ථො. අලොලුපාති ලොලුපතණ්හාය අප්පවත්තනකා. ලාභාලාභෙනාති ලාභෙන අලාභෙන ච සන්තුට්ඨා සොමනස්සා එතෙ මම සිස්සා සදා නිච්චකාලං මං පරිවාරෙන්ති උපට්ඨහන්තීති අත්ථො.

‘‘ඣායී ඣානරතා ධීරා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

ආකිඤ්චඤ්ඤං පත්ථයන්තා, පරිවාරෙන්ති මං සදා’’.

තත්ථ ඣායීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානආරම්මණූපනිජ්ඣානෙහි සමන්නාගතා. ඣායනසීලා වා. ඣානරතාති තෙසු ච ඣානෙසු රතා අල්ලීනා. ධීරාති ධිතිසම්පන්නා. සන්තචිත්තාති වූපසන්තමනා. සමාහිතාති එකග්ගචිත්තා. ආකිඤ්චඤ්ඤන්ති නිප්පලිබොධභාවං. පත්ථයන්තාති ඉච්ඡන්තා. ඉත්ථම්භූතා මෙ සිස්සා සදා මං පරිවාරෙන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘අභිඤ්ඤාපාරමිප්පත්තා, පෙත්තිකෙ ගොචරෙ රතා;

අන්තලික්ඛචරා ධීරා, පරිවාරෙන්ති මං සදා’’.

තත්ථ අභිඤ්ඤාපාරමිප්පත්තාති පඤ්චසු අභිඤ්ඤාසු පාරමිං පරියොසානං පත්තා පූරිතාති අත්ථො. පෙත්තිකෙ ගොචරෙ රතාති බුද්ධානුඤ්ඤාතාය අවිඤ්ඤත්තියා ¶ ලද්ධෙ ආහාරෙ රතාති අත්ථො. අන්තලික්ඛචරාති ¶ අන්තලික්ඛෙන ආකාසෙන ගච්ඡන්තා ආගච්ඡන්තා චාති අත්ථො. ධීරාති ථිරභූතා සීහබ්යග්ඝාදිපරිස්සයෙ අච්ඡම්භිතසභාවාති අත්ථො. එවංභූතා මම තාපසා සදා මං පරිවාරෙන්තීති අත්ථො.

‘‘සංවුතා ඡසු ද්වාරෙසු, අනෙජා රක්ඛිතින්ද්රියා;

අසංසට්ඨා ච තෙ ධීරා, මම සිස්සා දුරාසදා’’.

තත්ථ චක්ඛාදීසු ඡසු ද්වාරෙසු රූපාදීසු ඡසු ආරම්මණෙසු සංවුතා පිහිතා පටිච්ඡන්නා, රක්ඛිතගොපිතද්වාරාති අත්ථො. අනෙජා නිත්තණ්හා රක්ඛිතින්ද්රියා ගොපිතචක්ඛාදිඉන්ද්රියා අසංසට්ඨා ඤාතීහි ¶ ගහට්ඨෙහි අමිස්සීභූතාති අත්ථො. දුරාසදාති දුට්ඨු ආසදා, ආසාදෙතුං ඝට්ටෙතුං අසක්කුණෙය්යා අයොග්ගාති අත්ථො.

‘‘පල්ලඞ්කෙන නිසජ්ජාය, ඨානචඞ්කමනෙන ච;

වීතිනාමෙන්ති තෙ රත්තිං, මම සිස්සා දුරාසදා’’.

තත්ථ මම සිස්සා පල්ලඞ්කෙන ඌරුබද්ධාසනෙන සෙය්යං විහාය නිසජ්ජාය ච ඨානෙන ච චඞ්කමෙන ච සකලං රත්තිං විසෙසෙන අතිනාමෙන්ති අතික්කාමෙන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘රජනීයෙ න රජ්ජන්ති, දුස්සනීයෙ න දුස්සරෙ;

මොහනීයෙ න මුය්හන්ති, මම සිස්සා දුරාසදා’’.

තෙ ඉත්ථම්භූතා මම සිස්සා තාපසා රජනීයෙ රජ්ජිතබ්බෙ වත්ථුස්මිං න රජ්ජන්ති රජ්ජං න උප්පාදෙන්ති. දුස්සනීයෙ දුස්සිතබ්බෙ දොසං උප්පාදෙතුං යුත්තෙ වත්ථුම්හි න දුස්සරෙ දොසං න කරොන්ති. මොහනීයෙ මොහිතුං යුත්තෙ වත්ථුම්හි න මුය්හන්ති මොහං න කරොන්ති, පඤ්ඤාසම්පයුත්තා භවන්තීති අත්ථො.

‘‘ඉද්ධිං වීමංසමානා තෙ, වත්තන්ති නිච්චකාලිකං;

පථවිං තෙ පකම්පෙන්ති, සාරම්භෙන දුරාසදා’’.

තෙ මම සිස්සා ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොතී’’තිආදිකං (පටි. ම. 1.102) ඉද්ධිවිකුබ්බනං නිච්චකාලිකං වීමංසමානා වත්තන්තීති ¶ සම්බන්ධො. තෙ මම සිස්සා ආකාසෙපි උදකෙපි පථවිං නිම්මිනිත්වා ඉරියාපථං පකම්පෙන්තීති අත්ථො. සාරම්භෙන යුගග්ගාහෙන කලහකරණෙන න ආසාදෙතබ්බාති අත්ථො.

‘‘කීළමානා ¶ ච තෙ සිස්සා, කීළන්ති ඣානකීළිතං;

ජම්බුතො ඵලමානෙන්ති, මම සිස්සා දුරාසදා’’.

තෙ මම සිස්සා කීළමානා පඨමජ්ඣානාදිකීළං කීළන්ති ලළන්ති රමන්තීති අත්ථො. ජම්බුතො ¶ ඵලමානෙන්තීති හිමවන්තම්හි සතයොජනුබ්බෙධජම්බුරුක්ඛතො ඝටප්පමාණං ජම්බුඵලං ඉද්ධියා ගන්ත්වා ආනෙන්තීති අත්ථො.

‘‘අඤ්ඤෙ ගච්ඡන්ති ගොයානං, අඤ්ඤෙ පුබ්බවිදෙහකං;

අඤ්ඤෙ ච උත්තරකුරුං, එසනාය දුරාසදා’’.

තෙසං මම සිස්සානං අන්තරෙ අඤ්ඤෙ එකච්චෙ ගොයානං අපරගොයානං දීපං ගච්ඡන්ති, එකච්චෙ පුබ්බවිදෙහකං දීපං ගච්ඡන්ති, එකච්චෙ උත්තරකුරුං දීපං ගච්ඡන්ති, තෙ දුරාසදා එතෙසු ඨානෙසු එසනාය ගවෙසනාය පච්චයපරියෙසනාය ගච්ඡන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘පුරතො පෙසෙන්ති ඛාරිං, පච්ඡතො ච වජන්ති තෙ;

චතුවීසසහස්සෙහි, ඡාදිතං හොති අම්බරං’’.

තෙ මම සිස්සා ආකාසෙන ගච්ඡමානා ඛාරිං තාපසපරික්ඛාරභරිතං කාජං පුරතො පෙසෙන්ති පඨමං අභිමුඛඤ්ච තං පෙසෙත්වා සයං තස්ස පච්ඡතො ගච්ඡන්තීති අත්ථො. එවං ගච්ඡමානෙහි චතුවීසසහස්සෙහි තාපසෙහි අම්බරං ආකාසතලං ඡාදිතං පටිච්ඡන්නං හොතීති සම්බන්ධො.

‘‘අග්ගිපාකී අනග්ගී ච, දන්තොදුක්ඛලිකාපි ච;

අස්මෙන කොට්ටිතා කෙචි, පවත්තඵලභොජනා’’.

තත්ථ කෙචි එකච්චෙ මම සිස්සා අග්ගිපාකී ඵලාඵලපණ්ණාදයො පචිත්වා ඛාදන්ති, එකච්චෙ අනග්ගී අග්ගීහි අපචිත්වා ආමකමෙව ඛාදන්ති, එකච්චෙ දන්තිකා දන්තෙහියෙව තචං උප්පාටෙත්වා ඛාදන්ති. එකච්චෙ උදුක්ඛලිකා උදුක්ඛලෙහි කොට්ටෙත්වා ඛාදන්ති. එකච්චෙ අස්මෙන කොට්ටිතා පාසාණෙන කොට්ටෙත්වා ඛාදන්ති. එකච්චෙ සයංපතිතඵලාහාරාති සම්බන්ධො.

‘‘උදකොරොහණා ¶ කෙචි, සායං පාතො සුචීරතා;

තොයාභිසෙචනකරා, මම සිස්සා දුරාසදා’’.

දුරාසදා මම සිස්සා කෙචි සුචීරතා සුද්ධිකාමා සායං පාතො ච උදකොරොහණා උදකපවෙසකාති අත්ථො. කෙචි තොයාභිසෙචනකරා උදකෙන අත්තනි අභිසිඤ්චනකරාති අත්ථො.

‘‘පරූළ්හකච්ඡනඛලොමා ¶ ¶ , පඞ්කදන්තා රජස්සිරා;

ගන්ධිතා සීලගන්ධෙන, මම සිස්සා දුරාසදා’’.

තත්ථ තෙ දුරාසදා මම සිස්සා කච්ඡෙසු උභයකච්ඡෙසු ච හත්ථපාදෙසු ච පරූළ්හා සඤ්ජාතා, දීඝනඛලොමාති අත්ථො. ඛුරකම්මරහිතත්තා අමණ්ඩිතා අපසාධිතාති අධිප්පායො. පඞ්කදන්තාති ඉට්ඨකචුණ්ණඛීරපාසාණචුණ්ණාදීහි ධවලමකතත්තා මලග්ගහිතදන්තාති අත්ථො. රජස්සිරාති තෙලමක්ඛනාදිරහිතත්තා ධූලීහි මක්ඛිතසීසාති අත්ථො. ගන්ධිතා සීලගන්ධෙනාති ඣානසමාධිසමාපත්තීහි සම්පයුත්තසීලෙන සමඞ්ගීභූතත්තා ලොකියසීලගන්ධෙන සබ්බත්ථ සුගන්ධීභූතාති අත්ථො. මම සිස්සා දුරාසදාති ඉමෙහි වුත්තප්පකාරගුණෙහි සමන්නාගතත්තා ආසාදෙතුං ඝට්ටෙතුං අසක්කුණෙය්යා මම සිස්සාති සම්බන්ධො.

‘‘පාතොව සන්නිපතිත්වා, ජටිලා උග්ගතාපනා;

ලාභාලාභං පකිත්තෙත්වා, ගච්ඡන්ති අම්බරෙ තදා’’.

තත්ථ පාතොව සන්නිපතිත්වාති සත්තම්යත්ථෙ තොපච්චයො, පාතරාසකාලෙයෙව මම සන්තිකෙ රාසිභූතාති අත්ථො. උග්ගතාපනා පාකටතපා පත්ථටතපා ජටිලා ජටාධාරිනො තාපසා. ලාභාලාභං පකිත්තෙත්වා ඛුද්දකෙ ච මහන්තෙ ච ලාභෙ පාකටෙ කත්වා තදා තස්මිං කාලෙ අම්බරෙ ආකාසතලෙ ගච්ඡන්තීති සම්බන්ධො.

192. පුන තෙසංයෙව ගුණෙ පකාසෙන්තො එතෙසං පක්කමන්තානන්තිආදිමාහ. තත්ථ ආකාසෙ වා ථලෙ වා පක්කමන්තානං ගච්ඡන්තානං එතෙසං තාපසානං වාකචීරජනිතො මහාසද්දො පවත්තතීති අත්ථො. මුදිතා හොන්ති දෙවතාති එවං මහාසද්දං පවත්තෙත්වා ගච්ඡන්තානං අජිනචම්මසද්දෙන ¶ සන්තුට්ඨා ‘‘සාධු සාධු, අය්යා’’ති සොමනස්සජාතා දෙවතා මුදිතා සන්තුට්ඨා හොන්තීති සම්බන්ධො.

193. දිසොදිසන්ති තෙ ඉසයො අන්තලික්ඛචරා ආකාසචාරිනො දක්ඛිණාදිසානුදිසං පක්කමන්ති ගච්ඡන්තීති සම්බන්ධො. සකෙ බලෙනුපත්ථද්ධාති අත්තනො සරීරබලෙන වා ඣානබලෙන වා සමන්නාගතා යදිච්ඡකං යත්ථ යත්ථ ගන්තුකාමා, තත්ථ තත්ථෙව ගච්ඡන්තීති සම්බන්ධො.

194. පුන තෙසමෙවානුභාවං පකාසෙන්තො පථවීකම්පකා එතෙතිආදිමාහ. තදා එතෙ සබ්බත්ථ ඉච්ඡාචාරා පථවීකම්පකා මෙදනීසඤ්චලනජාතිකා නභචාරිනො ආකාසචාරිනො. උග්ගතෙජාති ¶ උග්ගතතෙජා පත්ථටතෙජා දුප්පසහා පසය්හ අභිභවිත්වා පවත්තිතුං අසක්කුණෙය්යාති දුප්පසහා. සාගරොව අඛොභියාති අඤ්ඤෙහි අඛොභියො අනාලුළිතො සාගරො ඉව සමුද්දො විය අඤ්ඤෙහි අඛොභියා කම්පෙතුං අසක්කුණෙය්යා හොන්තීති සම්බන්ධො.

195. ඨානචඞ්කමිනො කෙචීති තෙසං මම සිස්සානං අන්තරෙ එකච්චෙ ඉසයො ඨානිරියාපථචඞ්කමනිරියාපථසම්පන්නා, එකච්චෙ ඉසයො නෙසජ්ජිකා ¶ නිසජ්ජිරියාපථසම්පන්නා, එකච්චෙ ඉසයො පවත්තභොජනා සයංපතිතපණ්ණාහාරා එවරූපෙහි ගුණෙහි යුත්තත්තා දුරාසදාති සම්බන්ධො.

196. තෙ සබ්බෙ ථොමෙන්තො මෙත්තාවිහාරිනොතිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණා සත්තා සුඛී හොන්තූ’’තිආදිනා සිනෙහලක්ඛණාය මෙත්තාය ඵරිත්වා විහරන්ති, අත්තභාවං පවත්තෙන්තීති මෙත්තාවිහාරිනො එතෙ මම සිස්සාති අත්ථො. සබ්බෙ තෙ ඉසයො සබ්බපාණිනං සබ්බෙසං සත්තානං හිතෙසී හිතගවෙසකා. අනත්තුක්කංසකා අත්තානං න උක්කංසකා අමානිනො කස්සචි කඤ්චි පුග්ගලං න වම්භෙන්ති නීචං කත්වා න මඤ්ඤන්තීති අත්ථො.

197. තෙ මම සිස්සා සීලසමාධිසමාපත්තිගුණයුත්තත්තා සීහරාජා ඉව අච්ඡම්භීතා නිබ්භයා, ගජරාජා ඉව හත්ථිරාජා විය ථාමවා සරීරබලඣානබලසම්පන්නා බ්යග්ඝරාජා ඉව, දුරාසදා ඝට්ටෙතුමසක්කුණෙය්යා මම සන්තිකෙ ආගච්ඡන්තීති සම්බන්ධො.

198. තතො ¶ අත්තනො ආනුභාවස්ස දස්සනලෙසෙන පකාසෙන්තො විජ්ජාධරාතිආදිමාහ. තත්ථ මන්තසජ්ඣායාදිවිජ්ජාධරා ච රුක්ඛපබ්බතාදීසු වසන්තා භුම්මදෙවතා ච භූමට්ඨථලට්ඨා නාගා ච ගන්ධබ්බදෙවා ච චණ්ඩා රක්ඛසා ච කුම්භණ්ඩා දෙවා ච දානවා දෙවා ච ඉච්ඡිතිච්ඡිතනිම්මානසමත්ථා ගරුළා ච තං සරං උපජීවන්තීති සම්බන්ධො, තස්මිං සරෙ සරස්ස සමීපෙ වසන්තීති අත්ථො.

199. පුනපි තෙසංයෙව අත්තනො සිස්සතාපසානං ගුණෙ වණ්ණෙන්තො තෙ ජටා ඛාරිභරිතාතිආදිමාහ. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙව. ඛාරිභාරන්ති උදඤ්චනකමණ්ඩලුආදිකං තාපසපරික්ඛාරං.

207. පුනපි අත්තනො ගුණෙ පකාසෙන්තො උප්පාතෙ සුපිනෙ චාපීතිආදිමාහ. තත්ථ බ්රාහ්මණසිප්පෙසු ¶ නිප්ඵත්තිං ගතත්තා නක්ඛත්තපාඨෙ ච ඡෙකත්තා ‘‘ඉමස්ස රාජකුමාරස්ස උප්පන්නනක්ඛත්තං සුභං අසුභ’’න්ති උප්පාතලක්ඛණෙ ච සුපිනෙ ච පවත්තිං පුච්ඡිතෙන ‘‘ඉදං සුපිනං සුභං, ඉදං අසුභ’’න්ති සුපිනනිප්ඵත්තිකථනෙ ච සබ්බෙසං ඉත්ථිපුරිසානං හත්ථපාදලක්ඛණකථනෙ ච සුට්ඨු සික්ඛිතො සකලජම්බුදීපෙ පවත්තමානං මන්තපදං ලක්ඛණමන්තකොට්ඨාසං සබ්බං අහං තදා මම තාපසකාලෙ ධාරෙමීති සම්බන්ධො.

208. අත්තනො බ්යාකරණං බුද්ධගුණපුබ්බඞ්ගමං පකාසෙන්තො අනොමදස්සීතිආදිමාහ. තත්ථ න ඔමකන්ති අනොමං. මංසචක්ඛුදිබ්බචක්ඛුසමන්තචක්ඛුධම්මචක්ඛුබුද්ධචක්ඛූහි ¶ සබ්බසත්තානං පස්සනං දස්සනං නාම, අනොමං දස්සනං යස්ස භගවතො සො භගවා අනොමදස්සී. භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි භගවා ලොකස්ස ජෙට්ඨසෙට්ඨත්තා ලොකජෙට්ඨො උසභො නිසභො ආසභොති තයො ගවජෙට්ඨකා. තත්ථ ගවසතජෙට්ඨකො උසභො, ගවසහස්සජෙට්ඨකො නිසභො, ගවසතසහස්සජෙට්ඨකො ආසභො, නරානං ආසභො නරාසභො පටිවිද්ධසබ්බධම්මො, සම්බුද්ධො විවෙකකාමො එකීභාවං ඉච්ඡන්තො හිමවන්තං හිමාලයපබ්බතං උපාගමීති සම්බන්ධො.

209. අජ්ඣොගාහෙත්වා හිමවන්තන්ති හිමවන්තසමීපං ඔගාහෙත්වා පවිසිත්වාති අත්ථො. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

210-1. ජලිතං ¶ ජලමානං ඉන්දීවරපුප්ඵං ඉව, හුතාසනං හොමස්ස ආසනං, ආදිත්තං ආභායුතං අග්ගික්ඛන්ධං ඉව, ගගනෙ ආකාසෙ ජොතමානං විජ්ජු ඉව, සුට්ඨු ඵුල්ලං සාලරාජං ඉව, නිසින්නං ලොකනායකං අද්දසන්ති සම්බන්ධො.

213. දෙවානං දෙවො දෙවදෙවො, තං දෙවදෙවං දිස්වාන තස්ස ලක්ඛණං ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසඤ්ජානනකාරණං. ‘‘බුද්ධො නු ඛො න වා බුද්ධො’’ති උපධාරයිං විචාරෙසිං. චක්ඛුමං පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමන්තං ජිනං කෙන කාරණෙන පස්සාමීති සම්බන්ධො.

214. චරණුත්තමෙ උත්තමපාදතලෙ සහස්සාරානි චක්කලක්ඛණානි දිස්සන්ති, අහං තස්ස භගවතො තානි ලක්ඛණානි දිස්වා තථාගතෙ නිට්ඨං ගච්ඡිං සන්නිට්ඨානං අගමාසි, නිස්සන්දෙහො ආසින්ති අත්ථො. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

218. සයම්භූ සයමෙව භූතා. අමිතොදය අමිතානං අපරිමාණානං ගුණානං උදය උට්ඨානට්ඨාන ¶ , ඉදං පදද්වයං ආලපනමෙව. ඉමං ලොකං ඉමං සත්තලොකං සං සුට්ඨු උද්ධරසි සංසාරතො උද්ධරිත්වා නිබ්බානථලං පාපෙසීති අත්ථො. තෙ සබ්බෙ සත්තා තව දස්සනං ආගම්ම ආගන්ත්වා කඞ්ඛාසොතං විචිකිච්ඡාමහොඝං තරන්ති අතික්කමන්තීති සම්බන්ධො.

219. භගවන්තං ථොමෙන්තො තාපසො තුවං සත්ථාතිආදිමාහ. තත්ථ, භන්තෙ, සබ්බඤ්ඤු තුවං සදෙවකස්ස ලොකස්ස සත්ථා ආචරියො උත්තමට්ඨෙන ත්වමෙව කෙතු උච්චො, සකලලොකෙ පකාසනට්ඨෙන ත්වමෙව ධජො, ලොකත්තයෙ උග්ගතත්තා ත්වමෙව යූපො උස්සාපිතථම්භසදිසො, පාණිනං සබ්බසත්තානං ත්වමෙව පරායණො උත්තමගමනීයට්ඨානං ත්වමෙව ¶ පතිට්ඨා පතිට්ඨට්ඨානං ලොකස්ස මොහන්ධකාරවිධමනතො ත්වමෙව දීපො තෙලපදීපො විය, ද්විපදුත්තමො ද්විපදානං දෙවබ්රහ්මමනුස්සානං උත්තමො සෙට්ඨොති සම්බන්ධො.

220. පුන භගවන්තංයෙව ථොමෙන්තො සක්කා සමුද්දෙ උදකන්තිආදිමාහ. තත්ථ චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරෙ සමුද්දෙ උදකං ආළ්හකෙන ¶ පමෙතුං මිනිතුං සක්කා භවෙය්ය, භන්තෙ, සබ්බඤ්ඤු තව ඤාණං ‘‘එත්තකං පමාණ’’න්ති පමෙතවෙ මිනිතුං න ත්වෙව සක්කාති අත්ථො.

221. තුලමණ්ඩලෙ තුලපඤ්ජරෙ ඨපෙත්වා පථවිං මෙදනිං ධාරෙතුං සක්කා, භන්තෙ, සබ්බඤ්ඤු තව ඤාණං ධාරෙතුං න තු එව සක්කාති සම්බන්ධො.

222. භන්තෙ, සබ්බඤ්ඤු ආකාසො සකලන්තලික්ඛං රජ්ජුයා වා අඞ්ගුලෙන වා මිනිතුං සක්කා භවෙය්ය, තව පන ඤාණං ඤාණාකාසං න තු එව පමෙතවෙ මිනිතුං සක්කාති අත්ථො.

223. මහාසමුද්දෙ උදකන්ති චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරෙ සාගරෙ අඛිලං උදකඤ්ච, චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලං අඛිලං පථවිඤ්ච ජහෙ ජහෙය්ය අතික්කමෙය්ය සමං කරෙය්ය බුද්ධස්ස ඤාණං උපාදාය ගහෙත්වා තුලෙය්ය සමං කරෙය්ය. උපමාතො උපමාවසෙන න යුජ්ජරෙ න යොජෙය්යුං. ඤාණමෙව අධිකන්ති අත්ථො.

224. චක්ඛුම පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමන්ත, ආලපනමෙතං. සහ දෙවෙහි පවත්තස්ස ලොකස්ස, භුම්මත්ථෙ සාමිවචනං. සදෙවකෙ ලොකස්මිං අන්තරෙ යෙසං යත්තකානං සත්තානං චිත්තං පවත්තති. එතෙ තත්තකා සචිත්තකා සත්තා තව ඤාණම්හි අන්තොජාලගතා ඤාණජාලස්මිං අන්තො පවිට්ඨාති සම්බන්ධො, ඤාණජාලෙන සබ්බසත්තෙ පස්සසීති අත්ථො.

225. භන්තෙ ¶ , සබ්බඤ්ඤු සබ්බධම්මජානනක, ත්වං යෙන ඤාණෙන චතුමග්ගසම්පයුත්තෙන සකලං උත්තමං බොධිං නිබ්බානං පත්තො අධිගතො අසි භවසි, තෙන ඤාණෙන පරතිත්ථියෙ අඤ්ඤතිත්ථියෙ මද්දසී අභිභවසීති සම්බන්ධො.

226. තෙන තාපසෙන ථොමිතාකාරං පකාසෙන්තා ධම්මසඞ්ගාහකා ථෙරා ඉමා ගාථා ථවිත්වානාති ආහංසු. තත්ථ ඉමා ගාථාති එත්තකාහි ගාථාහි ථවිත්වාන ථොමනං කත්වාන නාමෙන සුරුචි නාම තාපසො සෙසට්ඨකථාසු (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.189-190; ධ. ප. අට්ඨ. 1.සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු) පන ‘‘සරදමාණවො’’ති ආගතො. සො අට්ඨකථානයතො පාඨොයෙව පමාණං, අථ වා සුන්දරා රුචි අජ්ඣාසයො නිබ්බානාලයො අස්සාති සුරුචි. සරති ගච්ඡති ඉන්ද්රියදමනාය ¶ පවත්තතීති සරදො, ඉති ද්වයම්පි තස්සෙව නාමං. සො සුරුචිතාපසො අජිනචම්මං පත්ථරිත්වාන පථවියං නිසීදි, අච්චාසන්නාදයො ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා සරදො නිසීදීති අත්ථො.

227. තත්ථ නිසින්නො තාපසො තස්ස භගවතො ඤාණමෙව ථොමෙන්තො චුල්ලාසීතිසහස්සානීතිආදිමාහ ¶ . තත්ථ චුල්ලාසීතිසහස්සානීති චතුරාසීතිසහස්සානි, ගිරිරාජා මෙරුපබ්බතරාජා, මහණ්ණවෙ සාගරෙ අජ්ඣොගාළ්හො අධිඔගාළ්හො පවිට්ඨො, තාවදෙව තත්තකානි චතුරාසීතිසහස්සානි අච්චුග්ගතො අතිඋග්ගතො ඉදානි පවුච්චතීති සම්බන්ධො.

228. තාව අච්චුග්ගතො තථා අතිඋග්ගතො නෙරු, සො මහානෙරු ආයතො උච්චතො ච විත්ථාරතො ච එවං මහන්තො නෙරුරාජා කොටිසතසහස්සියො සඞ්ඛාණුභෙදෙන චුණ්ණිතො චුණ්ණවිචුණ්ණං කතො අසි.

229. භන්තෙ, සබ්බඤ්ඤු තව ඤාණං ලක්ඛෙ ඨපියමානම්හි ඤාණෙ සතං වා සහස්සං වා සතසහස්සං වා එකෙකං බින්දුං කත්වා ඨපිතෙ තදෙව මහානෙරුස්ස චුණ්ණං ඛයං ගච්ඡෙය්ය, තව ඤාණං පමෙතවෙ පමාණං කාතුං එව න සක්කාති සම්බන්ධො.

230. සුඛුමච්ඡිකෙන සුඛුමච්ඡිද්දෙන ජාලෙන යො සකලමහාසමුද්දෙ උදකං පරික්ඛිපෙ සමන්තතො පරික්ඛං කරෙය්ය, එවං පරික්ඛිතෙ යෙ කෙචි පාණා උදකෙ ජාතා සබ්බෙ තෙ අන්තොජාලගතා සියුං භවෙය්යුන්ති අත්ථො.

231. තමුපමෙය්යං ¶ දස්සෙන්තො තථෙව හීතිආදිමාහ. තත්ථ යථා උදජා පාණා අන්තොජාලගතා හොන්ති, තථෙව මහාවීර මහාබොධිඅධිගමාය වීරියකර. යෙ කෙචි පුථු අනෙකා තිත්ථියා මිච්ඡා තිත්ථකරා දිට්ඨිගහනපක්ඛන්දා දිට්ඨිසඞ්ඛාතගහනං පවිට්ඨා පරාමාසෙන සභාවතො පරතො ආමසනලක්ඛණාය දිට්ඨියා මොහිතා පිහිතා සන්ති.

232. තව ¶ සුද්ධෙන නික්කිලෙසෙන ඤාණෙන අනාවරණදස්සිනා සබ්බධම්මානං ආවරණරහිතදස්සනසීලෙන එතෙ සබ්බෙ තිත්ථියා අන්තොජාලගතා ඤාණජාලස්සන්තො පවෙසිතා වා තථෙවාති සම්බන්ධො. ඤාණං තෙ නාතිවත්තරෙති තව ඤාණං තෙ තිත්ථියා නාතික්කමන්තීති අත්ථො.

233. එවං වුත්තථොමනාවසානෙ භගවතො අත්තනො බ්යාකරණාරබ්භං දස්සෙතුං භගවා තම්හි සමයෙතිආදිමාහ. තත්ථ යස්මිං සමයෙ තාපසො භගවන්තං ථොමෙසි, තස්මිං ථොමනාය පරියොසානකාලෙ සඞ්ඛ්යාතික්කන්තපරිවාරතාය මහායසො අනොමදස්සී භගවා කිලෙසමාරාදීනං ජිතත්තා ජිනො. සමාධිම්හා අප්පිතසමාධිතො වුට්ඨහිත්වා සකලජම්බුදීපං දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙසීති සම්බන්ධො.

234-5. තස්ස අනොමදස්සිස්ස භගවතො මුනිනො මොනසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන සමන්නාගතස්ස නිසභො නාම සාවකො සන්තචිත්තෙහි වූපසන්තකිලෙසමානසෙහි තාදීහි ඉට්ඨානිට්ඨෙසු අකම්පියසභාවත්තා, තාදිභි ඛීණාසවෙහි සුද්ධෙහි පරිසුද්ධකායකම්මාදියුත්තෙහි ඡළභිඤ්ඤෙහි තාදීහි අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි අකම්පනසභාවෙහි සතසහස්සෙහි පරිවුතො බුද්ධස්ස චිත්තං, අඤ්ඤාය ජානිත්වා ලොකනායකං උපෙසි, තාවදෙව සමීපං අගමාසීති සම්බන්ධො.

236. තෙ ¶ තථා ආගතා සමානා තත්ථ භගවතො සමීපෙ. අන්තලික්ඛෙ ආකාසෙ ඨිතා භගවන්තං පදක්ඛිණං අකංසු. තෙ සබ්බෙ පඤ්ජලිකා නමස්සමානා ආකාසතො බුද්ධස්ස සන්තිකෙ ඔතරුං ඔරොහිංසූති සම්බන්ධො.

237. පුන බ්යාකරණදානස්ස පුබ්බභාගකාරණං පකාසෙන්තො සිතං පාතුකරීතිආදිමාහ. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙව.

241. යො මං පුප්ඵෙනාති යො තාපසො මයි චිත්තං පසාදෙත්වා අනෙකපුප්ඵෙන මං පූජෙසි, ඤාණඤ්ච ¶ මෙ අනු පුනප්පුනං ථවි ථොමෙසි, තමහන්ති තං තාපසං අහං කිත්තයිස්සාමි පාකටං කරිස්සාමි, මම භාසතො භාසන්තස්ස වචනං සුණොථ සවනවිසයං කරොථ මනසි කරොථ.

250. පච්ඡිමෙ ¶ භවසම්පත්තෙති බ්යාකරණං දදමානො භගවා ආහ. තත්ථ පච්ඡිමෙ පරියොසානභූතෙ භවෙ සම්පත්තෙ සති. මනුස්සත්තං මනුස්සජාතිං ගමිස්සති, මනුස්සලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතීති අත්ථො. රූපසාරධනසාරවයසාරකුලසාරභොගසාරපුඤ්ඤසාරාදීහි සාරෙහි සාරවන්තතාය සාරී නාම බ්රාහ්මණී කුච්ඡිනා ධාරයිස්සති.

253. බ්යාකරණමූලමාරභි අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙති. එත්ථ ද්වින්නං අග්ගසාවකානං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමී පූරිතා, තථාපි ගාථාබන්ධසුඛත්ථං අන්තරකප්පානි උපාදාය එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

254. ‘‘සාරිපුත්තොති නාමෙන, හෙස්සති අග්ගසාවකො’’ති බ්යාකරණමදාසි, බ්යාකරණං දත්වා තං ථොමෙන්තො සො භගවා අයං භාගීරථීතිආදිමාහ. ගඞ්ගා, යමුනා, සරභූ, මහී, අචිරවතීති ඉමාසං පඤ්චන්නං ගඞ්ගානං අන්තරෙ අයං භාගීරථී නාම පඨමමහාගඞ්ගා හිමවන්තා පභාවිතා හිමවන්තතො ආගතා අනොතත්තදහතො පභවා, මහොදධිං මහාඋදකක්ඛන්ධං අප්පයන්ති පාපුණන්ති, මහාසමුද්දං මහාසාගරං අප්පෙති උපගච්ඡති යථා, තථා එව අයං සාරිපුත්තො සකෙ තීසු විසාරදො අත්තනො කුලෙ පවත්තමානෙසු තීසු වෙදෙසු විසාරදො අපක්ඛලිතඤාණො පත්ථටඤාණො. පඤ්ඤාය පාරමිං ගන්ත්වා අත්තනො සාවකඤාණස්ස පරියොසානං ගන්ත්වා, පාණිනෙ සබ්බසත්තෙ තප්පයිස්සති සන්තප්පෙස්සති සුහිත්තභාවං කරිස්සතීති අත්ථො.

257. හිමවන්තමුපාදායාති හිමාලයපබ්බතං ආදිං කත්වා මහොදධිං මහාසමුද්දං උදකභාරං සාගරං පරියොසානං කත්වා එත්ථන්තරෙ එතෙසං ද්වින්නං පබ්බතසාගරානං මජ්ඣෙ යං පුලිනං යත්තකා වාලුකරාසි අත්ථි, ගණනාතො ගණනවසෙන අසඞ්ඛියං සඞ්ඛ්යාතික්කන්තං ¶ .

258. තම්පි සක්කා අසෙසෙනාති තං පුලිනම්පි නිසෙසෙන සඞ්ඛාතුං සක්කා සක්කුණෙය්ය භවෙය්ය, සා ගණනා යථා හොතීති සම්බන්ධො. තථා සාරිපුත්තස්ස පඤ්ඤාය අන්තො පරියොසානං න ත්වෙව භවිස්සතීති අත්ථො.

259. ලක්ඛෙ…පෙ… ¶ ¶ භවිස්සතීති ලක්ඛෙ ඤාණලක්ඛෙ ඤාණස්ස එකස්මිං කලෙ ඨපියමානම්හි ඨපිතෙ සති ගඞ්ගාය වාලුකා ඛීයෙ පරික්ඛයං ගච්ඡෙය්යාති අත්ථො.

260. මහාසමුද්දෙති චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරෙ චතුමහාසාගරෙ ඌමියො ගාවුතාදිභෙදා තරඞ්ගරාසයො ගණනාතො අසඞ්ඛියා සඞ්ඛ්යාවිරහිතා යථා හොන්ති, තථෙව සාරිපුත්තස්ස පඤ්ඤාය අන්තො පරියොසානං න හෙස්සති න භවිස්සතීති සම්බන්ධො.

261. සො එවං පඤ්ඤවා සාරිපුත්තො ගොතමගොත්තත්තා ගොතමං සක්යකුලෙ ජෙට්ඨකං සක්යපුඞ්ගවං සම්බුද්ධං ආරාධයිත්වා වත්තපටිපත්තිසීලාචාරාදීහි චිත්තාරාධනං කත්වා පඤ්ඤාය සාවකඤාණස්ස පාරමිං පරියොසානං ගන්ත්වා තස්ස භගවතො අග්ගසාවකො හෙස්සතීති සම්බන්ධො.

262. සො එවං අග්ගසාවකට්ඨානං පත්තො සක්යපුත්තෙන භගවතා ඉට්ඨානිට්ඨෙසු අකම්පියසභාවෙන පවත්තිතං පාකටං කතං ධම්මචක්කං සද්ධම්මං අනුවත්තෙස්සති අවිනස්සමානං ධාරෙස්සති. ධම්මවුට්ඨියො ධම්මදෙසනාසඞ්ඛාතා වුට්ඨියො වස්සෙන්තො දෙසෙන්තො පකාසෙන්තො විවරන්තො විභජන්තො උත්තානීකරොන්තො පවත්තිස්සතීති අත්ථො.

263. ගොතමො සක්යපුඞ්ගවො භගවා එතං සබ්බං අභිඤ්ඤාය විසෙසෙන ඤාණෙන ජානිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝෙ අරියපුග්ගලමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා අග්ගට්ඨානෙ සකලපඤ්ඤාදිගුණගණාභිරමෙ උච්චට්ඨානෙ ඨපෙස්සතීති සම්බන්ධො.

264. එවං සො ලද්ධබ්යාකරණො සොමනස්සප්පත්තො පීතිසොමනස්සවසෙන උදානං උදානෙන්තො අහො මෙ සුකතං කම්මන්තිආදිමාහ. තත්ථ අහොති විම්හයත්ථෙ නිපාතො. අනොමදස්සිස්ස භගවතො සත්ථුනො ගරුනො සුකතං සුට්ඨු කතං සද්දහිත්වා කතං කම්මං පුඤ්ඤකොට්ඨාසං අහො විම්හයං අචින්තෙය්යානුභාවන්ති අත්ථො. යස්ස භගවතො අහං කාරං පුඤ්ඤසම්භාරං කත්වා සබ්බත්ථ සකලගුණගණෙ පාරමිං පරියොසානං ගතො පරමං කොටිං සම්පත්තො, සො භගවා අහො විම්හයොති සම්බන්ධො.

265. අපරිමෙය්යෙති ¶ සඞ්ඛ්යාතික්කන්තකාලස්මිං කතං කුසලකම්මං, මෙ මය්හං ඉධ ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ ඵලං විපාකං දස්සෙසි. සුමුත්තො සුට්ඨු විමුත්තො ඡෙකෙන ධනුග්ගහෙන ඛිත්තො ¶ සරවෙගො ඉව අහං තෙන පුඤ්ඤඵලෙන කිලෙසෙ ඣාපයිං ඣාපෙසින්ති අත්ථො.

266. අත්තනො ¶ එව වීරියං පකාසෙන්තො අසඞ්ඛතන්තිආදිමාහ. තත්ථ අසඞ්ඛතන්ති න සඞ්ඛතං, පච්චයෙහි සමාගම්ම න කතන්ති අත්ථො. තං අසඞ්ඛතං නිබ්බානං කිලෙසකාලුස්සියාභාවෙන අචලං කතසම්භාරානං පතිට්ඨට්ඨෙන පදං ගවෙසන්තො පරියෙසන්තො සබ්බෙ තිත්ථියෙ සකලෙ තිත්ථකරෙ දිට්ඨුප්පාදකෙ පුග්ගලෙ විචිනං උපපරික්ඛන්තො එසාහං එසො අහං භවෙ කාමභවාදිකෙ භවෙ සංසරිං පරිබ්භමින්ති සම්බන්ධො.

267-8. අත්තනො අධිප්පායං පකාසෙන්තො යථාපි බ්යාධිතො පොසොතිආදිමාහ. තත්ථ බ්යාධිතොති බ්යාධිනා පීළිතො පොසො පුරිසො ඔසධං පරියෙසෙය්ය යථා, තථා අහං අසඞ්ඛතං අමතං පදං නිබ්බානං ගවෙසන්තො අබ්බොකිණ්ණං අවිච්ඡින්නං නිරන්තරං, පඤ්චසතං ජාතිපඤ්චසතෙසු අත්තභාවෙසු ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජින්ති සම්බන්ධො.

271. කුතිත්ථෙ සඤ්චරිං අහන්ති ලාමකෙ තිත්ථෙ ගමනමග්ගෙ අහං සඤ්චරිං.

272. සාරත්ථිකො පොසො සාරගවෙසී පුරිසො. කදලිං ඡෙත්වාන ඵාලයෙති කදලික්ඛන්ධං ඡෙත්වා ද්වෙධා ඵාලෙය්ය. න තත්ථ සාරං වින්දෙය්යාති ඵාලෙත්වා ච පන තත්ථ කදලික්ඛන්ධෙ සාරං න වින්දෙය්ය න ලභෙය්ය, සො පුරිසො සාරෙන රිත්තකො තුච්ඡොති සම්බන්ධො.

273. යථා කදලික්ඛන්ධො සාරෙන රිත්තො තුච්ඡො, තථෙව තථා එව ලොකෙ තිත්ථියා නානාදිට්ඨිගතිකා බහුජ්ජනා අසඞ්ඛතෙන නිබ්බානෙන රිත්තා තුච්ඡාති සම්බන්ධො. සෙති නිපාතමත්තං.

274. පච්ඡිමභවෙ පරියොසානජාතියං බ්රහ්මබන්ධු බ්රාහ්මණකුලෙ ජාතො අහං අහොසින්ති අත්ථො. මහාභොගං ඡඩ්ඩෙත්වානාති මහන්තං භොගක්ඛන්ධං ¶ ඛෙළපිණ්ඩං ඉව ඡඩ්ඩෙත්වා, අනගාරියං කසිවාණිජ්ජාදිකම්මවිරහිතං තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිං පටිපජ්ජින්ති අත්ථො.

275-7. අජ්ඣායකො…පෙ… මුනිං මොනෙ සමාහිතන්ති මොනං වුච්චති ඤාණං, තෙන මොනෙන සමන්නාගතො මුනි, තස්මිං මොනෙ සම්මා ආහිතං ඨපිතං සමාහිතං චිත්තන්ති අත්ථො. ආගුසඞ්ඛාතං පාපං න කරොතීති නාගො, අස්සජිත්ථෙරො, තං මහානාගං සුට්ඨු ¶ ඵුල්ලං විකසිතපදුමං යථා විරොචමානන්ති අත්ථො.

278-281. දිස්වා මෙ…පෙ… ¶ පුච්ඡිතුං අමතං පදන්ති උත්තානත්ථමෙව.

282. වීථින්තරෙති වීථිඅන්තරෙ අනුප්පත්තං සම්පත්තං උපගතං තං ථෙරං උපගන්ත්වාන සමීපං ගන්ත්වා අහං පුච්ඡින්ති සම්බන්ධො.

284. කීදිසං තෙ මහාවීරාති සකලධිතිපුරිසසාසනෙ අරහන්තානමන්තරෙ පඨමං ධම්මචක්කපවත්තනෙ, අරහත්තප්පත්තමහාවීර, අනුජාතපරිවාරබහුලතාය මහායස තෙ තව බුද්ධස්ස කීදිසං සාසනං ධම්මං ධම්මදෙසනාසඞ්ඛාතං සාසනන්ති සම්බන්ධො. සො භද්රමුඛ, මෙ මය්හං සාධු භද්දකං සාසනං කථයස්සු කථෙහීති අත්ථො.

285. තතො කථිතාකාරං දස්සෙන්තො සො මෙ පුට්ඨොතිආදිමාහ. තත්ථ සොති අස්සජිත්ථෙරො, මෙ මයා පුට්ඨො ‘‘සාසනං කීදිස’’න්ති කථිතො සබ්බං කථං කථෙසි. සබ්බං සාසනං සත්ථගම්භීරතාය ගම්භීරං දෙසනාධම්මපටිවෙධගම්භීරතාය ගම්භීරං පරමත්ථසච්චවිභාවිතාදිවසෙන නිපුණං පදං නිබ්බානං තණ්හාසල්ලස්ස හන්තාරං විනාසකරං සබ්බස්ස සංසාරදුක්ඛස්ස අපනුදනං ඛෙපනකරං ධම්මන්ති සම්බන්ධො.

286. තෙන කථිතාකාරං දස්සෙන්තො යෙ ධම්මාතිආදිමාහ. හෙතුප්පභවා හෙතුතො කාරණතො උප්පන්නා ජාතා භූතා සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා, යෙ ධම්මා යෙ සප්පච්චයා සභාවධම්මා සන්ති සංවිජ්ජන්ති උපලභන්තීති ¶ සම්බන්ධො. තෙසං ධම්මානං හෙතුං කාරණං තථාගතො ආහ කථෙසි. තෙසඤ්ච යො නිරොධොති තෙසං හෙතුධම්මානං යො නිරොධො නිරුජ්ඣනසභාවො, එවංවාදී මහාසමණොති සීලසමාධිපඤ්ඤාදිගුණපරිවාරමහන්තතාය සමිතපාපත්තා විද්ධංසිතපාපත්තා ච මහාසමණො භගවා එවංවාදී හෙතුවූපසමනාදිවදනසීලො කථෙතාති අත්ථො.

287. තතො වුත්තධම්මං සුත්වා අත්තනා පච්චක්ඛකතප්පකාරං දස්සෙන්තො සොහන්තිආදිමාහ. තං උත්තානමෙව.

289. එසෙව ධම්මො යදිතාවදෙවාති සචෙපි ඉතො උත්තරිං නත්ථි, එත්තකමෙව ඉදං සොතාපත්තිඵලමෙව පත්තබ්බං. තථා එසො එව ධම්මොති අත්ථො. පච්චබ්යථ පටිවිද්ධථ තුම්හෙ අසොකං පදං නිබ්බානං. අම්හෙහි නාම ඉදං පදං බහුකෙහි කප්පනහුතෙහි අදිට්ඨමෙව අබ්භතීතං.

290. ය්වාහං ¶ ¶ ධම්මං ගවෙසන්තොති යො අහං ධම්මං සන්තිපදං ගවෙසන්තො පරියෙසන්තො කුතිත්ථෙ කුච්ඡිතතිත්ථෙ නින්දිතබ්බතිත්ථෙ සඤ්චරිං පරිබ්භමින්ති අත්ථො. සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තොති සො පරියෙසිතබ්බො අත්ථො මයා අනුප්පත්තො සම්පත්තො, ඉදානි පන මෙ මය්හං නප්පමජ්ජිතුං අප්පමාදෙන භවිතුං කාලොති අත්ථො.

291. අහං අස්සජිනා ථෙරෙන තොසිතො කතසොමනස්සො, අචලං නිච්චලං නිබ්බානපදං, පත්වාන පාපුණිත්වා සහායකං කොලිතමාණවං ගවෙසන්තො පරියෙසන්තො අස්සමපදං අගමාසින්ති අත්ථො.

292. දූරතොව මමං දිස්වාති අස්සමපදතො දූරතොව ආගච්ඡන්තං මමං දිස්වා සුසික්ඛිතො මෙ මම සහායො ඨානනිසජ්ජාදිඉරියාපථෙහි සම්පන්නො සමඞ්ගීභූතො ඉදං උපරි වුච්චමානවචනං අබ්රවි කථෙසීති අත්ථො.

293. භො සහාය, පසන්නමුඛනෙත්තාසි පසන්නෙහි සොභනෙහි දද්දල්ලමානෙහි මුඛනෙත්තෙහි සමන්නාගතො අසි. මුනිභාවො ඉව තෙ දිස්සති පඤ්ඤායති. ඉත්ථම්භූතො ත්වං අමතාධිගතො අමතං නිබ්බානං අධිගතො අසි, කච්චි අච්චුතං නිබ්බානපදං අධිගතො අධිගච්ඡීති පුච්ඡාමීති අත්ථො.

294. සුභානුරූපො ¶ ආයාසීති සුභස්ස පසන්නවණ්ණස්ස අනුරූපො හුත්වා ආයාසි ආගච්ඡසි. ආනෙඤ්ජකාරිතො වියාති තොමරාදීහි කාරිතො ආනෙඤ්ජො හත්ථී විය දන්තොව තීහි මාසෙහි සුසික්ඛිතො ඉව බාහිතපාපත්තා, බ්රාහ්මණ දන්තදමථො සික්ඛිතසික්ඛො නිබ්බානපදෙ උපසන්තො අසීති පුච්ඡි.

295. තෙන පුට්ඨො අමතං මයාතිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙව.

299. අපරියොසිතසඞ්කප්පොති ‘‘අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස අග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථිතපත්ථනාය කොටිං අප්පත්තසඞ්කප්පොති අත්ථො. කුතිත්ථෙ අගන්තබ්බමග්ගෙ අහං සඤ්චරිං පරිබ්භමිං. භන්තෙ ගොතම, ලොකජෙට්ඨ තව දස්සනං ආගම්ම පත්වා, මම සඞ්කප්පො මය්හං පත්ථනා පූරිතො අරහත්තමග්ගාධිගමෙන සාවකපාරමීඤාණස්ස පාපුණනෙන පරිපුණ්ණොති අධිප්පායො.

300. පථවියං ¶ පතිට්ඨායාති පථවියං නිබ්බත්තා සමයෙ හෙමන්තකාලෙ පුප්ඵන්ති විකසන්ති, දිබ්බගන්ධා සුගන්ධා සුට්ඨු පවන්ති පවායන්ති, සබ්බපාණිනං සබ්බෙ දෙවමනුස්සෙ තොසෙන්ති සොමනස්සයුත්තෙ කරොන්ති යථා.

301. තථෙවාහං මහාවීරාති මහාවීරියවන්තසක්යකුලපසුතමහාපරිවාර තෙ තව සාසනෙ පතිට්ඨාය අහං පතිට්ඨහිත්වා ¶ පුප්ඵිතුං අරහත්තමග්ගඤාණෙන විකසිතුං සමයං කාලං එසාමි ගවෙසාමි තථෙවාති සම්බන්ධො.

302. විමුත්තිපුප්ඵන්ති සබ්බකිලෙසෙහි විමුච්චනතො විමොචනතො වා විමුත්ති අරහත්තඵලවිමුත්තිසඞ්ඛාතං පුප්ඵං එසන්තො ගවෙසෙන්තො, තඤ්ච ඛො භවසංසාරමොචනං කාමභවාදිභවෙසු සංසරණං ගමනං භවසංසාරං, තතො මොචනං භවසංසාරමොචනං. විමුත්තිපුප්ඵලාභෙනාති විමුච්චනං විමුච්චන්ති වා කතසම්භාරා එතායාති විමුත්ති, අග්ගඵලං. පුප්ඵන්ති විකසන්ති වෙනෙය්යා එතෙනාති පුප්ඵං. විමුත්ති එව පුප්ඵං විමුත්තිපුප්ඵං. ලභනං ලාභො, විමුත්තිපුප්ඵස්ස ලාභො විමුත්තිපුප්ඵලාභො. තෙන විමුත්තිපුප්ඵලාභෙන අධිගමනෙන සබ්බපාණිනං සබ්බසත්තෙ තොසෙමි සොමනස්සං පාපෙමීති අත්ථො.

303. ‘‘යාවතා ¶ බුද්ධඛෙත්තම්හී’’තිආදීසු චක්ඛුම පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමන්ත යත්තකෙ ඨානෙ රතනසුත්තාදීනං පරිත්තානං ආණා ආනුභාවො පවත්තති, තත්තකෙ සතසහස්සකොටිචක්කවාළසඞ්ඛාතෙ බුද්ධඛෙත්තෙ ඨපෙත්වාන මහාමුනිං සම්මාසම්බුද්ධං වජ්ජෙත්වා අවසෙසෙසු සත්තෙසු අඤ්ඤො කොචි තව පුත්තස්ස තුය්හං පුත්තෙන මයා පඤ්ඤාය සදිසො සමො නත්ථීති සම්බන්ධො. සෙසං උත්තානමෙව.

308. පටිපන්නාති චතුමග්ගසමඞ්ගිනො ච ඵලට්ඨා අරහත්තඵලෙ ඨිතා ච සෙඛා ඵලසමඞ්ගිනො හෙට්ඨිමෙහි තීහි ඵලෙහි සමන්නාගතා ච එතෙ අට්ඨ අරියභික්ඛූ, උත්තමත්ථං නිබ්බානං ආසීසකා ගවෙසකා, තං පඤ්ඤවන්තං පරිවාරෙන්ති සදා සබ්බකාලං සෙවන්ති භජන්ති පයිරුපාසන්තීති අත්ථො.

310. කායවෙදනාචිත්තධම්මානුපස්සනාසඞ්ඛාතානං චතුන්නං සතිපට්ඨානානං කුසලා ඡෙකා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං සත්තන්නං සම්බොජ්ඣඞ්ගානං භාවනායවඩ්ඪනාය රතා අල්ලීනා.

. උළුරාජාව ¶ තාරකරාජා ඉව ච සොභසි.

315. රුක්ඛපබ්බතරතනසත්තාදයො ධාරෙතීති ධරණී, ධරණියං රුහා සඤ්ජාතා වඩ්ඪිතා චාති ධරණීරුහා රුක්ඛා. පථවියං පතිට්ඨාය රුහන්ති වඩ්ඪන්ති වුද්ධිං විරූළ්හිං ආපජ්ජන්ති. වෙපුල්ලතං විපුලභාවං පරිපූරභාවං පාපුණන්ති, තෙ රුක්ඛා කමෙන ඵලං දස්සයන්ති ඵලධාරිනො හොන්ති.

317-9. පුනපි භගවන්තමෙව ථොමෙන්තො සින්ධු සරස්සතීතිආදිමාහ. තත්ථ සින්ධුවාදි නාම ගඞ්ගා ච සරස්සතී නාම ගඞ්ගා ච නන්දියගඞ්ගා ච චන්දභාගාගඞ්ගා ච ගඞ්ගා නාම ගඞ්ගා ච යමුනා නාම ගඞ්ගා ච සරභූ නාම ගඞ්ගා ච මහී නාම ගඞ්ගා ච. සන්දමානානං ගච්ඡන්තීනං එතාසං ගඞ්ගානං සාගරොව සමුද්දො එව සම්පටිච්ඡති ¶ පටිග්ගණ්හාති ධාරෙති. තදා එතා සබ්බගඞ්ගා පුරිමං නාමං සින්ධුවාදිගඞ්ගාත්යාදිකං පුරිමං නාමපඤ්ඤත්තිවොහාරං ජහන්ති ඡඩ්ඩෙන්ති සාගරොතෙව සාගරො ඉති එව ඤායති පාකටා භවති යථා. තථෙව තථා එව ඉමෙ ¶ චතුබ්බණ්ණා ඛත්තියබ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දසඞ්ඛාතා චත්තාරො කුලා තවන්තිකෙ තව අන්තිකෙ සමීපෙ පබ්බජිත්වා පත්තකාසායචීවරධාරිනො පරිචරන්තා පුරිමං නාමං ඛත්තියාදිනාමධෙය්යං පඤ්ඤත්තිවොහාරං ජහන්ති චජන්ති, බුද්ධපුත්තාති බුද්ධස්ස ඔරසාති ඤායරෙ පාකටා භවෙය්යුං.

320-4. චන්දො චන්දමණ්ඩලො අබ්භා මහිකා රජො ධුමො රාහූති පඤ්චහි උපක්කිලෙසෙහි විරහිතත්තා විමලො විගතමලො නිම්මලො, ආකාසධාතුයා ආකාසගබ්භෙ ගච්ඡං ගච්ඡන්තො, සබ්බෙ තාරකසමූහෙ ආභාය මද්දමානො ලොකෙ අතිරොචති දද්දල්ලති යථා. තථෙව තථා එව ත්වං…පෙ….

325-7. උදකෙ ජාතා උදකෙ සංවඩ්ඪා කුමුදා මන්දාලකා ච බහූ සඞ්ඛාතික්කන්තා, තොයෙන උදකෙන කද්දමකලලෙන ච උපලිම්පන්ති අල්ලීයන්ති යථා, තථෙව බහුකා සත්තා අපරිමාණා සත්තා ලොකෙ ජාතා සංවඩ්ඪා රාගෙන ච දොසෙන ච අට්ටිතා බන්ධිතා විරූහරෙ විරුහන්ති. කද්දමෙ කුමුදං යථා විරුහති සඤ්ජායති. කෙසරීති පදුමං.

329-30. රම්මකෙ මාසෙති කත්තිකමාසෙ ‘‘කොමුදියා චාතුමාසිනියා’’ති වුත්තත්තා. වාරිජා පදුමපුප්ඵාදයො බහූ පුප්ඵා පුප්ඵන්ති විකසන්ති, තං මාසං තං කත්තිකමාසං නාතිවත්තන්ති වාරිජාති සම්බන්ධො. සමයො පුප්ඵනාය සොති සො කත්තිකමාසො පුප්ඵනාය විකසනාය සමයො කාලොති ¶ අත්ථො. යථා පුප්ඵන්ති තථෙව ත්වං, සක්යපුත්ත, පුප්ඵිතො විකසිතො අසි. පුප්ඵිතො තෙ විමුත්තියාති තෙ තුය්හං සිස්සා කතසම්භාරා භික්ඛූ විමුත්තියා අරහත්තඵලඤාණෙන පුප්ඵිතො විකසිතො. යථා වාරිජං පදුමං පුප්ඵනසමයං නාතික්කමති, තථා තෙ සාසනං ඔවාදානුසාසනිං නාතිවත්තන්ති නාතික්කමන්තීති අත්ථො.

333-4. යථාපි සෙලො හිමවාති හිමවා නාම සෙලමයපබ්බතො. සබ්බපාණිනං සබ්බෙසං බ්යාධිතානං සත්තානං ඔසධො ඔසධවන්තො සබ්බනාගානං සබ්බඅසුරානං සබ්බදෙවානඤ්ච ආලයො අගාරභූතො යථා, තථෙව ත්වං, මහාවීර, සබ්බපාණිනං ජරාබ්යාධිමරණාදීහි පමොචනතො ඔසධො විය. යථා සො හිමවා නාගාදීනං ආලයො, තථා ¶ තෙවිජ්ජාය ච ඡළභිඤ්ඤාය ච ඉද්ධියා ච පාරමිං පරියොසානං ගතා පත්තා තුවං නිස්සාය වසන්තීති සම්බන්ධො. හෙට්ඨා වා උපරි වා උපමාඋපමෙය්යවසෙන ගාථානං සම්බන්ධනයා සුවිඤ්ඤෙය්යාව.

342. ආසයානුසයං ඤත්වාති එත්ථ ආසයොති අජ්ඣාසයො චරියා, අනුසයොති ථාමගතකිලෙසො. ‘‘අයං රාගචරිතො, අයං දොසචරිතො, අයං මොහචරිතො’’තිආදිනා ¶ ආසයඤ්ච අනුසයං කිලෙසපවත්තිඤ්ච ජානිත්වාති අත්ථො. ඉන්ද්රියානං බලාබලන්ති සද්ධින්ද්රියාදීනං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං තික්ඛින්ද්රියො මුදින්ද්රියො ස්වාකාරො ද්වාකාරො සුවිඤ්ඤාපයො දුවිඤ්ඤාපයොති එවං බලාබලං ජානිත්වා. භබ්බාභබ්බෙ විදිත්වානාති ‘‘මයා දෙසිතං ධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං අයං පුග්ගලො භබ්බො සමත්ථො, අයං පුග්ගලො අභබ්බො’’ති විදිත්වා පච්චක්ඛං කත්වා, භන්තෙ, සබ්බඤ්ඤු ත්වං චාතුද්දීපිකමහාමෙඝො විය ධම්මදෙසනාසීහනාදෙන අභීතනාදෙන ගජ්ජසි සකලං චක්කවාළං එකනින්නාදං කරොසි.

343-4. චක්කවාළපරියන්තාති සමන්තා චක්කවාළගබ්භං පූරෙත්වා පරිසා නිසින්නා භවෙය්ය. තෙ එවං නිසින්නා නානාදිට්ඨී අනෙකදස්සනගාහිනො විවදමානා ද්වෙළ්හකජාතා විවදන්ති, තං තෙසං විමතිච්ඡෙදනාය දුබුද්ධිඡින්දනත්ථාය සබ්බෙසං සත්තානං චිත්තමඤ්ඤාය චිත්තාචාරං ඤත්වා ඔපම්මකුසලො උපමාඋපමෙය්යෙසු දක්ඛො ත්වං, මුනි, එකං පඤ්හං කථෙන්තොව එකෙනෙව පඤ්හකථනෙන සකලචක්කවාළගබ්භෙ නිසින්නානං පාණීනං විමතිං සංසයං ඡින්දසි නික්කඞ්ඛං කරොතීති අත්ථො.

345. උපදිසසදිසෙහෙවාති එත්ථ උදකස්ස උපරි දිස්සන්ති පාකටා හොන්තීති උපදිසා, සෙවාලා. උපදිසෙහි සදිසා උපදිසසදිසා, මනුස්සා. යථා හි උපදිසා සෙවාලා උදකං අදිස්සමානං ¶ කත්වා තස්සුපරි පත්ථරිත්වා ඨිතා හොන්ති, තථා වසුධා පථවී තෙහි උපදිසසදිසෙහි එව මනුස්සෙහි නිරන්තරං පත්ථරිත්වා ඨිතෙහි පූරිතා භවෙය්ය. තෙ සබ්බෙව පථවිං පූරෙත්වා ඨිතා මනුස්සා පඤ්ජලිකා සිරසි අඤ්ජලිං පග්ගහිතා කිත්තයුං ලොකනායකං ලොකනායකස්ස බුද්ධස්ස ගුණං කථෙය්යුං.

346. තෙ ¶ සබ්බෙ දෙවමනුස්සා කප්පං වා සකලං කප්පං කිත්තයන්තා ගුණං කථෙන්තාපි නානාවණ්ණෙහි නානප්පකාරෙහි ගුණෙහි කිත්තයුං. තථාපි තෙ සබ්බෙ පරිමෙතුං ගුණපමාණං කථෙතුං න පප්පෙය්යුං න සම්පාපුණෙය්යුං න සක්කුණෙය්යුං. අප්පමෙය්යො තථාගතො සම්මාසම්බුද්ධො අපරිමෙය්යො ගුණාතිරෙකො. එතෙන ගුණමහන්තතං දීපෙති.

347. සකෙන ථාමෙන අත්තනො බලෙන හෙට්ඨා උපමාඋපමෙය්යවසෙන ජිනො ජිතකිලෙසො බුද්ධො මයා කිත්තිතො ථොමිතො යථා අහොසි, එවමෙව සබ්බෙ දෙවමනුස්සා කප්පකොටීපි කප්පකොටිසතෙපි කිත්තෙන්තා පකිත්තයුං කථෙය්යුන්ති අත්ථො.

348. පුනපි ගුණානං අප්පමාණතං දීපෙතුං සචෙ හි කොචි දෙවො වාතිආදිමාහ. පූරිතං පරිකඩ්ඪෙය්යාති මහාසමුද්දෙ පූරිතඋදකං ¶ සමන්තතො ආකඩ්ඪෙය්ය. සො පුග්ගලො විඝාතං දුක්ඛමෙව ලභෙය්ය පාපුණෙය්යාති අත්ථො.

350. වත්තෙමි ජිනසාසනන්ති ජිනෙන භාසිතං සකලං පිටකත්තයං වත්තෙමි පවත්තෙමි රක්ඛාමීති අත්ථො. ධම්මසෙනාපතීති ධම්මෙන පඤ්ඤාය භගවතො චතුපරිසසඞ්ඛාතාය පරිසාය පති පධානොති ධම්මසෙනාපති. සක්යපුත්තස්ස භගවතො සාසනෙ අජ්ජ ඉමස්මිං වත්තමානකාලෙ චක්කවත්තිරඤ්ඤො ජෙට්ඨපුත්තො විය සකලං බුද්ධසාසනං පාලෙමීති අත්ථො.

352-3. අත්තනො සංසාරපරිබ්භමං දස්සෙන්තො යො කොචි මනුජො භාරන්තිආදිමාහ. යො කොචි මනුජො මානුසො භාරං සීසභාරං මත්ථකෙ සීසෙ ඨපෙත්වා ධාරෙය්ය වහෙය්ය, සදා සබ්බකාලං සො මනුජො තෙන භාරෙන දුක්ඛිතො පීළිතො අතිභූතො අස්ස භවෙය්ය. භාරො භරිතභාරො භරිතො අතීව භාරිතො. තථා තෙන පකාරෙන අහං රාගග්ගිදොසග්ගිමොහග්ගිසඞ්ඛාතෙහි තීහි අග්ගීහි ඩය්හමානො, ගිරිං උද්ධරිතො යථා මහාමෙරුපබ්බතං උද්ධරිත්වා උක්ඛිපිත්වා සීසෙ ඨපිතො භවභාරෙන භවසංසාරුප්පත්තිභාරෙන, භරිතො දුක්ඛිතො භවෙසු සංසරිං පරිබ්භමින්ති සම්බන්ධො.

354. ඔරොපිතො ¶ ¶ ච මෙ භාරොති ඉදානි පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සො භවභාරො මයා ඔරොපිතො නික්ඛිත්තො. භවා උග්ඝාටිතා මයාති සබ්බෙ නව භවා මයා විද්ධංසිතා. සක්යපුත්තස්ස භගවතො සාසනෙ යං කරණීයං කත්තබ්බං මග්ගපටිපාටියා කිලෙසවිද්ධංසනකම්මං අත්ථි, තං සබ්බං මයා කතන්ති අත්ථො.

355. පුන අත්තනො විසෙසං දස්සෙන්තො යාවතා බුද්ධඛෙත්තම්හීතිආදිමාහ. තත්ථ යාවතා යත්තකෙ දසසහස්සචක්කවාළසඞ්ඛාතෙ බුද්ධඛෙත්තෙ සක්යපුඞ්ගවං සක්යකුලජෙට්ඨකං භගවන්තං ඨපෙත්වා අවසෙසසත්තෙසු කොචිපි පඤ්ඤාය මෙ මයා සමො නත්ථීති දීපෙති. තෙනාහ – ‘‘අහං අග්ගොම්හි පඤ්ඤාය, සදිසො මෙ න විජ්ජතී’’ති.

356. පුන අත්තනො ආනුභාවං පකාසෙන්තො සමාධිම්හීත්යාදිමාහ. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

360. ඣානවිමොක්ඛානඛිප්පපටිලාභීති පඨමජ්ඣානාදීනං ඣානානං ලොකතො විමුච්චනතො ‘‘විමොක්ඛ’’න්ති සඞ්ඛං ගතානං අට්ඨන්නං ලොකුත්තරවිමොක්ඛානඤ්ච ඛිප්පලාභී සීඝං පාපුණාතීති අත්ථො.

362. එවං මහානුභාවස්සාපි අත්තනො සබ්රහ්මචාරීසු ගාරවබහුමානතං පකාසෙන්තො උද්ධතවිසොවාතිආදිමාහ. තත්ථ උද්ධතවිසො උප්පාටිතඝොරවිසො සප්පො ඉව ඡින්නවිසාණොව ඡින්දිතසිඞ්ගො උසභො ඉව අහං ඉදානි නික්ඛිත්තමානදප්පොව ඡඩ්ඩිතගොත්තමදාදිමානදප්පොව ගණං සඞ්ඝස්ස සන්තිකං ගරුගාරවෙන ආදරබහුමානෙන උපෙමි උපගච්ඡාමි.

363. ඉදානි ¶ අත්තනො පඤ්ඤාය මහත්තතං පකාසෙන්තො යදිරූපිනීතිආදිමාහ. එවරූපා මෙ මහතී පඤ්ඤා අරූපිනී සමානා යදි රූපිනී භවෙය්ය, තදා මෙ මම පඤ්ඤා වසුපතීනං පථවිස්සරානං රාජූනං සමෙය්ය සමා භවෙය්යාති අධිප්පායො. එවං අත්තනො පඤ්ඤාය මහත්තභාවං දස්සෙත්වා තතො පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන පුබ්බෙ කම්මං සරිත්වා අනොමදස්සිස්සාතිආදිමාහ. තත්ථ අනොමදස්සිස්ස භගවතො මයා කතාය ඤාණථොමනාය ඵලං එතං මම පඤ්ඤාමහත්තන්ති අත්ථො.

364. පවත්තිතං ¶ ධම්මචක්කන්ති එත්ථ චක්ක-සද්දො පනායං ‘‘චතුචක්කයාන’’න්තිආදීසු වාහනෙ වත්තති. ‘‘පවත්තිතෙ ච පන භගවතා ධම්මචක්කෙ’’තිආදීසු (මහාව. 17; සං. නි. 5.1081) ¶ දෙසනායං. ‘‘චක්කං වත්තය සබ්බපාණින’’න්තිආදීසු (ජා. 1.7.149) දානමයපුඤ්ඤකිරියායං. ‘‘චක්කං වත්තෙති අහොරත්ත’’න්තිආදීසු ඉරියාපථෙ. ‘‘ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ’’තිආදීසු (ජා. 1.1.104; 1.5.103) ඛුරචක්කෙ ‘‘රාජා චක්කවත්තී චක්කානුභාවෙන වත්තනකො’’තිආදීසු (ඉතිවු. 22; දී. නි. 1.258) රතනචක්කෙ. ඉධ පනායං දෙසනායං. තාදිනා තාදිගුණසමන්නාගතෙන සක්යපුත්තෙන ගොතමසම්බුද්ධෙන පවත්තිතං දෙසිතං පිටකත්තයසඞ්ඛාතං ධම්මචක්කං අහං සම්මා අවිපරීතෙන අනුවත්තෙමි අනුගන්ත්වා වත්තෙමි, දෙසෙමි දෙසනං කරොමි. ඉදං අනුවත්තනං දෙසිතස්ස අනුගන්ත්වා පච්ඡා දෙසනං පුරිමබුද්ධානං කතාය ඤාණථොමනාය ඵලන්ති සම්බන්ධො.

365. තතො සප්පුරිසූපනිස්සයයොනිසොමනසිකාරාදිපුඤ්ඤඵලං දස්සෙන්තො මා මෙ කදාචි පාපිච්ඡොතිආදිමාහ. තත්ථ පාපිච්ඡො ලාමකාය ඉච්ඡාය සමන්නාගතො පාපචාරී පුග්ගලො ච ඨානනිසජ්ජාදීසු වත්තපටිවත්තකරණෙ කුසීතො ච ඣානසමාධිමග්ගභාවනාදීසු හීනවීරියො ච ගන්ථධුරවිපස්සනාධුරවිරහිතත්තා අප්පස්සුතො ච ආචරියුපජ්ඣායාදීසු ආචාරවිරහිතත්තා අනාචාරො ච පුග්ගලො කදාචි කාලෙ කත්ථචි ඨානෙ මෙ මයා සහ සමෙතො සමාගතො මා අහු මා භවතූති සම්බන්ධො.

366. බහුස්සුතොති පරියත්තිපටිවෙධවසෙන දුවිධො බහුස්සුතො ච පුග්ගලො. මෙධාවීති මෙධාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො ච. සීලෙසු සුසමාහිතොති චතුපාරිසුද්ධිසීලමග්ගසම්පයුත්තසීලඅට්ඨඞ්ගුපොසථසීලාදීසු සුට්ඨු ආහිතො ඨපිතචිත්තො ච. චෙතොසමථානුයුත්තොති චිත්තස්ස එකීභාවමනුයුත්තො ච පුග්ගලො. අපි මුද්ධනි තිට්ඨතු එවරූපො පුග්ගලො මය්හං මුද්ධනි සිරසි අපි තිට්ඨතූති අත්ථො.

367. අත්තනො ලද්ධඵලානිසංසං වත්වා තත්ථඤ්ඤෙ නියොජෙන්තො තං වො වදාමි භද්දන්තෙතිආදිමාහ. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

368-9. යමහන්ති ¶ ¶ යං අස්සජිත්ථෙරං අහං පඨමං ආදිම්හි දිස්වා සොතාපත්තිමග්ගපටිලාභෙන සක්කායදිට්ඨාදීනං කිලෙසානං පහීනත්තා විමලො මලරහිතො අහුං අහොසි, සො අස්සජිත්ථෙරො මෙ මය්හං ආචරියො ලොකුත්තරධම්මසික්ඛාපකො අහුං. අහං තස්ස සවනාය අනුසාසනෙන අජ්ජ ධම්මසෙනාපති අහුං. සබ්බත්ථ සබ්බෙසු ගුණෙසු පාරමිං පත්තො පරියොසානං පත්තො අනාසවො නික්කිලෙසො විහරාමි.

370. අත්තනො ¶ ආචරියෙ සගාරවං දස්සෙන්තො යො මෙ ආචරියොතිආදිමාහ. යො අස්සජි නාම ථෙරො සත්ථු සාවකො මෙ මය්හං ආචරියො ආසි අහොසි, සො ථෙරො යස්සං දිසායං යස්මිං දිසාභාගෙ වසති, අහං තං දිසාභාගං උස්සීසම්හි සීසුපරිභාගෙ කරොමීති සම්බන්ධො.

371. තතො අත්තනො ඨානන්තරප්පත්තභාවං දස්සෙන්තො මම කම්මන්තිආදිමාහ. ගොතමො භගවා සක්යපුඞ්ගවො සක්යකුලකෙතු සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන මම පුබ්බෙ කතකම්මං සරිත්වාන ඤත්වා භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො අග්ගට්ඨානෙ අග්ගසාවකට්ඨානෙ මං ඨපෙසීති සම්බන්ධො.

374. අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මපටිසම්භිදා, නිරුත්තිපටිසම්භිදා, පටිභානපටිසම්භිදාති ඉමා චතස්සො පටිසම්භිදා ච, තාසං භෙදො පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.76; විභ. 718) වුත්තොයෙව. චතුමග්ගචතුඵලවසෙන වා රූපාරූපඣානවසෙන වා අට්ඨ විමොක්ඛා සංසාරවිමුච්චනධම්මා ච ඉද්ධිවිධාදයො ඡ අභිඤ්ඤායො ච සච්ඡිකතා පච්චක්ඛං කතා. කතං බුද්ධස්ස සාසනන්ති බුද්ධස්ස අනුසිට්ඨි ඔවාදසඞ්ඛාතං සාසනං කතං අරහත්තමග්ගඤාණෙන නිප්ඵාදිතන්ති අත්ථො.

ඉත්ථං සුදන්ති එත්ථ ඉත්ථන්ති නිදස්සනත්ථෙ නිපාතො, ඉමිනා පකාරෙනාති අත්ථො. තෙන සකලසාරිපුත්තාපදානං නිදස්සෙති. සුදන්ති පදපූරණෙ නිපාතො. ආයස්මාති ගරුගාරවාධිවචනං. සාරිපුත්තොති මාතු නාමවසෙන කතනාමධෙය්යො ථෙරො. ඉමා ගාථායොති ඉමා සකලා ¶ සාරිපුත්තත්ථෙරාපදානගාථායො අභාසි කථෙසි. ඉතිසද්දො පරිසමාපනත්ථෙ නිපාතො, සකලං සාරිපුත්තාපදානං නිට්ඨිතන්ති අත්ථො.

සාරිපුත්තත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

3-2. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

අනොමදස්සී ¶ භගවාත්යාදිකං ආයස්මතො මොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස අපදානං. අයඤ්ච ථෙරො පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො අනොමදස්සිස්ස ¶ භගවතො කාලෙතිආදි සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ධම්මසෙනාපතිනො වත්ථුම්හි වුත්තමෙව. ථෙරො හි පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය සත්තමෙ දිවසෙ මගධරට්ඨෙ කල්ලවාලගාමකං උපනිස්සාය සමණධම්මං කරොන්තො ථිනමිද්ධෙ ඔක්කමන්තෙ සත්ථාරා ‘‘මොග්ගල්ලාන, මා තුච්ඡො තව වායාමො’’තිආදිනා සංවෙජිතො ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා භගවතා වුච්චමානං ධාතුකම්මට්ඨානං සුණන්තො එව විපස්සනාපටිපාටියා උපරිමග්ගත්තයං අධිගන්ත්වා අග්ගඵලක්ඛණෙ සාවකඤාණස්ස මත්ථකං පාපුණි.

375. එවං දුතියසාවකභාවං පත්වා ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සවසෙන පුබ්බචරියං අපදානං පකාසෙන්තො අනොමදස්සී භගවාතිආදිමාහ. තත්ථ න ඔමං අලාමකං දස්සනං පස්සනං අස්සාති අනොමදස්සී. තස්ස හි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතසරීරත්තා සකලං දිවසං සකලං මාසං සකලං සංවච්ඡරං සංවච්ඡරසතසහස්සම්පි පස්සන්තානං දෙවමනුස්සානං අතිත්තිකරං දස්සනන්ති, අනොමං අලාමකං නිබ්බානං දස්සනසීලොති වා ‘‘අනොමදස්සී’’ති ලද්ධනාමො භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි භගවා. ලොකජෙට්ඨොති සකලසත්තලොකස්ස ජෙට්ඨො පධානො. ආසභසදිසත්තා ආසභො, නරානං ආසභො නරාසභො. සො ලොකජෙට්ඨො නරාසභො අනොමදස්සී භගවා දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතො දෙවසමූහෙහි පරිවාරිතො. හිමවන්තම්හි විහාසීති සම්බන්ධො.

376. යදා ¶ දුතියසාවකභාවාය දුතියවාරෙ පත්ථනං අකාසි, තදා නාමෙන වරුණො නාම අහං නාගරාජා හුත්වා නිබ්බත්තො අහොසින්ති අත්ථො. තෙන වුත්තං – ‘‘වරුණො නාම නාමෙන, නාගරාජා අහං තදා’’ති. කාමරූපීති යදිච්ඡිතකාමනිම්මානසීලො. විකුබ්බාමීති විවිධං ඉද්ධිවිකුබ්බනං කරොමි. මහොදධිනිවාසහන්ති මඤ්ජෙරිකා නාගා, භූමිගතා නාගා, පබ්බතට්ඨා නාගා, ගඞ්ගාවහෙය්යා නාගා, සාමුද්දිකා නාගාති ඉමෙසං නාගානං අන්තරෙ සාමුද්දිකනාගො අහං මහොදධිම්හි සමුද්දෙ නිවාසිං, වාසං කප්පෙසින්ති අත්ථො.

377. සඞ්ගණියං ගණං හිත්වාති නිච්චපරිවාරභූතං සකපරිවාරං නාගසමූහං හිත්වා විනා හුත්වා ¶ . තූරියං පට්ඨපෙසහන්ති අහං තූරියං පට්ඨපෙසිං, වජ්ජාපෙසින්ති අත්ථො. සම්බුද්ධං පරිවාරෙත්වාති අනොමදස්සිසම්බුද්ධං සමන්තතො සෙවමානා අච්ඡරා නාගමාණවිකා වාදෙසුං දිබ්බවාදෙහි ගීතා වාක්යාදීහි වාදෙසුං ලද්ධානුරූපතො වජ්ජෙසුං තදාති අත්ථො.

378. වජ්ජමානෙසු තූරෙසූති මනුස්සනාගතූරියෙසු පඤ්චඞ්ගිකෙසු වජ්ජමානෙසු ¶ . දෙවා තූරානි වජ්ජයුන්ති චාතුමහාරාජිකා දෙවා දිබ්බතූරියානි වජ්ජිංසු වාදෙසුන්ති අත්ථො. උභින්නං සද්දං සුත්වානාති උභින්නං දෙවමනුස්සානං භෙරිසද්දං සුත්වා. තිලොකගරුසමානොපි බුද්ධො සම්පබුජ්ඣථ ජානාති සුණාතීති අත්ථො.

379. නිමන්තෙත්වාන සම්බුද්ධන්ති සසාවකසඞ්ඝං සම්බුද්ධං ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා පරිවාරෙත්වා. සකභවනන්ති අත්තනො නාගභවනං උපාගමිං. ගන්ත්වා ච ආසනං පඤ්ඤපෙත්වානාති රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානකුටිමණ්ඩපසයනනිසීදනට්ඨානානි පඤ්ඤාපෙත්වා සජ්ජෙත්වාති අත්ථො. කාලමාරොචයිං අහන්ති එවං කතපුබ්බවිධානො අහං ‘‘කාලො, භන්තෙ, නිට්ඨිතං භත්ත’’න්ති කාලං ආරොචයිං විඤ්ඤාපෙසිං.

380. ඛීණාසවසහස්සෙහීති තදා සො භගවා අරහන්තසහස්සෙහි පරිවුතො ලොකනායකො සබ්බා දිසා ඔභාසෙන්තො මෙ භවනං උපාගමි සම්පත්තොති අත්ථො.

381. අත්තනො ¶ භවනං පවිට්ඨං භගවන්තං භොජනාකාරං දස්සෙන්තො උපවිට්ඨං මහාවීරන්තිආදිමාහ. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

386. ඔක්කාකකුලසම්භවොති ඔක්කාකරඤ්ඤො පරම්පරාගතරාජකුලෙ උප්පන්නො සකලජම්බුදීපෙ පාකටරාජකුලෙ උප්පන්නො වා ගොත්තෙන ගොත්තවසෙන ගොතමො නාම සත්ථා මනුස්සලොකෙ භවිස්සති.

388. සො පච්ඡා පබ්බජිත්වානාති සො නාගරාජා පච්ඡා පච්ඡිමභවෙ කුසලමූලෙන පුඤ්ඤසම්භාරෙන චොදිතො උය්යොජිතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා ගොතමස්ස භගවතො දුතියො අග්ගසාවකො හෙස්සතීති බ්යාකරණමකාසි.

389. ආරද්ධවීරියොති ඨානනිසජ්ජාදීසු ඉරියාපථෙසු වීරියවා. පහිතත්තොති නිබ්බානෙ පෙසිතචිත්තො ¶ . ඉද්ධියා පාරමිං ගතොති ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඉද්ධිමන්තානං යදිදං මහාමොග්ගල්ලානො’’ති (අ. නි. 1.180, 190) අධිට්ඨානිද්ධිවිකුබ්බනිද්ධිකම්මවිපාකජිද්ධිආදීසු පාරමිං පරියොසානං ගතො පත්තො. සබ්බාසවෙති ආ සමන්තතො සවනතො පවත්තනතො ‘‘ආසවා’’ති ලද්ධනාමෙ කාමභවදිට්ඨිඅවිජ්ජාධම්මෙ සබ්බෙ පරිඤ්ඤාය සමන්තතො අඤ්ඤාය ජානිත්වා පජහිත්වා අනාසවො නික්කිලෙසො. නිබ්බායිස්සතීති කිලෙසඛන්ධපරිනිබ්බානෙන නිබ්බායිස්සතීති සම්බන්ධො.

390. එවං ථෙරො අත්තනො පුඤ්ඤවසෙන ලද්ධබ්යාකරණං වත්වා පුන පාපචරියං පකාසෙන්තො පාපමිත්තොපනිස්සායාතිආදිමාහ. තත්ථ පාපමිත්තෙ පාපකෙ ලාමකෙ මිත්තෙ උපනිස්සාය නිස්සයෙ කත්වා තෙහි සංසග්ගො හුත්වාති අත්ථො.

තත්රායමනුපුබ්බී කථා – එකස්මිං ¶ සමයෙ තිත්ථියා සන්නිපතිත්වා මන්තෙසුං – ‘‘ජානාථාවුසො, කෙන කාරණෙන සමණස්ස ගොතමස්ස ලාභසක්කාරො මහා හුත්වා නිබ්බත්තො’’ති? ‘‘න ජානාම’’. ‘‘තුම්හෙ පන න ජානාථා’’ති? ‘‘ආම, ජානාම’’ – මොග්ගල්ලානං නාම එකං භික්ඛුං නිස්සාය උප්පන්නො ¶ . සො හි දෙවලොකං ගන්ත්වා දෙවතාහි කතකම්මං පුච්ඡිත්වා ආගන්ත්වා මනුස්සානං කථෙසි – ‘‘ඉදං නාම කත්වා එවරූපං සම්පත්තිං ලභන්තී’’ති. නිරයෙ නිබ්බත්තානම්පි කම්මං පුච්ඡිත්වා ආගන්ත්වා මනුස්සානං කථෙසි – ‘‘ඉදං නාම කත්වා එවරූපං දුක්ඛං අනුභවන්තී’’ති. මනුස්සා තස්ස කථං සුත්වා මහන්තං ලාභසක්කාරං අභිහරන්ති. සචෙ තං මාරෙතුං සක්ඛිස්සාම, සො ලාභසක්කාරො අම්හාකං නිබ්බත්තිස්සති, අත්ථෙසො උපායොති සබ්බෙ එකච්ඡන්දා හුත්වා ‘‘යංකිඤ්චි කත්වා තං මාරෙස්සාමා’’ති අත්තනො උපට්ඨාකෙ සමාදපෙත්වා කහාපණසහස්සං ලභිත්වා පුරිසඝාතකෙ චොරෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො නාම සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකො කාළසිලායං වසති, තුම්හෙ තත්ථ ගන්ත්වා තං මාරෙථා’’ති තෙසං තං සහස්සං අදංසු. චොරා ධනලාභෙන සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘ථෙරං මාරෙස්සාමා’’ති ගන්ත්වා තස්ස වසනට්ඨානං පරිවාරෙසුං. ථෙරො තෙහි පරික්ඛිත්තභාවං ඤත්වා කුඤ්චිකච්ඡිද්දෙන නික්ඛමිත්වා පක්කාමි. චොරා තං දිවසං ථෙරං අදිස්වා පුනෙකදිවසං තස්ස වසනට්ඨානං පරික්ඛිපිංසු. ථෙරො ඤත්වා කණ්ණිකාමණ්ඩලං භින්දිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. එවං තෙ පඨමමාසෙපි, මජ්ඣිමමාසෙපි ථෙරං ගහෙතුං නාසක්ඛිංසු. පච්ඡිමමාසෙ පන සම්පත්තෙ ථෙරො අත්තනා කතකම්මස්ස ආකඩ්ඪනභාවං ඤත්වා න අපගච්ඡි. චොරා තං පහරන්තා තණ්ඩුලකමත්තානි අට්ඨීනි කරොන්තා භින්දිංසු. අථ නං ‘‘මතො’’ති සඤ්ඤාය එකස්මිං ගුම්බපිට්ඨෙ ඛිපිත්වා පක්කමිංසු.

ථෙරො ¶ , ‘‘සත්ථාරං පස්සිත්වා වන්දිත්වාව පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති අත්තභාවං ඣානවෙඨනෙන වෙඨෙත්වා ආකාසෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘පරිනිබ්බායිස්සසි, මොග්ගල්ලානා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කත්ථ ගන්ත්වා පරිනිබ්බායිස්සසී’’ති? ‘‘කාළසිලාපදෙසං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, මොග්ගල්ලාන, මය්හං ධම්මං කථෙත්වා යාහි. තාදිසස්ස හි මෙ සාවකස්ස න දානි දස්සනං අත්ථී’’ති. සො ‘‘එවං කරිස්සාමි, භන්තෙ’’ති සත්ථාරං වන්දිත්වා ආකාසං උප්පතිත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරො විය පරිනිබ්බානදිවසෙ නානප්පකාරා ඉද්ධියො කත්වා ධම්මං කථෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා කාළසිලාපදෙසං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායි. ‘‘ථෙරං කිර චොරා මාරෙසු’’න්ති අයං කථා සකලජම්බුදීපෙ පත්ථරි.

රාජා ¶ අජාතසත්තු චොරෙ පරියෙසනත්ථාය ¶ චරපුරිසෙ පයොජෙසි. තෙසු චොරෙසු සුරාපානෙ සුරං පිවන්තෙසු මද්දෙසු එකො එකස්ස පිට්ඨිං පහරිත්වා පාතෙසි. සො තං සන්තජ්ජෙන්තො ‘‘අම්භො දුබ්බිනීත ත්වං, කස්මා මෙ පිට්ඨිං පහරිත්වා පාතෙසි, කිං පන, අරෙ දුට්ඨචොර, තයා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො පඨමං පහතො’’ති ආහ. ‘‘කිං පන ත්වං මයා පඨමං පහතභාවං න ජානාසී’’ති? එවං එතෙසං ‘‘මයා පහතො, මයා පහතො’’ති වදන්තානං සුත්වා තෙ චරපුරිසා සබ්බෙ තෙ චොරෙ ගහෙත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා තෙ චොරෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙහි ථෙරො මාරිතො’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘කෙහි තුම්හෙ උය්යොජිතා’’ති? ‘‘නග්ගසමණෙහි, දෙවා’’ති. රාජා පඤ්චසතෙ නග්ගසමණෙ ගාහාපෙත්වා පඤ්චසතෙහි චොරෙහි සද්ධිං රාජඞ්ගණෙ නාභිපමාණෙසු ආවාටෙසු නිඛණාපෙත්වා පලාලෙහි පටිච්ඡාදෙත්වා අග්ගිං දාපෙසි. අථ නෙසං ඣාමභාවං ජානිත්වා අයනඞ්ගලෙහි කසාපෙත්වා සබ්බෙ ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කාරාපෙසි. තදා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො අත්තනො අනනුරූපමරණං පත්තො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘මොග්ගල්ලානස්ස, භික්ඛවෙ, ඉමස්සෙව අත්තභාවස්ස අනනුරූපං මරණං, පුබ්බෙ පන තෙන කතකම්මස්ස අනුරූපමෙවා’’ති වත්වා ‘‘කිං පනස්ස, භන්තෙ, පුබ්බකම්ම’’න්ති පුට්ඨො තං විත්ථාරෙත්වා කථෙසි.

අතීතෙ, භික්ඛවෙ, බාරාණසියං එකො කුලපුත්තො සයමෙව කොට්ටනපචනාදීනි කරොන්තො මාතාපිතරො පටිජග්ගි. අථස්ස මාතාපිතරො ‘‘තාත, ත්වං එකකොව ගෙහෙ ච අරඤ්ඤෙ ච කම්මං කරොන්තො කිලමසි, එකං තෙ කුමාරිකං ආනෙස්සාමා’’ති වත්වා ‘‘අම්මතාතා, යාව තුම්හෙ ජීවථ, තාව වො සහත්ථා උපට්ඨහිස්සාමී’’ති තෙන පටික්ඛිත්තාපි පුනප්පුනං යාචිත්වා කුමාරිකං ආනෙසුං. සා කතිපාහමෙව තෙ උපට්ඨහිත්වා පච්ඡා තෙසං දස්සනමපි අනිච්ඡන්තී – ‘‘න සක්කා තව ¶ මාතාපිතූහි සද්ධිං එකට්ඨානෙ වසිතු’’න්ති උජ්ඣායිත්වා තස්මිං අත්තනො කථං අග්ගණ්හන්තෙ තස්ස බහිගතකාලෙ මකචිවාකඛණ්ඩානි ච යාගුඵෙණකෙ ච ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ ආකිරිත්වා තෙනාගන්ත්වා ‘‘කිං ඉද’’න්ති පුට්ඨා ‘‘ඉමෙසං ¶ මහල්ලකඅන්ධානං එතං කම්මං, සබ්බං ගෙහං කිලිට්ඨා කරොන්තා විචරන්ති, න සක්කා එතෙහි සද්ධිං එකට්ඨානෙ වසිතු’’න්ති එවං තාය පුනප්පුනං කථියමානාය එවරූපොපි පූරිතපාරමී සත්තො මාතාපිතූහි සද්ධිං භිජ්ජි. සො ‘‘හොතු, ජානිස්සාමි නෙසං කත්තබ්බකම්ම’’න්ති තෙ භොජෙත්වා ‘‘අම්මතාතා, අසුකට්ඨානෙ නාම තුම්හාකං ¶ ඤාතකා ආගමනං පච්චාසීසන්ති, තත්ථ ගමිස්සාමා’’ති තෙ යානකං ආරොපෙත්වා ආදාය ගච්ඡන්තො අටවිමජ්ඣං පත්තකාලෙ ‘‘තාත, රස්මියො ගණ්හථ, ගොණා දණ්ඩසඤ්ඤාය ගමිස්සන්ති, ඉමස්මිං ඨානෙ චොරා වසන්ති, අහං ඔතරිත්වා චරාමී’’ති පිතු හත්ථෙ රස්මියො දත්වා ඔතරිත්වා ගච්ඡන්තො සද්දං පරිවත්තෙත්වා චොරානං උට්ඨිතසද්දමකාසි. මාතාපිතරො සද්දං සුත්වා ‘‘චොරා උට්ඨිතා’’ති සඤ්ඤාය ‘‘තාත, චොරා උට්ඨිතා, මහල්ලකා මයං, ත්වං අත්තානමෙව රක්ඛාහී’’ති ආහංසු. සො මාතාපිතරො විරවන්තෙපි චොරසද්දං කරොන්තො කොට්ටෙත්වා මාරෙත්වා අටවියං ඛිපිත්වා පච්චාගමි.

සත්ථා ඉදං තස්ස පුබ්බකම්මං කථෙත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, මොග්ගල්ලානො එත්තකං කම්මං කත්වා අනෙකවස්සසතසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා තාව පක්කාවසෙසෙන අත්තභාවසතෙ එවමෙව කොට්ටෙත්වා සංචුණ්ණො මරණං පත්තො, එවං මොග්ගල්ලානෙන අත්තනො කම්මානුරූපමෙව මරණං ලද්ධං. පඤ්චහි චොරසතෙහි සද්ධිං පඤ්චතිත්ථියසතානිපි මම පුත්තං අප්පදුට්ඨං දුස්සෙත්වා අනුරූපමෙව මරණං ලභිංසු. අප්පදුට්ඨෙසු හි පදුස්සන්තො දසහි කාරණෙහි අනයබ්යසනං පාපුණාතියෙවා’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘යො දණ්ඩෙන අදණ්ඩෙසු, අප්පදුට්ඨෙසු දුස්සති;

දසන්නමඤ්ඤතරං ඨානං, ඛිප්පමෙව නිගච්ඡති.

‘‘වෙදනං ඵරුසං ජානිං, සරීරස්ස ව භෙදනං;

ගරුකං වාපි ආබාධං, චිත්තක්ඛෙපං ව පාපුණෙ.

‘‘රාජතො වා උපසග්ගං, අබ්භක්ඛානං ව දාරුණං;

පරික්ඛයං ව ඤාතීනං, භොගානං ව පභඞ්ගුනං.

‘‘අථවස්ස ¶ ¶ අගාරානි, අග්ගි ඩහති පාවකො;

කායස්ස භෙදා දුප්පඤ්ඤො, නිරයං සොපපජ්ජතී’’ති. (ධ. ප. 137-140);

393. පවිවෙකමනුයුත්තොති පකාරෙන විවෙකං එකීභාවං අනුයුත්තො යොජිතො යුත්තප්පයුත්තො. සමාධිභාවනාරතොති පඨමජ්ඣානාදිභාවනාය රතො අල්ලීනො ච. සබ්බාසවෙ සකලකිලෙසෙ, පරිඤ්ඤාය ජානිත්වා පජහිත්වා, අනාසවො නික්කිලෙසො විහරාමීති සම්බන්ධො.

394. ඉදානි ¶ අත්තනො පුඤ්ඤසම්භාරවසෙන පුබ්බචරිතස්ස ඵලං දස්සෙන්තො ධරණිම්පි සුගම්භීරන්තිආදිමාහ.

තත්රායමනුපුබ්බීකථා – බුද්ධෙන චොදිතොති සම්මාසම්බුද්ධෙන චොදිතො උය්යොජිතො. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පෙක්ඛතොති මහතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පස්සන්තස්ස. මිගාරමාතුපාසාදං, පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පයීති පුබ්බාරාමෙ විසාඛාය මහාඋපාසිකාය කාරිතං සහස්සත්ථම්භපටිමණ්ඩිතං මහාපාසාදං අත්තනො පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පෙසිං. එකස්මිඤ්හි සමයෙ පුබ්බාරාමෙ යථාවුත්තපාසාදෙ භගවති විහරන්තෙ සම්බහුලා නවකතරා භික්ඛූ උපරිපාසාදෙ නිසින්නා සත්ථාරම්පි අචින්තෙත්වා තිරච්ඡානකථං කථෙතුමාරද්ධා. තං සුත්වා භගවා තෙ සංවෙජෙත්වා අත්තනො ධම්මදෙසනාය භාජනභූතෙ කාතුකාමො ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘පස්සසි ත්වං, මොග්ගල්ලාන, නවෙ භික්ඛූ තිරච්ඡානකථමනුයුත්තෙ’’ති තං සුත්වා ථෙරො සත්ථු අජ්ඣාසයං ඤත්වා අභිඤ්ඤාපාදකං ආපොකසිණාරම්මණං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘පාසාදස්ස පතිට්ඨිතොකාසං උදකං හොතූ’’ති අධිට්ඨාය පාසාදමත්ථකෙ ථුපිකං පාදඞ්ගුට්ඨෙන පහරි, පාසාදො ඔනමිත්වා එකෙන පස්සෙන අට්ඨාසි. පුනපි පහරි, අපරෙනපි පස්සෙන අට්ඨාසි. තෙ භික්ඛූ භීතා සංවිග්ගා පාසාදස්ස පතනභයෙන තතො නික්ඛමිත්වා භගවතො සමීපෙ අට්ඨංසු. සත්ථා තෙසං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. තං සුත්වා තෙසු කෙචි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, කෙචි සකදාගාමිඵලෙ, කෙචි අනාගාමිඵලෙ, කෙචි අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. ස්වායමත්ථො පාසාදකම්පනසුත්තෙන දීපෙතබ්බො.

වෙජයන්තපාසාදන්ති ¶ සො වෙජයන්තපාසාදො තාවතිංසභවනෙ යොජනසහස්සුබ්බෙධො අනෙකසහස්සනිය්යූහකූටාගාරපටිමණ්ඩිතො දෙවාසුරසඞ්ගාමෙ අසුරෙ ජිනිත්වා සක්කෙ දෙවානමින්දෙ නගරමජ්ඣෙ ඨිතෙ උට්ඨිතො විජයන්තෙන නිබ්බත්තත්තා ‘‘වෙජයන්තො’’ති ලද්ධනාමො පාසාදො, තං සන්ධායාහ – ‘‘වෙජයන්තපාසාද’’න්ති, තම්පි අයං ථෙරො පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පෙති. එකස්මිඤ්හි සමයෙ භගවන්තං ¶ පුබ්බාරාමෙ විහරන්තං සක්කො දෙවරාජා උපසඞ්කමිත්වා තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිං පුච්ඡි. තස්ස භගවා විස්සජ්ජෙසි. සො තං සුත්වා අත්තමනො පමුදිතො අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා අත්තනො දෙවලොකමෙව ගතො. අථායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො එවං චින්තෙසි – ‘‘අයං සක්කො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එවරූපං ගම්භීරනිබ්බානපටිසංයුත්තං පඤ්හං පුච්ඡි, භගවතා ච පඤ්හො විස්සජ්ජිතො, කිං නු ඛො ජානිත්වා ගතො, උදාහු අජානිත්වා ¶ . යංනූනාහං දෙවලොකං ගන්ත්වා තමත්ථං ජානෙය්ය’’න්ති? සො තාවදෙව තාවතිංසභවනං ගන්ත්වා සක්කං දෙවානමින්දං තමත්ථං පුච්ඡි. සක්කො දිබ්බසම්පත්තියා පමත්තො හුත්වා වික්ඛෙපං අකාසි. ථෙරො තස්ස සංවෙගජනනත්ථං වෙජයන්තපාසාදං පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘යො වෙජයන්තපාසාදං, පාදඞ්ගුට්ඨෙන කම්පයි;

ඉද්ධිබලෙනුපත්ථද්ධො, සංවෙජෙසි ච දෙවතා’’ති. (ම. නි. 1.513);

අයං පනත්ථො – චූළතණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිසුත්තෙන (ම. නි. 1.390 ආදයො) දීපෙතබ්බො. කම්පිතාකාරො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. ‘‘සක්කං සො පරිපුච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.513) යථාවුත්තමෙව ථෙරස්ස තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිපුච්ඡං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘අපාවුසො, ජානාසි, තණ්හක්ඛයවිමුත්තියො’’ති? තස්ස සක්කො වියාකාසි. ඉදං ථෙරෙන පාසාදකම්පනෙ කතෙ සංවිග්ගහදයෙන පමාදං පහාය යොනිසො මනසි කරිත්වා පඤ්හස්ස බ්යාකතභාවං සන්ධාය වුත්තං. සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙනෙව හි සො තදා කථෙසි. තෙනාහ – ‘‘පඤ්හං පුට්ඨො යථාතථ’’න්ති (ම. නි. 1.513). තත්ථ සක්කං සො පරිපුච්ඡතීති සක්කං දෙවරාජං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො සත්ථාරා දෙසිතාය තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තියා සම්මදෙව ගහිතභාවං පුච්ඡි. අතීතත්ථෙ හි ඉදං වත්තමානවචනං. අපාවුසො, ජානාසීති ආවුසො, අපි ජානාසි, කිං ජානාසි? තණ්හක්ඛයවිමුත්තියොති (ම. නි. 1.513) තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තියො සත්ථාරා තුය්හං දෙසිතා, තථා ‘‘කිං ¶ ජානාසී’’ති පුච්ඡති. තණ්හක්ඛයවිමුත්තියොති වා තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තිසුත්තස්ස දෙසනං පුච්ඡති.

බ්රහ්මානන්ති මහාබ්රහ්මානං. සුධම්මායාභිතො සභන්ති (ම. නි. 1.513) සුධම්මාය සභාය. අයං පන බ්රහ්මලොකෙ සුධම්මා සභා, න තාවතිංසභවනෙ. සුධම්මාසභාවිරහිතො දෙවලොකො නාම නත්ථි. ‘‘අජ්ජාපි තෙ, ආවුසො, සා දිට්ඨි, යා තෙ දිට්ඨි පුරෙ අහූ’’ති ඉමං බ්රහ්මලොකං උපගන්තුං සමත්ථො නත්ථි කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා. සත්ථු ඉධාගමනතො පුබ්බෙ යා තුය්හං දිට්ඨි අහොසි, කිං අජ්ජාපි ඉදානිපි සා දිට්ඨි න විගතාති? පස්සසි වීතිවත්තන්තං ¶ බ්රහ්මලොකෙ පභස්සරන්ති බ්රහ්මලොකෙ වීතිපතන්තං මහාකප්පිනමහාකස්සපාදීහි සාවකෙහි පරිවාරිතස්ස තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නස්ස සසාවකස්ස භගවතො ඔකාසං පස්සසීති අත්ථො. එකස්මිඤ්හි සමයෙ භගවා බ්රහ්මලොකෙ සුධම්මාය සභාය සන්නිපතිත්වා සන්නිසින්නස්ස ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවංමහිද්ධිකො, සො ඉධ ආගන්තුං සක්කුණෙය්යා’’ති ¶ චින්තෙන්තස්ස බ්රහ්මුනො චිත්තමඤ්ඤාය තත්ථ ගන්ත්වා බ්රහ්මුනො මත්ථකෙ ආකාසෙ නිසින්නො තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා ඔභාසං මුඤ්චන්තො මහාමොග්ගල්ලානාදීනං ආගමනං චින්තෙසි. සහ චින්තනෙන තෙපි තත්ථ ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සත්ථු අජ්ඣාසයං ඤත්වා තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා පච්චෙකදිසාසු නිසීදිත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙසුං. සකලබ්රහ්මලොකො එකොභාසො අහොසි. සත්ථා බ්රහ්මුනො කල්ලචිත්තතං ඤත්වා චතුසච්චපකාසනං ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ අනෙකානි බ්රහ්මසහස්සානි මග්ගඵලෙසු පතිට්ඨහිංසු. තං සන්ධාය චොදෙන්තො අජ්ජාපි තෙ, ආවුසො, සා දිට්ඨීති ගාථමාහ. අයං පනත්ථො බකබ්රහ්මසුත්තෙන (සං. නි. 1.175) දීපෙතබ්බො. වුත්තං හෙතං (සං. නි. 1.176) –

‘‘එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරස්ස බ්රහ්මුනො එවරූපං පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පන්නං හොති – ‘නත්ථි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා යො ඉධ ආගච්ඡෙය්යා’ති. අථ ඛො භගවා තස්ස බ්රහ්මුනො චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්ය ¶ , පසාරිතං වා බාහං සමිඤ්ජෙය්ය; එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ පාතුරහොසි. අථ ඛො භගවා තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසීදි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා.

‘‘අථ ඛො ආයස්මතො මහාමොග්ගල්ලානස්ස එතදහොසි ‘කහං නු ඛො භගවා එතරහි විහරතී’ති? අද්දස ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො භගවන්තං දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තෙජොධාතුං සමාපන්නං. දිස්වාන සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්ය, පසාරිතං වා බාහං සමිඤ්ජෙය්ය; එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ පාතුරහොසි. අථ ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පුරත්ථිමං දිසං නිස්සාය තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසීදි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නීචතරං භගවතො.

‘‘අථ ¶ ඛො ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස එතදහොසි – ‘කහං නු ඛො භගවා එතරහි විහරතී’ති? අද්දස ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො භගවන්තං දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තෙජොධාතුං සමාපන්නං. දිස්වාන සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො…පෙ… එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ පාතුරහොසි. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො දක්ඛිණං දිසං නිස්සාය තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසීදි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නීචතරං භගවතො.

‘‘අථ ඛො ආයස්මතො මහාකප්පිනස්ස එතදහොසි ¶ – ‘කහං නු ඛො භගවා එතරහි විහරතී’ති? අද්දස ඛො ආයස්මා මහාකප්පිනො භගවන්තං දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තෙජොධාතුං සමාපන්නං. දිස්වාන සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො…පෙ… එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ ¶ පාතුරහොසි. අථ ඛො ආයස්මා මහාකප්පිනො පච්ඡිමං දිසං නිස්සාය තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසීදි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නීචතරං භගවතො.

‘‘අථ ඛො ආයස්මතො අනුරුද්ධස්ස එතදහොසි – ‘කහං නු ඛො භගවා එතරහි විහරතී’ති? අද්දස ඛො ආයස්මා අනුරුද්ධො භගවන්තං දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තෙජොධාතුං සමාපන්නං. දිස්වාන සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො…පෙ… එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ පාතුරහොසි. අථ ඛො ආයස්මා අනුරුද්ධො උත්තරං දිසං නිස්සාය තස්ස බ්රහ්මුනො උපරිවෙහාසං පල්ලඞ්කෙන නිසීදි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා නීචතරං භගවතො’’.

අථ ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තං බ්රහ්මානං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘අජ්ජාපි තෙ ආවුසො සා දිට්ඨි, යා තෙ දිට්ඨි පුරෙ අහු;

පස්සසි වීතිවත්තන්තං, බ්රහ්මලොකෙ පභස්සර’’න්ති.

‘‘න ¶ මෙ මාරිස සා දිට්ඨි, යා මෙ දිට්ඨි පුරෙ අහු;

පස්සාමි වීතිවත්තන්තං, බ්රහ්මලොකෙ පභස්සරං;

ස්වාහං අජ්ජ කථං වජ්ජං, අහං නිච්චොම්හි සස්සතො’’ති.

‘‘අථ ඛො භගවා තං බ්රහ්මානං සංවෙජෙත්වා සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො…පෙ… එවමෙව තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ අන්තරහිතො ජෙතවනෙ පාතුරහොසි. අථ ඛො සො බ්රහ්මා අඤ්ඤතරං බ්රහ්මපාරිසජ්ජං ආමන්තෙසි – ‘එහි ත්වං, මාරිස, යෙනායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තෙනුපසඞ්කම, උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං එවං වදෙහි – ‘‘අත්ථි නු ඛො, මාරිස මොග්ගල්ලාන, අඤ්ඤෙපි තස්ස භගවතො සාවකා එවංමහිද්ධිකා එවංමහානුභාවා සෙය්යථාපි භවං මොග්ගල්ලානො කස්සපො කප්පිනො අනුරුද්ධො’’ති? ‘එවං, මාරිසා’ති ඛො සො බ්රහ්මපාරිසජ්ජො තස්ස බ්රහ්මුනො පටිස්සුත්වා යෙනායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං ¶ එතදවොච – ‘අත්ථි නු ඛො, මාරිස මොග්ගල්ලාන, අඤ්ඤෙපි තස්ස භගවතො සාවකා එවංමහිද්ධිකා එවංමහානුභාවා සෙය්යථාපි භවං මොග්ගල්ලානො කස්සපො කප්පිනො අනුරුද්ධො’ති ¶ ? අථ ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තං බ්රහ්මපාරිසජ්ජං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘තෙවිජ්ජා ඉද්ධිපත්තා ච, චෙතොපරියායකොවිදා;

ඛීණාසවා අරහන්තො, බහූ බුද්ධස්ස සාවකා’’ති.

‘‘අථ ඛො සො බ්රහ්මපාරිසජ්ජො ආයස්මතො මහාමොග්ගල්ලානස්ස භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා යෙන සො බ්රහ්මා තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා තං බ්රහ්මානං එතදවොච – ‘ආයස්මා මාරිස මහාමොග්ගල්ලානො එවමාහ –

‘‘‘තෙවිජ්ජා ඉද්ධිපත්තා ච, චෙතොපරියායකොවිදා;

ඛීණාසවා අරහන්තො, බහූ බුද්ධස්ස සාවකා’’’ති. –

ඉදමවොච සො බ්රහ්මපාරිසජ්ජො. අත්තමනො ච සො බ්රහ්මා තස්ස බ්රහ්මපාරිසජ්ජස්ස භාසිතං අභිනන්දීති (සං. නි. 1.176).

ඉදං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අයං පනත්ථො බකබ්රහ්මසුත්තෙන දීපෙතබ්බො’’ති.

මහානෙරුනො ¶ කූටන්ති (ම. නි. 1.513) කූටසීසෙන සකලමෙව සිනෙරුපබ්බතරාජං වදසි. විමොක්ඛෙන අපස්සයීති (ම. නි. 1.513) ඣානවිමොක්ඛෙන නිස්සයෙන අභිඤ්ඤායෙන පස්සයීති අධිප්පායො. වනන්ති (ම. නි. 1.513) ජම්බුදීපං. සො හි වනබාහුල්ලතාය ‘‘වන’’න්ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘ජම්බුමණ්ඩස්ස ඉස්සරො’’ති. පුබ්බවිදෙහානන්ති (ම. නි. 1.513) පුබ්බවිදෙහට්ඨානඤ්ච පුබ්බවිදෙහන්ති අත්ථො. යෙ ච භූමිසයා නරාති (ම. නි. 1.513) භූමිසයා නරා නාම අපරගොයානඋත්තරකුරුකා ච මනුස්සා. තෙ හි ගෙහාභාවතො ‘‘භූමිසයා’’ති වුත්තා. තෙපි සබ්බෙ අපස්සයීති සම්බන්ධො. අයං පනත්ථො නන්දොපනන්දදමනෙන දීපෙතබ්බො – එකස්මිං කිර සමයෙ අනාථපිණ්ඩිකො ගහපති භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං මය්හං ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙත්වා පක්කාමි. තංදිවසඤ්ච භගවතො පච්චූසසමයෙ දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙන්තස්ස නන්දොපනන්දො නාම ¶ නාගරාජා ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡි. භගවා ‘‘අයං නාගරාජා මය්හං ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡති, කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො සරණගමනස්ස උපනිස්සයං දිස්වා ‘‘අයං මිච්ඡාදිට්ඨිකො තීසු රතනෙසු අප්පසන්නො, කො නු ඛො ඉමං මිච්ඡාදිට්ඨිකො විමොචෙය්යා’’ති ආවජ්ජෙන්තො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං අද්දස. තතො පභාතාය රත්තියා සරීරපටිජග්ගනං කත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං ආරොචෙහි – ‘තථාගතො දෙවචාරිකං ගච්ඡතී’’’ති. තංදිවසඤ්ච නන්දොපනන්දස්ස ආපානභූමිං සජ්ජයිංසු. සො දිබ්බරතනපල්ලඞ්කෙ ¶ දිබ්බෙන සෙතච්ඡත්තෙන ධාරියමානො තිවිධනාටකෙහි චෙව නාගපරිසාය ච පරිවුතො දිබ්බභාජනෙසු උපට්ඨාපිතඅන්නපානං ඔලොකයමානො නිසින්නො හොති. අථ ඛො භගවා යථා නාගරාජා පස්සති, තථා කත්වා තස්ස විමානමත්ථකෙනෙව පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං තාවතිංසදෙවලොකාභිමුඛො පායාසි.

තෙන ඛො පන සමයෙන නන්දොපනන්දස්ස නාගරාජස්ස එවරූපං පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පන්නං හොති ‘‘ඉමෙ හි නාම මුණ්ඩසමණකා අම්හාකං උපරිභවනෙන දෙවානං තාවතිංසානං භවනං පවිසන්තිපි නික්ඛමන්තිපි, න දානි ඉතො පට්ඨාය ඉමෙසං අම්හාකං මත්ථකෙ පාදපංසුං ඔකිරන්තානං ගන්තුං දස්සාමී’’ති උට්ඨාය සිනෙරුපාදං ගන්ත්වා තං අත්තභාවං විජහිත්වා සිනෙරුං සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා උපරි ඵණං කත්වා තාවතිංසභවනං අවකුජ්ජෙන ඵණෙන පරිග්ගහෙත්වා අදස්සනං ගමෙසි.

අථ ඛො ආයස්මා රට්ඨපාලො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘පුබ්බෙ, භන්තෙ, ඉමස්මිං පදෙසෙ ඨිතො සිනෙරුං පස්සාමි, සිනෙරුපරිභණ්ඩං පස්සාමි, තාවතිංසං පස්සාමි, වෙජයන්තං පස්සාමි, වෙජයන්තස්ස ¶ පාසාදස්ස උපරිධජං පස්සාමි. කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතු කො පච්චයො, යං එතරහි නෙව සිනෙරුං පස්සාමි…පෙ… න වෙජයන්තස්ස පාසාදස්ස උපරිධජං පස්සාමී’’ති. ‘‘අයං, රට්ඨපාල, නන්දොපනන්දො නාම නාගරාජා තුම්හාකං කුපිතො සිනෙරුං සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා උපරි ඵණෙන පටිච්ඡාදෙත්වා අන්ධකාරං කත්වා ඨිතො’’ති. ‘‘දමෙමි නං, භන්තෙ’’ති. න භගවා නං අනුජානි. අථ ඛො ආයස්මා භද්දියො, ආයස්මා රාහුලොති අනුක්කමෙන සබ්බෙපි භික්ඛූ උට්ඨහිංසු. භගවා අනුජානි.

අවසානෙ ¶ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො – ‘‘අහං, භන්තෙ, දමෙමි න’’න්ති ආහ. ‘‘දමෙහි, මොග්ගල්ලානා’’ති භගවා අනුජානි. ථෙරො අත්තභාවං විජහිත්වා මහන්තං නාගරාජවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා නන්දොපනන්දං චුද්දසක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා තස්ස ඵණමත්ථකෙ අත්තනො ඵණං ඨපෙත්වා සිනෙරුනා සද්ධිං අභිනිප්පීළෙසි. නාගරාජා ධූමායි. ථෙරොපි ‘‘න තුය්හංයෙව සරීරෙ ධූමො අත්ථි, මය්හම්පි අත්ථී’’ති ධූමායි. නාගරාජස්ස ධූමො ථෙරං න බාධති, ථෙරස්ස පන ධූමො නාගරාජං බාධති. තතො නාගරාජා පජ්ජලි, ථෙරොපි ‘‘න තුය්හංයෙව සරීරෙ අග්ගි අත්ථි, මය්හම්පි අත්ථී’’ති පජ්ජලි. නාගරාජස්ස තෙජො ථෙරං න බාධති, ථෙරස්ස පන තෙජො නාගරාජානං බාධති. නාගරාජා – ‘‘අයං මං සිනෙරුනා අභිනිප්පීළෙත්වා ධූමායති චෙව පජ්ජලති චා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘භො, තුවං කොසී’’ති පටිපුච්ඡි. ‘‘අහං ඛො, නන්ද, මොග්ගල්ලානො’’ති. ‘‘භන්තෙ, අත්තනො භික්ඛුභාවෙන තිට්ඨාහී’’ති.

ථෙරො තං අත්තභාවං විජහිත්වා තස්ස දක්ඛිණකණ්ණසොතෙන පවිසිත්වා වාමකණ්ණසොතෙන නික්ඛමි, වාමකණ්ණසොතෙන පවිසිත්වා දක්ඛිණකණ්ණසොතෙන නික්ඛමි. තථා දක්ඛිණනාසසොතෙන පවිසිත්වා වාමනාසසොතෙන ¶ නික්ඛමි, වාමනාසසොතෙන පවිසිත්වා දක්ඛිණනාසසොතෙන නික්ඛමි. තතො නාගරාජා මුඛං විවරි, ථෙරො මුඛෙන පවිසිත්වා අන්තොකුච්ඡියං පාචීනෙන ච පච්ඡිමෙන ච චඞ්කමති. භගවා – ‘‘මොග්ගල්ලාන, මනසි කරොහි, මහිද්ධිකො නාගො’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘මය්හං ඛො, භන්තෙ, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා භාවිතා බහුලීකතා යානීකතා වත්ථුකතා අනුට්ඨිතා පරිචිතා සුසමාරද්ධා, තිට්ඨතු, භන්තෙ, නන්දොපනන්දො, අහං නන්දොපනන්දසදිසානං නාගරාජානං සතම්පි සහස්සම්පි දමෙය්ය’’න්තිආදිමාහ.

නාගරාජා චින්තෙසි – ‘‘පවිසන්තො තාව මෙ න දිට්ඨො, නික්ඛමනකාලෙ දානි නං දාඨන්තරෙ පක්ඛිපිත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘නික්ඛමථ, භන්තෙ, මා මං අන්තොකුච්ඡියං අපරාපරං චඞ්කමන්තො බාධයිත්ථා’’ති ආහ. ථෙරො නික්ඛමිත්වා බහි අට්ඨාසි. නාගරාජා ‘‘අයං සො’’ති ¶ දිස්වා නාසවාතං විස්සජ්ජි, ථෙරො චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජි, ලොමකූපම්පිස්ස වාතො චාලෙතුං නාසක්ඛි. අවසෙසා භික්ඛූ කිර ආදිතො පට්ඨාය සබ්බපාටිහාරියානි කාතුං සක්කුණෙය්යුං, ඉමං පන ඨානං පත්වා එවං ඛිප්පනිසන්තිනො ¶ හුත්වා සමාපජ්ජිතුං න සක්ඛිස්සන්තීති නෙසං භගවා නාගරාජදමනං නානුජානි.

නාගරාජා ‘‘අහං ඉමස්ස සමණස්ස නාසවාතෙන ලොමකූපම්පි චාලෙතුං නාසක්ඛි, මහිද්ධිකො සො සමණො’’ති චින්තෙසි. ථෙරො අත්තභාවං විජහිත්වා සුපණ්ණරූපං අභිනිම්මිනිත්වා සුපණ්ණවාතං දස්සෙන්තො නාගරාජානං අනුබන්ධි. නාගරාජා තං අත්තභාවං විජහිත්වා මාණවකවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං සරණං ගච්ඡාමී’’ති වදන්තො ථෙරස්ස පාදෙ වන්දි. ථෙරො ‘‘සත්ථා, නන්ද, ආගතො, එහි ගමිස්සාමා’’ති නාගරාජානං දමෙත්වා නිබ්බිසං කත්වා ගහෙත්වා භගවතො සන්තිකං අගමාසි. නාගරාජා භගවන්තං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං සරණං ගච්ඡාමී’’ති ආහ. භගවා ‘‘සුඛී හොහි, නාගරාජා’’ති වත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අනාථපිණ්ඩිකස්ස නිවෙසනං අගමාසි.

අනාථපිණ්ඩිකො ‘‘කිං, භන්තෙ, අතිදිවා ආගතත්ථා’’ති ආහ. ‘‘මොග්ගල්ලානස්ස ච නන්දොපනන්දස්ස ච සඞ්ගාමො අහොසී’’ති. ‘‘කස්ස පන, භන්තෙ, ජයො, කස්ස පරාජයො’’ති? ‘‘මොග්ගල්ලානස්ස ජයො, නන්දස්ස පරාජයො’’ති. අනාථපිණ්ඩිකො ‘‘අධිවාසෙතු මෙ, භන්තෙ, භගවා සත්තාහං එකපටිපාටියා භත්තං සත්තාහං ථෙරස්ස සක්කාරං කරිස්සාමී’’ති වත්වා සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං මහාසක්කාරං අකාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘නන්දොපනන්දදමනෙන දීපෙතබ්බො’’ති.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ පුබ්බාරාමෙ විසාඛාය මහාඋපාසිකාය කාරිතසහස්සගබ්භපටිමණ්ඩිතෙ පාසාදෙ භගවති විහරන්තෙ…පෙ… සංවෙජෙසි ච දෙවතාති. තෙන වුත්තං –

‘‘ධරණිම්පි සුගම්භීරං, බහලං දුප්පධංසියං;

වාමඞ්ගුට්ඨෙන ඛොභෙය්යං, ඉද්ධියා පාරමිං ගතො’’ති.

තත්ථ ඉද්ධියා පාරමිං ගතොති විකුබ්බනිද්ධිආදිඉද්ධියා ¶ පරියොසානං ගතො පත්තො.

395. අස්මිමානන්ති අහමස්මි පඤ්ඤාසීලසමාධිසම්පන්නොතිආදි අස්මිමානං න පස්සාමි න ¶ අක්ඛාමීති අත්ථො. තදෙව දීපෙන්තො මානො මය්හං න විජ්ජතීති ආහ. සාමණෙරෙ උපාදායාති සාමණෙරෙ ආදිං ¶ කත්වා සකලෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ ගරුචිත්තං ගාරවචිත්තං ආදරබහුමානං අහං කරොමීති අත්ථො.

396. අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙති ඉතො අම්හාකං උප්පන්නකප්පතො අන්තරකප්පාදීහි අපරිමෙය්යෙ එකඅසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස උපරි සතසහස්සකප්පමත්ථකෙති අත්ථො. යං කම්මමභිනීහරින්ති අග්ගසාවකභාවස්ස පදං පුඤ්ඤසම්පත්තිං පූරෙසිං. තාහං භූමිමනුප්පත්තොති අහං තං සාවකභූමිං අනුප්පත්තො ආසවක්ඛයසඞ්ඛාතං නිබ්බානං පත්තො අස්මි අම්හීති අත්ථො.

397. අත්ථපටිසම්භිදාදයො චතස්සො පටිසම්භිදා සොතාපත්තිමග්ගාදයො අට්ඨ විමොක්ඛා ඉද්ධිවිධාදයො ඡ අභිඤ්ඤායො මෙ මයා සච්ඡිකතා පච්චක්ඛං කතා. බුද්ධස්ස භගවතො ඔවාදානුසාසනීසඞ්ඛාතං සාසනං මයා කතං සීලපටිපත්තිනිප්ඵාදනවසෙන පරියොසාපිතන්ති අත්ථො.

ඉත්ථන්ති ඉමිනා පකාරෙන හෙට්ඨා වුත්තක්කමෙන. එවං සො එකස්සෙව අනොමදස්සීබුද්ධස්ස සන්තිකෙ ද්වික්ඛත්තුං බ්යාකරණං ලභි. කථං? හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සෙට්ඨි හුත්වා තස්ස භගවතො සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො තතො චුතො සාමුද්දිකෙ නාගභවනෙ නිබ්බත්තො තස්සෙව භගවතො සන්තිකෙ දීඝායුකභාවෙන උපහාරං කත්වා නිමන්තෙත්වා භොජෙත්වා මහාපූජං අකාසි. තදාපි භගවා බ්යාකරණං කථෙසි. සුදන්ති පදපූරණෙ නිපාතො. ආයස්මාති පියවචනං ගරුගාරවාධිවචනං. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ඉමා අපදානගාථායො අභාසිත්ථ කථෙසි. ඉතීති පරිසමාපනත්ථෙ නිපාතො.

මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

පදුමුත්තරස්ස ¶ ¶ භගවතොත්යාදිකං ආයස්මතො මහාකස්සපත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤසම්භාරානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරභගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ වෙදෙහො නාම අසීතිකොටිවිභවො කුටුම්බිකො අහොසි. සො බුද්ධමාමකො, ධම්මමාමකො, සඞ්ඝමාමකො, උපාසකො හුත්වා විහරන්තො එකස්මිං උපොසථදිවසෙ පාතොව ¶ සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය ගන්ධපුප්ඵාදීනි ගහෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි.

තස්මිඤ්ච ඛණෙ සත්ථා මහානිසභත්ථෙරං නාම තතියසාවකං ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධුතවාදානං යදිදං නිසභො’’ති එතදග්ගෙ ඨපෙසි. උපාසකො තං සුත්වා පසන්නො ධම්මකථාවසානෙ මහාජනෙ උට්ඨාය ගතෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, මය්හං භික්ඛං අධිවාසෙථා’’ති නිමන්තෙසි. ‘‘මහා ඛො, උපාසක, භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති. ‘‘කිත්තකො, භන්තෙ’’ති? ‘‘අට්ඨසට්ඨිභික්ඛුසතසහස්ස’’න්ති. ‘‘භන්තෙ, එකං සාමණෙරම්පි විහාරෙ අසෙසෙත්වා මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. සත්ථා අධිවාසෙසි. උපාසකො සත්ථු අධිවාසනං ඤත්වා ගෙහං ගන්ත්වා මහාදානං සජ්ජෙත්වා පුනදිවසෙ සත්ථු කාලං ආරොචාපෙසි. සත්ථා පත්තචීවරමාදාය භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො උපාසකස්ස ඝරං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො දක්ඛිණොදකාවසානෙ යාගුආදීනි සම්පටිච්ඡන්තො භත්තවිස්සග්ගං අකාසි. උපාසකොපි සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදි.

තස්මිං අන්තරෙ මහානිසභත්ථෙරො පිණ්ඩාය චරන්තො තමෙව වීථිං පටිපජ්ජි. උපාසකො දිස්වා උට්ඨාය ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා ‘‘පත්තං, භන්තෙ, දෙථා’’ති ආහ. ථෙරො පත්තං අදාසි. ‘‘භන්තෙ, ඉධෙව පවිසථ, සත්ථාපි ගෙහෙ නිසින්නො’’ති. ‘‘න වට්ටිස්සති, උපාසකා’’ති. සො ථෙරස්ස පත්තං ගහෙත්වා පිණ්ඩපාතස්ස පූරෙත්වා අදාසි. තතො ථෙරං අනුගන්ත්වා නිවත්තො සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදිත්වා එවමාහ – ‘‘මහානිසභත්ථෙරො, භන්තෙ, ‘සත්ථාපි ගෙහෙ නිසින්නො’ති වුත්තෙපි පවිසිතුං න ඉච්ඡි. අත්ථි නු ඛො එතස්ස තුම්හාකං ගුණෙහි අතිරෙකගුණො’’ති? බුද්ධානඤ්ච වණ්ණමච්ඡෙරං නාම නත්ථි, තස්මා සත්ථා එවමාහ – ‘‘උපාසක, මයං භික්ඛං ආගමයමානා ගෙහෙ නිසීදාම, සො භික්ඛු න එවං නිසීදිත්වා භික්ඛං ¶ උදික්ඛති. මයං ගාමන්තසෙනාසනෙ වසාම, සො අරඤ්ඤෙයෙව වසති. මයං ඡන්නෙ වසාම, සො අබ්භොකාසෙයෙව වසතී’’ති භගවා ‘‘අයඤ්ච අයඤ්චෙතස්ස ගුණො’’ති මහාසමුද්දං පූරයමානො විය තස්ස ගුණං කථෙසි.

උපාසකොපි ¶ පකතියා ජලමානදීපො තෙලෙන ආසිත්තො විය සුට්ඨුතරං පසන්නො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘කිං මය්හං අඤ්ඤාය සම්පත්තියා, යංනූනාහං අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ ධුතවාදානං අග්ගභාවත්ථාය පත්ථනං කරිස්සාමී’’ති. සො පුනපි සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා තෙනෙව නියාමෙන සත්ත දිවසෙ මහාදානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස මහාභික්ඛුසඞ්ඝස්ස තිචීවරානි දත්වා සත්ථු ¶ පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා එවමාහ – ‘‘යං මෙ, භන්තෙ, සත්ත දිවසෙ දානං දෙන්තස්ස මෙත්තං කායකම්මං මෙත්තං වචීකම්මං මෙත්තං මනොකම්මං පච්චුපට්ඨිතං, ඉමිනාහං න අඤ්ඤං දෙවසම්පත්තිං වා සක්කමාරබ්රහ්මසම්පත්තිං වා පත්ථෙමි, ඉදං පන මෙ කම්මං අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ මහානිසභත්ථෙරෙන පත්තට්ඨානන්තරං පාපුණනත්ථාය තෙරසධුතඞ්ගධරානං අග්ගභාවස්ස අධිකාරො හොතූ’’ති. සත්ථා ‘‘මහන්තං ඨානං ඉමිනා පත්ථිතං, සමිජ්ඣිස්සති නු ඛො, නො’’ති ඔලොකෙන්තො සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ආහ – ‘‘මනාපං තෙ ඨානං පත්ථිතං, අනාගතෙ සතසහස්සකප්පාවසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස ත්වං තතියසාවකො මහාකස්සපත්ථෙරො නාම භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තං සුත්වා උපාසකො ‘‘බුද්ධානං ද්වෙ කථා නාම නත්ථී’’ති පුනදිවසෙ පත්තබ්බං විය තං සම්පත්තිං අමඤ්ඤිත්ථ. සො යාවතායුකං දානං දත්වා සීලං සමාදාය රක්ඛිත්වා නානප්පකාරං පුඤ්ඤකම්මං කත්වා කාලංකත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්ති.

තතො පට්ඨාය දෙවමනුස්සෙසු සම්පත්තිං අනුභවන්තො ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සිසම්මාසම්බුද්ධෙ බන්ධුමතීනගරං උපනිස්සාය ඛෙමෙ මිගදායෙ විහරන්තෙ දෙවලොකා චවිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං පරිජිණ්ණබ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්මිඤ්ච කාලෙ විපස්සී භගවා සත්තමෙ සංවච්ඡරෙ ධම්මං කථෙසි, මහන්තං කොලාහලං අහොසි. සකලජම්බුදීපෙ දෙවතා ‘‘සත්ථා ධම්මං කථෙස්සතී’’ති ආරොචෙසුං. බ්රාහ්මණො තං සාසනං අස්සොසි. තස්ස නිවාසනසාටකො එකොයෙව, තථා බ්රාහ්මණියා. පාරුපනං පන ද්වින්නම්පි එකමෙව. සො සකලනගරෙ ‘‘එකසාටකබ්රාහ්මණො’’ති පඤ්ඤායි ¶ . සො බ්රාහ්මණො කෙනචිදෙව කිච්චෙන බ්රාහ්මණානං සන්නිපාතෙ සති බ්රාහ්මණිං ගෙහෙ ඨපෙත්වා සයං තං වත්ථං පාරුපිත්වා ගච්ඡති, බ්රාහ්මණීනං සන්නිපාතෙ සති සයං ගෙහෙ අච්ඡති, බ්රාහ්මණී තං වත්ථං පාරුපිත්වා ගච්ඡති. තස්මිං පන දිවසෙ සො බ්රාහ්මණිං ආහ – ‘‘භොති, කිං ත්වං රත්තිං ධම්මං සුණිස්සසි, උදාහු දිවා’’ති? ‘‘සාමි, අහං මාතුගාමො භීරුකජාතිකා රත්තිං සොතුං න සක්කොමි, දිවා සොස්සාමී’’ති තං බ්රාහ්මණං ගෙහෙ ඨපෙත්වා තං වත්ථං පාරුපිත්වා උපාසිකාහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නා ධම්මං සුත්වා උපාසිකාහි සද්ධිං අගමාසි. අථ බ්රාහ්මණො තං ගෙහෙ ඨපෙත්වා තං වත්ථං පාරුපිත්වා විහාරං ගතො.

තස්මිඤ්ච ¶ සමයෙ සත්ථා පරිසමජ්ඣෙ අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසින්නො චිත්තබීජනිං ගහෙත්වා ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය සිනෙරුං මන්ථං කත්වා සාගරං නිම්මන්ථෙන්තො විය ච ධම්මකථං කථෙසි. බ්රාහ්මණස්ස පරිසපරියන්තෙන ¶ නිසින්නස්ස ධම්මං සුණන්තස්ස පඨමයාමෙයෙව සකලසරීරං පූරයමානා පඤ්චවණ්ණා පීති උප්පජ්ජි. සො පාරුතවත්ථං සඞ්ඝරිත්වා ‘‘දසබලස්ස දස්සාමී’’ති චින්තෙසි. අථස්ස ආදීනවසහස්සං දස්සයමානං මච්ඡෙරං උප්පජ්ජි. සො ‘‘බ්රාහ්මණියා තුය්හඤ්ච එකමෙව වත්ථං, අඤ්ඤං කිඤ්චි පාරුපනං නාම නත්ථි, අපාරුපිත්වා බහි විචරිතුං න සක්කොමී’’ති සබ්බථාපි අදාතුකාමො අහොසි. අථස්ස නික්ඛන්තෙ පඨමෙ මජ්ඣිමයාමෙති තථෙව පීති උප්පජ්ජි. සො තථෙව චින්තෙත්වා තථෙව අදාතුකාමො අහොසි. අථස්ස මජ්ඣිමෙ යාමෙ නික්ඛන්තෙ පච්ඡිමයාමෙපි තථෙව පීති උප්පජ්ජි. තදා සො මච්ඡෙරං ජිනිත්වා වත්ථං සඞ්ඝරිත්වා සත්ථු පාදමූලෙ ඨපෙසි. තතො වාමහත්ථං ආභුජිත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන අප්ඵොටෙත්වා ‘‘ජිතං මෙ, ජිතං මෙ’’ති තික්ඛත්තුං නදි.

තස්මිං සමයෙ බන්ධුමා රාජා ධම්මාසනස්ස පච්ඡතො අන්තොසාණියං නිසින්නො ධම්මං සුණාති. රඤ්ඤො ච නාම ‘‘ජිතං මෙ’’ති සද්දො අමනාපො හොති. රාජා පුරිසං ආණාපෙසි ‘‘ගච්ඡ, භණෙ, එතං පුච්ඡ – ‘කිං සො වදතී’’’ති? බ්රාහ්මණො තෙනාගන්ත්වා පුච්ඡිතො ‘‘අවසෙසා හත්ථියානාදීනි ආරුය්හ අසිචම්මාදීනි ගහෙත්වා පරසෙනං ¶ ජිනන්ති, න තං අච්ඡරියං. අහං පන පච්ඡතො ආගච්ඡන්තස්ස කූටගොණස්ස මුග්ගරෙන සීසං භින්දිත්වා තං පලාපෙන්තො විය මච්ඡෙරචිත්තං ජිනිත්වා පාරුතවත්ථං දසබලස්ස අදාසිං, තං මෙ ජිතං මච්ඡෙරං අච්ඡරිය’’න්ති ආහ. සො ආගන්ත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘අම්හෙ, භණෙ, දසබලස්ස අනුරූපං න ජානාම, බ්රාහ්මණො ජානාතී’’ති තස්ස පසීදිත්වා වත්ථයුගං පෙසෙසි. තං දිස්වා බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – ‘‘රාජා මය්හං තුණ්හී නිසින්නස්ස පඨමං කිඤ්චි අදත්වා සත්ථු ගුණෙ කථෙන්තස්ස අදාසි, සත්ථු ගුණෙ පටිච්ච ඉදං උප්පන්නං, සත්ථුයෙව අනුච්ඡවික’’න්ති තම්පි වත්ථයුගං දසබලස්ස අදාසි. රාජා ‘‘කිං බ්රාහ්මණෙන කත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘තම්පි තෙන වත්ථයුගං තථාගතස්සෙව දින්න’’න්ති සුත්වා අඤ්ඤානිපි ද්වෙ වත්ථයුගානි පෙසෙසි, සො තානිපි සත්ථු අදාසි. පුන රාජා ‘අඤ්ඤානිපි චත්තාරී’ති එවං වත්වා යාව එවං ද්වත්තිංස වත්ථයුගානි පෙසෙසි. අථ බ්රාහ්මණො ‘‘ඉදං වඩ්ඪෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා ගහණං විය හොතී’’ති අත්තනො අත්ථාය එකං, බ්රාහ්මණියා එකන්ති ද්වෙ වත්ථයුගානි ගහෙත්වා, තිංස යුගානි තථාගතස්සෙව අදාසි. තතො පට්ඨාය ච සො සත්ථු විස්සාසිකො ජාතො.

අථ තං රාජා එකදිවසං සීතසමයෙ සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තං දිස්වා සතසහස්සග්ඝනකං ¶ ¶ අත්තනො පාරුතං රත්තකම්බලං දත්වා ආහ – ‘‘ඉතො පට්ඨාය ඉමං පාරුපිත්වා ධම්මං සුණාහී’’ති. සො ‘‘කිං මෙ ඉමිනා කම්බලෙන ඉමස්මිං පූතිකායෙ උපනීතෙනා’’ති චින්තෙත්වා අන්තොගන්ධකුටියං තථාගතස්ස මඤ්චස්ස උපරි විතානං කත්වා අගමාසි. අථෙකදිවසං රාජා පාතොව විහාරං ගන්ත්වා අන්තොගන්ධකුටියං සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො කම්බලෙ පටිහඤ්ඤන්ති, කම්බලො අතිවිය විරොචිත්ථ. රාජා උල්ලොකෙන්තො සඤ්ජානිත්වා ආහ – ‘‘අම්හාකං, භන්තෙ, එස කම්බලො, අම්හෙහි එකසාටකබ්රාහ්මණස්ස දින්නො’’ති. ‘‘තුම්හෙහි, මහාරාජ, බ්රාහ්මණො පූජිතො, බ්රාහ්මණෙන මයං පූජිතා’’ති. රාජා ‘‘බ්රාහ්මණො යුත්තං අඤ්ඤාසි, න මය’’න්ති පසීදිත්වා යං මනුස්සානං උපකාරභූතං, තං සබ්බං අට්ඨට්ඨකං කත්වා සබ්බට්ඨකං නාම දානං දත්වා පුරොහිතට්ඨානෙ ඨපෙසි. සොපි ‘‘අට්ඨට්ඨකං නාම චතුසට්ඨි හොතී’’ති චතුසට්ඨිසලාකභත්තානි උපට්ඨපෙත්වා යාවජීවං දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා තතො චුතො සග්ගෙ නිබ්බත්ති.

පුන ¶ තතො චුතො ඉමස්මිං කප්පෙ භගවතො කොණාගමනස්ස භගවතො කස්සපස්ස චාති ද්වින්නං අන්තරෙ බාරාණසියං කුටුම්බියකුලෙ නිබ්බත්තො. සො වඩ්ඪිමන්වාය ඝරාවාසං වසන්තො එකදිවසං අරඤ්ඤෙ ජඞ්ඝවිහාරං විචරති. තස්මිඤ්ච සමයෙ පච්චෙකබුද්ධො නදීතීරෙ චීවරකම්මං කරොන්තො අනුවාතෙ අප්පහොන්තෙ සඞ්ඝරිත්වා ඨපෙතුමාරද්ධො. සො තං දිස්වා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, සඞ්ඝරිත්වා ඨපෙථා’’ති ආහ. ‘‘අනුවාතො නප්පහොතී’’ති. ‘‘ඉමිනා, භන්තෙ, කරොථා’’ති උත්තරිසාටකං දත්වා ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මෙ කාචි හානි මා හොතූ’’ති පත්ථනං අකාසි.

ඝරෙපිස්ස භගිනියා සද්ධිං භරියාය කලහං කරොන්තියා පච්චෙකබුද්ධො පිණ්ඩාය පාවිසි. අථස්ස භගිනී පච්චෙකබුද්ධස්ස පිණ්ඩපාතං දත්වා තස්ස භරියං සන්ධාය – ‘‘එවරූපං බාලං යොජනසතෙ පරිවජ්ජෙය්ය’’න්ති පත්ථනං ඨපෙසි. සා ගෙහඞ්ගණෙ ඨිතා සුත්වා ‘‘ඉමාය දින්නභත්තං එස මා භුඤ්ජතූ’’ති පත්තං ගහෙත්වා භත්තං ඡඩ්ඩෙත්වා කලලස්ස පූරෙත්වා අදාසි. ඉතරා දිස්වා ‘‘බාලෙ, මං තාව අක්කොස වා පහර වා, එවරූපස්ස පන ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පූරිතපාරමිස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තතො භත්තං ඡඩ්ඩෙත්වා කලලං දාතුං න යුත්ත’’න්ති ආහ. අථස්ස භරියාය පටිසඞ්ඛානං උප්පජ්ජි. සා ‘‘තිට්ඨථ, භන්තෙ’’ති කලලං ඡඩ්ඩෙත්වා පත්තං ධොවිත්වා ගන්ධචුණ්ණෙන උබ්බට්ටෙත්වා පණීතභත්තස්ස චතුමධුරස්ස ච පූරෙත්වා උපරි ආසිත්තෙන පදුමගබ්භවණ්ණෙන සප්පිනා විජ්ජොතමානං ¶ පත්තං පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙ ඨපෙත්වා ‘‘යථා අයං පිණ්ඩපාතො ඔභාසජාතො, එවං ඔභාසජාතං මෙ සරීරං හොතූ’’ති පත්ථනං අකාසි. පච්චෙකබුද්ධො අනුමොදිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. තෙපි ද්වෙ ජායම්පතිකා යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතා ¶ සග්ගෙ නිබ්බත්තිංසු. පුන තතො චවිත්වා උපාසකො කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ බාරාණසියං අසීතිකොටිවිභවසම්පන්නෙ කුලෙ නිබ්බත්ති, ඉතරාපි තාදිසස්සෙව සෙට්ඨිනො ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස වයප්පත්තස්ස තමෙව සෙට්ඨිධීතරං ආනයිංසු. තස්සා පුබ්බෙ අනිට්ඨවිපාකස්ස පාපකම්මස්ස ආනුභාවෙන පතිකුලං පවිට්ඨමත්තාය උම්මාරන්තරතො පට්ඨාය සකලං ගෙහං උග්ඝාටිතවච්චකූපො විය දුග්ගන්ධං ජාතං. කුමාරො ‘‘කස්සායං ගන්ධො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සෙට්ඨිකඤ්ඤායා’’ති සුත්වා ‘‘නීහරථ න’’න්ති තස්සායෙව කුලඝරං පෙසෙසි. සා තෙනෙව නීහාරෙන සත්තසු ඨානෙසු පටිනිවත්ති.

තෙන ¶ සමයෙන කස්සපදසබලො පරිනිබ්බායි. තස්ස සතසහසග්ඝනිකාහි සුවණ්ණිට්ඨකාහි යොජනුබ්බෙධං චෙතියං ආරභිංසු. තස්මිං චෙතියෙ කරියමානෙ සා සෙට්ඨිධීතා චින්තෙසි – ‘‘අහං සත්තසු ඨානෙසු පටිනිවත්තා, කිං මෙ ජීවිතෙනා’’ති අත්තනො ආභරණභණ්ඩං භඤ්ජාපෙත්වා සුවණ්ණිට්ඨකං කාරෙසි රතනායතං විදත්ථිවිත්ථිණ්ණං චතුරඞ්ගුලුබ්බෙධං. තතො හරිතාලමනොසිලාපිණ්ඩං ගහෙත්වා අට්ඨ උප්පලපුප්ඵහත්ථකෙ ආදාය චෙතියකරණට්ඨානං ගතා. තස්මිඤ්ච ඛණෙ එකා ඉට්ඨකාපන්ති පරික්ඛිපිත්වා ආගච්ඡමානා ඝටනිට්ඨකාය ඌනා හොති. සෙට්ඨිධීතා වඩ්ඪකිං ආහ ‘‘ඉමං මෙ ඉට්ඨකං එත්ථ ඨපෙථා’’ති. ‘‘අම්ම භද්දකෙ, කාලෙ ආගතාසි, සයමෙව ඨපෙහී’’ති. සා ආරුය්හ තෙලෙන හරිතාලමනොසිලාපිණ්ඩං යොජෙත්වා තෙන බන්ධනෙන ඉට්ඨකං පතිට්ඨපෙත්වා උපරි අට්ඨහි උප්පලපුප්ඵහත්ථකෙහි පූජං කත්වා වන්දිත්වා ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මෙ කායතො චන්දනගන්ධො වායතු, මුඛතො උප්පලගන්ධො’’ති පත්ථනං කත්වා චෙතියං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා ගෙහං අගමාසි.

තස්මිංයෙව ඛණෙ සා යස්ස සෙට්ඨිපුත්තස්ස පඨමං ගෙහං නීතා, තස්ස තං ආරබ්භ සති උදපාදි. නගරෙපි නක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං හොති. සො උපට්ඨාකෙ ආහ ‘‘ඉධ ආනීතා සෙට්ඨිධීතා කුහි’’න්ති? ‘‘කුලගෙහෙ, සාමී’’ති. ‘‘ආනෙථ නං, නක්ඛත්තං කීළිස්සාමී’’ති. තෙ ගන්ත්වා තං වන්දිත්වා ඨිතා. ‘‘කිං, තාතා, ආගතත්ථා’’ති තාය පුට්ඨා තස්සා තං පවත්තිං ආචික්ඛිංසු. ‘‘තාතා, මයා ආභරණභණ්ඩෙහි චෙතියං පූජිතං, ආභරණං මෙ නත්ථී’’ති. තෙ ගන්ත්වා සෙට්ඨිපුත්තස්ස ආරොචෙසුං. ‘‘ආනෙථ නං, පිළන්ධනං ලභිස්සතී’’ති. තෙ තං ආනයිංසු. තස්සා සහ ගෙහපවෙසනෙන සකලගෙහං චන්දනගන්ධො චෙව උප්පලගන්ධො ¶ ච වායි. සෙට්ඨිපුත්තො තං පුච්ඡි – ‘‘භද්දෙ, තව සරීරතො පඨමං දුග්ගන්ධො වායි, ඉදානි පන තෙ සරීරතො චන්දනගන්ධො, මුඛතො උප්පලගන්ධො වායති, කිමෙත’’න්ති? සා ආදිතො පට්ඨාය අත්තනා කතකම්මං ආරොචෙසි. සෙට්ඨිපුත්තො ‘‘නිය්යානිකං වත බුද්ධසාසන’’න්ති පසීදිත්වා යොජනිකං සුවණ්ණචෙතියං කම්බලකඤ්චුකෙන ¶ පටිච්ඡාදෙත්වා තත්ථ තත්ථ රථචක්කපමාණෙහි සුවණ්ණපදුමෙහි අලඞ්කරි. තෙසං ද්වාදසහත්ථා ඔලම්බකා හොන්ති.

සො තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා, පුන තතො චවිත්වා බාරාණසිතො යොජනමත්තෙ ඨානෙ අඤ්ඤතරස්මිං අමච්චකුලෙ ¶ නිබ්බත්ති. භරියා පනස්ස දෙවලොකතො චවිත්වා රාජකුලෙ ජෙට්ඨරාජධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තෙසු වයප්පත්තෙසු කුමාරස්ස වසනගාමෙ නක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං. සො මාතරං ආහ – ‘‘අම්ම, සාටකං මෙ දෙහි, නක්ඛත්තං කීළිස්සාමී’’ති. සා ධොතවත්ථං නීහරිත්වා අදාසි. ‘‘අම්ම, ථූලමිද’’න්ති ආහ. සා අඤ්ඤං නීහරිත්වා අදාසි. සො තම්පි පටික්ඛිපි. අථ නං මාතා ආහ – ‘‘තාත, යාදිසෙ ගෙහෙ මයං ජාතා, නත්ථි නො ඉතො සුඛුමතරස්ස පටිලාභාය පුඤ්ඤ’’න්ති. ‘‘තෙන හි ලභනට්ඨානං ගච්ඡාමි, අම්මා’’ති. ‘‘පුත්ත, අහං අජ්ජෙව තුය්හං බාරාණසිනගරරජ්ජපටිලාභං ඉච්ඡාමී’’ති. සො මාතරං වන්දිත්වා ‘‘ගච්ඡාමි, අම්මා’’ති. ‘‘ගච්ඡ, තාතා’’ති. සො පන පුඤ්ඤනියාමෙන නික්ඛමිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා උය්යානෙ මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ සසීසං පාරුපිත්වා නිපජ්ජි. සො ච බාරාණසිරඤ්ඤො කාලඞ්කතස්ස සත්තමො දිවසො හොති.

අමච්චා රඤ්ඤො සරීරකිච්චං කත්වා රාජඞ්ගණෙ නිසීදිත්වා මන්තයිංසු – ‘‘රඤ්ඤො එකා ධීතාව අත්ථි, පුත්තො නත්ථි, අරාජකං රජ්ජං නස්සිස්සති, කො රාජා භවිතුං අරහතී’’ති? ‘‘ත්වං හොහි, ත්වං හොහී’’ති. පුරොහිතො ආහ – ‘‘බහුං ඔලොකෙතුං න වට්ටති, ඵුස්සරථං විස්සජ්ජෙස්සාමා’’ති. තෙ කුමුදවණ්ණෙ චත්තාරො සින්ධවෙ යොජෙත්වා පඤ්චවිධරාජකකුධභණ්ඩං සෙතච්ඡත්තඤ්ච තස්මිං ඨපෙත්වා රථං විස්සජ්ජෙත්වා පච්ඡතො තූරියානි පග්ගණ්හාපෙසුං. රථො පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා උය්යානාභිමුඛො අගමාසි. ‘‘පරිචයෙන උය්යානාභිමුඛො ගච්ඡති, නිවත්තෙමා’’ති කෙචි ආහංසු. පුරොහිතො ‘‘මා නිවත්තයිත්ථා’’ති ආහ. රථො ගන්ත්වා කුමාරං පදක්ඛිණං කත්වා ආරුහනසජ්ජො හුත්වා අට්ඨාසි. පුරොහිතො පාරුපනකණ්ණං අපනෙත්වා පාදතලානි ඔලොකෙන්තො ‘‘තිට්ඨතු අයං දීපො, ද්විසහස්සපරිත්තදීපවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු එස රජ්ජං කාරෙතුං යුත්තො’’ති වත්වා ‘‘තූරියානි පග්ගණ්හථා’’ති තික්ඛත්තුං තූරියානි පග්ගණ්හාපෙති.

අථ කුමාරො මුඛං විවරිත්වා ඔලොකෙන්තො ‘‘කෙන කම්මෙන ආගතත්ථා’’ති ආහ. ‘‘දෙව, තුම්හාකං රජ්ජං පාපුණාතී’’ති. ‘‘රාජා වො කහ’’න්ති? ‘‘දෙවත්තං ගතො, සාමී’’ති. ‘‘කති දිවසා අතික්කන්තා’’ති ¶ ? ‘‘අජ්ජ සත්තමො දිවසො’’ති. ‘‘පුත්තො වා ධීතා වා නත්ථී’’ති ¶ ? ‘‘ධීතා අත්ථි, දෙව, පුත්තො නත්ථී’’ති. ‘‘තෙන හි කරිස්සාමි රජ්ජ’’න්ති. තෙ තාවදෙව අභිසෙකමණ්ඩපං ¶ කාරෙත්වා රාජධීතරං සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා උය්යානං ආනෙත්වා කුමාරස්ස අභිසෙකං අකංසු. අථස්ස කතාභිසෙකස්ස සතසහස්සග්ඝනකං වත්ථං උපනයිංසු. සො ‘‘කිමිදං, තාතා’’ති ආහ. ‘‘නිවාසනවත්ථං, දෙවා’’ති. ‘‘නනු, තාතා, ථූල’’න්ති? ‘‘මනුස්සපරිභොගවත්ථෙසු ඉතො මුදුතරං නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘තුම්හාකං රාජා එවරූපං නිවාසෙසී’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘න මඤ්ඤෙ පුඤ්ඤවා තුම්හාකං රාජා’’ති ‘‘සුවණ්ණභිඞ්ගාරං ආහරථ, ලභිස්සාමි වත්ථ’’න්ති සුවණ්ණභිඞ්ගාරං ආහරාපෙත්වා උට්ඨාය හත්ථෙ ධොවිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා හත්ථෙන උදකං ගහෙත්වා පුරත්ථිමදිසායං අබ්භුක්කිරි. ඝනපථවිං භින්දිත්වා අට්ඨ කප්පරුක්ඛා උට්ඨහිංසු. පුන උදකං ගහෙත්වා දක්ඛිණපච්ඡිමඋත්තරදිසායන්ති එවං චතූසු දිසාසු අබ්භුක්කිරි. සබ්බදිසාසු අට්ඨඅට්ඨකං කත්වා ද්වත්තිංස කප්පරුක්ඛා උට්ඨහිංසු. සො එකං දිබ්බදුස්සං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා ‘‘නන්දරඤ්ඤො විජිතෙ සුත්තකන්තිකා ඉත්ථියො ‘මා සුත්තං කන්තිංසූ’ති එවං භෙරිං චරාපෙථා’’ති වත්වා ඡත්තං උස්සාපෙත්වා අලඞ්කතපටියත්තො හත්ථික්ඛන්ධවරගතො නගරං පවිසිත්වා පාසාදං අභිරුය්හ මහාසම්පත්තිං අනුභවි.

එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ දෙවී රඤ්ඤො සම්පත්තිං දිස්වා ‘‘අහො වත තපස්සී’’ති කාරුඤ්ඤාකාරං දස්සෙසි. ‘‘කිමිදං, දෙවී’’ති පුට්ඨා ‘‘අතිමහතී, දෙව, තෙ සම්පත්ති, අතීතෙ බුද්ධානං සද්දහිත්වා කතකල්යාණස්ස ඵලං, ඉදානි අනාගතස්ස පච්චයං පුඤ්ඤං න කරොථා’’ති ආහ. කස්ස දස්සාම, සීලවන්තො නත්ථීති. ‘‘අසුඤ්ඤො, දෙව, ජම්බුදීපො අරහන්තෙහි; තුම්හෙ, දෙව, දානං සජ්ජෙථ, අහං අරහන්තෙ ලච්ඡාමී’’ති ආහ. පුනදිවසෙ රාජා පාචීනද්වාරෙ දානං සජ්ජාපෙසි. දෙවී පාතොව උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය උපරිපාසාදෙ පුරත්ථාභිමුඛා උරෙන නිපජ්ජිත්වා ‘‘සචෙ එතිස්සාය දිසාය අරහන්තො අත්ථි, ස්වෙ ආගන්ත්වා අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හන්තූ’’ති ආහ. තස්සං දිසායං අරහන්තො නාහෙසුං, තං සක්කාරං කපණයාචකානං අදංසු.

පුනදිවසෙ දක්ඛිණද්වාරෙ සජ්ජෙත්වා තථෙව දක්ඛිණෙය්යං නාලත්ථ, පුනදිවසෙපි පච්ඡිමද්වාරෙ තථෙව. උත්තරද්වාරෙ සජ්ජිතදිවසෙන පන දෙවියා තථෙව නිමන්තෙන්තියා ¶ හිමවන්තෙ වසන්තානං පදුමවතියා පුත්තානං පඤ්චසතානං පච්චෙකබුද්ධානං ජෙට්ඨකො මහාපදුමපච්චෙකබුද්ධො භාතිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘මාරිසා, නන්දරාජා තුම්හෙ නිමන්තෙති, අධිවාසෙථ තස්සා’’ති. තෙ අධිවාසෙත්වා පුනදිවසෙ අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා උත්තරද්වාරෙ ඔතරිංසු. මනුස්සා දිස්වා ¶ ගන්ත්වා ‘‘පඤ්චසතා, දෙව, පච්චෙකබුද්ධා ආගතා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා සද්ධිං දෙවියා ගන්ත්වා වන්දිත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ පාසාදං ආරොපෙත්වා තත්ර නෙසං දානං දත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ ¶ රාජා සඞ්ඝත්ථෙරස්ස, දෙවී සඞ්ඝනවකස්ස පාදමූලෙ නිපතිත්වා ‘‘අය්යා, භන්තෙ, පච්චයෙහි න කිලමිස්සන්ති, මයඤ්ච පුඤ්ඤෙන න පරිහායිස්සාමී, අම්හාකං යාවජීවං ඉධ නිවාසාය පටිඤ්ඤං දෙථා’’ති පටිඤ්ඤං කාරෙත්වා උය්යානෙ පඤ්ච පණ්ණසාලාසතානි, පඤ්ච චඞ්කමනසතානීති සබ්බාකාරෙන නිවාසනට්ඨානානි සම්පාදෙත්වා තත්ථ වසාපෙසුං.

එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ රඤ්ඤො පච්චන්තෙ කුපිතෙ රාජා ‘‘අහං පච්චන්තං වූපසමෙතුං ගච්ඡාමි, ත්වං පච්චෙකබුද්ධෙසු මා පමජ්ජා’’ති දෙවිං ඔවදිත්වා ගතො. තස්මිං අනාගතෙයෙව පච්චෙකබුද්ධානං ආයුසඞ්ඛාරා ඛීණා. මහාපදුමපච්චෙකබුද්ධො තියාමරත්තිං ඣානකීළං කීළිත්වා අරුණුග්ගමනසමයෙ ආලම්බනඵලකං ආලම්බිත්වා ඨිතකොව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. එතෙනුපායෙන සෙසාපීති සබ්බෙව පරිනිබ්බුතා. පුනදිවසෙ දෙවී පච්චෙකබුද්ධානං නිසීදනට්ඨානානි සජ්ජෙත්වා පුප්ඵානි විකිරිත්වා ධූපං වාසෙත්වා තෙසං ආගමනං ඔලොකෙන්තී නිසින්නා ආගමනං අදිස්වා පුරිසෙ පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡථ, තාතා, ජානාථ කිං අය්යානං අඵාසුක’’න්ති? තෙ ගන්ත්වා මහාපදුමස්ස පණ්ණසාලාය ද්වාරං විවරිත්වා තත්ථ තං අපස්සන්තා චඞ්කමනං ගන්ත්වා ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨිතං දිස්වා වන්දිත්වා ‘‘කාලො, භන්තෙ’’ති ආහංසු. පරිනිබ්බුතසරීරං කිං කථෙස්සති, තෙ ‘‘නිද්දායති මඤ්ඤෙ’’ති වත්වා පිට්ඨිපාදෙ හත්ථෙන පරාමසිත්වා පාදානං සීතලතාය චෙව ථද්ධතාය ච පරිනිබ්බුතභාවං ඤත්වා දුතියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තථෙව ඤත්වා පුන තතියස්සාති එවං සබ්බෙපි පරිනිබ්බුතභාවං ඤත්වා රාජකුලං ආගමිංසු. ‘‘කහං, තාතා, පච්චෙකබුද්ධා’’ති පුට්ඨා ‘‘පරිනිබ්බුතා, දෙවී’’ති ආහංසු. දෙවී කන්දන්තී රොදන්තී නික්ඛමිත්වා නාගරෙහි සද්ධිං ¶ තත්ථ ගන්ත්වා සාධුකීළිතං කාරෙත්වා පච්චෙකබුද්ධානං සරීරකිච්චං කාරෙත්වා ධාතුයො ගාහාපෙත්වා චෙතියං පතිට්ඨාපෙසි.

රාජා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා ආගතො පච්චුග්ගමනං ආගතං දෙවිං පුච්ඡි – ‘‘කිං, භද්දෙ, ත්වං පච්චෙකබුද්ධෙසු න පමජ්ජසි, නිරොගා ච අය්යා’’ති? ‘‘පරිනිබ්බුතා, දෙවා’’ති. තං සුත්වා රාජා චින්තෙසි – ‘‘එවරූපානම්පි පණ්ඩිතානං මරණං උප්පජ්ජති, අම්හාකං කුතො මොක්ඛා’’ති? සො නගරං අපවිසිත්වා උය්යානමෙව ගන්ත්වා ජෙට්ඨපුත්තං පක්කොසාපෙත්වා තස්ස රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා සයං සමණපබ්බජ්ජං පබ්බජි. දෙවීපි ‘‘රඤ්ඤෙ පබ්බජිතෙ අහං කිං කරිස්සාමී’’ති තථෙව උය්යානෙ පබ්බජි. ද්වෙපි ඣානං භාවෙත්වා තතො චුතා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිංසු.

තෙසු ¶ තත්ථෙව වසන්තෙසු අම්හාකං සත්ථා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන ¶ රාජගහං පාපුණි. සත්ථරි තත්ථ පටිවසන්තෙ අයං පිප්පලිමාණවො මගධරට්ඨෙ මහාතිත්ථබ්රාහ්මණගාමෙ කපිලබ්රාහ්මණස්ස භරියාය කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො. අයං භද්දකාපිලානී මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරෙ කොසියගොත්තබ්රාහ්මණස්ස භරියාය කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තා. තෙසං අනුක්කමෙන වඩ්ඪමානානං පිප්පලිමාණවස්ස වීසතිමෙ, භද්දාය සොළසමෙ වයෙ සම්පත්තෙ මාතාපිතරො පුත්තං ඔලොකෙත්වා ‘‘තාත, ත්වං වයප්පත්තො, කුලවංසං පතිට්ඨපෙතුං යුත්තො’’ති අතිවිය නිප්පීළියිංසු. මාණවො ආහ – ‘‘මය්හං සොතපථෙ එවරූපං කථං මා කථයිත්ථ, අහං යාව තුම්හෙ ධරථ, තාව පටිජග්ගිස්සාමි, තුම්හාකං අච්චයෙන නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. තෙ කතිපාහං අතික්කමිත්වා පුන කථයිංසු. සොපි පුන පටික්ඛිපි. තතො පට්ඨාය මාතා නිරන්තරං කථෙතියෙව.

මාණවො ‘‘මාතරං සඤ්ඤාපෙස්සාමී’’ති රත්තසුවණ්ණස්ස නික්ඛසහස්සං දත්වා සුවණ්ණකාරෙහි ඉත්ථිරූපකං කාරෙත්වා තස්ස මජ්ජනඝට්ටනාදිකම්මපරියොසානෙ තං රත්තවත්ථං නිවාසෙත්වා සුවණ්ණසම්පන්නෙහි පුප්ඵෙහි චෙව නානාලඞ්කාරෙහි ච අලඞ්කාරාපෙත්වා ‘‘අම්ම, එවරූපං ආරම්මණං ලභන්තො ගෙහෙ වසිස්සාමි, අලභන්තො න වසිස්සාමී’’ති. පණ්ඩිතා බ්රාහ්මණී චින්තෙසි – ‘‘මය්හං පුත්තො පුඤ්ඤවා දින්නදානො කතාභිනීහාරො පුබ්බෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො න එකකොව අකාසි, අද්ධා එතෙන සහ කතපුඤ්ඤා සුවණ්ණරූපකපටිභාගා භවිස්සතී’’ති. අට්ඨ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා සබ්බභොගෙහි ¶ සන්තප්පෙත්වා සුවණ්ණරූපකං රථෙ ආරොපෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, තාතා, යත්ථ අම්හෙහි ජාතිගොත්තභොගාදිසමානකුලෙ එවරූපං දාරිකං පස්සථ, තත්ථ ඉදමෙව සුවණ්ණරූපකං සච්චාකාරං කත්වා දෙථා’’ති උය්යොජෙසි.

තෙ ‘‘අම්හාකං නාම එතං කම්ම’’න්ති නික්ඛමිත්වා ‘‘කත්ථ ලභිස්සාම, මද්දරට්ඨං නාම ඉත්ථාගාරං, මද්දරට්ඨං ගමිස්සාමා’’ති මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරං අගමංසු. අත්ථ තං සුවණ්ණරූපකං න්හානතිත්ථෙ ඨපෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. අථ භද්දාය ධාතී භද්දං න්හාපෙත්වා අලඞ්කරිත්වා සයං න්හායිතුං උදකතිත්ථං ගන්ත්වා සුවණ්ණරූපකං දිස්වා ‘‘කිස්සායං ¶ අවිනීතා ඉධාගන්ත්වා ඨිතා’’ති පිට්ඨිපස්සෙ පහරිත්වා සුවණ්ණරූපකං ඤත්වා ‘‘අය්යධීතා මෙති සඤ්ඤං උප්පාදෙසි, අයං පන අය්යධීතාය නිවාසනපටිග්ගහිතායපි අසදිසා’’ති ආහ. අථ නං තෙ බ්රාහ්මණා ‘‘එවරූපා කිර තෙ සාමිධීතා’’ති පුච්ඡිංසු. සා ‘‘ඉමාය සුවණ්ණපටිමාය සතගුණෙන සහස්සගුණෙන මය්හං අය්යධීතා අභිරූපතරා’’, තථා හි ‘‘අප්පදීපෙපි ද්වාදසහත්ථෙ ගබ්භෙ නිසින්නා සරීරොභාසෙන තමං විධමතී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි තස්සා මාතාපිතූනං සන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති සුවණ්ණරූපකං රථෙ ආරොපෙත්වා තං ධාතිං අනුගන්ත්වා කොසියගොත්තස්ස ඝරද්වාරෙ ඨත්වා ආගමනං ආරොචයිංසු.

බ්රාහ්මණො ¶ පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. තෙ ‘‘මගධරට්ඨෙ මහාතිත්ථගාමෙ කපිලබ්රාහ්මණස්ස ඝරතො ඉමිනා නාම කාරණෙන ආගතම්හා’’ති ආහංසු. ‘‘සාධු, තාතා, අම්හෙහි සමජාතිගොත්තවිභවො සො බ්රාහ්මණො, දස්සාම දාරික’’න්ති පණ්ණාකාරං ගණ්හි. තෙ කපිලබ්රාහ්මණස්ස සාසනං පහිණිංසු – ‘‘ලද්ධා නො භද්දා නාම දාරිකා, කත්තබ්බං ජානාථා’’ති. තං සාසනං සුත්වා පිප්පලිමාණවස්ස ආරොචයිංසු ‘‘ලද්ධා දාරිකා’’ති. පිප්පලිමාණවො ‘‘අහං ‘න ලභිස්සන්තී’ති චින්තෙසිං, ඉමෙ ‘ලද්ධා’ති පෙසෙන්ති, අනත්ථිකො හුත්වා පණ්ණං පෙසෙස්සාමී’’ති රහොගතො පණ්ණං ලිඛි ‘‘භද්දා අත්තනො ජාතිගොත්තභොගානුරූපං පතිං ලභතු, අහං නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමි, මා පච්ඡා විප්පටිසාරිනී අහොසී’’ති. භද්දාපි ‘‘අසුකස්ස කිර මං දාතුකාමා’’ති සුත්වා රහොගතා පණ්ණං ලිඛි – ‘‘අය්යපුත්තො අත්තනො ජාතිගොත්තභොගානුරූපං ¶ දාරිකං ලභතු, අහං පබ්බජිස්සාමි, මා පච්ඡා විප්පටිසාරී භවාහී’’ති. ද්වෙපි පණ්ණානි අන්තරාමග්ගෙ සමාගච්ඡිංසු. ‘‘ඉදං කස්ස පණ්ණ’’න්ති? ‘‘පිප්පලිමාණවෙන භද්දාය පහිත’’න්ති. ‘‘ඉදං කස්සා’’ති? ‘‘භද්දාය පිප්පලිමාණවස්ස පහිත’’න්ති ච වුත්තෙ තෙ ද්වෙපි වාචෙත්වා ‘‘පස්සථ දාරකානං කම්ම’’න්ති ඵාලෙත්වා අරඤ්ඤෙ ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං තංසමානං පණ්ණං ලිඛිත්වා ඉතො එත්තො ච පෙසෙසුං. ඉති කුමාරස්ස කුමාරිකාය ච සදිසං පණ්ණං ලොකස්සාදරහිතමෙවාති අනිච්ඡමානානම්පි තෙසං ද්වින්නං සමාගමො අහොසි.

තංදිවසමෙව පිප්පලිමාණවොපි භද්දං එකං පුප්ඵදාමං ගණ්හාපෙසි. භද්දාපි තානි සයනමජ්ඣෙ ඨපෙසි. උභොපි භුත්තසායමාසා සයනං ආරුහිතුං ආරභිංසු. තෙසු මාණවො දක්ඛිණපස්සෙන සයනං ආරුහි, භද්දා වාමපස්සෙන අභිරුහිත්වා ආහ – ‘‘යස්ස පස්සෙ පුප්ඵානි මිලායන්ති, තස්ස රාගචිත්තං උප්පන්නන්ති විජානිස්සාම, ඉමං පුප්ඵදාමං න අල්ලීයිතබ්බ’’න්ති. තෙ පන අඤ්ඤමඤ්ඤං සරීරසම්ඵස්සභයෙන සකලරත්තිං නිද්දං අනොක්කමන්තාව වීතිනාමෙසුං. දිවා පන හසිතමත්තම්පි නාකංසු. තෙ ලොකාමිසෙන අසංසට්ඨා යාව මාතාපිතරො ධරන්ති, තාව කුටුම්බං අවිචාරෙත්වා තෙසු කාලඞ්කතෙසු විචාරයිංසු. මහතී මාණවස්ස සම්පත්ති. එකදිවසං සරීරං උබ්බට්ටෙත්වා ඡඩ්ඩෙතබ්බං සුවණ්ණචුණ්ණං එව මගධනාළියා ¶ ද්වාදසනාළිමත්තං ලද්ධුං වට්ටති. යන්තබද්ධානි සට්ඨි මහාතළාකානි, කම්මන්තො ද්වාදසයොජනිකො, අනුරාධපුරප්පමාණා චුද්දසගාමා, චුද්දස හත්ථානීකානි, චුද්දස අස්සානීකානි, චුද්දස රථානීකානි.

සො එකදිවසං අලඞ්කතඅස්සං ආරුය්හ මහාජනපරිවුතො කම්මන්තට්ඨානං ගන්ත්වා ඛෙත්තකොටියං ඨිතො නඞ්ගලෙහි ඡින්නට්ඨානතො කාකාදයො සකුණෙ ගණ්ඩුප්පාදාදිකෙ පාණකෙ උද්ධරිත්වා ඛාදන්තෙ දිස්වා ‘‘තාතා, ඉමෙ කිං ඛාදන්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ගණ්ඩුප්පාදෙ, අය්යා’’ති. ‘‘එතෙහි කතපාපං ¶ කස්ස හොතී’’ති? ‘‘තුම්හාකං, අය්යා’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ එතෙහි කතපාපං මය්හං හොති, කිං මෙ කරිස්සති සත්තඅසීතිකොටිධනං, ද්වාදසයොජනකම්මන්තො කිං කරිස්සති, කිං යන්තබද්ධානි තළාකානි, කිං චුද්දස ගාමානි, සබ්බමෙතං භද්දාය කාපිලානියා නිය්යාතෙත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සාමී’’ති.

භද්දා ¶ කාපිලානී තස්මිං ඛණෙ අන්තරවත්ථුස්මිං තයො තිලකුම්භෙ පත්ථරිත්වා ධාතීහි පරිවුතා නිසින්නා කාකෙ තිලපාණකෙ ඛාදමානෙ දිස්වා ‘‘අම්මා, කිං ඉමෙ ඛාදන්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘පාණකෙ, අය්යෙ’’ති. ‘‘අකුසලං කස්ස හොතී’’ති? ‘‘තුම්හාකං, අය්යෙ’’ති. සා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං චතුහත්ථං වත්ථං නාළිකොදනමත්තඤ්ච ලද්ධුං වට්ටති, යදි පනෙතං එතෙහි කතං අකුසලං මය්හං හොති, භවසහස්සෙනපි වට්ටතො සීසං උක්ඛිපිතුං න සක්කා, අය්යපුත්තෙ ආගතමත්තෙයෙව සබ්බං තස්ස නිය්යාතෙත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සාමී’’ති.

මාණවො ආගන්ත්වා න්හත්වා පාසාදං ආරුය්හ මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදි, අථස්ස චක්කවත්තිනො අනුච්ඡවිකභොජනං උපනයිංසු. ද්වෙපි භුඤ්ජිත්වා පරිජනෙ නික්ඛන්තෙ රහොගතා ඵාසුකට්ඨානෙ නිසීදිංසු. තතො මාණවො භද්දං ආහ – ‘‘භද්දෙ, ඉමං ඝරං ආගච්ඡන්තී කිත්තකං ධනමාහරසී’’ති? ‘‘පඤ්චපණ්ණාස සකටසහස්සානි, අය්යා’’ති. ‘‘සබ්බං තං, යා ච ඉමස්මිං ඝරෙ සත්තාසීති කොටියො යන්තබද්ධානි සට්ඨි තළාකානීති එවමාදිභෙදා සම්පත්ති අත්ථි, තං සබ්බං තුය්හෙව නිය්යාතෙමී’’ති. ‘‘තුම්හෙ පන කුහිං ගච්ඡථ, අය්යා’’ති? ‘‘අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘අය්ය, අහම්පි තුම්හාකං ආගමනං ඔලොකයමානා නිසින්නා, අහම්පි පබ්බජිස්සාමී’’ති. තෙසං ආදිත්තපණ්ණකුටි විය තයො භවා උපට්ඨහන්ති. තෙ ‘‘පබ්බජිස්සාමා’’ති වත්වා අන්තරාපණතො කාසායරසපීතානි චීවරානි මත්තිකාපත්තෙ ච ආහරාපෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං කෙසෙ ඔහාරෙත්වා ‘‘යෙ ලොකෙ අරහන්තො අත්ථි, තෙ උද්දිස්ස අම්හාකං පබ්බජ්ජා’’ති පබ්බජිත්වා ථවිකාසු පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා අංසෙ ලග්ගෙත්වා පාසාදතො ඔතරිංසු. ගෙහෙ දාසෙසු ච කම්මකාරෙසු ච න කොචි සඤ්ජානි.

අථ ¶ නෙ බ්රාහ්මණගාමතො නික්ඛමිත්වා දාසගාමද්වාරෙන ගච්ඡන්තෙ ආකප්පකුතවසෙන දාසගාමවාසිනො සඤ්ජානිංසු. තෙ රොදන්තා පාදෙසු පතිත්වා ‘‘කිං අම්හෙ අනාථෙ කරොථ, අය්යා’’ති ආහංසු. ‘‘මයං, භණෙ, ‘තයො භවා ආදිත්තපණ්ණසාලා වියා’ති පබ්බජිම්හ, සචෙ තුම්හෙසු එකෙකං භුජිස්සං කරොම, වස්සසතම්පි නප්පහොති. තුම්හෙව තුම්හාකං සීසං ධොවිත්වා භුජිස්සා හුත්වා ජීවථා’’ති වත්වා තෙසං රොදන්තානංයෙව පක්කමිංසු.

ථෙරො ¶ ¶ පුරතො ගච්ඡන්තො නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං භද්දා කාපිලානී සකලජම්බුදීපග්ඝනිකා ඉත්ථී මය්හං පච්ඡතො ආගච්ඡති, ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං කොචිදෙව එවං චින්තෙය්ය ‘ඉමෙ පබ්බජිතාපි විනා භවිතුං න සක්කොන්ති, අනනුච්ඡවිකං කරොන්තී’ති. එවං කොචි පාපකෙන මනසා පදූසෙත්වා අපායපූරකො භවෙය්ය, ඉමං පහාය මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා පුරතො ගච්ඡන්තො ද්වෙධාපථං දිස්වා තස්ස මත්ථකෙ අට්ඨාසි. භද්දාපි ආගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං ආහ – ‘‘භද්දෙ, තාදිසිං ඉත්ථිං මම පච්ඡතො ආගච්ඡන්තිං දිස්වා ‘ඉමෙ පබ්බජිතාපි විනා භවිතුං න සක්කොන්තී’ති අම්හෙසු පදුට්ඨචිත්තො මහාජනො අපායපූරකො භවෙය්ය. ඉමස්මිං ද්වෙධාපථෙ ත්වං එතං ගණ්හ, අහං එකෙන ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘ආම, අය්ය, මාතුගාමො ‘පබ්බජිතානං පලිබොධො, පබ්බජිතාපි විනා න භවන්තී’ති අම්හාකං දොසං දස්සෙය්යු’’න්ති තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘සතසහස්සකප්පපමාණෙ අද්ධානෙ කතො මිත්තසන්ථවො අජ්ජ භිජ්ජති, තුම්හෙව දක්ඛිණා නාම, තුම්හාකං දක්ඛිණමග්ගො වට්ටති, මයං මාතුගාමා නාම වාමජාතිකා, අම්හාකං වාමමග්ගො වට්ටතී’’ති වන්දිත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි. තෙසං ද්වෙධාභූතකාලෙ අයං මහාපථවී ‘‘අහං චක්කවාළසිනෙරුපබ්බතාදයො ධාරෙතුං සක්කොන්තීපි තුම්හාකං ගුණෙ ධාරෙතුං න සක්කොමී’’ති වදන්තී විය විරවමානා අකම්පිත්ථ. ආකාසෙ අසනිසද්දො විය පවත්ති, චක්කවාළපබ්බතො උන්නාදි.

සම්මාසම්බුද්ධොපි වෙළුවනමහාවිහාරෙ කුටියං නිසින්නො පථවීකම්පනසද්දං සුත්වා ‘‘කිස්ස නු ඛො පථවී කම්පතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘පිප්පලිමාණවො ච භද්දා ච කාපිලානී මං උද්දිස්ස අප්පමෙය්යං සම්පත්තිං පහාය පබ්බජිතා, තෙසං වියොගට්ඨානෙ උභින්නං ගුණබලෙන අයං පථවීකම්පො ජාතො, මයාපි එතෙසං සඞ්ගහං කාතුං වට්ටතී’’ති ගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම සයමෙව පත්තචීවරමාදාය අසීතිමහාථෙරෙසු කඤ්චි අනාපුච්ඡා තිගාවුතමග්ගං පච්චුග්ගමනං කත්වා රාජගහස්ස ච නාලන්දාය ච අන්තරෙ ¶ බහුපුත්තනිග්රොධමූලෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. නිසින්නො පන අඤ්ඤතරපංසුකූලිකො විය අනිසීදිත්වා බුද්ධවෙසං ගහෙත්වා අසීතිහත්ථා බුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙන්තො නිසීදි. ඉති තස්මිං ඛණෙ පණ්ණච්ඡත්තසකටචක්කකූටාගාරාදිප්පමාණා බුද්ධරංසියො ඉතො ¶ චිතො ච විප්ඵරන්තියො විධාවන්තියො චන්දසහස්සසූරියසහස්සඋග්ගමනකාලං විය කුරුමානා තං වනන්තරං එකොභාසං අකංසු. ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසිරියා සමුජ්ජලතාරාගණෙන විය ගගනං, සුපුප්ඵිතකමලකුවලයෙන විය සලිලං වනන්තරං විරොචිත්ථ. නිග්රොධරුක්ඛස්ස ඛන්ධො පකතියා සෙතො හොති, පත්තානි නීලානි පක්කානි රත්තානි. තස්මිං පන දිවසෙ සබ්බො නිග්රොධො සුවණ්ණවණ්ණොව අහොසි.

මහාකස්සපත්ථෙරො ¶ තං දිස්වා ‘‘අයං අම්හාකං සත්ථා භවිස්සති, ඉමං අහං උද්දිස්ස පබ්බජිතො’’ති දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔනතො ගන්ත්වා තීසු ඨානෙසු වන්දිත්වා ‘‘සත්ථා මෙ, භන්තෙ, භගවා, සාවකොහමස්මි, සත්ථා මෙ, භන්තෙ, භගවා, සාවකොහමස්මී’’ති (සං. නි. 2.154) ආහ. අථ නං භගවා ආහ – ‘‘කස්සප, සචෙ ත්වං ඉමං නිපච්චකාරං මහාපථවියා කරෙය්යාසි, සාපි ධාරෙතුං න සක්කුණෙය්ය. තථාගතස්ස පන එවං ගුණමහන්තතං ජානතා තයා කතො නිපච්චකාරො මය්හං ලොමම්පි චාලෙතුං න සක්කොති. නිසීද, කස්සප, දායජ්ජං තෙ දස්සාමී’’ති. අථස්ස භගවා තීහි ඔවාදෙහි උපසම්පදං අදාසි. දත්වා ච බහුපුත්තනිග්රොධමූලතො නික්ඛමිත්වා ථෙරං පච්ඡාසමණං කත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි. සත්ථු සරීරං ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණවිචිත්තං, මහාකස්සපස්ස සත්තමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං, සො කඤ්චනනාවාය පච්ඡාබද්ධො විය සත්ථු පදානුපදිකං අනුගඤ්ඡි. සත්ථා ථොකං මග්ගං ගන්ත්වා මග්ගා ඔක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසජ්ජාකාරං දස්සෙසි. ථෙරො ‘‘සත්ථා නිසීදිතුකාමො’’ති ඤත්වා අත්තනො පටපිලොතිකං සඞ්ඝාටිං චතුග්ගුණං කත්වා පඤ්ඤපෙසි.

සත්ථා තත්ථ නිසීදිත්වා හත්ථෙන චීවරං පරිමජ්ජන්තො ‘‘මුදුකා ඛො ත්යායං, කස්සප, පටපිලොතිකා සඞ්ඝාටී’’ති ආහ (සං. නි. 2.154). සො ‘‘සත්ථා මෙ සඞ්ඝාටියා මුදුභාවං කථෙසි, පාරුපිතුකාමො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘පාරුපතු, භන්තෙ, භගවා සඞ්ඝාටි’’න්ති ආහ. ‘‘කිං ත්වං පාරුපිස්සසි, කස්සපා’’ති? ‘‘තුම්හාකං නිවාසනං ලභන්තො පාරුපිස්සාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං, කස්සප, ඉමං පරිභොගජිණ්ණං පංසුකූලං ධාරෙතුං සක්ඛිස්සසි, මයා හි ඉමස්ස පංසුකූලස්ස ගහිතදිවසෙ උදකපරියන්තං ¶ කත්වා මහාපථවී කම්පි, ඉමං බුද්ධපරිභොගජිණ්ණචීවරං ¶ නාම න සක්කා පරිත්තගුණෙන ධාරෙතුං, පටිබලෙනෙවිදං පටිපත්තිපූරණසමත්ථෙන ජාතිපංසුකූලිකෙන ධාරෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ථෙරෙන සද්ධිං චීවරං පරිවත්තෙසි.

එවං චීවරං පරිවත්තෙත්වා ථෙරස්ස චීවරං භගවා පාරුපි, සත්ථු චීවරං ථෙරො. තස්මිං ඛණෙ අචෙතනාපි අයං මහාපථවී ‘‘දුක්කරං, භන්තෙ, අකත්ථ, අත්තනො පාරුතචීවරං සාවකෙන පරිවත්තිතපුබ්බං නාම නාහොසි, අහං තුම්හාකං ගුණං ධාරෙතුං න සක්කොමී’’ති වදන්තී විය උදකපරියන්තං කත්වා කම්පි. ථෙරොපි ‘‘ලද්ධං මෙ බුද්ධානං පරිභොගචීවරං, කිං මෙ ඉදානි උත්තරි කත්තබ්බ’’න්ති උන්නතිං අකත්වා සත්ථු සන්තිකෙයෙව තෙරස ධුතගුණෙ සමාදාය සත්තදිවසමත්තං පුථුජ්ජනො අහොසි. අට්ඨමෙ දිවසෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අථ නං සත්ථා ‘‘කස්සපො, භික්ඛවෙ, චන්දූපමො කුලානි උපසඞ්කමති, අපකස්සෙව කායං අපකස්ස චිත්තං නිච්චනවකො ¶ කුලෙසු අප්පගබ්භො’’ති (සං. නි. 2.146) එවමාදිනා පසංසිත්වා අපරභාගෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධුතවාදානං යදිදං මහාකස්සපො’’ති (අ. නි. 1.188, 191) ධුතවාදානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

398. එවං භගවතා එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපිතො ආයස්මා මහාකස්සපො මහාසාවකභාවං පත්තො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සවසෙනං පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතොතිආදිමාහ. තත්ථ පදුමුත්තරස්සාති තස්ස කිර භගවතො මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනකාලතො පට්ඨාය පාදානං නික්ඛෙපනසමයෙ අක්කන්තක්කන්තපාදෙ සතසහස්සපත්තා පදුමා පථවිං භින්දිත්වා උට්ඨහිංසු. තස්මාස්ස තං නාමං අහොසි. සකලසත්තනිකායෙසු එකෙකෙන සතසතපුඤ්ඤෙ කතෙ තස්ස පුඤ්ඤස්ස සතගුණපුඤ්ඤානං කතත්තා භගවතොති අත්ථො. ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනොති සත්තලොකස්ස පධානභූතස්ස ඉට්ඨානිට්ඨෙසු අකම්පියභාවං පත්තත්තා තාදිනො. නිබ්බුතෙ ලොකනාථම්හීති සත්තලොකස්ස පටිසරණභූතෙ භගවති ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතෙ, අදස්සනං ගතෙති අත්ථො. පූජං කුබ්බන්ති සන්ථුනොති සදෙවකස්ස ලොකස්ස සාසනතො ‘‘සත්ථා’’ති ලද්ධනාමස්ස භගවතො සාධුකීළං කීළන්තා පූජං කරොන්තීති සම්බන්ධො.

399. අග්ගිං ¶ චිනන්තී ජනතාති ජනසමූහා ආළාහනත්ථාය අග්ගිං චිනන්තා රාසිං කරොන්තා ආසමන්තතො මොදිතා සන්තුට්ඨා පකාරෙන මොදිතා සන්තුට්ඨා පූජං කරොන්තීති සම්බන්ධො. තෙසු ¶ සංවෙගජාතෙසූති තෙසු ජනසමූහෙසු සංවෙගප්පත්තෙසු උත්රාසං ලභන්තෙසු මෙ මය්හං පීති හාසො උදපජ්ජථ පාතුභවීති අත්ථො.

400. ඤාතිමිත්තෙ සමානෙත්වාති මම බන්ධුසහායෙ සමානෙත්වා රාසිං කත්වා. මහාවීරො භගවා පරිනිබ්බුතො අදස්සනං අගමාසීති ඉදං වචනං අබ්රවිං කථෙසින්ති සම්බන්ධො. හන්ද පූජං කරොමසෙති හන්දාති වොස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො, තෙන කාරණෙන මයං සබ්බෙ සමාගතා පූජං කරොමාති අත්ථො. සෙති නිපාතො.

401. සාධූති තෙ පටිස්සුත්වාති තෙ මම ඤාතිමිත්තා සාධු ඉති සුන්දරං භද්දකං ඉති පටිසුණිත්වා මම වචනං සම්පටිඡිත්වා මෙ මය්හං භිය්යො අතිරෙකං හාසං පීතිං ජනිංසු උප්පාදෙසුන්ති අත්ථො.

402. තතො ¶ අත්තනො කතපුඤ්ඤසඤ්චයං දස්සෙන්තො බුද්ධස්මිං ලොකනාථම්හීතිආදිමාහ. සතහත්ථං උග්ගතං උබ්බිද්ධං දියඩ්ඪහත්ථසතං විත්ථතං, විමානං නභසි ආකාසෙ උග්ගතං අග්ඝියං, සුකතං සුන්දරාකාරෙන කතං, කත්වා කාරෙත්වා ච පුඤ්ඤසඤ්චයං පුඤ්ඤරාසිං කාහාසිං අකාසින්ති සම්බන්ධො.

403. කත්වාන අග්ඝියං තත්ථාති තස්මිං චෙතියපූජනට්ඨානෙ තාලපන්තීහි තාලපාළීහි චිත්තිතං සොභිතං අග්ඝියං කත්වාන කාරෙත්වා ච සකං චිත්තං අත්තනො චිත්තං පසාදෙත්වා චෙතියං පූජයුත්තමන්ති උත්තමං බුද්ධධාතුනිධාපිතං චෙතියං පූජයින්ති සම්බන්ධො.

404. තස්ස චෙතියස්ස මහිමං දස්සෙන්තො අග්ගික්ඛන්ධොවාතිආදිමාහ. තත්ථ අග්ගික්ඛන්ධොවාති ආකාසෙ ජලමානො අග්ගික්ඛන්ධොව අග්ගිරාසි ඉව තං චෙතියං සත්තහි රතනෙහි ජලති ඵුල්ලිතො විකසිතපුප්ඵො සාලරුක්ඛරාජා ඉව ආකාසෙ ඉන්දලට්ඨීව ඉන්දධනු ඉව ච චතුද්දිසා චතූසු දිසාසු ඔභාසති විජ්ජොතතීති සම්බන්ධො.

405. තත්ථ ¶ චිත්තං පසාදෙත්වාති තස්මිං ජොතමානධාතුගබ්භම්හි චිත්තං මනං පසාදෙත්වා සොමනස්සං කත්වා තෙන චිත්තප්පසාදෙන බහුං අනෙකප්පකාරං කුසලං පුඤ්ඤං කත්වාන ‘‘ධාතුගබ්භෙ ච සාසනෙ ච එත්තකානි පුඤ්ඤානි මයා කතානී’’ති එවං පුඤ්ඤකම්මං සරිත්වාන කාලංකත්වා තිදසං තාවතිංසභවනං සුත්තප්පබුද්ධො විය අහං උපපජ්ජිං ජාතොති සම්බන්ධො.

406. අත්තනො උප්පන්නදෙවලොකෙ ලද්ධසම්පත්තිං දස්සෙන්තො සහස්සයුත්තන්තිආදිමාහ. තත්ථ හයවාහිං සින්ධවසහස්සයොජිතං දිබ්බරථං ¶ අධිට්ඨිතො. සත්තහි භූමීහි සං සුට්ඨු උග්ගතං උබ්බිද්ධං උච්චං මය්හං භවනං විමානං අහොසීති අත්ථො.

407. තස්මිං විමානෙ සබ්බසොවණ්ණමයා සකලසොවණ්ණමයානි කූටාගාරසහස්සානි අහුං අහෙසුන්ති අත්ථො. සකතෙජෙන අත්තනො ආනුභාවෙන සබ්බා දස දිසා පභාසයං ඔභාසෙන්තානි ජලන්ති විජ්ජොතන්තීති සම්බන්ධො.

408. තස්මිං මය්හං පාතුභූතවිමානෙ අඤ්ඤෙපි නිය්යූහා පමුඛසාලායො සන්ති විජ්ජන්ති. කිං භූතා? ලොහිතඞ්ගමයා රත්තමණිමයා තදා තෙපි නිය්යූහා චතස්සො දිසා ආභාය පභාය ජොතන්තීති සම්බන්ධො.

410. සබ්බෙ ¶ දෙවෙ සකලඡදෙවලොකෙ දෙවෙ අභිභොමි අභිභවාමි. කස්ස ඵලන්ති චෙ? මයා කතස්ස පුඤ්ඤකම්මස්ස ඉදං ඵලන්ති අත්ථො.

411. තතො මනුස්සසම්පත්තිං දස්සෙන්තො සට්ඨිකප්පසහස්සම්හීතිආදිමාහ. තත්ථ ඉතො කප්පතො හෙට්ඨා සට්ඨිසහස්සකප්පමත්ථකෙ චාතුරන්තො චතුමහාදීපවන්තො විජිතාවී සබ්බං පච්චත්ථිකං විජිතවන්තො අහං උබ්බිද්ධො නාම චක්කවත්තී රාජා හුත්වා පථවිං ආවසිං රජ්ජං කාරෙසින්ති සම්බන්ධො.

412-4. තථෙව භද්දකෙ කප්පෙති පඤ්චබුද්ධපටිමණ්ඩිතත්තා භද්දකෙ නාම කප්පෙ. තිංසක්ඛත්තුං තිංසජාතියා චතුදීපම්හි ඉස්සරො පධානො චක්කරතනාදීහි ¶ සත්තහි රතනෙහි සම්පන්නො සමඞ්ගීභූතො සකකම්මාභිරද්ධො අත්තනො කම්මෙ දස රාජධම්මෙ අභිරද්ධො අල්ලීනො චක්කවත්තී රාජා අම්හී අහොසින්ති සම්බන්ධො. අත්තනො චක්කවත්තිකාලෙ අනුභූතසම්පත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථාපි භවනං මය්හ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තස්මිං චක්කවත්තිරජ්ජම්හි මය්හං භවනං මම පාසාදං ඉන්දලට්ඨීව උග්ගතං ආකාසෙ ඨිතවිජ්ජොතමානා විජ්ජුල්ලතා ඉව උග්ගතං සත්තභූමිකාදිභෙදෙහි උච්චං ආයාමතො දීඝතො ච උච්චතො ච චතුවීසතියොජනං විත්ථාරතො ද්වාදසයොජනං අහොසීති සම්බන්ධො. සබ්බෙසං ජනානං මනං අල්ලීනභාවෙන රම්මණං නාම නගරං අහොසීති අත්ථො. දළ්හෙහි ද්වාදසහත්ථෙහි වා තිංසහත්ථෙහි වා උච්චෙහි පාකාරතොරණෙහි සම්පන්නන්ති දස්සෙති.

415-20. තදඩ්ඪකං තතො අඩ්ඪකං අඩ්ඪතියසතයොජනන්ති අත්ථො. පක්ඛිත්තා පණ්ණවීසතීති වීසතිආපණපක්ඛිත්තං නිරන්තරං වීථිපරිච්ඡෙදන්ති අත්ථො. බ්රාහ්මඤ්ඤකුලසම්භූතොති බ්රාහ්මණකුලෙ සුජාතො. සෙසං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

මහාකස්සපත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

සුමෙධං ¶ ¶ භගවන්තාහන්තිආදිකං ආයස්මතො අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ විභවසම්පන්නෙ කුටුම්බිකකුලෙ නිබ්බත්ති. වයප්පත්තො එකදිවසං විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරා එකං භික්ඛුං දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං දානං පත්ථෙත්වා සතසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස භගවතො සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච උත්තමානි වත්ථානි දත්වා පණිධානං අකාසි. සත්ථාපිස්ස අනන්තරායෙන සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. සොපි තත්ථ පුඤ්ඤානි කරොන්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ සත්තයොජනිකෙ කනකථූපෙ ¶ බහුකංසපාතියො දීපරුක්ඛෙහි දීපකපල්ලිකාහි ච ‘‘දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස උපනිස්සයො හොතූ’’ති උළාරං දීපපූජං අකාසි. එවං යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ බාරාණසියං කුටුම්බිකගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ නිට්ඨිතෙ යොජනිකෙ කනකථූපෙ බහුකංසපාතියො සප්පිමණ්ඩස්ස පූරෙත්වා මජ්ඣෙ ච එකෙකං ගුළපිණ්ඩං ඨපෙත්වා මුඛවට්ටියා මුඛවට්ටිං ඵුසාපෙන්තො චෙතියං පරික්ඛිපාපෙසි. අත්තනා ගහිතකංසපාතිං සප්පිමණ්ඩස්ස පූරෙත්වා සහස්සවට්ටියො ජාලාපෙත්වා සීසෙ ඨපෙත්වා සබ්බරත්තිං චෙතියං අනුපරියායි.

එවං තස්මිම්පි අත්තභාවෙ යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ බාරාණසියංයෙව දුග්ගතකුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘අන්නභාරො’’තිස්ස නාමං අහොසි. සො සුමනසෙට්ඨිස්ස නාම ගෙහෙ කම්මං කරොන්තො ජීවති. එකදිවසං සො උපරිට්ඨං නාම පච්චෙකබුද්ධං නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ගන්ධමාදනපබ්බතතො ආකාසෙනාගන්ත්වා බාරාණසීනගරද්වාරෙ ඔතරිත්වා චීවරං පාරුපිත්වා නගරෙ පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො පත්තං ගහෙත්වා අත්තනො අත්ථාය ඨපිතං භාගභත්තං පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස දාතුකාමො ආරභි. භරියාපිස්ස අත්තනො භාගභත්තඤ්ච තත්ථෙව පක්ඛිපි. සො තං නෙත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. පච්චෙකබුද්ධො තං ගහෙත්වා අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. තං දිවසං සුමනසෙට්ඨිස්ස ඡත්තෙ අධිවත්ථා දෙවතා – ‘‘අහො දානං, පරමදානං, උපරිට්ඨෙ සුප්පතිට්ඨිත’’න්ති මහාසද්දෙන අනුමොදි. තං සුත්වා සුමනසෙට්ඨි – ‘‘එවං දෙවතාය අනුමොදිතං ඉදමෙව උත්තමදාන’’න්ති ¶ චින්තෙත්වා තත්ථ පත්තිං යාචි. අන්නභාරො පන තස්ස පත්තිං අදාසි. තෙන පසන්නචිත්තො සුමනසෙට්ඨි තස්ස සහස්සං දත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය තුය්හං සහත්ථෙන කම්මකරණකිච්චං නත්ථි, පතිරූපං ගෙහං කත්වා නිච්චං වසාහී’’ති ආහ.

යස්මා ¶ නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස දින්නපිණ්ඩපාතො තං දිවසමෙව උළාරවිපාකො හොති, තස්මා සුමනසෙට්ඨි රඤ්ඤො සන්තිකං ගච්ඡන්තො තං ගහෙත්වා අගමාසි. රාජා පන තං ආදරවසෙන ඔලොකෙසි. සෙට්ඨි – ‘‘මහාරාජ, අයං ඔලොකෙතබ්බයුත්තොයෙවා’’ති වත්වා ¶ තදා තෙන කතකම්මං අත්තනාපිස්ස සහස්සදින්නභාවඤ්ච කථෙසි. තං සුත්වා රාජා තස්ස තුස්සිත්වා සහස්සං දත්වා ‘‘අසුකස්මිං ඨානෙ ගෙහං කත්වා වසාහී’’ති ගෙහට්ඨානමස්ස ආණාපෙසි. තස්ස තං ඨානං සොධාපෙන්තස්ස මහන්තා මහන්තා නිධිකුම්භියො උට්ඨහිංසු. සො තා දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා සබ්බං ධනං උද්ධරාපෙත්වා රාසිකතං දිස්වා – ‘‘එත්තකං ධනං ඉමස්මිං නගරෙ කස්ස ගෙහෙ අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘න කස්සචි, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි අයං අන්නභාරො ඉමස්මිං නගරෙ මහාධනසෙට්ඨි නාම හොතූ’’ති තං දිවසමෙව තස්ස සෙට්ඨිඡත්තං උස්සාපෙසි.

සො සෙට්ඨි හුත්වා යාවජීවං කල්යාණකම්මං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො, දීඝරත්තං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා අම්හාකං භගවතො උප්පජ්ජනකකාලෙ කපිලවත්ථුනගරෙ සුක්කොදනසක්කස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස ජාතස්ස අනුරුද්ධොති නාමං අකංසු. සො මහානාමසක්කස්ස කනිට්ඨභාතා භගවතො චූළපිතු පුත්තො පරමසුඛුමාලො මහාපුඤ්ඤො අහොසි. සුවණ්ණපාතියංයෙව චස්ස භත්තං උප්පජ්ජි. අථස්ස මාතා එකදිවසං ‘‘මම පුත්තො නත්ථීති පදං න ජානාති, තං ජානාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකං සුවණ්ණපාතිං තුච්ඡකංයෙව අඤ්ඤාය සුවණ්ණපාතියා පිදහිත්වා තස්ස පෙසෙසි, අන්තරාමග්ගෙ දෙවතා තං, දිබ්බපූවෙහි පූරෙසුං. එවං මහාපුඤ්ඤො තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු අලඞ්කතනාටකිත්ථීහි පරිවුතො දෙවො විය මහාසම්පත්තිං අනුභවි.

අම්හාකම්පි බොධිසත්තො තස්මිං සමයෙ තුසිතපුරා චවිත්වා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා අනුක්කමෙන වුද්ධිප්පත්තො එකූනතිංස වස්සානි අගාරමජ්ඣෙ වසිත්වා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා අනුක්කමෙන පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො බොධිමණ්ඩෙ සත්තසත්තාහං වීතිනාමෙත්වා ඉසිපතනෙ මිගදායෙ ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා ලොකානුග්ගහං කරොන්තො රාජගහං ගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහාසි. තදා සුද්ධොදනමහාරාජා – ‘‘පුත්තො කිර මෙ ¶ රාජගහං අනුප්පත්තො; ගච්ඡථ, භණෙ, මම පුත්තං ආනෙථා’’ති සහස්සසහස්සපරිවාරෙ දස අමච්චෙ පෙසෙසි. තෙ සබ්බෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බජිංසු. තෙසු උදායිත්ථෙරෙන චාරිකාගමනං ආයාචිතො භගවා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො රාජගහතො නික්ඛමිත්වා ¶ කපිලවත්ථුපුරං ගන්ත්වා ඤාතිසමාගමෙ අනෙකානි පාටිහාරියානි දස්සෙත්වා පාටිහාරියවිචිත්තං ධම්මදෙසනං කථෙත්වා මහාජනං අමතපානං පායෙත්වා දුතියදිවසෙ පත්තචීවරමාදාය නගරද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘කිං නු ඛො කුලනගරං ආගතානං සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණ’’න්ති ආවජ්ජමානො ‘‘සපදානං පිණ්ඩාය චරණං ආචිණ්ණ’’න්ති ඤත්වා සපදානං ¶ පිණ්ඩාය චරති. රාජා ‘‘පුත්තො තෙ පිණ්ඩාය චරතී’’ති සුත්වා තුරිතතුරිතො ආගන්ත්වා අන්තරවීථියං ධම්මං සුත්වා අත්තනො නිවෙසනං පවෙසෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං අකාසි. භගවා තත්ථ කත්තබ්බං ඤාතිසඞ්ගහං කත්වා රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙත්වා නචිරස්සෙව කපිලවත්ථුනගරතො මල්ලරට්ඨෙ චාරිකං චරමානො අනුපියම්බවනං පාපුණි.

තස්මිං සමයෙ සුද්ධොදනමහාරාජා සාකියගණං සන්නිපාතෙත්වා ආහ – ‘‘සචෙ මම පුත්තො අගාරං අජ්ඣාවසිස්ස, රාජා අභවිස්ස චක්කවත්තී සත්තරතනසම්පන්නො ඛත්තියගණපරිවාරො, නත්තාපි මෙ රාහුලකුමාරො ඛත්තියගණෙන සද්ධිං තං පරිවාරෙත්වා අචරිස්ස, තුම්හෙපි එතමත්ථං ජානාථ. ඉදානි පන මම පුත්තො බුද්ධො ජාතො, ඛත්තියාවාස්ස පරිවාරා හොන්තු, තුම්හෙ එකෙකකුලතො එකෙකං දාරකං දෙථා’’ති. එවං වුත්තෙ එකප්පහාරෙනෙව ද්වෙඅසීතිසහස්සඛත්තියකුමාරා පබ්බජිංසු.

තස්මිං සමයෙ මහානාමො සක්කො කුටුම්බසාමිකො, සො අත්තනො කනිට්ඨං අනුරුද්ධං සක්කං උපසඞ්කමිත්වා එතදවොච – ‘‘එතරහි, තාත අනුරුද්ධ, අභිඤ්ඤාතා අභිඤ්ඤාතා සක්යකුමාරා භගවන්තං පබ්බජිතං අනුපබ්බජන්ති, අම්හාකඤ්ච කුලා නත්ථි කොචි අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො, තෙන හි ත්වං වා පබ්බජාහි, අහං වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. තං සුත්වා අනුරුද්ධො ඝරාවාසෙ රුචිං අකත්වා අත්තසත්තමො අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො. තස්ස පබ්බජ්ජානුක්කමො සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 330 ආදයො) ආගතොයෙව. එවං අනුපියං ගන්ත්වා පබ්බජිතෙසු පන තෙසු තස්මිංයෙව අන්තොවස්සෙ භද්දියත්ථෙරො අරහත්තං පාපුණි, අනුරුද්ධත්ථෙරො දිබ්බචක්ඛුං නිබ්බත්තෙසි, දෙවදත්තො අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසි, ආනන්දත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, භගුත්ථෙරො ච කිමිලත්ථෙරො ච පච්ඡා අරහත්තං පාපුණිංසු. තෙසං සබ්බෙසම්පි ථෙරානං ¶ අත්තනො අත්තනො ආගතට්ඨානෙසු පුබ්බපත්ථනාභිනීහාරො ආවි භවිස්සති. අයං අනුරුද්ධත්ථෙරො ධම්මසෙනාපතිස්ස ¶ සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා චෙතියරට්ඨෙ පාචීනවංසදායං ගන්ත්වා සමණධම්මං කරොන්තො සත්ත මහාපුරිසවිතක්කෙ විතක්කෙසි, අට්ඨමෙ කිලමති. සත්ථා ‘‘අනුරුද්ධො අට්ඨමෙ මහාපුරිසවිතක්කෙ කිලමතී’’ති ඤත්වා ‘‘තස්ස සඞ්කප්පං පූරෙස්සාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො අට්ඨමං මහාපුරිසවිතක්කං පූරෙත්වා චතුපච්චයසන්තොසභාවනාරාමපටිමණ්ඩිතං මහාඅරියවංසපටිපදං කථෙත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා භෙසකලාවනමෙව ගතො.

ථෙරො තථාගතෙ ගතමත්තෙයෙව තෙවිජ්ජො මහාඛීණාසවො හුත්වා ‘‘සත්ථා මය්හං මනං ජානිත්වා ආගන්ත්වා අට්ඨමං මහාපුරිසවිතක්කං පූරෙත්වා අදාසි, සො ච මෙ මනොරථො මත්ථකං පත්තො’’ති බුද්ධානං ධම්මදෙසනං අත්තනො ච පටිවෙධධම්මං ආරබ්භ ඉමා උදානගාථා අභාසි –

‘‘මම ¶ සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, සත්ථා ලොකෙ අනුත්තරො;

මනොමයෙන කායෙන, ඉද්ධියා උපසඞ්කමි.

‘‘යදා මෙ අහු සඞ්කප්පො, තතො උත්තරි දෙසයි;

නිප්පපඤ්චරතො බුද්ධො, නිප්පපඤ්චමදෙසයි.

‘‘තස්සාහං ධම්මමඤ්ඤාය, විහාසිං සාසනෙ රතො;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. (ථෙරගා. 901-903);

අථ නං අපරභාගෙ සත්ථා ජෙතවනෙ මහාවිහාරෙ විහරන්තො ‘‘දිබ්බචක්ඛුකානං භික්ඛූනං අනුරුද්ධො අග්ගො’’ති (අ. නි. 1.192) අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

421. එවං සො භගවතො සන්තිකා දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගට්ඨානං ලභිත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සවසෙන පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො සුමෙධං භගවන්තාහන්තිආදිමාහ. තත්ථ සුන්දරා උපට්ඨාපනපඤ්ඤා මග්ගඵලපඤ්ඤා විපස්සනාපඤ්ඤා චතුපටිසම්භිදාදිසඞ්ඛාතා මෙධා යස්ස භගවතො සො සුමෙධො, තං සුමෙධං භාග්යසම්පන්නත්තා භගවන්තං ලොකස්ස ජෙට්ඨං සෙට්ඨං පධානභූතං සංසාරතො පඨමං නිග්ගතං නරානං ආසභං පුරෙචාරිකං වූපකට්ඨං විවෙකභූතං ගණසඞ්ගණිකාරාමතො අපගතං විහරන්තං අහං අද්දසන්ති සම්බන්ධො.

422. සබ්බධම්මානං ¶ සයමෙව බුද්ධත්තා සම්බුද්ධං, උපගන්ත්වාන සමීපං ගන්ත්වාති අත්ථො. අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වානාති දසඞ්ගුලිපුටං මුද්ධනි කත්වාති අත්ථො. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

430. දිවා රත්තිඤ්ච පස්සාමීති තදා දෙවලොකෙ ච මනුස්සලොකෙ ච උප්පන්නකාලෙ ¶ මංසචක්ඛුනා සමන්තතො යොජනං පස්සාමීති අත්ථො.

431. සහස්සලොකං ඤාණෙනාති පඤ්ඤාචක්ඛුනා සහස්සචක්කවාළං පස්සාමීති අත්ථො. සත්ථු සාසනෙති ඉදානි ගොතමස්ස භගවතො සාසනෙ. දීපදානස්ස දීපපූජාය ඉදං ඵලං, ඉමිනා ඵලෙන දිබ්බචක්ඛුං අනුප්පත්තො පටිලද්ධො උප්පාදෙසින්ති අත්ථො.

අනුරුද්ධත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

3-5. පුණ්ණමන්තාණිපුත්තත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

අජ්ඣායකො ¶ මන්තධරොතිආදිකං ආයස්මතො පුණ්ණස්ස මන්තාණිපුත්තත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව හංසවතීනගරෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා අනුක්කමෙන විඤ්ඤුතං පත්තො. අපරභාගෙ පදුමුත්තරෙ භගවති උප්පජ්ජිත්වා බොධනෙය්යානං ධම්මං දෙසෙන්තෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන මහාජනෙන සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදිත්වා ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ධම්මකථිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා දෙසනාවසානෙ උට්ඨිතාය පරිසාය සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා නිමන්තෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන මහාසක්කාරං කත්වා භගවන්තං එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, අහං ඉමිනා අධිකාරෙන න අඤ්ඤං සම්පත්තිං පත්ථෙමි, යථා පනෙසො භික්ඛු සත්තමදිවසමත්ථකෙ තුම්හෙහි ධම්මකථිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතො, එවං අහම්පි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ ධම්මකථිකානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙත්වා තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ¶ කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා ත්වං ධම්මකථිකානං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

සො යාවතායුකං කල්යාණකම්මං කත්වා තතො චුතො කප්පසතසහස්සං පුඤ්ඤසම්භාරං සම්භරන්තො දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ කපිලවත්ථුනගරස්ස අවිදූරෙ දොණවත්ථුනාමකෙ බ්රාහ්මණගාමෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස පුණ්ණොති නාමං අකංසු. සො සත්ථරි අභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ අනුක්කමෙන රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්තෙ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො පධානමනුයුඤ්ජන්තො සබ්බං පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පාපෙත්වා ‘‘දසබලස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති මාතුලත්ථෙරෙන සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ආගන්ත්වා කපිලවත්ථුසාමන්තායෙව ¶ ඔහියිත්වා යොනිසො මනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි.

තස්ස ¶ පන පුණ්ණත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිතා කුලපුත්තා පඤ්චසතා අහෙසුං. ථෙරො තෙ දසකථාවත්ථූහි ඔවදි. තෙපි සබ්බෙ දසකථාවත්ථූහි ඔවදිතා තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා අරහත්තං පාපුණිත්වා අත්තනො පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකප්පත්තං ඤත්වා උපජ්ඣායං උපසඞ්කමිත්වා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, මයං පබ්බජිතකිච්චස්ස මත්ථකං පත්තා, දසන්නඤ්ච කථාවත්ථූනං ලාභිනො, සමයො දානි නො දසබලං පස්සිතු’’න්ති, ථෙරො තෙසං වචනං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං දසකථාවත්ථුලාභිතං සත්ථා ජානාති. අහං ධම්මං දෙසෙන්තො දසකථාවත්ථූනි අමුඤ්චිත්වාව දෙසෙමි, මයි ච ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙපිමෙ භික්ඛූ මං පරිවාරෙත්වා ගච්ඡිස්සන්ති, එවං මෙ ගණෙන සද්ධිං ගන්ත්වා අයුත්තං දසබලං පස්සිතුං, ඉමෙ තාව දසබලං පස්සිතුං ගච්ඡන්තූ’’ති. අථ තෙ එවමාහ – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ පුරතො ගන්ත්වා දසබලං පස්සථ, මම වචනෙන තථාගතස්ස පාදෙ වන්දථ, අහම්පි තුම්හාකං ගතමග්ගෙන ආගච්ඡිස්සාමී’’ති. තෙපි ථෙරා සබ්බෙ දසබලස්ස ජාතිභූමිරට්ඨවාසිනො සබ්බෙ ඛීණාසවා සබ්බෙ දසකථාවත්ථුලාභිනො උපජ්ඣායස්ස ඔවාදං අච්ඡින්දිත්වා ථෙරං වන්දිත්වා අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරන්තා සට්ඨියොජනමග්ගං ¶ අතික්කම්ම රාජගහෙ වෙළුවනමහාවිහාරං ගන්ත්වා දසබලස්ස පාදෙ වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. ආචිණ්ණං ඛො පනෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං ආගන්තුකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං පටිසම්මොදිතුන්ති භගවා තෙහි සද්ධිං ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, ඛමනීය’’න්තිආදිනා නයෙන මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කුතො ච තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා පුන තෙහි ‘‘ජාතිභූමිතො’’ති වුත්තෙ ‘‘කො නු ඛො, භික්ඛවෙ, ජාතිභූමියං ජාතිභූමකානං භික්ඛූනං සබ්රහ්මචාරීනං එවං සම්භාවිතො ‘අත්තනා ච අප්පිච්ඡො අප්පිච්ඡකථඤ්ච භික්ඛූනං කත්තා’’’ති (ම. නි. 1.252) දසකථාවත්ථුලාභිං භික්ඛුං පුච්ඡි. තෙපි ‘‘පුණ්ණො නාම, භන්තෙ, ආයස්මා මන්තාණිපුත්තො’’ති ආරොචයිංසු.

තෙසං කථං සුත්වා ආයස්මා සාරිපුත්තො ථෙරං දස්සනකාමො අහොසි. අථ සත්ථා රාජගහතො සාවත්ථිං අගමාසි. පුණ්ණත්ථෙරොපි දසබලස්ස තත්ථ ආගතභාවං සුත්වා ‘‘සත්ථාරං පස්සිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා අන්තොගන්ධකුටියංයෙව තථාගතං සම්පාපුණි. සත්ථා තස්ස ධම්මං දෙසෙසි. ථෙරො ධම්මං සුත්වා දසබලං වන්දිත්වා පටිසල්ලානත්ථාය අන්ධවනං ගන්ත්වා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ දිවාවිහාරං නිසීදි. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි තස්සාගමනං සුත්වා සීසානුලොකිකො ගන්ත්වා ඔකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා තස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නකං උපසඞ්කමිත්වා ථෙරෙන සද්ධිං සම්මොදිත්වා තං විසුද්ධික්කමං ¶ (ම. නි. 1.257) පුච්ඡි. සොපිස්ස පුච්ඡිතපුච්ඡිතං බ්යාකරොන්තො රථවිනීතූපමාය අතිවිය චිත්තං ආරාධෙසි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සුභාසිතං සමනුමොදිංසු.

434. අථ නං සත්ථා අපරභාගෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ ¶ , මම සාවකානං භික්ඛූනං ධම්මකථිකානං යදිදං පුණ්ණො’’ති (අ. නි. 1.188, 196) එතදග්ගෙ ඨපෙසි. සො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සවසෙන පුබ්බචරිතාපදානං විභාවෙන්තො අජ්ඣායකොතිආදිමාහ. තත්ථ අජ්ඣායකොති අනෙකබ්රාහ්මණානං වාචෙතා සික්ඛාපෙතා. මන්තධරොති මන්තානං ධාරෙතාති අත්ථො, වෙදසඞ්ඛාතස්ස චතුත්ථවෙදස්ස සජ්ඣායනසවනදානානං වසෙන ධාරෙතාති වුත්තං හොති. තිණ්ණං වෙදානන්ති ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං වෙදානං ඤාණෙන ධාරෙතබ්බතා ‘‘වෙදො’’ති ලද්ධනාමෙසු තීසු වෙදගන්ථෙසු පාරං පරියොසානං ගතොති අත්ථො ¶ . පුරක්ඛතොම්හි සිස්සෙහීති මම නිච්චපරිවාරභූතෙහි සිස්සෙහි පරිවුතො අහං අම්හි. උපගච්ඡිං නරුත්තමන්ති නරානං උත්තමං භගවන්තං උපසඞ්කමිං, සමීපං ගතොති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

438. අභිධම්මනයඤ්ඤූහන්ති අහං තදා තස්ස බුද්ධස්ස කාලෙ අභිධම්මනයකොවිදොති අත්ථො. කථාවත්ථුවිසුද්ධියාති කථාවත්ථුප්පකරණෙ විසුද්ධියා ඡෙකො, අප්පිච්ඡසන්තුට්ඨිකථාදීසු දසසු කථාවත්ථූසු වා ඡෙකො, තාය කථාවත්ථුවිසුද්ධියා සබ්බෙසං යතිජනානං පණ්ඩිතානං විඤ්ඤාපෙත්වාන බොධෙත්වාන අනාසවො නික්කිලෙසො විහරාමි වාසං කප්පෙමි.

439. ඉතො පඤ්චසතෙ කප්පෙති ඉතො පඤ්චබුද්ධපටිමණ්ඩිතතො භද්දකප්පතො පඤ්චසතෙ කප්පෙ සුප්පකාසකා සුට්ඨු පාකටා චක්කරතනාදි සත්තහි රතනෙහි සම්පන්නා ජම්බුදීපාදිචතුදීපම්හි ඉස්සරා පධානා චතුරො චත්තාරො චක්කවත්තිරාජානො අහෙසුන්ති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

පුණ්ණමන්තාණිපුත්තත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

නගරෙ ¶ හංසවතියාතිආදිකං ආයස්මතො උපාලිත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ විභවසම්පන්නෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො. එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මකථං සුණන්තො සත්ථාරං ¶ එකං භික්ඛුං විනයධරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සත්ථු අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි.

සො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කප්පකගෙහෙ නිබ්බත්තො. උපාලීතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො අනුරුද්ධාදීනං ඡන්නං ඛත්තියානං පියසහායො හුත්වා තථාගතෙ අනුපියම්බවනෙ විහරන්තෙ පබ්බජ්ජාය නික්ඛමන්තෙහි ඡහි ඛත්තියෙහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. තස්ස පබ්බජ්ජාවිධානං පාළියං (චූළව. 330 ආදයො) ආගතමෙව. සො පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නො ¶ හුත්වා සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, අරඤ්ඤවාසං අනුජානාථා’’ති ආහ. ‘‘භික්ඛු අරඤ්ඤෙ වසන්තස්ස එකමෙව ධුරං වඩ්ඪිස්සති, මය්හං පන සන්තිකෙ වසන්තස්ස විපස්සනාධුරඤ්ච ගන්ථධුරඤ්ච පරිපූරෙස්සතී’’ති. සො සත්ථු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. සත්ථාපි නං සයමෙව සකලං විනයපිටකං උග්ගණ්හාපෙසි. සො අපරභාගෙ භාරුකච්ඡවත්ථුං අජ්ජුකවත්ථුං කුමාරකස්සපවත්ථුන්ති ඉමානි තීණි වත්ථූනි විනිච්ඡිනි. සත්ථා එකෙකස්මිං විනිච්ඡයෙ සාධුකාරං දත්වා තයො විනිච්ඡයෙ අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ථෙරං විනයධරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

441. එවං සො එතදග්ගට්ඨානං පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සප්පත්තො තං පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො නගරෙ හංසවතියාතිආදිමාහ. තත්ථ හංසවතියාති හංසාවට්ටආකාරෙන වති පාකාරපරික්ඛෙපො යස්මිං නගරෙ, තං නගරං හංසවතී. අථ වා අනෙකසඞ්ඛා හංසා තළාකපොක්ඛරණීසරපල්ලලාදීසු නිවසන්තා ඉතො චිතො ච විධාවමානා වසන්ති එත්ථාති හංසවතී, තස්සා හංසවතියා. සුජාතො නාම බ්රාහ්මණොති සුට්ඨු ජාතොති සුජාතො, ‘‘අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො’’ති වචනතො අගරහිතො හුත්වා ජාතොති අත්ථො. අසීතිකොටිනිචයොති අසීතිකොටිධනරාසිකො පහූතධනධඤ්ඤවා අසඞ්ඛ්යෙය්යධනධඤ්ඤවා බ්රාහ්මණො සුජාතො නාම අහොසින්ති සම්බන්ධො.

442. පුනපි ¶ තස්සෙව මහන්තභාවං දස්සෙන්තො අජ්ඣායකොතිආදිමාහ. තත්ථ අජ්ඣායකොති පරෙසං වෙදත්තයාදිං වාචෙතා. මන්තධරොති මන්තා වුච්චති පඤ්ඤා, අථබ්බනවෙදබ්යාකරණාදිජානනපඤ්ඤවාති අත්ථො. තිණ්ණං වෙදාන පාරගූති ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදසඞ්ඛාතානං ¶ තිණ්ණං වෙදානං පරියොසානං පත්තොති අත්ථො. ලක්ඛණෙති ලක්ඛණසත්ථෙ, බුද්ධපච්චෙකබුද්ධචක්කවත්තිඉත්ථිපුරිසානං හත්ථපාදාදීසු දිස්සමානලක්ඛණපකාසනකගන්ථෙ චාති අත්ථො. ඉතිහාසෙති ‘‘ඉතිහ ආස ඉතිහ ආසා’’ති පොරාණකථාප්පකාසකෙ ගන්ථෙ. සධම්මෙති සකධම්මෙ බ්රාහ්මණධම්මෙ පාරමිං ගතො පරියොසානං කොටිං ගතො පත්තොති අත්ථො.

443. පරිබ්බාජාති යෙ නිගණ්ඨසාවකා, තෙ සබ්බෙ නානාදිට්ඨිකා තදා මහියා පථවීතලෙ චරන්තීති සම්බන්ධො.

445. යාව ¶ යත්තකං කාලං ජිනො නුප්පජ්ජති, තාව තත්තකං කාලං බුද්ධොති වචනං නත්ථීති අත්ථො.

446. අච්චයෙන අහොරත්තන්ති අහො ච රත්ති ච අහොරත්තං, බහූනං සංවච්ඡරානං අතික්කමෙනාති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

454. මන්තාණිපුත්තොති මන්තාණීනාමාය කප්පකධීතුයා පුත්තො, මාසපුණ්ණතාය දිවසපුණ්ණතාය පුණ්ණොති ලද්ධනාමොති අත්ථො. තස්ස සත්ථුස්ස සාවකො හෙස්සති භවිස්සතීති සම්බන්ධො.

455. එවං කිත්තයි සො බුද්ධොති සො පදුමුත්තරො භගවා එවං ඉමිනා පකාරෙන සුනන්දං සුන්දරාකාරෙන සොමනස්සදායකං කිත්තයි බ්යාකරණමදාසීති අත්ථො. සබ්බං ජනං සකලජනසමූහං සාධුකං හාසයන්තො සොමනස්සං කරොන්තො සකං බලං අත්තනො බලං දස්සයන්තො පාකටං කරොන්තොති සම්බන්ධො.

456. තතො අනන්තරං අත්තනො ආනුභාවං අඤ්ඤාපදෙසෙන දස්සෙන්තො කතඤ්ජලීතිආදිමාහ. තදා තස්මිං බුද්ධුප්පාදතො පුරිමකාලෙ සුනන්දං තාපසං කතඤ්ජලිපුටා සබ්බෙ ජනා නමස්සන්තීති සම්බන්ධො. බුද්ධෙ කාරං කරිත්වානාති එවං සො සබ්බජනපූජිතොපි සමානො ‘‘පූජිතොම්හී’’ති මානං අකත්වා ¶ බුද්ධසාසනෙ අධිකං කිච්චං කත්වා අත්තනො ගතිං ජාතිං සොධෙසි පරිසුද්ධමකාසීති අත්ථො.

457. සුත්වාන මුනිනො වචන්ති තස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස වාචං, ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ආ-කාරස්ස රස්සං කත්වා ‘‘වච’’න්ති වුත්තං. ‘‘අනාගතම්හි අද්ධානෙ ගොතමො නාම නාමෙන සත්ථා ලොකෙ භවිස්සතී’’ති ඉමං මුනිනො වචනං සුත්වා යථා යෙන පකාරෙන ගොතමං භගවන්තං පස්සාමි, තථා තෙන පකාරෙන කාරං අධිකකිච්චං පුඤ්ඤසම්භාරං කස්සාමි කරිස්සාමීති මෙ මය්හං සඞ්කප්පො චෙතනාමනසිකාරො අහු අහොසීති සම්බන්ධො.

458. එවාහං චින්තයිත්වානාති ‘‘අහං කාරං කරිස්සාමී’’ති එවං චින්තෙත්වා. කිරියං චින්තයිං මමාති ‘‘මයා කීදිසං පුඤ්ඤං කත්තබ්බං නු ඛො’’ති කිරියං කත්තබ්බකිච්චං චින්තයින්ති අත්ථො. ක්යාහං කම්මං ආචරාමීති අහං ¶ කීදිසං පුඤ්ඤකම්මං ආචරාමි පූරෙමි නු ඛොති ¶ අත්ථො. පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ අනුත්තරෙති උත්තරවිරහිතෙ සකලපුඤ්ඤස්ස භාජනභූතෙ රතනත්තයෙති අත්ථො.

459. අයඤ්ච පාඨිකො භික්ඛූති අයං භික්ඛු සරභඤ්ඤවසෙන ගන්ථපාඨපඨනතො වාචනතො ‘‘පාඨිකො’’ති ලද්ධනාමො භික්ඛු. බුද්ධසාසනෙ සබ්බෙසං පාඨීනං පාඨකවාචකානං අන්තරෙ විනයෙ ච අග්ගනික්ඛිත්තො අග්ගො ඉති ඨපිතො. තං ඨානං තෙන භික්ඛුනා පත්තට්ඨානන්තරං අහං පත්ථයෙ පත්ථෙමීති අත්ථො.

460. තතො පරං අත්තනො පුඤ්ඤකරණූපායං දස්සෙන්තො ඉදං මෙ අමිතං භොගන්තිආදිමාහ. මෙ මය්හං අමිතං පමාණවිරහිතං භොගරාසිං අක්ඛොභං ඛොභෙතුං අසක්කුණෙය්යං සාගරූපමං සාගරසදිසං තෙන භොගෙන තාදිසෙන ධනෙන බුද්ධස්ස ආරාමං මාපයෙති සම්බන්ධො. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

474. භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා සම්බුද්ධො තෙන සුට්ඨු මාපිතං කාරිතං සඞ්ඝාරාමං පටිග්ගහෙත්වා තස්සාරාමස්සානිසංසදීපකං ඉදං වචනං අබ්රවි කථෙසීති සම්බන්ධො.

475. කථං? යො සොති යො සඞ්ඝාරාමදායකො තාපසො සුමාපිතං කුටිලෙණමණ්ඩපපාසාදහම්මියපාකාරාදිනා සුට්ඨු සජ්ජිතං සඞ්ඝාරාමං බුද්ධස්ස පාදාසි ප-කාරෙන සොමනස්සසම්පයුත්තචිත්තෙන ¶ අදාසි. තමහං කිත්තයිස්සාමීති තං තාපසං අහං පාකටං කරිස්සාමි, උත්තානිං කරිස්සාමීති අත්ථො. සුණාථ මම භාසතොති භාසන්තස්ස මය්හං වචනං සුණාථ, ඔහිතසොතා අවික්ඛිත්තචිත්තා මනසි කරොථාති අත්ථො.

476. තෙන දින්නාරාමස්ස ඵලං දස්සෙන්තො හත්ථී අස්සා රථා පත්තීතිආදිමාහ. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

477. සඞ්ඝාරාමස්සිදං ඵලන්ති ඉදං ආයතිං අනුභවිතබ්බසම්පත්තිසඞ්ඛාතං ඉට්ඨඵලං සඞ්ඝාරාමදානස්ස ඵලං විපාකන්ති අත්ථො.

478. ඡළාසීතිසහස්සානීති ¶ ඡසහස්සානි අසීතිසහස්සානි සමලඞ්කතා සුට්ඨු අලඞ්කතා සජ්ජිතා නාරියො ඉත්ථියො විචිත්තවත්ථාභරණාති විචිත්තෙහි අනෙකරූපෙහි වත්ථෙහි ආභරණෙහි ච සමන්නාගතා. ආමුත්තමණිකුණ්ඩලාති ඔලම්බිතමුත්තාහාරමණිකඤ්චිතකණ්ණාති අත්ථො.

479. තාසං ඉත්ථීනං රූපසොභාතිසයං වණ්ණෙන්තො ආළාරපම්හාතිආදිමාහ. තත්ථ ආළාරානි මහන්තානි අක්ඛීනි මණිගුළසදිසානි යාසං ඉත්ථීනං තා ආළාරපම්හා භමරානමිව මන්දලොචනාති අත්ථො. හසුලා හාසපකති, ලීලාවිලාසාති අත්ථො. සුසඤ්ඤාති සුන්දරසඤ්ඤිතබ්බසරීරාවයවා. තනුමජ්ඣිමාති ඛුද්දකඋදරපදෙසා. සෙසං උත්තානමෙව.

484. තස්ස ¶ ධම්මෙසු දායාදොති තස්ස ගොතමස්ස භගවතො ධම්මෙසු දායාදො ධම්මකොට්ඨාසභාගී. ඔරසොති උරසි ජාතො, සිථිලධනිතාදිදසවිධබ්යඤ්ජනබුද්ධිසම්පන්නං කණ්ඨතාලුඔට්ඨාදිපඤ්චට්ඨානෙ ඝට්ටෙත්වා දෙසිතධම්මං සුත්වා සොතාපත්තිමග්ගාදිමග්ගපටිපාටියා සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා අරහත්තෙ ඨිතභාවෙන උරසි ජාතපුත්තොති අත්ථො. ධම්මනිම්මිතොති ධම්මෙන සමෙන අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන නිම්මිතො පාකටො භවිස්සසීති අත්ථො. උපාලි නාම නාමෙනාති කිඤ්චාපි සො මාතු නාමෙන මන්තාණිපුත්තනාමො, අනුරුද්ධාදීහි පන සහ ගන්ත්වා පබ්බජිතත්තා ඛත්තියානං උපසමීපෙ අල්ලීනො යුත්තො කායචිත්තෙහි සමඞ්ගීභූතොති උපාලීති නාමෙන සත්ථු සාවකො හෙස්සති භවිස්සතීති අත්ථො.

485. විනයෙ පාරමිං පත්වාති විනයපිටකෙ කොටිං පරියොසානං පත්වා පාපුණිත්වා. ඨානාට්ඨානෙ ච කොවිදොති කාරණාකාරණෙ ච දක්ඛො ඡෙකොති අත්ථො. ජිනසාසනං ධාරෙන්තොති ජිනෙන ¶ වුත්තානුසාසනිං ජිනස්ස පිටකත්තයං වාචනසවනචින්තනධාරණාදිවසෙන ධාරෙන්තො, සල්ලක්ඛෙන්තොති අත්ථො. විහරිස්සතිනාසවොති නික්කිලෙසො චතූහි ඉරියාපථෙහි අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරිස්සති පවත්තෙස්සතීති අත්ථො.

487. අපරිමෙය්යුපාදායාති ¶ අනෙකසතසහස්සෙ ආදිං කත්වා. පත්ථෙමි තව සාසනන්ති ‘‘ගොතමස්ස භගවතො සාසනෙ විනයධරානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති තුය්හං සාසනං පත්ථෙමි ඉච්ඡාමීති අත්ථො. සො මෙ අත්ථොති සො එතදග්ගට්ඨානන්තරසඞ්ඛාතො අත්ථො මෙ මයා අනුප්පත්තොති අත්ථො. සබ්බසංයොජනක්ඛයොති සබ්බෙසං සංයොජනානං ඛයො මයා අනුප්පත්තොති සම්බන්ධො, නිබ්බානං අධිගතන්ති අත්ථො.

488. රාජදණ්ඩෙන තජ්ජිතො පීළිතො සූලාවුතො සූලෙ ආවුතො ආවුණිතො පොසො පුරිසො සූලෙ සාතං මධුරසුඛං අවින්දන්තො නානුභවන්තො පරිමුත්තිංව පරිමොචනමෙව ඉච්ඡති යථාති සම්බන්ධො.

489-90. මහාවීර වීරානමන්තරෙ වීරුත්තම අහං භවදණ්ඩෙන ජාතිදණ්ඩෙන, තජ්ජිතො පීළිතො කම්මසූලාවුතො කුසලාකුසලකම්මසූලස්මිං ආවුතො සන්තො සංවිජ්ජමානො, පිපාසාවෙදනාය පිපාසාතුරභාවෙන අට්ටිතො අභිභූතො දුක්ඛාපිතො භවෙ සාතං සංසාරෙ මධුරං සුඛං න වින්දාමි න ලභාමි. රාගග්ගිදොසග්ගිමොහග්ගිසඞ්ඛාතෙහි, නරකග්ගිකප්පුට්ඨානග්ගිදුක්ඛග්ගිසඞ්ඛාතෙහි වා තීහි අග්ගීහි ඩය්හන්තො පරිමුත්තිං පරිමුච්චනුපායං ගවෙසාමි පරියෙසාමි තථෙවාති සම්බන්ධො. යථා රාජදණ්ඩං ඉතො ගතො පත්තො පරිමුත්තිං ගවෙසති, තථා අහං භවදණ්ඩප්පත්තො පරිමුත්තිං ගවෙසාමීති සම්බන්ධො.

491-2. පුන සංසාරතො මොචනං උපමොපමෙය්යවසෙන දස්සෙන්තො යථා ¶ විසාදොතිආදිමාහ. තත්ථ විසෙන සප්පවිසෙන ආ සමන්තතො දංසීයිත්ථ දට්ඨො හොතීති විසාදො, සප්පදට්ඨොති අත්ථො. අථ වා විසං හලාහලවිසං අදති ගිලතීති විසාදො, විසඛාදකොති අත්ථො. යො පුරිසො විසාදො, තෙන තාදිසෙන විසෙන පරිපීළිතො, තස්ස විසස්ස විඝාතාය විනාසාය උපායනං උපායභූතං අගදං ඔසධං ගවෙසෙය්ය පරියෙසෙය්ය, තං ගවෙසමානො විසඝාතකං විසනාසකං අගදං ඔසධං පස්සෙය්ය දක්ඛෙය්ය. සො තං අත්තනො දිට්ඨං ඔසධං පිවිත්වා විසම්හා විසතො පරිමුත්තියා පරිමොචනකාරණා සුඛී අස්ස භවෙය්ය යථාති සම්බන්ධො.

493. තථෙවාහන්ති ¶ යථා යෙන පකාරෙන සො නරො විසහතො, සවිසෙන සප්පෙන දට්ඨො විසඛාදකො ¶ වා ඔසධං පිවිත්වා සුඛී භවෙය්ය, තථෙව තෙන පකාරෙන අහං අවිජ්ජාය මොහෙන සං සුට්ඨු පීළිතො. සද්ධම්මාගදමෙසහන්ති අහං සද්ධම්මසඞ්ඛාතං ඔසධං එසං පරියෙසන්තොති අත්ථො.

494-5. ධම්මාගදං ගවෙසන්තොති සංසාරදුක්ඛවිසස්ස විනාසාය ධම්මොසධං ගවෙසන්තො. අද්දක්ඛිං සක්යසාසනන්ති සක්යවංසපභවස්ස ගොතමස්ස සාසනං සද්දක්ඛින්ති අත්ථො. අග්ගං සබ්බොසධානං තන්ති සබ්බෙසං ඔසධානං අන්තරෙ තං සක්යසාසනසඞ්ඛාතං ධම්මොසධං අග්ගං උත්තමන්ති අත්ථො. සබ්බසල්ලවිනොදනන්ති රාගසල්ලාදීනං සබ්බෙසං සල්ලානං විනොදනං වූපසමකරං ධම්මොසධං ධම්මසඞ්ඛාතං ඔසධං පිවිත්වා සබ්බං විසං සකලසංසාරදුක්ඛවිසං සමූහනිං නාසෙසින්ති සම්බන්ධො. අජරාමරන්ති තං දුක්ඛවිසං සමූහනිත්වා අජරං ජරාවිරහිතං අමරං මරණවිරහිතං සීතිභාවං රාගපරිළාහාදිවිරහිතත්තා සීතලභූතං නිබ්බානං අහං ඵස්සයිං පච්චක්ඛමකාසින්ති සම්බන්ධො.

496. පුන කිලෙසතමස්ස උපමං දස්සෙන්තො යථා භූතට්ටිතොතිආදිමාහ. තත්ථ යථා යෙන පකාරෙන භූතට්ටිතො භූතෙන යක්ඛෙන අට්ටිතො පීළිතො පොසො පුරිසො භූතග්ගාහෙන යක්ඛග්ගාහෙන පීළිතො දුක්ඛිතො භූතස්මා යක්ඛග්ගාහතො පරිමුත්තියා මොචනත්ථාය භූතවෙජ්ජං ගවෙසෙය්ය.

497. තං ගවෙසමානො ච භූතවිජ්ජාය සුට්ඨු කොවිදං ඡෙකං භූතවෙජ්ජං පස්සෙය්ය, සො භූතවෙජ්ජො තස්ස යක්ඛග්ගහිතස්ස පුරිසස්ස ආවෙසභූතං විහනෙ විනාසෙය්ය, සමූලඤ්ච මූලෙන සහ ආයතිං අනාසෙවකං කත්වා විනාසයෙ විද්ධංසෙය්යාති සම්බන්ධො.

498. මහාවීර වීරුත්තම තමග්ගාහෙන කිලෙසන්ධකාරග්ගාහෙන පීළිතො අහං තථෙව තෙන පකාරෙනෙව තමතො කිලෙසන්ධකාරතො පරිමුත්තියා මොචනත්ථාය ඤාණාලොකං පඤ්ඤාආලොකං ගවෙසාමීති සම්බන්ධො.

499. අථ ¶ ¶ තදනන්තරං කිලෙසතමසොධනං කිලෙසන්ධකාරනාසකං සක්යමුනිං අද්දසන්ති අත්ථො. සො සක්යමුනි මෙ මය්හං තමං අන්ධකාරං කිලෙසතිමිරං භූතවෙජ්ජොව භූතකං යක්ඛග්ගහිතං ඉව විනොදෙසි දූරී අකාසීති සම්බන්ධො.

500. සො අහං එවං විමුත්තො සංසාරසොතං සංසාරපවාහං සං සුට්ඨු ඡින්දිං ඡෙදෙසිං, තණ්හාසොතං තණ්හාමහොඝං නිවාරයිං නිරවසෙසං අප්පවත්තිං අකාසින්ති අත්ථො. භවං උග්ඝාටයිං සබ්බන්ති ¶ කාමභවාදිකං සබ්බං නවභවං උග්ඝාටයිං විනාසෙසින්ති අත්ථො. මූලතො විනාසෙන්තො භූතවෙජ්ජො ඉව මූලතො උග්ඝාටයින්ති සම්බන්ධො.

501. තතො නිබ්බානපරියෙසනාය උපමං දස්සෙන්තො යථාතිආදිමාහ. තත්ථ ගරුං භාරියං නාගං ගිලතීති ගරුළො. ගරුං වා නාගං ලාති ආදදාතීති ගරුළො, ගරුළරාජා. අත්තනො භක්ඛං සකගොචරං පන්නගං පකාරෙන පරහත්ථං න ගච්ඡතීති පන්නගොති ලද්ධනාමං නාගං ගහණත්ථාය ඔපතති අවපතති, සමන්තා සමන්තතො යොජනසතං සතයොජනප්පමාණං මහාසරං මහාසමුද්දං අත්තනො පක්ඛවාතෙහි වික්ඛොභෙති ආලොළෙති යථාති සම්බන්ධො.

502. සො සුපණ්ණො විහඞ්ගමො වෙහාසගමනසීලො පන්නගං නාමං ගහෙත්වා අධොසීසං ඔලම්බෙත්වා විහෙඨයං තත්ථ තත්ථ විවිධෙන හෙඨනෙන හෙඨෙන්තො ආදාය දළ්හං ගහෙත්වා යෙන කාමං යත්ථ ගන්තුකාමො, තත්ථ පක්කමති ගච්ඡතීති සම්බන්ධො.

503. භන්තෙ මහාවීර, යථා ගරුළො බලී බලවා පන්නගං ගහෙත්වා පක්කමති, තථා එව අහං අසඞ්ඛතං පච්චයෙහි අකතං නිබ්බානං ගවෙසන්තො පටිපත්තිපූරණවසෙන පරියෙසන්තො දොසෙ සකලදියඩ්ඪකිලෙසසහස්සෙ වික්ඛාලයිං විසෙසෙන සමුච්ඡෙදප්පහානෙන සොධෙසිං අහන්ති සම්බන්ධො.

504. යථා ගරුළො පන්නගං ගහෙත්වා භුඤ්ජිත්වා විහරති, තථා අහං ධම්මවරං උත්තමධම්මං දිට්ඨො පස්සන්තො එතං සන්තිපදං නිබ්බානපදං අනුත්තරං උත්තරවිරහිතං මග්ගඵලෙහි ආදාය ගහෙත්වා වළඤ්ජෙත්වා විහරාමීති සම්බන්ධො.

505. ඉදානි ¶ නිබ්බානස්ස දුල්ලභභාවං දස්සෙන්තො ආසාවතී නාම ලතාතිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බෙසං දෙවානං ආසා ඉච්ඡා එතිස්සං ලතායං අත්ථීති ආසාවතී නාම ලතා, චිත්තලතාවනෙ අනෙකවිචිත්තාහි ලතාහි ගහනීභූතෙ වනෙ උය්යානෙ ජාතා නිබ්බත්තාති අත්ථො. තස්සා ලතාය වස්සසහස්සෙන වස්සසහස්සච්චයෙන එකං ඵලං නිබ්බත්තතෙ එකං ඵලං ගණ්හාති.

506. තං දෙවාති තං ආසාවතිං ලතං තාව දූරඵලං තත්තකං චිරකාලං අතික්කමිත්වා ඵලං ගණ්හන්තං සංවිජ්ජමානං ¶ දෙවා තාවතිංසදෙවතා පයිරුපාසන්ති භජන්ති, සා ආසාවතී නාම ලතුත්තමා ලතානං අන්තරෙ උත්තමලතා එවං දෙවානං පියා අහොසීති සම්බන්ධො.

507. සතසහස්සුපාදායාති ¶ සතසහස්සසංවච්ඡරං ආදිං කත්වා. තාහං පරිචරෙ මුනීති මොනං වුච්චති ඤාණං, භන්තෙ, මුනි ඤාණවන්ත සබ්බඤ්ඤු, අහං තං භගවන්තං පරිචරෙ පයිරුපාසාමි. සායංපාතං නමස්සාමීති සායන්හසමයඤ්ච පුබ්බණ්හසමයඤ්චාති ද්වික්ඛත්තුං නමස්සාමි පණාමං කරොමි. යථා දෙවා තාවතිංසා දෙවා විය ආසාවතීලතං සායංපාතඤ්ච පයිරුපාසන්තීති සම්බන්ධො.

508. අවඤ්ඣා පාරිචරියාති යස්මා බුද්ධදස්සනහෙතු නිබ්බානප්පත්ති අහොසි, තස්මා බුද්ධපාරිචරියා වත්තපටිපත්තිකිරියා අවඤ්ඣා අතුච්ඡා නමස්සනා පණාමකිරියා ච අමොඝා අතුච්ඡා. තථා හි දූරාගතං දූරතො සංසාරද්ධානතො ආගතම්පි, සන්තං සංවිජ්ජමානං ඛණොයං අයං බුද්ධුප්පාදක්ඛණො න විරාධයි නාතික්කමි, මං අතික්කමිත්වා න ගතොති අත්ථො.

509. බුද්ධදස්සනහෙතු නිබ්බානප්පත්තො අහං ආයතිං උප්පජ්ජනකභවෙ මම පටිසන්ධිං විචිනන්තො උපපරික්ඛන්තො න පස්සාමීති සම්බන්ධො. නිරූපධි ඛන්ධූපධිකිලෙසූපධීහි විරහිතො විප්පමුත්තො සබ්බකිලෙසෙහි විනාභූතො උපසන්තො කිලෙසපරිළාහාභාවෙන සන්තමානසො චරාමි අහන්ති සම්බන්ධො.

510. පුන අත්තනො බුද්ධදස්සනාය උපමං දස්සෙන්තො යථාපි පදුමං නාමාතිආදිමාහ. සූරියරංසෙන සූරියරංසිසම්ඵස්සෙන යථා පදුමං නාම ¶ අපි පුප්ඵති විකසති මහාවීර වීරුත්තම අහං තථා එව බුද්ධරංසෙන බුද්ධෙන භගවතා දෙසිතධම්මරංසිප්පභාවෙන පුප්ඵිතොති අත්ථො.

511-12. පුන බුද්ධදස්සනෙන නිබ්බානදස්සනං දීපෙන්තො යථා බලාකාතිආදිමාහ. තත්ථ බලාකයොනිම්හි බලාකජාතියං සදා සබ්බස්මිං කාලෙ පුමා පුරිසො යථා න විජ්ජති. පුමෙ අවිජ්ජමානෙ කථං බලාකානං ගබ්භග්ගහණං හොතීති චෙ? මෙඝෙසු ගජ්ජමානෙසු සද්දං කරොන්තෙසු මෙඝගජ්ජනං සුත්වා තා බලාකිනියො සදා සබ්බකාලෙ ගබ්භං ගණ්හන්ති අණ්ඩං ධාරෙන්තීති අත්ථො. යාව යත්තකං කාලං මෙඝො න ගජ්ජති මෙඝො සද්දං න කරොති, තාව තත්තකං කාලං චිරං චිරකාලෙන ගබ්භං අණ්ඩං ධාරෙන්ති. යදා යස්මිං කාලෙ මෙඝො පවස්සති පකාරෙන ගජ්ජිත්වා වස්සති වුට්ඨිධාරං පග්ඝරති, තදා තස්මිං කාලෙ භාරතො ගබ්භධාරණතො පරිමුච්චන්ති අණ්ඩං පාතෙන්තීති අත්ථො.

513. තතො පරං උපමෙය්යසම්පදං දස්සෙන්තො පදුමුත්තරබුද්ධස්සාතිආදිමාහ. පදුමුත්තරස්ස බුද්ධස්ස ධම්මමෙඝෙන වොහාරපරමත්ථදෙසනාසඞ්ඛාතමෙඝෙන ගජ්ජතො ගජ්ජන්තස්ස දෙසෙන්තස්ස ¶ ධම්මමෙඝස්ස සද්දෙන ¶ ඝොසානුසාරෙන අහං තදා ධම්මගබ්භං විවට්ටූපනිස්සයං දානසීලාදිපුඤ්ඤසම්භාරගබ්භං අගණ්හිං ගහෙසිං තථාති සම්බන්ධො.

514. සතසහස්සුපාදාය කප්පසතසහස්සං ආදිං කත්වා පුඤ්ඤගබ්භං දානසීලාදිපුඤ්ඤසම්භාරං අහං ධරෙමි පූරෙමි. යාව ධම්මමෙඝො ධම්මදෙසනා න ගජ්ජති බුද්ධෙන න දෙසීයති, තාව අහං භාරතො සංසාරගබ්භභාරතො නප්පමුච්චාමි න මොචෙමි න විසුං භවාමීති සම්බන්ධො.

515. භන්තෙ, සක්යමුනි සක්යවංසප්පභව යදා යස්මිං කාලෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස තව පිතු රම්මෙ රමණීයෙ කපිලවත්ථවෙ කපිලවත්ථුනාමකෙ නගරෙ තුවං ධම්මමෙඝෙන ගජ්ජති ඝොසෙති, තදා තස්මිං කාලෙ අහං භාරතො සංසාරගබ්භභාරතො පරිමුච්චිං මුත්තො අහොසින්ති සම්බන්ධො.

516. තතො පරං අත්තනා අධිගතෙ මග්ගඵලෙ දස්සෙන්තො සුඤ්ඤතන්තිආදිමාහ. තත්ථ අත්තඅත්තනියාදීනං අභාවතො සුඤ්ඤතං විමොක්ඛඤ්ච රාගදොසමොහසබ්බකිලෙසනිමිත්තානං අභාවතො, අනිමිත්තං විමොක්ඛඤ්ච ¶ තණ්හාපණිධිස්ස අභාවතො, අප්පණිහිතං විමොක්ඛඤ්ච අරියමග්ගං අධිගඤ්ඡිං භාවෙසින්ති සම්බන්ධො. චතුරො ච ඵලෙ සබ්බෙති චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි සබ්බානි සච්ඡි අකාසින්ති අත්ථො. ධම්මෙවං විජටයිං අහන්ති අහං එවං සබ්බධම්මෙ ජටං ගහනං විජටයිං විද්ධංසෙසින්ති අත්ථො.

517. තතො පරං අත්තනා අධිගතවිසෙසමෙව දස්සෙන්තො අපරිමෙය්යුපාදායාතිආදිමාහ. තත්ථ න පරිමෙය්යොති අපරිමෙය්යො, සංවච්ඡරගණනවසෙන පමෙතුං සඞ්ඛාතුං අසක්කුණෙය්යොති අත්ථො. තං අපරිමෙය්යං කප්පං උපාදාය ආදිං කත්වා තව සාසනං තුය්හං සාසනං ‘‘අනාගතෙ ගොතමස්ස භගවතො සාසනෙ විනයධරානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති එවං පත්ථෙමි. අතීතත්ථෙ වත්තමානවචනං, පත්ථෙසින්ති අත්ථො. සො මෙ අත්ථොති සො පත්ථනාසඞ්ඛාතො අත්ථො මෙ මයා අනුප්පත්තො නිප්ඵාදිතොති අත්ථො. අනුත්තරං සන්තිපදං නිබ්බානං අනුප්පත්තං අධිගතන්ති සම්බන්ධො.

518. සො අහං අධිගතත්තා විනයෙ විනයපිටකෙ පාරමිං පත්තො පරියොසානප්පත්තො. යථාපි පාඨිකො ඉසීති යථා පදුමුත්තරස්ස භගවතො සාසනෙ විනයධරානං අග්ගො ඉසි භික්ඛු පාඨිකො පාකටො ¶ අහොසි, තථෙවාහන්ති අත්ථො. න මෙ සමසමො අත්ථීති විනයධාරිතාය ¶ මෙ මයා සමසමො සමානො අඤ්ඤො න අත්ථීති අත්ථො. සාසනං ඔවාදානුසාසනීසඞ්ඛාතං සාසනං ධාරෙමි පූරෙමීති අත්ථො.

519. පුනපි අත්තනො විසෙසං දස්සෙන්තො විනයෙ ඛන්ධකෙ චාපීතිආදිමාහ. තත්ථ විනයෙති උභතොවිභඞ්ගෙ. ඛන්ධකෙති මහාවග්ගචූළවග්ගෙ. තිකච්ඡෙදෙ චාති තිකසඞ්ඝාදිසෙසතිකපාචිත්තියාදිකෙ ච. පඤ්චමෙති පරිවාරෙ ච. එත්ථ එතස්මිං සකලෙ විනයපිටකෙ මය්හං විමති ද්වෙළ්හකං නත්ථි න සංවිජ්ජති. අක්ඛරෙති විනයපිටකපරියාපන්නෙ අ-කාරාදිකෙ අක්ඛරෙ. බ්යඤ්ජනෙති ක-කාරාදිකෙ බ්යඤ්ජනෙ වා මෙ විමති සංසයො නත්ථීති සම්බන්ධො.

520. නිග්ගහෙ ¶ පටිකම්මෙ චාති පාපභික්ඛූනං නිග්ගහෙ ච සාපත්තිකානං භික්ඛූනං පරිවාසදානාදිකෙ පටිකම්මෙ ච ඨානාට්ඨානෙ ච කාරණෙ ච අකාරණෙ ච කොවිදො ඡෙකොති අත්ථො. ඔසාරණෙ ච තජ්ජනීයාදිකම්මස්ස පටිප්පස්සද්ධිවසෙන ඔසාරණෙ පවෙසනෙ ච. වුට්ඨාපනෙ ච ආපත්තිතො වුට්ඨාපනෙ නිරාපත්තිකරණෙ ච ඡෙකොති සම්බන්ධො. සබ්බත්ථ පාරමිං ගතොති සබ්බස්මිං විනයකම්මෙ පරියොසානං පත්තො, දක්ඛො ඡෙකොති අත්ථො.

521. විනයෙ ඛන්ධකෙ චාපීති වුත්තප්පකාරෙ විනයෙ ච ඛන්ධකෙ ච, පදං සුත්තපදං නික්ඛිපිත්වා පට්ඨපෙත්වා. උභතො විනිවෙඨෙත්වාති විනයතො ඛන්ධකතො චාති උභයතො නිබ්බත්තෙත්වා විජටෙත්වා නයං ආහරිත්වා. රසතොති කිච්චතො. ඔසරෙය්යං ඔසාරණං කරොමීති අත්ථො.

522. නිරුත්තියා ච කුසලොති ‘‘රුක්ඛො පටො කුම්භො මාලා චිත්ත’’න්තිආදීසු වොහාරෙසු ඡෙකො. අත්ථානත්ථෙ ච කොවිදොති අත්ථෙ වඩ්ඪියං අනත්ථෙ හානියඤ්ච කොවිදො දක්ඛොති අත්ථො. අනඤ්ඤාතං මයා නත්ථීති විනයපිටකෙ සකලෙ වා පිටකත්තයෙ මයා අනඤ්ඤාතං අවිදිතං අපාකටං කිඤ්චි නත්ථීති අත්ථො. එකග්ගො සත්ථු සාසනෙති බුද්ධසාසනෙ අහමෙව එකො විනයධරානං අග්ගො සෙට්ඨො උත්තමොති අත්ථො.

523. රූපදක්ඛෙ අහං අජ්ජාති අජ්ජ එතරහි කාලෙ සක්යපුත්තස්ස භගවතො සාසනෙ පාවචනෙ අහං රූපදක්ඛෙ රූපදස්සනෙ විනයවිනිච්ඡයදස්සනෙ සබ්බං කඞ්ඛං සකලං සංසයං විනොදෙමි විනාසෙමීති සම්බන්ධො. ඡින්දාමි සබ්බසංසයන්ති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්තිආදිකං (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20; මහානි. 174) ¶ කාලත්තයං ආරබ්භ උප්පන්නං සබ්බං සොළසවිධං කඞ්ඛං ඡින්දාමි වූපසමෙමි සබ්බසො විද්ධංසෙමීති අත්ථො.

524. පදං අනුපදඤ්චාපීති පදං පුබ්බපදඤ්ච අනුපදං පරපදඤ්ච අක්ඛරං එකෙකමක්ඛරඤ්ච බ්යඤ්ජනං සිථිලධනිතාදිදසවිධං ¶ බ්යඤ්ජනවිධානඤ්ච. නිදානෙති තෙන සමයෙනාතිආදිකෙ නිදානෙ ච. පරියොසානෙති නිගමනෙ. සබ්බත්ථ කොවිදොති සබ්බෙසු ඡසු ඨානෙසු ඡෙකොති අත්ථො.

525. තතො ¶ පරං භගවතොයෙව ගුණෙ පකාසෙන්තො යථාපි රාජා බලවාතිආදිමාහ. තත්ථ යථා බලවා ථාමබලසම්පන්නො සෙනාබලසම්පන්නො වා රාජා, පරං පරෙසං පටිරාජූනං සෙනං නිග්ගණ්හිත්වා නිස්සෙසතො ගහෙත්වා පලාපෙත්වා වා, තපෙ තපෙය්ය සන්තපෙය්ය දුක්ඛාපෙය්ය. විජිනිත්වාන සඞ්ගාමන්ති සඞ්ගාමං පරසෙනාය සමාගමං යුද්ධං විජිනිත්වා විසෙසෙන ජිනිත්වා ජයං පත්වා. නගරං තත්ථ මාපයෙති තත්ථ තස්මිං විජිතට්ඨානෙ නගරං පාසාදහම්මියාදිවිභූසිතං වසනට්ඨානං මාපයෙ කාරාපෙය්යාති අත්ථො.

526. පාකාරං පරිඛඤ්චාපීති තත්ථ මාපිතනගරෙ පාකාරං සුධාධවලඉට්ඨකාමයපාකාරඤ්ච කාරයෙති සම්බන්ධො. පරිඛඤ්චාපි කද්දමපරිඛං, උදකපරිඛං, සුක්ඛපරිඛඤ්ච අපි කාරයෙ. එසිකං ද්වාරකොට්ඨකන්ති නගරසොභනත්ථං උස්සාපිතඑසිකාථම්භඤ්ච මහන්තං කොට්ඨකඤ්ච චතුභූමකාදිද්වාරකොට්ඨකඤ්ච කාරයෙ. අට්ටාලකෙ ච විවිධෙති චතුභූමකාදිභෙදෙ අතිඋච්චඅට්ටාලකෙ ච විවිධෙ නානප්පකාරකෙ බහූ කාරයෙ කාරාපෙය්යාති සම්බන්ධො.

527. සිඞ්ඝාටකං චච්චරඤ්චාති න කෙවලං පාකාරාදයො කාරයෙ, සිඞ්ඝාටකං චතුමග්ගසන්ධිඤ්ච චච්චරං අන්තරාවීථිඤ්ච කාරයෙති සම්බන්ධො. සුවිභත්තන්තරාපණන්ති සුට්ඨු විභත්තං විභාගතො කොට්ඨාසවන්තං අන්තරාපණං අනෙකාපණසහස්සං කාරාපෙය්යාති අත්ථො. කාරයෙය්ය සභං තත්ථාති තස්මිං මාපිතනගරෙ සභං ධම්මාධිකරණසාලං කාරයෙ. අත්ථානත්ථවිනිච්ඡයං වඩ්ඪිඤ්ච අවඩ්ඪිඤ්ච විනිච්ඡයකරණත්ථං විනිච්ඡයසාලං කාරයෙති සම්බන්ධො.

528. නිග්ඝාතත්ථං අමිත්තානන්ති පටිරාජූනං පටිබාහනත්ථං. ඡිද්දාඡිද්දඤ්ච ජානිතුන්ති දොසඤ්ච අදොසඤ්ච ජානිතුං. බලකායස්ස රක්ඛායාති හත්ථිඅස්සරථපත්තිසඞ්ඛාතස්ස බලකායස්ස සෙනාසමූහස්ස ¶ ආරක්ඛණත්ථාය සො නගරසාමිකො රාජා, සෙනාපච්චං සෙනාපතිං සෙනානායකං මහාමත්තං ඨපෙති ඨානන්තරෙ පතිට්ඨපෙතීති අත්ථො.

529. ආරක්ඛත්ථාය ¶ භණ්ඩස්සාති ජාතරූපරජතමුත්තාමණිආදිරාජභණ්ඩස්ස ආරක්ඛණත්ථාය සමන්තතො ගොපනත්ථාය මෙ මය්හං භණ්ඩං මා විනස්සීති නිධානකුසලං රක්ඛණෙ කුසලං ඡෙකං නරං ¶ පුරිසං භණ්ඩරක්ඛං භණ්ඩරක්ඛන්තං සො රාජා භණ්ඩාගාරෙ ඨපෙතීති සම්බන්ධො.

530. මමත්තො හොති යො රඤ්ඤොති යො පණ්ඩිතො රඤ්ඤො මමත්තො මාමකො පක්ඛපාතො හොති. වුද්ධිං යස්ස ච ඉච්ඡතීති අස්ස රඤ්ඤො වුද්ධිඤ්ච විරූළ්හිං යො ඉච්ඡති කාමෙති, තස්ස ඉත්ථම්භූතස්ස පණ්ඩිතස්ස රාජා අධිකරණං විනිච්ඡයාධිපච්චං දෙති මිත්තස්ස මිත්තභාවස්ස පටිපජ්ජිතුන්ති සම්බන්ධො.

531. උප්පාතෙසූති උක්කාපාතදිසාඩාහාදිඋප්පාතෙසු ච. නිමිත්තෙසූති මූසිකච්ඡින්නාදීසු ‘‘ඉදං නිමිත්තං සුභං, ඉදං නිමිත්තං අසුභ’’න්ති එවං නිමිත්තජානනසත්ථෙසු ච. ලක්ඛණෙසු චාති ඉත්ථිපුරිසානං හත්ථපාදලක්ඛණජානනසත්ථෙසු ච කොවිදං ඡෙකං අජ්ඣායකං අනෙකෙසං සිස්සානං බ්යාකරණවාචකං මන්තධරං වෙදත්තයසඞ්ඛාතමන්තධාරකං පණ්ඩිතං සො රාජා පොරොහිච්චෙ පුරොහිතට්ඨානන්තරෙ ඨපෙතීති සම්බන්ධො.

532. එතෙහඞ්ගෙහි සම්පන්නොති එතෙහි වුත්තප්පකාරෙහි අඞ්ගෙහි අවයවෙහි සම්පන්නො සමඞ්ගීභූතො සො රාජා ‘‘ඛත්තියො’’ති පවුච්චති කථීයතීති සම්බන්ධො. සදා රක්ඛන්ති රාජානන්ති එතෙ සෙනාපච්චාදයො අමච්චා සදා සබ්බකාලං තං රාජානං රක්ඛන්ති ගොපෙන්ති. කිමිව? චක්කවාකොව දුක්ඛිතං දුක්ඛප්පත්තං සකඤාතිං රක්ඛන්තො චක්කවාකො පක්ඛී ඉවාති අත්ථො.

533. තථෙව ත්වං මහාවීරාති වීරුත්තම, යථා සො රාජා සෙනාපච්චාදිඅඞ්ගසම්පන්නො නගරද්වාරං ථකෙත්වා පටිවසති, තථෙව තුවං හතාමිත්තො නිහතපච්චත්ථිකො ඛත්තියො ඉව සදෙවකස්ස ලොකස්ස සහ දෙවෙහි පවත්තමානස්ස ලොකස්ස ධම්මරාජා ධම්මෙන සමෙන රාජා දසපාරමිතාධම්මපරිපූරණෙන රාජභූතත්තා ‘‘ධම්මරාජා’’ති පවුච්චති කථීයතීති සම්බන්ධො.

534. තිත්ථියෙ නීහරිත්වානාති ධම්මරාජභාවෙන පටිපක්ඛභූතෙ සකලතිත්ථියෙ නීහරිත්වා නිස්සෙසෙන හරිත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා සසෙනකං ධාරඤ්චාපි සෙනාය සහ වසවත්තිමාරම්පි නීහරිත්වා ¶ . තමන්ධකාරංවිධමිත්වාති ¶ තමසඞ්ඛාතං මොහන්ධකාරං විධමිත්වා විද්ධංසෙත්වා. ධම්මනගරං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මසඞ්ඛාතං, ඛන්ධායතනධාතුපටිච්චසමුප්පාදබලබොජ්ඣඞ්ගගම්භීරනයසමන්තපට්ඨානධම්මසඞ්ඛාතං වා නගරං අමාපයි නිම්මිනි පතිට්ඨාපෙසීති අත්ථො.

535. සීලං පාකාරකං තත්ථාති තස්මිං පතිට්ඨාපිතෙ ධම්මනගරෙ චතුපාරිසුද්ධිසීලං පාකාරං. ඤාණං තෙ ද්වාරකොට්ඨකන්ති තෙ තුය්හං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණආසයානුසයඤාණඅනාගතංසඤාණඅතීතංසඤාණාදිකමෙව ඤාණං ද්වාරකොට්ඨකන්ති අත්ථො. සද්ධා තෙ එසිකා වීරාති, භන්තෙ, අසිථිලපරක්කම තෙ තුය්හං දීපඞ්කරපාදමූලතො පභුති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණකාරණා සද්දහනසද්ධා උස්සාපිතඅලඞ්කාරඅලඞ්කතථම්භොති ¶ අත්ථො. ද්වාරපාලො ච සංවරොති තෙ තුය්හං ඡද්වාරිකසංවරො රක්ඛාවරණගුත්ති ද්වාරපාලො ද්වාරරක්ඛකොති අත්ථො.

536. සතිපට්ඨානමට්ටාලන්ති තෙ තුය්හං චතුසතිපට්ඨානඅට්ටාලමුණ්ඩච්ඡදනං. පඤ්ඤා තෙ චච්චරං මුනෙති, භන්තෙ, මුනෙ ඤාණවන්ත තෙ තුය්හං පාටිහාරියාදිඅනෙකවිධා පඤ්ඤා චච්චරං මග්ගසමොධානං නගරවීථීති අත්ථො. ඉද්ධිපාදඤ්ච සිඞ්ඝාටන්ති තුය්හං ඡන්දවීරියචිත්තවීමංසසඞ්ඛාතා චත්තාරො ඉද්ධිපාදා සිඞ්ඝාටං චතුමග්ගසන්ති. ධම්මවීථි සුමාපිතන්ති සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මසඞ්ඛාතාය වීථියා සුට්ඨු මාපිතං සජ්ජිතං, තං ධම්මනගරන්ති අත්ථො.

537. සුත්තන්තං අභිධම්මඤ්චාති තව තුය්හං එත්ථ ධම්මනගරෙ සුත්තන්තං අභිධම්මං විනයඤ්ච කෙවලං සකලං සුත්තගෙය්යාදිකං නවඞ්ගං බුද්ධවචනං ධම්මසභා ධම්මාධිකරණසාලාති අත්ථො.

538. සුඤ්ඤතං අනිමිත්තඤ්චාති අනත්තානුපස්සනාවසෙන පටිලද්ධං සුඤ්ඤතවිහාරඤ්ච, අනිච්චානුපස්සනාවසෙන පටිලද්ධං අනිමිත්තවිහාරඤ්ච. විහාරඤ්චප්පණිහිතන්ති දුක්ඛානුපස්සනාවසෙන පටිලද්ධං අප්පණිහිතවිහාරඤ්ච. ආනෙඤ්ජඤ්චාති අචලං අඵන්දිතං චතුසාමඤ්ඤඵලසඞ්ඛාතං ආනෙඤ්ජවිහාරඤ්ච. නිරොධො චාති සබ්බදුක්ඛනිරොධං නිබ්බානඤ්ච. එසා ධම්මකුටී තවාති එසා සබ්බනවලොකුත්තරධම්මසඞ්ඛාතා තව තුය්හං ධම්මකුටි වසනගෙහන්ති අත්ථො.

539. පඤ්ඤාය ¶ අග්ගො නික්ඛිත්තොති පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤවන්තානං අග්ගො. ඉති භගවතා නික්ඛිත්තො ඨපිතො ථෙරො පටිභානෙ ච පඤ්ඤාය කත්තබ්බෙ කිච්චෙ, යුත්තමුත්තපටිභානෙ වා කොවිදො ඡෙකො නාමෙන සාරිපුත්තොති පාකටො තව තුය්හං ධම්මසෙනාපති තයා දෙසිතස්ස පිටකත්තයධම්මසමූහස්ස ධාරණතො පති පධානො හුත්වා සෙනාකිච්චං කරොතීති අත්ථො.

540. චුතූපපාතකුසලොති ¶ භන්තෙ මුනි, චුතූපපාතෙ චුතියා උපපත්තියා ච කුසලො ඡෙකො. ඉද්ධියා පාරමිං ගතොති ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.238; පටි. ම. 1.102) වුත්තාය ඉද්ධිප්පභෙදාය පාරමිං පරියොසානං ගතො පත්තො නාමෙන කොලිතො නාම මොග්ගල්ලානත්ථෙරො පොරොහිච්චො තව තුය්හං පුරොහිතොති සම්බන්ධො.

541. පොරාණකවංසධරොති භන්තෙ මුනෙ, ඤාණවන්තං පොරාණස්ස වංසස්ස ධාරකො, පරම්පරජානනකො වා උග්ගතෙජො පාකටතෙජො, දුරාසදො ¶ ආසාදෙතුං ඝට්ටෙතුං දුක්ඛො අසක්කුණෙය්යොති අත්ථො. ධුතවාදිගුණෙනග්ගොති තෙචීවරිකඞ්ගාදීනි තෙරස ධුතඞ්ගානි වදති ඔවදතීති ධුතවාදීගුණෙන ධුතඞ්ගගුණෙන අග්ගො සෙට්ඨො මහාකස්සපත්ථෙරො තව තුය්හං අක්ඛදස්සො වොහාරකරණෙ පධානොති අත්ථො.

542. බහුස්සුතො ධම්මධරොති භන්තෙ මුනෙ, බහූනං චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සානං සුතත්තා භගවතා භික්ඛුසඞ්ඝතො ච උග්ගහිතත්තා බහුස්සුතො අනෙකෙසං ඡසතසහස්සසඞ්ඛ්යානං ආගමධම්මානං සතිපට්ඨානාදීනඤ්ච පරමත්ථධම්මානං ධාරණතො ධම්මධරො ආනන්දො. සබ්බපාඨී ච සාසනෙති බුද්ධසාසනෙ සබ්බෙසං පාඨීනං පඨන්තානං සජ්ඣායන්තානං භික්ඛූනං අග්ගො සෙට්ඨොති සබ්බපාඨී නාමෙන ආනන්දො නාම ථෙරො. ධම්මාරක්ඛො තවාති තව තුය්හං ධම්මස්ස පිටකත්තයධම්මභණ්ඩස්ස ආරක්ඛො රක්ඛකො පාලකො, ධම්මභණ්ඩාගාරිකොති අත්ථො.

543. එතෙ ¶ සබ්බෙ අතික්කම්මාති භගවා භග්යවා සම්මාසම්බුද්ධො එතෙ සාරිපුත්තාදයො මහානුභාවෙපි ථෙරෙ අතික්කම්ම වජ්ජෙත්වා මමංයෙව පමෙසි පමාණං අකාසි, මනසි අකාසීති අත්ථො. විනිච්ඡයං මෙ පාදාසීති විනයඤ්ඤූහි පණ්ඩිතෙහි දෙසිතං පකාසිතං විනයෙ විනිච්ඡයං දොසවිචාරණං මෙ මය්හං භගවා පාදාසි පකාරෙන අදාසි, මය්හමෙව භාරං අකාසීති සම්බන්ධො.

544. යො කොචි විනයෙ පඤ්හන්ති යො කොචි භික්ඛු බුද්ධසාවකො විනයනිස්සිතං පඤ්හං මං පුච්ඡති, තත්ථ තස්මිං පුච්ඡිතපඤ්හෙ මෙ මය්හං චින්තනා විමති කඞ්ඛා නත්ථි. තඤ්හෙවත්ථං තං එව පුච්ඡිතං අත්ථං අහං කථෙමීති සම්බන්ධො.

545. යාවතා බුද්ධඛෙත්තම්හීති යාවතා යත්තකෙ ඨානෙ බුද්ධස්ස ආණාඛෙත්තෙ තං මහාමුනිං ¶ සම්මාසම්බුද්ධං ඨපෙත්වා විනයෙ විනයපිටකෙ විනයවිනිච්ඡයකරණෙ වා මාදිසො මයා සදිසො නත්ථි, අහමෙව අග්ගො, භිය්යො මමාධිකො කුතො භවිස්සතීති සම්බන්ධො.

546. භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො ගොතමො භගවා එවං ගජ්ජති සීහනාදං කරොති. කථං? විනයෙ උභතොවිභඞ්ගෙ, ඛන්ධකෙසු මහාවග්ගචූළවග්ගෙසු, ච-සද්දෙන පරිවාරෙ, උපාලිස්ස උපාලිනා සමො සදිසො නත්ථීති එවං ගජ්ජති.

547. යාවතාති යත්තකං බුද්ධභණිතං බුද්ධෙන දෙසිතං නවඞ්ගං සුත්තගෙය්යාදිසත්ථුසාසනං සත්ථුනා පකාසිතං සබ්බං විනයොගධං තං විනයෙ අන්තොපවිට්ඨං විනයමූලකං ඉච්චෙවං පස්සිනො පස්සන්තස්ස.

548. මම කම්මං සරිත්වානාති ගොතමො සක්යපුඞ්ගවො සක්යවංසප්පධානො, මම කම්මං මය්හං පුබ්බපත්ථනාකම්මං අතීතංසඤාණෙන සරිත්වාන පච්චක්ඛතො ඤත්වා භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ ¶ ගතො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං විනයධරානං යදිදං උපාලී’’ති (අ. නි. 1.219, 228) මං එතදග්ගෙ ඨානෙ ඨපෙසීති සම්බන්ධො.

549. සතසහස්සුපාදායාති සතසහස්සකප්පෙ ආදිං කත්වා යං ඉමං ඨානං අපත්ථයිං පත්ථෙසිං, සො මෙ අත්ථො මයා අනුප්පත්තො අධිගතො පටිලද්ධො විනයෙ පාරමිං ගතො කොටිං පත්තොති අත්ථො.

550. සක්යානං ¶ සක්යවංසරාජූනං නන්දිජනනො සොමනස්සකාරකො අහං පුරෙ පුබ්බෙ කප්පකො ආසිං අහොසිං, තං ජාතිං තං කුලං තං යොනිං විජහිත්වා විසෙසෙන ජහිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා මහෙසිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පුත්තො ජාතො සක්යපුත්තොති සඞ්ඛ්යං ගතො සාසනධාරණතොති අත්ථො.

551. තතො පරං අත්තනො දාසකුලෙ නිබ්බත්තනාපදානං දස්සෙන්තො ඉතො දුතියකෙ කප්පෙතිආදිමාහ. තත්ථ ඉතො භද්දකප්පතො හෙට්ඨා දුතියෙ කප්පෙ නාමෙන අඤ්ජසො නාම ඛත්තියො එකො රාජා අනන්තතෙජො සඞ්ඛ්යාතික්කන්තතෙජො අමිතයසො පමාණාතික්කන්තපරිවාරො මහද්ධනො අනෙකකොටිසතසහස්සධනවා භූමිපාලො පථවීපාලකො රක්ඛකො අහොසීති සම්බන්ධො.

552. තස්ස රඤ්ඤොති තස්ස තාදිසස්ස රාජිනො පුත්තො අහං චන්දනො නාම ඛත්තියො ඛත්තියකුමාරො අහොසින්ති සම්බන්ධො. සො අහං ජාතිමදෙන ච යසමදෙන ච භොගමදෙන ච උපත්ථද්ධො ථම්භිතො උන්නතොති අත්ථො.

553. නාගසතසහස්සානීති ¶ සතසහස්සහත්ථිනො මාතඞ්ගා මාතඞ්ගකුලෙ ජාතා තිධා පභින්නා අක්ඛිකණ්ණකොසසඞ්ඛාතෙහි තීහි ඨානෙහි පභින්නා මදගළිතා සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා සබ්බෙහි හත්ථාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කතා සදා සබ්බකාලං මං පරිවාරෙන්තීති සම්බන්ධො.

554. සබලෙහි පරෙතොහන්ති තදා තස්මිං කාලෙ අහං සබලෙහි අත්තනො සෙනාබලෙහි පරෙතො පරිවාරිතො උය්යානං ගන්තුකාමකො ඉච්ඡන්තො සිරිකං නාම නාගං හත්ථිං ආරුය්හ අභිරුහිත්වා නගරතො නික්ඛමින්ති සම්බන්ධො.

555. චරණෙන ච සම්පන්නොති සීලසංවරාදිපන්නරසචරණධම්මෙන සමන්නාගතො ගුත්තද්වාරො පිහිතචක්ඛාදිඡද්වාරො සුසංවුතො සුට්ඨු රක්ඛිතකායචිත්තො දෙවලො නාම සම්බුද්ධො පච්චෙකසම්බුද්ධො, මම මය්හං පුරතො සම්මුඛෙ ආගච්ඡි පාපුණීති අත්ථො.

556. පෙසෙත්වා ¶ සිරිකං නාගන්ති තං ආගතං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා අහං සිරිකං නාම නාගං අභිමුඛං පෙසෙත්වා බුද්ධං ආසාදයිං ඝට්ටෙසිං පදුස්සෙසින්ති අත්ථො. තතො සඤ්ජාතකොපො සොති තතො තස්මා මයා අතීව පීළෙත්වා පෙසිතත්තා සො හත්ථිනාගො මයි සඤ්ජාතකොපො ¶ පදං අත්තනො පාදං නුද්ධරතෙ න උද්ධරති, නිච්චලොව හොතීති අත්ථො.

557. නාගං දුට්ඨමනං දිස්වාති දුට්ඨමනං කුද්ධචිත්තං නාදං දිස්වා අහං බුද්ධෙ පච්චෙකබුද්ධෙ කොපං අකාසිං දොසං උප්පාදෙසින්ති අත්ථො. විහෙසයිත්වා සම්බුද්ධන්ති දෙවලං පච්චෙකසම්බුද්ධං විහෙසයිත්වා විහෙඨෙත්වා අහං උය්යානං අගමාසින්ති සම්බන්ධො.

558. සාතං තත්ථ න වින්දාමීති තස්මිං ආසාදනෙ සාතං න වින්දාමි. ආසාදනනිමිත්තං මධුරං සුඛං න ලභාමීති අත්ථො. සිරො පජ්ජලිතො යථාති සිරො මම සීසං පජ්ජලිතො යථා පජ්ජලමානං විය හොතීති අත්ථො. පරිළාහෙන ඩය්හාමීති පච්චෙකබුද්ධෙ කොපස්ස කතත්තා පච්ඡානුතාපපරිළාහෙන ඩය්හාමි උණ්හචිත්තො හොමීති අත්ථො.

559. සසාගරන්තාති තෙනෙව පාපකම්මබලෙන සසාගරන්තා සාගරපරියොසානා සකලමහාපථවී මෙ මය්හං ආදිත්තා විය ජලිතා විය හොති ඛායතීති අත්ථො. පිතු සන්තිකුපාගම්මාති එවං භයෙ උප්පන්නෙ අහං අත්තනො පිතු රඤ්ඤො සන්තිකං උපාගම්ම උපගන්ත්වා ඉදං වචනං අබ්රවිං කථෙසින්ති අත්ථො.

560. ආසීවිසංව ¶ කුපිතන්ති ආසීවිසං සබ්බං කුපිතං කුද්ධං ඉව ජලමානං අග්ගික්ඛන්ධං ඉව මත්තං තිධා පභින්නං දන්තිං දන්තවන්තං කුඤ්ජරං උත්තමං හත්ථිං ඉව ච ආගතං යං පච්චෙකබුද්ධං සයම්භුං සයමෙව බුද්ධභූතං අහං ආසාදයිං ඝට්ටෙසින්ති සම්බන්ධො.

561. ආසාදිතො මයා බුද්ධොති සො පච්චෙකබුද්ධො මයා ආසාදිතො ඝට්ටිතො ඝොරො අඤ්ඤෙහි ඝට්ටෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා ඝොරො, උග්ගතපො පාකටතපො ජිනො පඤ්ච මාරෙ ජිතවා එවංගුණසම්පන්නො ¶ පච්චෙකබුද්ධො මයා ඝට්ටිතොති අත්ථො. පුරා සබ්බෙ විනස්සාමාති තස්මිං පච්චෙකබුද්ධෙ කතඅනාදරෙන සබ්බෙ මයං විනස්සාම විවිධෙනාකාරෙන නස්සාම, භස්මා විය භවාමාති අත්ථො. ඛමාපෙස්සාම තං මුනින්ති තං පච්චෙකබුද්ධං මුනිං යාව න විනස්සාම, තාව ඛමාපෙස්සාමාති සම්බන්ධො.

562. නො චෙ තං නිජ්ඣාපෙස්සාමාති අත්තදන්තං දමිතචිත්තං සමාහිතං එකග්ගචිත්තං තං පච්චෙකබුද්ධං නො චෙ නිජ්ඣාපෙස්සාම ඛමාපෙස්සාම. ඔරෙන සත්තදිවසා සත්තදිවසතො ඔරභාගෙ සත්තදිවසෙ අනතික්කමිත්වා සම්පුණ්ණං රට්ඨං මෙ සබ්බං විධමිස්සති විනස්සිස්සති.

563. සුමෙඛලො කොසියො චාති එතෙ සුමෙඛලාදයො චත්තාරො රාජානො ඉසයො ආසාදයිත්වා ඝට්ටෙත්වා අනාදරං කත්වා සරට්ඨකා සහ රට්ඨජනපදවාසීහි දුග්ගතා විනාසං ගතාති අත්ථො.

564. යදා ¶ කුප්පන්ති ඉසයොති යදා යස්මිං කාලෙ සඤ්ඤතා කායසඤ්ඤමාදීහි සඤ්ඤතා සන්තා බ්රහ්මචාරිනො උත්තමචාරිනො සෙට්ඨචාරිනො ඉසයො කුප්පන්ති දොමනස්සා භවන්ති, තදා සසාගරං සපබ්බතං සදෙවකං ලොකං විනාසෙන්තීති සම්බන්ධො.

565. තියොජනසහස්සම්හීති තෙසං ඉසීනං ආනුභාවං ඤත්වා තෙ ඛමාපෙතුං අච්චයං අපරාධං දෙසනත්ථාය පකාසනත්ථාය තියොජනසහස්සප්පමාණෙ පදෙසෙ පුරිසෙ සන්නිපාතයින්ති සම්බන්ධො. සයම්භුං උපසඞ්කමින්ති සයම්භුං පච්චෙකබුද්ධං උපසඞ්කමිං සමීපං අගමාසින්ති අත්ථො.

566. අල්ලවත්ථාති මයා සද්ධිං රාසිභූතා සබ්බෙ ජනා අල්ලවත්ථා උදකෙන තින්තවත්ථඋත්තරාසඞ්ගා අල්ලසිරා තින්තකෙසා පඤ්ජලීකතා මුද්ධනි කතඅඤ්ජලිපුටා බුද්ධස්ස පච්චෙකමුනිනො ¶ පාදෙ පාදසමීපෙ නිපතිත්වා නිපජ්ජිත්වා ඉදං වචනමබ්රවුන්ති ‘‘ඛමස්සු ත්වං, මහාවීරා’’තිආදිකං වචනං අබ්රවුං කථෙසුන්ති අත්ථො.

567. මහාවීර වීරුත්තම භන්තෙ පච්චෙකබුද්ධ, මයා තුම්හෙසු අඤ්ඤාණෙන කතං අපරාධං ඛමස්සු ත්වං විනොදෙහි, මා මනසි කරොහීති අත්ථො ¶ . ජනො ජනසමූහො තං භගවන්තං අභි විසෙසෙන යාචති. පරිළාහං දොසමොහෙහි කතචිත්තදුක්ඛපරිළාහං අම්හාකං විනොදෙහි තනුං කරොහි, නො අම්හාකං රට්ඨං සකලරට්ඨජනපදවාසිනො මා විනාසය මා විනාසෙහීති අත්ථො.

568. සදෙවමානුසා සබ්බෙති සබ්බෙ මානුසා සදෙවා සදානවා පහාරාදාදීහි අසුරෙහි සහ සරක්ඛසා අයොමයෙන කූටෙන මහාමුග්ගරෙන සදා සබ්බකාලං මෙ සිරං මය්හං මත්ථකං භින්දෙය්යුං පදාලෙය්යුං.

569. තතො පරං බුද්ධානං ඛමිතභාවඤ්ච කොපාභාවඤ්ච පකාසෙන්තො දකෙ අග්ගි න සණ්ඨාතීතිආදිමාහ. තත්ථ යථා උදකෙ අග්ගි න සණ්ඨාති න පතිට්ඨාති, යථා බීජං සෙලෙ සිලාමයෙ පබ්බතෙ න විරුහති, යථා අගදෙ ඔසධෙ කිමි පාණකො න සණ්ඨාති. තථා කොපො චිත්තප්පකොපො දුම්මනතා බුද්ධෙ පටිවිද්ධසච්චෙ පච්චෙකබුද්ධෙ න ජායති න උප්පජ්ජතීති අත්ථො.

570. පුනපි බුද්ධානං ආනුභාවං පකාසෙන්තො යථා ච භූමීතිආදිමාහ. තත්ථ යථා ච භූමි පථවී අචලා නිච්චලා, තථා බුද්ධො අචලොති අත්ථො. යථා සාගරො මහාසමුද්දො අප්පමෙය්යො පමෙතුං පමාණං ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යො, තථා බුද්ධො අප්පමෙය්යොති අත්ථො. යථා ආකාසො අඵුට්ඨාකාසො අනන්තකො පරියොසානරහිතො, එවං තථා බුද්ධො අක්ඛොභියො ඛොභෙතුං ආලොළෙතුං අසක්කුණෙය්යොති අත්ථො.

571. තතො පරං පච්චෙකබුද්ධස්ස ඛමනවචනං දස්සෙන්තො සදා ¶ ඛන්තා මහාවීරාතිආදිමාහ. තත්ථ මහාවීරා උත්තමවීරියවන්තා බුද්ධා තපස්සිනො පාපානං තපනතො ‘‘තපො’’ති ලද්ධනාමෙන වීරියෙන සමන්නාගතා ඛන්තා ච ඛන්තියා ච සම්පන්නා ඛමිතා ච පරෙසං අපරාධං ඛමිතා සහිතා සදා සබ්බකාලං භවන්තීති සම්බන්ධො. ඛන්තානං ඛමිතානඤ්චාති තෙසං බුද්ධානං ඛන්තානං ඛන්තියා යුත්තානං ඛමිතානං පරාපරාධඛමිතානං සහිතානඤ්ච ගමනං ඡන්දාදීහි අගතිගමනං න විජ්ජතීති අත්ථො.

572. ඉති ¶ ¶ ඉදං වචනං වත්වා සම්බුද්ධො පච්චෙකසම්බුද්ධො පරිළාහං සත්තානං උප්පන්නදාහං විනොදයං විනොදයන්තො මහාජනස්ස පුරතො සන්නිපතිතස්ස සරාජකස්ස මහතො ජනකායස්ස සම්මුඛතො තදා තස්මිං කාලෙ නභං ආකාසං අබ්භුග්ගමි උග්ගඤ්ඡීති අත්ථො.

573. තෙන කම්මෙනහං ධීරාති ධීර ධිතිසම්පන්න අහං තෙන කම්මෙන පච්චෙකබුද්ධෙ කතෙන අනාදරකම්මෙන ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභවෙ හීනත්තං ලාමකභාවං රාජූනං කප්පකකම්මකරණජාතිං අජ්ඣුපාගතො සම්පත්තොති අත්ථො. සමතික්කම්ම තං ජාතින්ති තං පරායත්තජාතිං සං සුට්ඨු අතික්කම්ම අතික්කමිත්වා. පාවිසිං අභයං පුරන්ති භයරහිතං නිබ්බානපුරං නිබ්බානමහානගරං පාවිසිං පවිට්ඨො ආසින්ති අත්ථො.

574. තදාපි මං මහාවීරාති වීරුත්තම තදාපි තස්මිං පච්චෙකබුද්ධස්ස ආසාදනසමයෙ අපි සයම්භූ පච්චෙකබුද්ධො පරිළාහං ආසාදනහෙතු උප්පන්නං කායචිත්තදරථං විනොදෙසි දූරීඅකාසි. ඩය්හමානං තතො එව පච්ඡානුතාපෙන කුක්කුච්චෙන ඩය්හමානං සන්තපන්තං මං සුසණ්ඨිතං දොසං දොසතො දස්සනෙ සුට්ඨු සණ්ඨිතං දිස්වා ඛමාපයි තං අපරාධං අධිවාසෙසීති සම්බන්ධො.

575. අජ්ජාපි මං මහාවීරාති වීරුත්තම, අජ්ජාපි තුය්හං සමාගමකාලෙ අපි, තිහග්ගීභි රාගග්ගිදොසග්ගිමොහග්ගිසඞ්ඛාතෙහි වා නිරයග්ගිපෙතග්ගිසංසාරග්ගිසඞ්ඛාතෙහි වා තීහි අග්ගීහි ඩය්හමානං දුක්ඛමනුභවන්තං මං භගවා සීතිභාවං දොමනස්සවිනාසෙන සන්තකායචිත්තසඞ්ඛාතං සීතිභාවං නිබ්බානමෙව වා අපාපයි සම්පාපෙසි. තයො අග්ගී වුත්තප්පකාරෙ තෙ තයො අග්ගී නිබ්බාපෙසි වූපසමෙසීති සම්බන්ධො.

576. එවං අත්තනො හීනාපදානං භගවතො දස්සෙත්වා ඉදානි අඤ්ඤෙපි තස්ස සවනෙ නියොජෙත්වා ඔවදන්තො ‘‘යෙසං සොතාවධානත්ථී’’තිආදිමාහ. තත්ථ යෙසං තුම්හාකං සොතාවධානං සොතස්ස අවධානං ඨපනං අත්ථි විජ්ජති, තෙ තුම්හෙ භාසතො සාසන්තස්ස මම වචනං ¶ සුණාථ මනසි කරොථ. අත්ථං තුම්හං පවක්ඛාමීති යථා යෙන පකාරෙන මම මයා දිට්ඨං පදං නිබ්බානං, තථා තෙන පකාරෙන නිබ්බානසඞ්ඛාතං පරමත්ථං තුම්හාකං පවක්ඛාමීති සම්බන්ධො.

577. තං ¶ දස්සෙන්තො සයම්භුං තං විමානෙත්වාතිආදිමාහ. තත්ථ සයම්භුං සයමෙව භූතං අරියාය ජාතියා ජාතං සන්තචිත්තං සමාහිතං පච්චෙකබුද්ධං විමානෙත්වා අනාදරං කත්වා තෙන කම්මෙන ¶ කතෙනාකුසලෙන අජ්ජ ඉමස්මිං වත්තමානකාලෙ අහං නීචයොනියං පරායත්තජාතියං කප්පකජාතියං ජාතො නිබ්බත්තො අම්හි භවාමි.

578. මා වො ඛණං විරාධෙථාති බුද්ධුප්පාදක්ඛණං වො තුම්හෙ මා විරාධෙථ ගළිතං මා කරොථ, හි සච්චං ඛණාතීතා බුද්ධුප්පාදක්ඛණං අතීතා අතික්කන්තා සත්තා සොචරෙ සොචන්ති, ‘‘මයං අලක්ඛිකා දුම්මෙධා භවාමා’’ති එවං සොචන්තීති අත්ථො. සදත්ථෙ අත්තනො අත්ථෙ වුඩ්ඪියං වායමෙය්යාථ වීරියං කරොථ. වො තුම්හෙහි ඛණො බුද්ධුප්පාදක්ඛණො සමයො පටිපාදිතො නිප්ඵාදිතො පත්තොති අත්ථො.

579. තතො පරං සංසාරගතානං ආදීනවං උපමාඋපමෙය්යවසෙන දස්සෙන්තො එකච්චානඤ්ච වමනන්තිආදිමාහ. එකච්චානං කෙසඤ්චි පුග්ගලානං වමනං උද්ධං උග්ගිරණං එකච්චානං විරෙචනං අධොපග්ඝරණං එකෙ එකච්චානං හලාහලං විසං මුච්ඡාකරණවිසං, එකච්චානං පුග්ගලානං ඔසධං රක්ඛනුපායං භගවා එවං පටිපාටියා අක්ඛාසීති සම්බන්ධො.

580. වමනං පටිපන්නානන්ති පටිපන්නානං මග්ගසමඞ්ගීනං වමනං සංසාරඡඩ්ඩනං සංසාරමොචනං භගවා අක්ඛාසීති සම්බන්ධො. ඵලට්ඨානං ඵලෙ ඨිතානං විරෙචනං සංසාරපග්ඝරණං අක්ඛාසි. ඵලලාභීනං ඵලං ලභිත්වා ඨිතානං නිබ්බානඔසධං අක්ඛාසි. ගවෙසීනං මනුස්සදෙවනිබ්බානසම්පත්තිං ගවෙසීනං පරියෙසන්තානං පුඤ්ඤඛෙත්තභූතං සඞ්ඝං අක්ඛාසීති සම්බන්ධො.

581. සාසනෙන විරුද්ධානන්ති සාසනස්ස පටිපක්ඛානං හලාහලං කුතූහලං පාපං අකුසලං අක්ඛාසීති සම්බන්ධො. යථා ආසීවිසොති අස්සද්ධානං කතපාපානං පුග්ගලානං සංසාරෙ දුක්ඛාවහනතො ආසීවිසසදිසං යථා ආසීවිසො දිට්ඨමත්තෙන භස්මකරණතො දිට්ඨවිසො සප්පො අත්තනා දට්ඨං නරං ඣාපෙති ඩය්හති දුක්ඛාපෙති. තං නරං තං අස්සද්ධං කතපාපං නරං හලාහලවිසං එවං ඣාපෙති චතූසු අපායෙසු ඩය්හති සොසෙසීති සම්බන්ධො.

582. සකිං ¶ පීතං හලාහලන්ති විසං හලාහලං පීතං සකිං එකවාරං ¶ ජීවිතං උපරුන්ධති නාසෙති. සාසනෙන සාසනම්හි විරජ්ඣිත්වා අපරාධං කත්වා පුග්ගලො කප්පකොටිම්හි කොටිසඞ්ඛ්යෙ කප්පෙපි ඩය්හති නිජ්ඣායතීති අත්ථො.

583. එවං අස්සද්ධානං පුග්ගලානං ඵලවිපාකං දස්සෙත්වා ඉදානි බුද්ධානං ආනුභාවං දස්සෙන්තො ¶ ඛන්තියාතිආදිමාහ. තත්ථ යො බුද්ධො වමනාදීනි අක්ඛාසි, සො බුද්ධො ඛන්තියා ඛමනෙන ච අවිහිංසාය සත්තානං අවිහිංසනෙන ච මෙත්තචිත්තවතාය ච මෙත්තචිත්තවන්තභාවෙන ච සදෙවකං සහ දෙවෙහි වත්තමානං ලොකං තාරෙති අතික්කමාපෙති නිබ්බාපෙති, තස්මා කාරණා බුද්ධා වො තුම්හෙහි අවිරාධියා විරුජ්ඣිතුං න සක්කුණෙය්යා, බුද්ධසාසනෙ පටිපජ්ජෙය්යාථාති අත්ථො.

584. ලාභෙ ච අලාභෙ ච න සජ්ජන්ති න භජන්ති න ලග්ගන්ති. සම්මානනෙ ආදරකරණෙ ච විමානනෙ අනාදරකරණෙ ච අචලා පථවීසදිසා බුද්ධා භවන්ති, තස්මා කාරණා තෙ බුද්ධා තුම්හෙහි න විරොධියා න විරොධෙතබ්බා විරුජ්ඣිතුං අසක්කුණෙය්යාති අත්ථො.

585. බුද්ධානං මජ්ඣත්තතං දස්සෙන්තො දෙවදත්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ වධකාවධකෙසු සබ්බෙසු සත්තෙසු සමකො සමමානසො මුනි බුද්ධමුනීති අත්ථො.

586. එතෙසං පටිඝො නත්ථීති එතෙසං බුද්ධානං පටිඝො චණ්ඩික්කං දොසචිත්තතං නත්ථි න සංවිජ්ජති. රාගොමෙසං න විජ්ජතීති ඉමෙසං බුද්ධානං රාගොපි රජ්ජනං අල්ලීයනං න විජ්ජති, න උපලබ්භති, තස්මා කාරණා, වධකස්ස ච ඔරසස්ස චාති සබ්බෙසං සමකො සමචිත්තො බුද්ධො හොතීති සම්බන්ධො.

587. පුනපි බුද්ධානංයෙව ආනුභාවං දස්සෙන්තො පන්ථෙ දිස්වාන කාසාවන්තිආදිමාහ. තත්ථ මීළ්හමක්ඛිතං ගූථසම්මිස්සං කාසාවං කසාවෙන රජිතං චීවරං ඉසිද්ධජං අරියානං ධජං පරික්ඛාරං, පන්ථෙ මග්ගෙ ඡඩ්ඩිතං දිස්වාන පස්සිත්වා අඤ්ජලිං කත්වා දසඞ්ගුලිසමොධානං අඤ්ජලිපුටං සිරසි කත්වා ¶ සිරසා සිරෙන වන්දිතබ්බං ඉසිද්ධජං අරහත්තද්ධජං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකදීපකං චීවරං නමස්සිතබ්බං මානෙතබ්බං පූජෙතබ්බන්ති අත්ථො.

588. අබ්භතීතාති අභි අත්ථඞ්ගතා නිබ්බුතා. යෙ ච බුද්ධා වත්තමානා ඉදානි ජාතා ච යෙ බුද්ධා අනාගතා අජාතා අභූතා අනිබ්බත්තා අපාතුභූතා ච යෙ බුද්ධා. ධජෙනානෙන සුජ්ඣන්තීති අනෙන ඉසිද්ධජෙන චීවරෙන එතෙ බුද්ධා සුජ්ඣන්ති විසුද්ධා භවන්ති සොභන්ති. තස්මා තෙන කාරණෙන එතෙ බුද්ධා නමස්සියා නමස්සිතබ්බා වන්දිතබ්බාති අත්ථො. ‘‘එතං නමස්සිය’’න්තිපි පාඨො, තස්ස එතං ඉසිද්ධජං නමස්සිතබ්බන්ති අත්ථො.

589. තතො ¶ පරං අත්තනො ගුණං දස්සෙන්තො සත්ථුකප්පන්තිආදිමාහ. තත්ථ සත්ථුකප්පං බුද්ධසදිසං ¶ සුවිනයං සුන්දරවිනයං සුන්දරාකාරෙන ද්වාරත්තයදමනං හදයෙන චිත්තෙන අහං ධාරෙමි සවනධාරණාදිනා පච්චවෙක්ඛාමීති අත්ථො. විනයං විනයපිටකං නමස්සමානො වන්දමානො විනයෙ ආදරං කුරුමානො විහරිස්සාමි සබ්බදා සබ්බස්මිං කාලෙ වාසං කප්පෙමීති අත්ථො.

590. විනයො ආසයො මය්හන්ති විනයපිටකං මය්හං ඔකාසභූතං සවනධාරණමනසිකරණඋග්ගහපරිපුච්ඡාපවත්තනවසෙන ඔකාසභූතං ගෙහභූතන්ති අත්ථො. විනයො ඨානචඞ්කමන්ති විනයො මය්හං සවනාදිකිච්චකරණෙන ඨිතට්ඨානඤ්ච චඞ්කමනට්ඨානඤ්ච. කප්පෙමි විනයෙ වාසන්ති විනයපිටකෙ විනයතන්තියා සවනධාරණපවත්තනවසෙන වාසං සයනං කප්පෙමි කරොමි. විනයො මම ගොචරොති විනයපිටකං මය්හං ගොචරො ආහාරො භොජනං නිච්චං ධාරණමනසිකරණවසෙනාති අත්ථො.

591. විනයෙ පාරමිප්පත්තොති සකලෙ විනයපිටකෙ පාරමිං පරියොසානං පත්තො. සමථෙ චාපි කොවිදොති පාරාජිකාදිසත්තාපත්තික්ඛන්ධානං සමථෙ වූපසමෙ ච වුට්ඨානෙ ච කොවිදො ඡෙකො, අධිකරණසමථෙ වා –

‘‘විවාදං අනුවාදඤ්ච, ආපත්තාධිකරණං තථා;

කිච්චාධිකරණඤ්චෙව, චතුරාධිකරණා මතා’’ති. –

‘‘සම්මුඛා ¶ සතිවිනයො, අමූළ්හපටිඤ්ඤාකරණං;

යෙභුය්ය තස්සපාපිය්ය, තිණවත්ථාරකො තථා’’ති. –

එවං වුත්තෙසු ච සත්තසු අධිකරණසමථෙසු අතිකොවිදො ඡෙකොති අත්ථො. උපාලි තං මහාවීරාති භන්තෙ මහාවීර, චතූසු අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසු කප්පසතසහස්සෙසු සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමාය වීරියවන්ත සත්ථුනො දෙවමනුස්සානං අනුසාසකස්ස තං තව පාදෙ පාදයුගෙ උපාලි භික්ඛු වන්දති පණාමං කරොතීති අත්ථො.

592. සො අහං පබ්බජිත්වා සම්බුද්ධං නමස්සමානො පණාමං කුරුමානො ධම්මස්ස ච තෙන භගවතා දෙසිතස්ස නවලොකුත්තරධම්මස්ස සුධම්මතං සුන්දරධම්මභාවං ජානිත්වා ධම්මඤ්ච නමස්සමානො ගාමතො ගාමං පුරතො පුනං නගරතො නගරං විචරිස්සාමීති සම්බන්ධො.

593. කිලෙසා ¶ ඣාපිතා මය්හන්ති මයා පටිවිද්ධඅරහත්තමග්ගඤාණෙන මය්හං චිත්තසන්තානගතා සබ්බෙ දියඩ්ඪසහස්සසඞ්ඛා කිලෙසා ¶ ඣාපිතා සොසිතා විසොසිතා විද්ධංසිතා. භවා සබ්බෙ සමූහතාති කාමභවාදයො සබ්බෙ නව භවා මයා සමූහතා සං සුට්ඨු ඌහතා ඛෙපිතා විද්ධංසිතා. සබ්බාසවා පරික්ඛීණාති කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවොති සබ්බෙ චත්තාරො ආසවා පරික්ඛීණා පරිසමන්තතො ඛයං පාපිතා. ඉදානි ඉමස්මිං අරහත්තප්පත්තකාලෙ පුනබ්භවො පුනුප්පත්තිසඞ්ඛාතො භවො භවනං ජාති නත්ථීති අත්ථො.

594. උත්තරි සොමනස්සවසෙන උදානං උදානෙන්තො ස්වාගතන්තිආදිමාහ. තත්ථ බුද්ධසෙට්ඨස්ස උත්තමබුද්ධස්ස සන්තිකෙ සමීපෙ එකනගරෙ වා මම ආගමනං ස්වාගතං සුට්ඨු ආගමනං සුන්දරාගමනං වත එකන්තෙන ආසි අහොසීති සම්බන්ධො. තිස්සො විජ්ජාති පුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුආසවක්ඛයවිජ්ජා අනුප්පත්තා සම්පත්තා, පච්චක්ඛං කතාති අත්ථො. කතං බුද්ධස්ස සාසනන්ති බුද්ධෙන භගවතා දෙසිතං අනුසිට්ඨි සාසනං කතං නිප්ඵාදිතං වත්තපටිපත්තිං පූරෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරිත්වා අරහත්තමග්ගඤාණාධිගමෙන සම්පාදිතන්ති අත්ථො.

595. පටිසම්භිදා චතස්සොති අත්ථපටිසම්භිදාදයො චතස්සො පඤ්ඤායො සච්ඡිකතා පච්චක්ඛං කතා. විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙති චත්තාරි ¶ මග්ගඤාණානි චත්තාරි ඵලඤාණානීති ඉමෙ අට්ඨ විමොක්ඛා සංසාරතො මුච්චනූපායා සච්ඡිකතාති සම්බන්ධො. ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතාති –

‘‘ඉද්ධිවිධං දිබ්බසොතං, චෙතොපරියඤාණකං;

පුබ්බෙනිවාසඤාණඤ්ච, දිබ්බචක්ඛාසවක්ඛය’’න්ති. –

ඉමා ඡ අභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා පච්චක්ඛං කතා. ඉමෙසං ඤාණානං සච්ඡිකරණෙන බුද්ධස්ස සාසනං කතන්ති අත්ථො.

ඉත්ථන්ති ඉමිනා හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරෙන. සුදන්ති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. ආයස්මා උපාලි ථෙරොති ථිරසීලාදිගුණයුත්තො සාවකො ඉමා පුබ්බචරිතාපදානදීපිකා ගාථායො අභාසිත්ථ කථයිත්ථාති අත්ථො.

උපාලිත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

3-7. අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

පදුමුත්තරසම්බුද්ධන්තිආදිකං ¶ ආයස්මතො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස අපදානං. අයං කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං අත්තනො සාසනෙ පඨමං ¶ පටිවිද්ධධම්මරත්තඤ්ඤූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො සතසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස භගවතො සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා පණිධානං අකාසි. සත්ථාපිස්ස අනන්තරායතං දිස්වා භාවිනිං සම්පත්තිං බ්යාකාසි. සො යාවජීවං පුඤ්ඤානි කරොන්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ චෙතියෙ පතිට්ඨාපියමානෙ අන්තොචෙතියෙ රතනඝරං කාරාපෙසි, චෙතියං පරිවාරෙත්වා සහස්සරතනග්ඝිකානි ච කාරෙසි.

සො එවං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චවිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ මහාකාලො නාම කුටුම්බිකො හුත්වා අට්ඨකරීසමත්තෙ ඛෙත්තෙ සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා ගහිතසාලිතණ්ඩුලෙහි අසම්භින්නඛීරපායාසං සම්පාදෙත්වා තත්ථ මධුසප්පිසක්කරාදයො පක්ඛිපිත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස අදාසි. සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා ගහිතගහිතට්ඨානං ¶ පුන පූරති. පුථුකකාලෙ පුථුකග්ගං නාම අදාසි. ලායනෙ ලායනග්ගං, වෙණිකරණෙ වෙණග්ගං, කලාපාදිකරණෙ කලාපග්ගං, ඛලග්ගං, භණ්ඩග්ගං, මිනග්ගං කොට්ඨග්ගන්ති එවං එකසස්සෙ නව වාරෙ අග්ගදානං අදාසි, තම්පි සස්සං අතිරෙකතරං සම්පන්නං අහොසි.

එවං යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව කපිලවත්ථුනගරස්ස අවිදූරෙ දොණවත්ථුනාමකෙ බ්රාහ්මණගාමෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස කොණ්ඩඤ්ඤොති ගොත්තතො ආගතං නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා ලක්ඛණමන්තෙසු ච පාරං අගමාසි. තෙන සමයෙන අම්හාකං බොධිසත්තො තුසිතපුරතො චවිත්වා කපිලවත්ථුපුරෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ අට්ඨුත්තරසතෙසු බ්රාහ්මණෙසු උපනීතෙසු යෙ අට්ඨ බ්රාහ්මණා ලක්ඛණපරිග්ගහණත්ථං මහාතලං උපනීතා. සො තෙසු සබ්බනවකො හුත්වා මහාපුරිසස්ස ලක්ඛණනිප්ඵත්තිං දිස්වා ‘‘එකංසෙන අයං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති නිට්ඨං ගන්ත්වා මහාසත්තස්ස අභිනික්ඛමනං උදික්ඛන්තො විචරති.

බොධිසත්තොපි ¶ ඛො මහතා පරිවාරෙන වඩ්ඪමානො අනුක්කමෙන වුද්ධිප්පත්තො ඤාණපරිපාකං ගන්ත්වා එකූනතිංසතිමෙ වස්සෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමන්තො අනොමානදීතීරෙ පබ්බජිත්වා අනුක්කමෙන උරුවෙලං ගන්ත්වා පධානං පදහි. තදා කොණ්ඩඤ්ඤො මාණවො මහාසත්තස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා ලක්ඛණපරිග්ගාහකබ්රාහ්මණානං පුත්තෙහි වප්පමාණවාදීහි සද්ධිං අත්තපඤ්චමො ¶ පබ්බජිත්වා අනුක්කමෙන බොධිසත්තස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා ඡබ්බස්සානි තං උපට්ඨහන්තො තස්ස ඔළාරිකාහාරපරිභොගෙන නිබ්බින්නො අපක්කමිත්වා ඉසිපතනං අගමාසි. අථ ඛො බොධිසත්තො ඔළාරිකාහාරපරිභොගෙන ලද්ධකායබලො වෙසාඛපුණ්ණමායං බොධිරුක්ඛමූලෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙයෙව වීතිනාමෙත්වා පඤ්චවග්ගියානං ඤාණපරිපාකං ඤත්වා ආසාළ්හීපුණ්ණමායං ඉසිපතනං ගන්ත්වා තෙසං ධම්මචක්කපවත්තනසුත්තන්තං (මහාව. 13 ආදයො; සං. නි. 5.1081) කථෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ කොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො ¶ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. අථ පඤ්චමියං පක්ඛස්ස අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තදෙසනාය (මහාව. 20 ආදයො; සං. නි. 3.59) අරහත්තං සච්ඡාකාසි.

596. එවං සො අරහත්තං පත්වා ‘‘කිං කම්මං කත්වා අහං ලොකුත්තරසුඛං අධිගතොම්හී’’ති උපධාරෙන්තො අත්තනො පුබ්බකම්මං පච්චක්ඛතො ඤත්වා සොමනස්සවසෙන පුබ්බචරිතාපදානං උදානවසෙන දස්සෙන්තො පදුමුත්තරසම්බුද්ධන්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. ලොකජෙට්ඨං විනායකන්ති සකලස්ස සත්තලොකස්ස ජෙට්ඨං පධානන්ති අත්ථො. විසෙසෙන වෙනෙය්යසත්තෙ සංසාරසාගරස්ස පරතීරං අමතමහානිබ්බානං නෙති සම්පාපෙතීති විනායකො, තං විනායකං. බුද්ධභූමිමනුප්පත්තන්ති බුද්ධස්ස භූමි පතිට්ඨානට්ඨානන්ති බුද්ධභූමි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තං අනුප්පත්තො පටිවිද්ධොති බුද්ධභූමිමනුප්පත්තො, තං බුද්ධභූමිමනුප්පත්තං, සබ්බඤ්ඤුතප්පත්තං බුද්ධභූතන්ති අත්ථො. පඨමං අද්දසං අහන්ති පඨමං වෙසාඛපුණ්ණමියා රත්තියා පච්චූසසමයෙ බුද්ධභූතං පදුමුත්තරසම්බුද්ධං අහං අද්දක්ඛින්ති අත්ථො.

597. යාවතා බොධියා මූලෙති යත්තකා බොධිරුක්ඛසමීපෙ යක්ඛා සමාගතා රාසිභූතා සම්බුද්ධං බුද්ධභූතං තං බුද්ධං පඤ්ජලීකතා දසඞ්ගුලිසමොධානං අඤ්ජලිපුටං සිරසි ඨපෙත්වා වන්දන්ති නමස්සන්තීති සම්බන්ධො.

598. සබ්බෙ දෙවා තුට්ඨමනාති බුද්ධභූතට්ඨානං ආගතා තෙ සබ්බෙ දෙවා තුට්ඨචිත්තා ආකාසෙ සඤ්චරන්තීති ¶ සම්බන්ධො. අන්ධකාරතමොනුදොති අතිවිය අන්ධකාරං මොහං නුදො ඛෙපනො අයං බුද්ධො අනුප්පත්තොති අත්ථො.

599. තෙසං හාසපරෙතානන්ති හාසෙහි පීතිසොමනස්සෙහි සමන්නාගතානං තෙසං දෙවානං මහානාදො මහාඝොසො අවත්තථ පවත්තති, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ ¶ කිලෙසෙ සංකිලෙසෙ ධම්මෙ ඣාපයිස්සාමාති සම්බන්ධො.

600. දෙවානං ගිරමඤ්ඤායාති වාචාය ථුතිවචනෙන සහ උදීරිතං දෙවානං සද්දං ජානිත්වා හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන සොමනස්සසහගතෙන චිත්තෙන ආදිභික්ඛං පඨමං ආහාරං බුද්ධභූතස්ස අහං අදාසින්ති සම්බන්ධො.

602. සත්තාහං ¶ අභිනික්ඛම්මාති මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා සත්තාහං පධානං කත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං අරහත්තමග්ගඤාණසඞ්ඛාතං බොධිං අජ්ඣගමං අධිගඤ්ඡිං අහන්ති අත්ථො. ඉදං මෙ පඨමං භත්තන්ති ඉදං භත්තං සරීරයාපනං බ්රහ්මචාරිස්ස උත්තමචාරිස්ස මෙ මය්හං ඉමිනා දෙවපුත්තෙන පඨමං දින්නං අහොසීති අත්ථො.

603. තුසිතා හි ඉධාගන්ත්වාති තුසිතභවනතො ඉධ මනුස්සලොකෙ ආගන්ත්වා යො දෙවපුත්තො මෙ මම භික්ඛං උපානයි අදාසි, තං දෙවපුත්තං කිත්තයිස්සාමි කථෙස්සාමි පාකටං කරිස්සාමි. භාසතො භාසන්තස්ස මම වචනං සුණාථාති සම්බන්ධො. ඉතො පරං අනුත්තානපදමෙව වණ්ණයිස්සාම.

607. තිදසාති තාවතිංසභවනා. අගාරාති අත්තනො උප්පන්නබ්රාහ්මණගෙහතො නික්ඛමිත්වා පබ්බජිත්වා ඡ සංවච්ඡරානි දුක්කරකාරිකං කරොන්තෙන බොධිසත්තෙන සහ වසිස්සතීති සම්බන්ධො.

608. තතො සත්තමකෙ වස්සෙති තතො පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සත්තමෙ සංවච්ඡරෙ. බුද්ධො සච්චං කථෙස්සතීති ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කත්වා සත්තමසංවච්ඡරෙ බුද්ධො හුත්වා බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ ධම්මචක්කපවත්තනසුත්තන්තදෙසනාය දුක්ඛසමුදයනිරොධමග්ගසච්චසඞ්ඛාතං චතුසච්චං කථෙස්සතීති අත්ථො. කොණ්ඩඤ්ඤො නාම නාමෙනාති නාමෙන ගොත්තනාමවසෙන කොණ්ඩඤ්ඤො නාම. පඨමං සච්ඡිකාහිතීති පඤ්චවග්ගියානමන්තරෙ පඨමං ආදිතො එව සොතාපත්තිමග්ගඤාණං සච්ඡිකාහිති පච්චක්ඛං කරිස්සතීති අත්ථො.

609. නික්ඛන්තෙනානුපබ්බජින්ති ¶ නික්ඛන්තෙන බොධිසත්තෙන සහ නික්ඛමිත්වා අනුපබ්බජින්ති අත්ථො. තථා අනුපබ්බජිත්වා මයා පධානං වීරියං සුකතං සුට්ඨු කතං දළ්හං කත්වා කතන්ති අත්ථො. කිලෙසෙ ඣාපනත්ථායාති කිලෙසෙ සොසනත්ථාය විද්ධංසනත්ථාය අනගාරියං අගාරස්ස අහිතං කසිවණිජ්ජාදිකම්මවිරහිතං සාසනං පබ්බජිං පටිපජ්ජින්ති අත්ථො.

610. අභිගන්ත්වාන ¶ ¶ සබ්බඤ්ඤූති සබ්බං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං වා සඞ්ඛාරවිකාරලක්ඛණනිබ්බානපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතං ඤෙය්යං වා ජානන්තො දෙවෙහි සහ වත්තමානෙ සත්ත ලොකෙ බුද්ධො මිගාරඤ්ඤං මිගදාය විහාරං අභිගන්ත්වා උපසඞ්කමිත්වා මෙ මයා සච්ඡිකතෙන ඉමිනා සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙන අමතභෙරිං අමතමහානිබ්බානභෙරිං අහරි පහරි දස්සෙසීති අත්ථො.

611. සො දානීති සො අහං පඨමං සොතාපන්නො ඉදානි අරහත්තමග්ගඤාණෙන අමතං සන්තං වූපසන්තසභාවං පදං පජ්ජිතබ්බං පාපුණිතබ්බං, අනුත්තරං උත්තරවිරහිතං නිබ්බානං පත්තො අධිගතොති අත්ථො. සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤායාති කාමාසවාදයො සබ්බෙ ආසවෙ පරිඤ්ඤාය පහානපරිඤ්ඤාය පජහිත්වා අනාසවො නික්කිලෙසො විහරාමි ඉරියාපථවිහාරෙන වාසං කප්පෙමි. පටිසම්භිදා චතස්සොත්යාදයො ගාථායො වුත්තත්ථායෙව.

අථ නං සත්ථා අපරභාගෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො පඨමං පටිවිද්ධධම්මභාවං දීපෙන්තො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං රත්තඤ්ඤූනං යදිදං අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො’’ති (අ. නි. 1.188) එතදග්ගෙ ඨපෙසි. සො ද්වීහි අග්ගසාවකෙහි අත්තනි කරියමානං පරමනිපච්චකාරං, ගාමන්තසෙනාසනෙ ආකිණ්ණවිහාරඤ්ච පරිහරිතුකාමො, විවෙකාභිරතියා විහරිතුකාමො ච අත්තනො සන්තිකං උපගතානං ගහට්ඨපබ්බජිතානං පටිසන්ථාරකරණම්පි පපඤ්චං මඤ්ඤමානො සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඡද්දන්තෙහි නාගෙහි උපට්ඨියමානො ඡද්දන්තදහතීරෙ ද්වාදස වස්සානි වසි. එවං තත්ථ වසන්තං ථෙරං එකදිවසං සක්කො දෙවරාජා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ඨිතො එවමාහ ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, අය්යො ධම්මං දෙසෙතූ’’ති. ථෙරො තස්ස චතුසච්චගබ්භං තිලක්ඛණාහතං සුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තං නානානයවිචිත්තං අමතොගධං බුද්ධලීලාය ධම්මං දෙසෙසි. තං සුත්වා සක්කො අත්තනො පසාදං පවෙදෙන්තො –

‘‘එස ¶ භිය්යො පසීදාමි, සුත්වා ධම්මං මහාරසං;

විරාගො දෙසිතො ධම්මො, අනුපාදාය සබ්බසො’’ති. (ථෙරගා. 673) –

ථුතිං ¶ අකාසි. ථෙරො ඡද්දන්තදහතීරෙ ද්වාදස වස්සානි වසිත්වා උපකට්ඨෙ පරිනිබ්බානෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පරිනිබ්බානං අනුජානාපෙත්වා තත්ථෙව ගන්ත්වා පරිනිබ්බායීති.

අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

3-8. පිණ්ඩොලභාරද්වාජත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

පදුමුත්තරො ¶ නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො පිණ්ඩොලභාරද්වාජස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ සීහයොනියං නිබ්බත්තිත්වා පබ්බතපාදෙ ගුහායං විහාසි. භගවා තස්ස අනුග්ගහං කාතුං ගොචරාය පක්කන්තකාලෙ තස්ස සයනගුහං පවිසිත්වා නිරොධං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. සීහො ගොචරං ගහෙත්වා නිවත්තො ගුහද්වාරෙ ඨත්වා භගවන්තං දිස්වා හට්ඨතුට්ඨො ජලජථලජපුප්ඵෙහි පූජං කත්වා චිත්තං පසාදෙන්තො භගවතො ආරක්ඛණත්ථාය අඤ්ඤෙ වාළමිගෙ අපනෙතුං තීසු වෙලාසු සීහනාදං නදන්තො බුද්ධගතාය සතියා අට්ඨාසි. යථා පඨමදිවසෙ, එවං සත්තාහං පූජෙසි. භගවා ‘‘සත්තාහච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨහිත්වා වට්ටිස්සති ඉමස්ස එත්තකො උපනිස්සයො’’ති තස්ස පස්සන්තස්සෙව ආකාසං පක්ඛන්දිත්වා විහාරමෙව ගතො.

සීහො බුද්ධවියොගදුක්ඛං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො කාලං කත්වා හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො නගරවාසීහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නො සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං පවත්තෙත්වා යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො කාලෙ කොසම්බියං රඤ්ඤො උදෙනස්ස පුරොහිතස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. භාරද්වාජොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පතො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා පඤ්ච මාණවකසතානි මන්තෙ වාචෙන්තො මහග්ඝසභාවෙන අනනුරූපාචාරත්තා ¶ තෙහි පරිච්චත්තො රාජගහං ගන්ත්වා භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච ලාභසක්කාරං දිස්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වා භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූ හුත්වා විහරති. සත්ථාරා උපායෙන මත්තඤ්ඤුතාය පතිට්ඨාපෙන්තො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා භගවතො සම්මුඛා ¶ ‘‘යං සාවකෙහි පත්තබ්බං, තං මයා අනුප්පත්ත’’න්ති, භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච ‘‘යස්ස මග්ගෙ වා ඵලෙ වා කඞ්ඛා අත්ථි, සො මං පුච්ඡතූ’’ති සීහනාදං නදි. තෙන තං භගවා – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං සීහනාදිකානං යදිදං පිණ්ඩොලභාරද්වාජො’’ති (අ. නි. 1.188, 195) එතදග්ගෙ ඨපෙසි.

613. එවං එතදග්ගං ඨානං පත්වා පුබ්බෙ කතපුඤ්ඤසම්භාරං සරිත්වා සොමනස්සවසෙන අත්තනො පුඤ්ඤකම්මාපදානං විභාවෙන්තො පදුමුත්තරොතිආදිමාහ. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොව. පුරතො හිමවන්තස්සාති හිමාලයපබ්බතතො පුබ්බදිසාභාගෙති අත්ථො. චිත්තකූටෙ ¶ වසී තදාති යදා අහං සීහො මිගරාජා හුත්වා හිමවන්තපබ්බතසමීපෙ වසාමි, තදා පදුමුත්තරො නාම සත්ථා අනෙකෙහි ච ඔසධෙහි, අනෙකෙහි ච රතනෙහි චිත්තවිචිත්තතාය චිත්තකූටෙ චිත්තපබ්බතසිඛරෙ වසීති සම්බන්ධො.

614. අභීතරූපො තත්ථාසින්ති අභීතසභාවො නිබ්භයසභාවො මිගරාජා තත්ථ ආසිං අහොසින්ති අත්ථො. චතුක්කමොති චතූහි දිසාහි කමො ගන්තුං සමත්ථො. යස්ස සද්දං සුණිත්වානාති යස්ස මිගරඤ්ඤො සීහනාදං සුත්වා බහුජ්ජනා බහුසත්තා වික්ඛම්භන්ති විසෙසෙන ඛම්භන්ති භායන්ති.

615. සුඵුල්ලං පදුමං ගය්හාති භගවති පසාදෙන සුපුප්ඵිතපදුමපුප්ඵං ඩංසිත්වා. නරාසභං නරානං ආසභං උත්තමං සෙට්ඨං සම්බුද්ධං උපගච්ඡිං, සමීපං අගමින්ති අත්ථො. වුට්ඨිතස්ස සමාධිම්හාති නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස බුද්ධස්ස තං පුප්ඵං අභිරොපයිං පූජෙසින්ති අත්ථො.

616. චතුද්දිසං නමස්සිත්වාති චතූසු දිසාසු නමස්සිත්වා සකං චිත්තං අත්තනො චිත්තං පසාදෙත්වා ආදරෙන පතිට්ඨපෙත්වා සීහනාදං අභීතනාදං අනදිං ඝොසෙසින්ති අත්ථො.

617. තතො ¶ බුද්ධෙන දින්නබ්යාකරණං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරොතිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙව.

618. වදතං සෙට්ඨොති ‘‘මයං බුද්ධා, මයං බුද්ධා’’ති වදන්තානං අඤ්ඤතිත්ථියානං සෙට්ඨො උත්තමො බුද්ධො ආගතොති සම්බන්ධො. තස්ස ආගතස්ස භගවතො තං ධම්මං සොස්සාම සුණිස්සාමාති අත්ථො.

619. තෙසං ¶ හාසපරෙතානන්ති හාසෙහි සොමනස්සෙහි පරෙතානං අභිභූතානං සමන්නාගතානං තෙසං දෙවමනුස්සානං. ලොකනායකොති ලොකස්ස නායකො සග්ගමොක්ඛසම්පාපකො මම සද්දං මය්හං සීහනාදං පකිත්තෙසි පකාසෙසි කථෙසි, දීඝදස්සී අනාගතකාලදස්සී මහාමුනි මුනීනමන්තරෙ මහන්තො මුනි. සෙසගාථා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

622. නාමෙන පදුමො නාම චක්කවත්තී හුත්වා චතුසට්ඨියා ජාතියා ඉස්සරියං ඉස්සරභාවං රජ්ජං කාරයිස්සතීති අත්ථො.

623. කප්පසතසහස්සම්හීති සාම්යත්ථෙ භුම්මවචනං, කප්පසතසහස්සානං පරියොසානෙති අත්ථො.

624. පකාසිතෙ පාවචනෙති තෙන ගොතමෙන භගවතා පිටකත්තයෙ පකාසිතෙ දෙසිතෙති අත්ථො. බ්රහ්මබන්ධු භවිස්සතීති තදා ගොතමස්ස භගවතො කාලෙ අයං සීහො මිගරාජා බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිස්සතීති අත්ථො. බ්රහ්මඤ්ඤා අභිනික්ඛම්මාති බ්රාහ්මණකුලතො නික්ඛමිත්වා තස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිස්සතීති සම්බන්ධො.

625. පධානපහිතත්තොති වීරියකරණත්ථං පෙසිතචිත්තො. උපධිසඞ්ඛාතානං ¶ කිලෙසානං අභාවෙන නිරුපධි. කිලෙසදරථානං අභාවෙන උපසන්තො. සබ්බාසවෙ සකලාසවෙ පරිඤ්ඤාය පහාය අනාසවො නික්කිලෙසො නිබ්බායිස්සති ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන නිබ්බුතො භවිස්සතීති අත්ථො.

626. විජනෙ පන්තසෙය්යම්හීති ජනසම්බාධරහිතෙ දූරාරඤ්ඤසෙනාසනෙති අත්ථො. වාළමිගසමාකුලෙති කාළසීහාදීහි චණ්ඩමිගසඞ්ගෙහි ආකුලෙ සංකිණ්ණෙති අත්ථො. සෙසං වුත්තත්ථමෙවාති.

පිණ්ඩොලභාරද්වාජත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

ගඞ්ගා ¶ ¶ භාගීරථී නාමාතිආදිකං ආයස්මතො ඛදිරවනියත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ තිත්ථනාවිකකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මහාගඞ්ගාය පයාගතිත්ථෙ තිත්ථනාවාය කම්මං කරොන්තො එකදිවසං සසාවකසඞ්ඝං භගවන්තං ගඞ්ගාතීරං උපගතං දිස්වා පසන්නමානසො නාවාසඞ්ඝාටං යොජෙත්වා මහන්තෙන පූජාසක්කාරෙන පරතීරං පාපෙත්වා අඤ්ඤතරං භික්ඛුං සත්ථාරා ආරඤ්ඤකානං භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපියමානං දිස්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච මහාදානං පවත්තෙත්වා පණිධානං අකාසි. භගවා තස්ස පත්ථනාය අවඤ්ඣභාවං බ්යාකාසි.

සො තතො පට්ඨාය පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො උභයසම්පත්තියො අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ නාලකගාමෙ රූපසාරියා නාම බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. තං වයප්පත්තං මාතාපිතරො ඝරබන්ධනෙන බන්ධිතුකාමා හුත්වා තස්ස ආරොචෙසුං. සො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා ‘‘මය්හං ජෙට්ඨභාතා අය්යො උපතිස්සො ඉමං විභවං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතො, තෙන වන්තං ඛෙළපිණ්ඩං කථාහං අනුභවිස්සාමී’’ති ජාතසංවෙගො පාසං අනුපගච්ඡමානමිගො විය ඤාතකෙ වඤ්චෙත්වා හෙතුසම්පත්තියා චොදියමානො භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මසෙනාපතිනො කනිට්ඨභාවං නිවෙදෙත්වා අත්තනො පබ්බජ්ජාය ඡන්දං ආරොචෙසි. භික්ඛූ තං පබ්බාජෙත්වා පරිපුණ්ණවීසතිවස්සං උපසම්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජෙසුං. සො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඛදිරවනං පවිසිත්වා විස්සමන්තො ඝටෙන්තො වායමන්තො ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අරහා අහොසි. සො අරහා හුත්වා සත්ථාරං ධම්මසෙනාපතිඤ්ච වන්දිතුං සෙනාසනං සංසාමෙත්වා පත්තචීවරමාදාය නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනං පවිසිත්වා සත්ථාරං ධම්මසෙනාපතිඤ්ච වන්දිත්වා කතිපාහං ජෙතවනෙ විහාසි. අථ නං සත්ථා අරියගණමජ්ඣෙ ¶ නිසින්නො ආරඤ්ඤකානං භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ආරඤ්ඤකානං යදිදං රෙවතො’’ති (අ. නි. 1.198, 203).

628. එවං ¶ එතදග්ගට්ඨානං පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා පීතිසොමනස්සවසෙන පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො ගඞ්ගා භාගීරථීතිආදිමාහ. තත්ථ ගඞ්ගාති ගායමානා ඝොසං කුරුමානා ගච්ඡතීති ගඞ්ගා. අථ වා ගො වුච්චති පථවී, තස්මිං ගතා පවත්තාති ගඞ්ගා. අනොතත්තදහං ¶ තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ගතට්ඨානෙ ආවට්ටගඞ්ගාති ච පබ්බතමත්ථකෙන ගතට්ඨානෙ බහලගඞ්ගාති ච තිරච්ඡානපබ්බතං විජ්ඣිත්වා ගතට්ඨානෙ උමඞ්ගගඞ්ගාති ච තතො බහලපබ්බතං පහරිත්වා පඤ්චයොජනං ආකාසෙන ගතට්ඨානෙ ආකාසගඞ්ගාති ච තස්සා පතිතට්ඨානං භින්දිත්වා ජාතං පඤ්ච යොජනං පොක්ඛරණීකූලං භින්දිත්වා තත්ථ පන පඤ්චඞ්ගුලි විය පඤ්ච ධාරා හුත්වා ගඞ්ගා යමුනා සරභූ මහී අචිරවතීති පඤ්ච නාමා හුත්වා ජම්බුදීපං පඤ්ච භාගං පඤ්ච කොට්ඨාසං කත්වා පඤ්ච භාගෙ පඤ්ච කොට්ඨාසෙ ඉතා ගතා පවත්තාති භාගීරථී. ගඞ්ගා ච සා භාගීරථී චෙති ගඞ්ගාභාගීරථී. ‘‘භාගීරථී ගඞ්ගා’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං පුබ්බචරියවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. හිමවන්තා පභාවිතාති සත්තෙ හිංසති සීතෙන හනති මථෙති ආලොළෙතීති හිමො, හිමො අස්ස අත්ථීති හිමවා, තතො හිමවන්තතො පට්ඨාය පභාවිතා පවත්තා සන්දමානාති හිමවන්තපභාවිතා. කුතිත්ථෙ නාවිකො ආසින්ති තස්සා ගඞ්ගාය චණ්ඩසොතසමාපන්නෙ විසමතිත්ථෙ කෙවට්ටකුලෙ උප්පන්නො නාවිකො ආසිං අහොසින්ති අත්ථො. ඔරිමෙ ච තරිං අහන්ති සම්පත්තසම්පත්තමනුස්සෙ පාරිමා තීරා ඔරිමං තීරං අහං තරිං තාරෙසින්ති අත්ථො.

629. පදුමුත්තරො නායකොති ද්විපදානං උත්තමො සත්තෙ නිබ්බානං නායකො පාපනකො පදුමුත්තරබුද්ධො මම පුඤ්ඤසම්පත්තිං නිප්ඵාදෙන්තො. වසීසතසහස්සෙහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි ගඞ්ගාසොතං තරිතුං තිත්ථං පත්තොති සම්බන්ධො.

630. බහූ නාවා සමානෙත්වාති සම්පත්තං තං සම්මාසම්බුද්ධං දිස්වා වඩ්ඪකීහි සුට්ඨු සඞ්ඛතං කතං නිප්ඵාදිතං බහූ නාවායො සමානෙත්වා ද්වෙ ද්වෙ නාවායො එකතො කත්වා තස්සා නාවාය උපරි මණ්ඩපඡදනං කත්වා නරාසභං පදුමුත්තරසම්බුද්ධං පටිමානිං පූජෙසින්ති අත්ථො.

631. ආගන්ත්වාන ¶ ච සම්බුද්ධොති එවං සඞ්ඝටිතාය නාවාය තත්ථ ආගන්ත්වාන ¶ තඤ්ච නාවකං නාවමුත්තමං ආරුහීති සම්බන්ධො. වාරිමජ්ඣෙ ඨිතො සත්ථාති නාවමාරූළ්හො සත්ථා ගඞ්ගාජලමජ්ඣෙ ඨිතො සමානො ඉමා සොමනස්සපටිසංයුත්තගාථා අභාසථ කථෙසීති සම්බන්ධො.

632. යො සො තාරෙසි සම්බුද්ධන්ති යො සො නාවිකො ගඞ්ගාසොතාය සම්බුද්ධං අතාරෙසි. සඞ්ඝඤ්චාපි අනාසවන්ති න කෙවලමෙව සම්බුද්ධං තාරෙසි, අනාසවං නික්කිලෙසං සඞ්ඝඤ්චාපි තාරෙසීති අත්ථො. තෙන චිත්තපසාදෙනාති තෙන නාවාපාජනකාලෙ උප්පන්නෙන සොමනස්සසහගතචිත්තපසාදෙන දෙවලොකෙ ඡසු කාමසග්ගෙසු රමිස්සති දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිස්සතීති අත්ථො.

633. නිබ්බත්තිස්සති ¶ තෙ බ්යම්හන්ති දෙවලොකෙ උප්පන්නස්ස තෙ තුය්හං බ්යම්හං විමානං සුකතං සුට්ඨු නිබ්බත්තං නාවසණ්ඨිතං නාවාසණ්ඨානං නිබ්බත්තිස්සති පාතුභවිස්සතීති අත්ථො. ආකාසෙ පුප්ඵඡදනන්ති නාවාය උපරිමණ්ඩපකතකම්මස්ස නිස්සන්දෙන සබ්බදා ගතගතට්ඨානෙ ආකාසෙ පුප්ඵඡදනං ධාරයිස්සතීති සම්බන්ධො.

634. අට්ඨපඤ්ඤාසකප්පම්හීති ඉතො පුඤ්ඤකරණකාලතො පට්ඨාය අට්ඨපණ්ණාසකප්පං අතික්කමිත්වා නාමෙන තාරකො නාම චක්කවත්තී ඛත්තියො චාතුරන්තො චතූසු දීපෙසු ඉස්සරො විජිතාවී ජිතවන්තො භවිස්සතීති සම්බන්ධො. සෙසගාථා උත්තානත්ථාව.

637. රෙවතො නාම නාමෙනාති රෙවතීනක්ඛත්තෙන ජාතත්තා ‘‘රෙවතො’’ති ලද්ධනාමො බ්රහ්මබන්ධු බ්රාහ්මණපුත්තභූතො භවිස්සති බ්රාහ්මණකුලෙ උප්පජ්ජිස්සතීති අත්ථො.

639. නිබ්බායිස්සතිනාසවොති නික්කිලෙසො ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන නිබ්බායිස්සති.

640. වීරියං මෙ ධුරධොරය්හන්ති එවං පදුමුත්තරෙන භගවතා බ්යාකතො අහං කමෙන පාරමිතාකොටිං පත්වා මෙ මය්හං වීරියං අසිථිලවීරියං ධුරධොරය්හං ධුරවාහං ධුරාධාරං යොගෙහි ඛෙමස්ස නිබ්භයස්ස නිබ්බානස්ස අධිවාහනං ¶ ආවහනං අහොසීති අත්ථො. ධාරෙමි අන්තිමං දෙහන්ති ඉදානාහං සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ පරියොසානසරීරං ධාරෙමීති සම්බන්ධො.

සො අපරභාගෙ අත්තනො ජාතගාමං ගන්ත්වා ‘‘චාලා, උපචාලා, සීසූපචාලා’’ති තිස්සන්නං භගිනීනං පුත්තෙ ‘‘චාලා, උපචාලා, සීසූපචාලා’’ති තයො භාගිනෙය්යෙ ආනෙත්වා පබ්බාජෙත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජෙසි. තෙ කම්මට්ඨානං අනුයුත්තා විහරිංසු.

තස්මිඤ්ච සමයෙ ථෙරස්ස කොචිදෙව ආබාධො උප්පන්නො, තං සුත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරො – ‘‘රෙවතස්ස ගිලානපුච්ඡනං ¶ අධිගමපුච්ඡනඤ්ච කරිස්සාමී’’ති උපගඤ්ඡි. රෙවතත්ථෙරො ධම්මසෙනාපතිං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා තෙසං සාමණෙරානං සතුප්පාදවසෙන ඔවදියමානො චාලෙතිගාථං අභාසිත්ථ. තත්ථ චාලෙ උපචාලෙ සීසූපචාලෙති තෙසං ආලපනං. චාලා, උපචාලා, සීසූපචාලාති හි ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමා තයො දාරකා පබ්බජිතාපි තථා වොහරිය්යන්ති. ‘‘චාලී, උපචාලී, සීසූපචාලීති තෙසං නාමානී’’ති ච වදන්ති. යදත්ථං ‘‘චාලෙ’’තිආදිනා ආමන්තනං කතං, තං දස්සෙන්තො ‘‘පතිස්සතා නු ඛො විහරථා’’ති වත්වා තත්ථ කාරණං ආහ – ‘‘ආගතො වො වාලං විය වෙධී’’ති. පතිස්සතාති පතිස්සතිකා ¶ . ඛොති අවධාරණෙ. ආගතොති ආගඤ්ඡි. වොති තුම්හාකං. වාලං විය වෙධීති වාලවෙධි විය. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – තික්ඛජවනනිබ්බෙධිකපඤ්ඤතාය වාලවෙධිරූපො සත්ථුකප්පො තුම්හාකං මාතුලත්ථෙරො ආගතො, තස්මා සමණසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා සතිසම්පජඤ්ඤයුත්තා එව හුත්වා විහරථ, යථාධිගතෙ විහාරෙ අප්පමත්තා භවථාති.

තං සුත්වා තෙ සාමණෙරා ධම්මසෙනාපතිස්ස පච්චුග්ගමනාදිවත්තං කත්වා උභින්නං මාතුලත්ථෙරානං පටිසන්ථාරවෙලායං නාතිදූරෙ සමාධිං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදිංසු. ධම්මසෙනාපති රෙවතත්ථෙරෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා උට්ඨායාසනා තෙ සාමණෙරෙ උපසඞ්කමි. තෙ තථා කාලපරිච්ඡෙදස්ස කතත්තා ථෙරෙ උපසඞ්කමන්තෙ උට්ඨහිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨංසු. ථෙරො – ‘‘කතරකතරවිහාරෙන විහරථා’’ති පුච්ඡිත්වා තෙහි ‘‘ඉමාය ඉමායා’’ති වුත්තෙ දාරකෙපි එවං විනෙන්තො – ‘‘මය්හං භාතිකො සච්චවාදී වත ¶ ධම්මස්ස අනුධම්මචාරි’’න්ති ථෙරං පසංසන්තො පක්කාමි. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

ඛදිරවනියත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

ආරාමද්වාරා නික්ඛම්මාතිආදිකං ආයස්මතො ආනන්දත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ සත්ථු වෙමාතිකභාතා හුත්වා නිබ්බත්ති. සුමනොතිස්ස නාමං අහොසි. පිතා පනස්ස නන්දරාජා නාම. සො අත්තනො පුත්තස්ස සුමනකුමාරස්ස වයප්පත්තස්ස හංසවතීනගරතො වීසයොජනසතෙ ඨානෙ භොගනගරං අදාසි. සො කදාචි ¶ කදාචි ආගන්ත්වා සත්ථාරඤ්ච පිතරඤ්ච පස්සති. තදා රාජා සත්ථාරඤ්ච සතසහස්සපරිමාණං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච සයමෙව සක්කච්චං උපට්ඨහි, අඤ්ඤෙසං උපට්ඨාතුං න දෙති.

තෙන සමයෙන පච්චන්තො කුපිතො අහොසි. කුමාරො තස්ස කුපිතභාවං රඤ්ඤො අනාරොචෙත්වා සයමෙව තං වූපසමෙසි. තං සුත්වා රාජා තුට්ඨමානසො ‘‘වරං තෙ තාව දම්මි, ගණ්හාහී’’ති ආහ. කුමාරො ‘‘සත්ථාරං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච තෙමාසං උපට්ඨහන්තො ජීවිතං අවඤ්ඣං කාතුං ඉච්ඡාමී’’ති ආහ. ‘‘එතං න සක්කා, අඤ්ඤං වදෙහී’’ති. ‘‘දෙව, ඛත්තියානං ද්වෙ කථා නාම නත්ථි, එතං මෙ දෙහි, න මය්හං අඤ්ඤෙනත්ථො, සචෙ සත්ථා අනුජානාති, දින්නමෙවා’’ති. සො ¶ ‘‘සත්ථු චිත්තං ජානිස්සාමී’’ති විහාරං ගතො. තෙන ච සමයෙන භගවා ගන්ධකුටිං පවිට්ඨො හොති. සො භික්ඛූ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, භගවන්තං දස්සනාය ආගතො, දස්සෙථ ම’’න්ති. භික්ඛූ ‘‘සුමනො නාම ථෙරො සත්ථු උපට්ඨාකො, තස්ස සන්තිකං ගච්ඡාහී’’ති ආහංසු. සො ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘සත්ථාරං, භන්තෙ, දස්සෙථා’’ති ආහ. අථ ථෙරො තස්ස පස්සන්තස්සෙව පථවියං නිමුජ්ජිත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘රාජපුත්තො, භන්තෙ, තුම්හාකං දස්සනාය ආගතො’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි භික්ඛු බහි ආසනං ¶ පඤ්ඤපෙහී’’ති. ථෙරො පුනපි බුද්ධාසනං ගහෙත්වා අන්තොගන්ධකුටියං නිමුජ්ජිත්වා තස්ස පස්සන්තස්ස බහිපරිවෙණෙ පාතුභවිත්වා ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙසි. කුමාරො තං දිස්වා ‘‘මහන්තො වතායං භික්ඛූ’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි.

භගවාපි ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. රාජපුත්තො සත්ථාරං වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘අයං, භන්තෙ, ථෙරො තුම්හාකං සාසනෙ වල්ලභො මඤ්ඤෙ’’ති? ‘‘ආම, කුමාර, වල්ලභො’’ති. ‘‘කිං කත්වා, භන්තෙ, එස වල්ලභො’’ති? ‘‘දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා’’ති. ‘‘භගවා, අහම්පි අයං ථෙරො විය අනාගතෙ බුද්ධසාසනෙ වල්ලභො හොතුකාමො’’ති සො බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස සත්තාහං ඛන්ධාවාරෙ භත්තං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ, ‘‘භන්තෙ, මයා පිතු සන්තිකා තුම්හාකං තෙමාසං පටිජග්ගනවරො ලද්ධො, තෙමාසං මෙ වස්සාවාසං අධිවාසෙථා’’ති වත්වා සත්ථු අධිවාසනං විදිත්වා සපරිවාරං භගවන්තං ගහෙත්වා යොජනෙ යොජනෙ සත්ථු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච වසනානුච්ඡවිකෙ විහාරෙ කාරෙත්වා තත්ථ තත්ථ වසාපෙන්තො අත්තනො වසනට්ඨානසමීපෙ සතසහස්සෙන කීතෙ සොභනනාමකෙ උය්යානෙ සතසහස්සෙන කාරිතං විහාරං පවෙසාපෙත්වා –

‘‘සතසහස්සෙන මෙ කීතං, සතසහස්සෙන කාරිතං;

සොභනං නාම උය්යානං, පටිග්ගණ්හ මහාමුනී’’ති. –

උදකං ¶ පාතෙසි. සො වස්සූපනායිකදිවසෙ සත්ථු මහාදානං පවත්තෙත්වා ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන දානං දදෙය්යාථා’’ති පුත්තදාරෙ අමච්චෙ ච දානෙ කිච්චකරණෙ ච නියොජෙත්වා සයං සුමනත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානසමීපෙයෙව වසන්තො එවං අත්තනො වසනට්ඨානෙ සත්ථාරං තෙමාසං උපට්ඨහි. උපකට්ඨාය පන පවාරණාය ගාමං පවිසිත්වා සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සත්ථු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච පාදමූලෙ තිචීවරෙ ඨපෙත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, යදෙතං මයා ඛන්ධාවාරතො පට්ඨාය පුඤ්ඤං කතං, න තං සක්කසම්පත්තිආදීනං අත්ථාය කතං, අථ ඛො අහම්පි සුමනත්ථෙරො විය අනාගතෙ එකස්ස ¶ බුද්ධස්ස උපට්ඨාකො වල්ලභො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායතං දිස්වා බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සො ¶ තස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වස්සසතසහස්සං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො පරම්පි තත්ථ තත්ථ භවෙ උළාරානි පුඤ්ඤකම්මානි උපචිනිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපභගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො විඤ්ඤුතං පත්වා එකස්ස ථෙරස්ස පිණ්ඩාය චරතො පත්තග්ගහණත්ථං උත්තරසාටකං කත්වා පූජං අකාසි. පුන සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො බාරාණසිරාජා හුත්වා අට්ඨ පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා තෙ භොජෙත්වා අත්තනො මඞ්ගලුය්යානෙ අට්ඨ පණ්ණසාලායො කාරෙත්වා තෙසං නිසීදනත්ථාය අට්ඨ සබ්බරතනමයපීඨෙ චෙව මණිආධාරකෙ ච පටියාදෙත්වා දසවස්සසහස්සානි උපට්ඨානං අකාසි, එතානි පාකටානි.

කප්පසතසහස්සං පන තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො අම්හාකං බොධිසත්තෙන සද්ධිං තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො අමිතොදනසක්කස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා සබ්බෙ ඤාතකෙ ආනන්දිතෙ කරොන්තො ජාතොති ආනන්දොත්වෙව නාමං ලභි. සො අනුක්කමෙන වයප්පත්තො කතාභිනික්ඛමනෙ සම්මාසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ පඨමං කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා තතො නික්ඛමන්තෙ භගවති තස්ස පරිවාරත්ථං පබ්බජිතුං නික්ඛමන්තෙහි භද්දියාදීහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ආයස්මතො පුණ්ණස්ස මන්තාණිපුත්තස්ස සන්තිකෙ ධම්මකථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.

තෙන ච සමයෙන භගවතො පඨමබොධියං වීසතිවස්සානි අනිබද්ධා උපට්ඨාකා අහෙසුං. එකදා නාගසමාලො පත්තචීවරං ගහෙත්වා විචරති, එකදා නාගිතො, එකදා උපවානො, එකදා සුනක්ඛත්තො, එකදා චුන්දො සමණුද්දෙසො, එකදා සාගතො, එකදා මෙඝියො, තෙ යෙභුය්යෙන සත්ථු චිත්තං නාරාධයිංසු. අථෙකදිවසං භගවා ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ ¶ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො නිසින්නො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘අහං, භික්ඛවෙ, ඉදානි මහල්ලකො එකච්චෙ භික්ඛූ ‘ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡාමී’ති වුත්තෙ අඤ්ඤෙන මග්ගෙන ගච්ඡන්ති, එකච්චෙ මය්හං පත්තචීවරං භූමියං නික්ඛිපන්ති, මය්හං නිබද්ධුපට්ඨාකං එකං භික්ඛුං විජානථා’’ති. තං සුත්වා භික්ඛූනං ධම්මසංවෙගො උදපාදි. අථායස්මා සාරිපුත්තො උට්ඨාය භගවන්තං වන්දිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හෙ උපට්ඨහිස්සාමී’’ති ආහ. තං භගවා පටික්ඛිපි. එතෙනුපායෙන මහාමොග්ගල්ලානං ආදිං කත්වා සබ්බෙ මහාසාවකා ‘‘අහං උපට්ඨහිස්සාමි ¶ , අහං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති උට්ඨහිංසු ඨපෙත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං. තෙපි භගවා පටික්ඛිපි.

ආනන්දො ¶ පන තුණ්හීයෙව නිසීදි. අථ නං භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘ආවුසො, ත්වම්පි සත්ථු උපට්ඨාකට්ඨානං යාචාහී’’ති. ‘‘යාචිත්වා ලද්ධුපට්ඨානං නාම කීදිසං හොති? සචෙ රුච්චති, සත්ථා සයමෙව වක්ඛතී’’ති. අථ භගවා – ‘‘න, භික්ඛවෙ, ආනන්දො අඤ්ඤෙහි උස්සාහෙතබ්බො, සයමෙව ජානිත්වා මං උපට්ඨහිස්සතී’’ති ආහ. තතො භික්ඛූ ‘‘උට්ඨෙහි, ආවුසො ආනන්ද, සත්ථාරං උපට්ඨාකට්ඨානං යාචාහී’’ති ආහංසු. ථෙරො උට්ඨහිත්වා ‘‘සචෙ මෙ, භන්තෙ, භගවා අත්තනා ලද්ධං පණීතං චීවරං න දස්සති, පණීතං පිණ්ඩපාතං න දස්සති, එකගන්ධකුටියං වසිතුං න දස්සති, නිමන්තනං ගහෙත්වා න ගමිස්සති, එවාහං භගවන්තං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘එත්තකෙ ගුණෙ ලභතො සත්ථු උපට්ඨානං කො භාරො’’ති උපවාදමොචනත්ථං ඉමෙ චත්තාරො පටික්ඛෙපා, ‘‘සචෙ, භන්තෙ, භගවා මයා ගහිතං නිමන්තනං ගමිස්සති, සචාහං දෙසන්තරතො ආගතාගතෙ තාවදෙව දස්සෙතුං ලභාමි, යදා මෙ කඞ්ඛා උප්පජ්ජති, තාවදෙව භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිතුං ලභාමි, සචෙ භගවා පරම්මුඛා දෙසිතං ධම්මං පුන මය්හං බ්යාකරිස්සසි, එවාහං භගවන්තං උපට්ඨහිස්සාමි’’. ‘‘එත්තකම්පි සත්ථු සන්තිකෙ අනුග්ගහං න ලභතී’’ති උපවාදමොචනත්ථඤ්චෙව ධම්මභණ්ඩාගාරිකභාවපරිපූරණත්ථඤ්ච ඉමා චතස්සො යාචනාති ඉමෙ අට්ඨ වරෙ ගහෙත්වා නිබද්ධුපට්ඨාකො අහොසි. තස්සෙව ඨානන්තරස්ස අත්ථාය කප්පසතසහස්සං පූරිතානං පාරමීනං ඵලං පාපුණි.

සො උපට්ඨාකට්ඨානං ලද්ධදිවසතො පට්ඨාය දසබලං දුවිධෙන උදකෙන තිවිධෙන දන්තකට්ඨෙන හත්ථපාදපරිකම්මෙන පිට්ඨිපරිකම්මෙන ගන්ධකුටිපරිවෙණසම්මජ්ජනෙනාති එවමාදීහි කිච්චෙහි උපට්ඨහන්තො – ‘‘ඉමාය නාම වෙලාය සත්ථු ඉදං නාම ලද්ධුං වට්ටති, ඉදං නාම කාතුං වට්ටතී’’ති දිවසභාගං සන්තිකාවචරො හුත්වා රත්තිභාගෙ මහන්තං දණ්ඩදීපිකං ගහෙත්වා ගන්ධකුටිපරිවෙණං නවවාරෙ අනුපරියායති ¶ සත්ථරි පක්කොසන්තෙ පටිවචනදානාය, ථිනමිද්ධවිනොදනත්ථං. අථ නං සත්ථා ජෙතවනෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො අනෙකපරියායෙන පසංසිත්වා බහුස්සුතානං සතිමන්තානං ගතිමන්තානං ධිතිමන්තානං උපට්ඨාකානඤ්ච භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

එවං ¶ සත්ථාරා පඤ්චසු ඨානෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො චතූහි අච්ඡරියබ්භූතධම්මෙහි සමන්නාගතො සත්ථු ධම්මකොසාරක්ඛො අයං මහාථෙරො සෙඛොව සමානො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන භික්ඛූහි සමුත්තෙජිතො දෙවතාය ච සංවෙජිතො ‘‘ස්වෙයෙව ච දානි ධම්මසඞ්ගීති කාතබ්බා, න ඛො පන මෙතං පතිරූපං, ය්වායං සෙඛො සකරණීයො අසෙඛෙහි ථෙරෙහි සද්ධිං ධම්මං ගායිතුං සන්නිපාතං ගන්තු’’න්ති සඤ්ජාතුස්සාහො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා බහුදෙව රත්තිං විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො චඞ්කමෙ වීරියසමතං අලභිත්වා තතො විහාරං පවිසිත්වා සයනෙ නිසීදිත්වා සයිතුකාමො ¶ කායං ආවට්ටෙසි. අපත්තඤ්ච සීසං බිම්බොහනං, පාදා ච භූමිතො මුත්තමත්තා, එකස්මිං අන්තරෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චි, ඡළභිඤ්ඤො අහොසි.

644. එවං ඡළභිඤ්ඤාදිගුණපටිමණ්ඩිතො උපට්ඨාකාදිගුණෙහි එතදග්ගට්ඨානං පත්තො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සවසෙන පුබ්බචරිතාපදානං දස්සෙන්තො ආරාමද්වාරා නික්ඛම්මාතිආදිමාහ. තත්ථ ආරාමද්වාරාති සබ්බසත්තානං ධම්මදෙසනත්ථාය විහාරද්වාරතො නික්ඛමිත්වා බහිද්වාරසමීපෙ කතමණ්ඩපමජ්ඣෙ සුපඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො පදුමුත්තරො නාම මහාමුනි සම්මාසම්බුද්ධො. වස්සන්තො අමතං වුට්ඨින්ති ධම්මදෙසනාමහාඅමතධාරාහි ධම්මවස්සං වස්සන්තො. නිබ්බාපෙසි මහාජනන්ති මහාජනස්ස චිත්තසන්තානගතකිලෙසග්ගිං නිබ්බාපෙසි වූපසමෙසි, මහාජනං නිබ්බානාමතපානෙන සන්තිං සීතිභාවං පාපෙසීති අත්ථො.

645. සතසහස්සං තෙ ධීරාති පරිවාරසම්පත්තිං දස්සෙන්තො ආහ. ඡහි අභිඤ්ඤාහි ඉද්ධිවිධාදිඤාණකොට්ඨාසෙහි සමන්නාගතා අනෙකසතසහස්සචක්කවාළෙසු ඛණෙන ගන්තුං සමත්ථාහි ඉද්ධීහි සමන්නාගතත්තා මහිද්ධිකාතෙ ධීරා සතසහස්සඛීණාසවා ඡායාව අනපායිනීති කත්ථචි අනපගතා ඡායා ඉව තං සම්බුද්ධං පදුමුත්තරං භගවන්තං පරිවාරෙන්ති පරිවාරෙත්වා ධම්මං සුණන්තීති අත්ථො.

646. හත්ථික්ඛන්ධගතො ආසින්ති තදා භගවතො ධම්මදෙසනාසමයෙ අහං හත්ථිපිට්ඨෙ නිසින්නො ආසිං අහොසින්ති අත්ථො. සෙතච්ඡත්තං ¶ වරුත්තමන්ති පත්ථෙතබ්බං උත්තමං සෙතච්ඡත්තං මම මත්ථකෙ ධාරයන්තො හත්ථිපිට්ඨෙ ¶ නිසින්නොති සම්බන්ධො. සුචාරුරූපං දිස්වානාති සුන්දරං චාරුං මනොහරරූපවන්තං ධම්මං දෙසියමානං සම්බුද්ධං දිස්වා මෙ මය්හං විත්ති සන්තුට්ඨි සොමනස්සං උදපජ්ජථ උප්පජ්ජතීති අත්ථො.

647. ඔරුය්හ හත්ථික්ඛන්ධම්හාති තං භගවන්තං නිසින්නං දිස්වා හත්ථිපිට්ඨිතො ඔරුය්හ ඔරොහිත්වා නරාසභං නරවසභං උපගච්ඡිං සමීපං ගතොති අත්ථො. රතනමයඡත්තං මෙති රතනභූසිතං මෙ මය්හං ඡත්තං බුද්ධසෙට්ඨස්ස මත්ථකෙ ධාරයින්ති සම්බන්ධො.

648. මම සඞ්කප්පමඤ්ඤායාති මය්හං පසාදෙන උප්පන්නං සඞ්කප්පං ඤත්වා ඉසීනං අන්තරෙ මහන්තභූතො සො පදුමුත්තරො භගවා. තං කථං ඨපයිත්වානාති තං අත්තනා දෙසියමානං ධම්මකථං ඨපෙත්වා මම බ්යාකරණත්ථාය ඉමා ගාථා අභාසථ කථෙසීති අත්ථො.

649. කථන්ති ¶ චෙ? යො සොතිආදිමාහ. සොණ්ණාලඞ්කාරභූසිතං ඡත්තං යො සො රාජකුමාරො මෙ මත්ථකෙ ධාරෙසීති සම්බන්ධො. තමහං කිත්තයිස්සාමීති තං රාජකුමාරං අහං කිත්තයිස්සාමි පාකටං කරිස්සාමි. සුණොථ මම භාසතොති භාසන්තස්ස මම වචනං සුණොථ ඔහිතසොතා මනසි කරොථාති අත්ථො.

650. ඉතො ගන්ත්වා අයං පොසොති අයං රාජකුමාරො ඉතො මනුස්සලොකතො චුතො තුසිතං ගන්ත්වා ආවසිස්සති තත්ථ විහරිස්සති. තත්ථ අච්ඡරාහි පුරක්ඛතො පරිවාරිතො තුසිතභවනසම්පත්තිං අනුභොස්සතීති සම්බන්ධො.

651. චතුත්තිංසක්ඛත්තුන්ති තුසිතභවනතො චවිත්වා තාවතිංසභවනෙ උප්පන්නො චතුත්තිංසවාරෙ දෙවින්දො දෙවරජ්ජං කරිස්සතීති සම්බන්ධො. බලාධිපො අට්ඨසතන්ති තාවතිංසභවනතො චුතො මනුස්සලොකෙ උප්පන්නො බලාධිපො චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය අධිපො පධානො අට්ඨසතජාතීසු පදෙසරාජා හුත්වා වසුධං අනෙකරතනවරං පථවිං ආවසිස්සති පුථබ්යං විහරිස්සතීති අත්ථො.

652. අට්ඨපඤ්ඤාසක්ඛත්තුන්ති අට්ඨපඤ්ඤාසජාතීසු චක්කවත්තී රාජා භවිස්සතීති අත්ථො. මහියා සකලජම්බුදීපපථවියා විපුලං අසඞ්ඛ්යෙය්යං පදෙසරජ්ජං කාරයිස්සති.

654. සක්යානං ¶ කුලකෙතුස්සාති සක්යරාජූනං කුලස්ස ධජභූතස්ස බුද්ධස්ස ඤාතකො භවිස්සතීති අත්ථො.

655. ආතාපීති වීරියවා. නිපකොති නෙපක්කසඞ්ඛාතාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො. බාහුසච්චෙසු බහුස්සුතභාවෙසු පිටකත්තයධාරණෙසු කොවිදො ¶ ඡෙකො. නිවාතවුත්ති අනවඤ්ඤත්තිකො අථද්ධො කායපාගබ්බියාදිථද්ධභාවවිරහිතො සබ්බපාඨී සකලපිටකත්තයධාරී භවිස්සතීති සම්බන්ධො.

656. පධානපහිතත්තො සොති සො ආනන්දත්ථෙරො වීරියකරණාය පෙසිතචිත්තො. උපසන්තො නිරූපධීති රාගූපධිදොසූපධිමොහූපධීහි විරහිතො, සොතාපත්තිමග්ගෙන පහාතබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා උපසන්තො සන්තකායචිත්තො.

657. සන්ති ආරඤ්ඤකාති අරඤ්ඤෙ භවා මහාවනෙ ජාතා. සට්ඨිහායනාති සට්ඨිවස්සකාලෙ හායනබලා ¶ . තිධා පභින්නාති අක්ඛිකණ්ණකොසසඞ්ඛාතෙහි තීහි ඨානෙහි භින්නමදා. මාතඞ්ගාති මාතඞ්ගහත්ථිකුලෙ ජාතා. ඊසාදන්තාති රථීසාසදිසදන්තා. උරූළ්හවා රාජවාහනා. කුඤ්ජරසඞ්ඛාතා නාගා හත්ථිරාජානො සන්ති සංවිජ්ජන්ති යථා, තථා සතසහස්සසඞ්ඛ්යා ඛීණාසවසඞ්ඛාතා පණ්ඩිතා මහිද්ධිකා අරහන්තනාගා සන්ති, සබ්බෙ තෙ අරහන්තනාගා බුද්ධනාගරාජස්ස. න හොන්ති පණිධිම්හි තෙති තෙ පණිධිම්හි තාදිසා න හොන්ති, කිං සබ්බෙ තෙ භයභීතා සකභාවෙන සණ්ඨාතුං අසමත්ථාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙවාති.

ආනන්දත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

එත්තාවතා පඨමා බුද්ධවග්ගවණ්ණනා සමත්තා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස