📜

4. කුණ්ඩධානවග්ගො

1. කුණ්ඩධානත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

සත්තාහංපටිසල්ලීනන්තිආදිකං ආයස්මතො කුණ්ඩධානත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො වුත්තනයෙන භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං පඨමං සලාකං ගණ්හන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා තදනුරූපං පුඤ්ඤං කරොන්තො විචරි. සො එකදිවසං පදුමුත්තරස්ස භගවතො නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨාය නිසින්නස්ස මනොසිලාචුණ්ණපිඤ්ජරං මහන්තං කදලිඵලකණ්ණිකං උපනෙසි, තං භගවා පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන එකාදසක්ඛත්තුං දෙවෙසු දෙවරජ්ජං කාරෙසි. චතුවීසතිවාරෙ ච රාජා අහොසි චක්කවත්තී.

සො එවං අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපබුද්ධකාලෙ භුම්මදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. දීඝායුකබුද්ධානඤ්ච නාම න අන්වද්ධමාසිකො උපොසථො හොති. තථා හි විපස්සිස්ස භගවතො ඡබ්බස්සන්තරෙ ඡබ්බස්සන්තරෙ උපොසථො අහොසි, කස්සපදසබලො පන ඡට්ඨෙ ඡට්ඨෙ මාසෙ පාතිමොක්ඛං ඔසාරෙසි, තස්ස පාතිමොක්ඛස්ස ඔසාරණකාලෙ දිසාවාසිකා ද්වෙ සහායකා භික්ඛූ ‘‘උපොසථං කරිස්සාමා’’ති ගච්ඡන්ති. අයං භුම්මදෙවතා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙසං ද්වින්නං භික්ඛූනං මෙත්ති අතිවිය දළ්හා, කිං නු ඛො භෙදකෙ සති භිජ්ජෙය්ය, න භිජ්ජෙය්යා’’ති. තෙසං ඔකාසං ඔලොකයමානා තෙසං අවිදූරෙ ගච්ඡති.

අථෙකො ථෙරො එකස්ස හත්ථෙ පත්තචීවරං දත්වා සරීරවළඤ්ජනත්ථං උදකඵාසුකට්ඨානං ගන්ත්වා ධොතහත්ථපාදො හුත්වා ගුම්බසමීපතො නික්ඛමති. භුම්මදෙවතා තස්ස ථෙරස්ස පච්ඡතො පච්ඡතො උත්තමරූපා ඉත්ථී හුත්වා කෙසෙ විධුනිත්වා සංවිධාය බන්ධන්තී විය පිට්ඨියං පංසුං පුඤ්ඡමානා විය සාටකං සංවිධාය නිවාසයමානා විය ච හුත්වා ථෙරස්ස පදානුපදිකා හුත්වා ගුම්බතො නික්ඛන්තා . එකමන්තෙ ඨිතො සහායකත්ථෙරො තං කාරණං දිස්වාව දොමනස්සජාතො ‘‘නට්ඨො දානි මෙ ඉමිනා භික්ඛුනා සද්ධිං දීඝරත්තානුගතො සිනෙහො, සචාහං එවංවිධභාවං ජානෙය්යං, එත්තකං කාලං ඉමිනා සද්ධිං විස්සාසං න කරෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා ආගච්ඡන්තංයෙව නං ‘‘ගණ්හාහාවුසො, තුය්හං පත්තචීවරං, තාදිසෙන පාපෙන සද්ධිං එකමග්ගෙන න ගච්ඡාමී’’ති ආහ. තං කථං සුත්වා තස්ස ලජ්ජිභික්ඛුනො හදයං තිඛිණසත්තිං ගහෙත්වා විද්ධං විය අහොසි. තතො නං ආහ – ‘‘ආවුසො, කින්නාමෙතං වදසි, අහං එත්තකං කාලං දුක්කටමත්තම්පි ආපත්තිං න ජානාමි, ත්වං පන මං අජ්ජ ‘පාපො’ති වදසි, කිං තෙ දිට්ඨන්ති, කිං අඤ්ඤෙන දිට්ඨෙන, කිං ත්වං එවංවිධෙන අලඞ්කතපටියත්තෙන මාතුගාමෙන සද්ධිං එකට්ඨානෙ හුත්වා නික්ඛන්තො’’ති? ‘‘නත්ථෙතං, ආවුසො, මය්හං, නාහං එවරූපං මාතුගාමං පස්සාමී’’ති තස්ස යාවතතියං කථෙන්තස්සාපි ඉතරො ථෙරො කථං අසද්දහිත්වා අත්තනා දිට්ඨකාරණංයෙව භූතත්තං කත්වා ගණ්හන්තො තෙන සද්ධිං එකමග්ගෙන අගන්ත්වා අඤ්ඤෙන මග්ගෙන සත්ථු සන්තිකං ගතො. ඉතරොපි භික්ඛු අඤ්ඤෙන මග්ගෙන සත්ථු සන්තිකංයෙව ගතො.

තතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපොසථාගාරං පවිසනවෙලාය සො භික්ඛු තං භික්ඛුං උපොසථග්ගෙ දිස්වා සඤ්ජානිත්වා ‘‘ඉමස්මිං උපොසථග්ගෙ එවරූපො නාම පාපභික්ඛු අත්ථි, නාහං තෙන සද්ධිං උපොසථං කරිස්සාමී’’ති නික්ඛමිත්වා බහි අට්ඨාසි. අථ භුම්මදෙවතා ‘‘භාරියං මයා කම්මං කත’’න්ති මහල්ලකඋපාසකවණ්ණෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා – ‘‘කස්මා, භන්තෙ, අය්යො ඉමස්මිං ඨානෙ ඨිතො’’ති ආහ. ‘‘උපාසක, ඉමං උපොසථග්ගං එකො පාපභික්ඛු පවිට්ඨො, ‘අහං තෙන සද්ධිං උපොසථං න කරොමී’ති බහි ඨිතොම්හී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මා එවං ගණ්හථ, පරිසුද්ධසීලො එස භික්ඛු, තුම්හෙහි දිට්ඨමාතුගාමො නාම අහං. මයා තුම්හාකං වීමංසනත්ථාය ‘දළ්හා නු ඛො ඉමෙසං ථෙරානං මෙත්ති, නො දළ්හා’ති භිජ්ජනාභිජ්ජනභාවං ඔලොකෙන්තෙන තං කම්මං කත’’න්ති. ‘‘කො පන ත්වං, සප්පුරිසා’’ති? ‘‘අහං එකා භුම්මදෙවතා, භන්තෙ’’ති. දෙවපුත්තො කථෙන්තොයෙව දිබ්බානුභාවෙන ඨත්වා ථෙරස්ස පාදමූලෙ පතිත්වා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, ඛමථ, ථෙරස්ස එසො දොසො නත්ථි, උපොසථං කරොථා’’ති ථෙරං යාචිත්වා උපොසථග්ගං පවෙසෙසි. සො ථෙරො උපොසථං තාව එකට්ඨානෙ අකාසි. මිත්තසන්ථවවසෙන පන පුන තෙන සද්ධිං න එකට්ඨානෙ වසි. ඉමස්ස ථෙරස්ස දොසං න කථෙසි. අපරභාගෙ චුදිතකත්ථෙරො පන විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො අරහත්තං පාපුණි.

භුම්මදෙවතා තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන එකං බුද්ධන්තරං අපායතො න මුච්චිත්ථ. සචෙ පන කාලෙන කාලං මනුස්සත්තං ආගච්ඡති, අඤ්ඤෙන යෙන කෙනචි කතො දොසො තස්සෙව උපරි පතති. සො අම්හාකං භගවතො උප්පන්නකාලෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, ධානමාණවොතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා මහල්ලකකාලෙ සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො සාසනෙ පබ්බජි. තස්ස උපසම්පන්නදිවසතො පට්ඨාය එකා අලඞ්කතපටියත්තා ඉත්ථී තස්මිං ගාමං පවිසන්තෙ සද්ධිංයෙව පවිසති, නික්ඛමන්තෙ නික්ඛමති, විහාරං පවිසන්තෙපි සද්ධිං පවිසති, තිට්ඨන්තෙපි තිට්ඨතීති එවං නිච්චානුබන්ධා පඤ්ඤායති. ථෙරො තං න පස්සති. තස්ස පන පුරිමකම්මස්ස නිස්සන්දෙන සා අඤ්ඤෙසං උපට්ඨාසි.

ගාමෙ යාගුභික්ඛං දදමානා ඉත්ථියො, ‘‘භන්තෙ, අයං එකො යාගුඋළුඞ්කො තුම්හාකං, එකො ඉමිස්සා අම්හාකං සහායිකායා’’ති පරිහාසං කරොන්ති. ථෙරස්ස මහතී විහෙසා හොති. විහාරගතම්පි නං සාමණෙරා චෙව දහරභික්ඛූ ච පරිවාරෙත්වා ‘‘ධානො කොණ්ඩො ජාතො’’ති පරිහාසං කරොන්ති. අථස්ස තෙනෙව කාරණෙන කුණ්ඩධානො ථෙරොති නාමං ජාතං. සො උට්ඨාය සමුට්ඨාය තෙහි කරියමානං කෙළිං සහිතුං අසක්කොන්තො උම්මාදං ගහෙත්වා ‘‘තුම්හෙ කොණ්ඩා, තුම්හාකං උපජ්ඣායො කොණ්ඩො, ආචරියො කොණ්ඩො’’ති වදති. අථ නං සත්ථු ආරොචෙසුං – ‘‘කුණ්ඩධානො, භන්තෙ, දහරසාමණෙරෙහි සද්ධිං එවං ඵරුසවාචං වදතී’’ති. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, ධාන, දහරසාමණෙරෙහි සද්ධිං ඵරුසවාචං වදසී’’ති පුච්ඡි. තෙන ‘‘සච්චං භගවා’’ති වුත්තෙ – ‘‘කස්මා එවං වදසී’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, නිබද්ධං විහෙසං සහිතුං අසක්කොන්තො එවං කථෙමී’’ති . ‘‘ත්වං පුබ්බෙ කතකම්මං යාවජ්ජදිවසා ජීරාපෙතුං න සක්කොසි, පුන එවං ඵරුසවාචං මා වද භික්ඛූ’’ති වත්වා ආහ –

‘‘මාවොච ඵරුසං කඤ්චි, වුත්තා පටිවදෙය්යු තං;

දුක්ඛා හි සාරම්භකථා, පටිදණ්ඩා ඵුසෙය්යු තං.

‘‘සචෙ නෙරෙසි අත්තානං, කංසො උපහතො යථා;

එස පත්තොසි නිබ්බානං, සාරම්භො තෙ න විජ්ජතී’’ති. (ධ. ප. 133-134) –

ඉමඤ්ච පන තස්ස ථෙරස්ස මාතුගාමෙන සද්ධිං විචරණභාවං කොසලරඤ්ඤොපි කථයිංසු. රාජා ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, නං වීමංසථා’’ති පෙසෙත්වා සයම්පි මන්දෙනෙව පරිවාරෙන සද්ධිං ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එකමන්තෙ ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ ථෙරො සූචිකම්මං කරොන්තො නිසින්නො හොති. සාපි ඉත්ථී අවිදූරෙ ඨානෙ ඨිතා විය පඤ්ඤායති.

රාජා තං දිස්වා ‘‘අත්ථි තං කාරණ’’න්ති තස්සා ඨිතට්ඨානං අගමාසි. සා තස්මිං ආගච්ඡන්තෙ ථෙරස්ස වසනපණ්ණසාලං පවිට්ඨා විය අහොසි. රාජාපි තාය සද්ධිං එව පණ්ණසාලායං පවිසිත්වා සබ්බත්ථ ඔලොකෙන්තො අදිස්වා ‘‘නායං මාතුගාමො, ථෙරස්ස එකො කම්මවිපාකො’’ති සඤ්ඤං කත්වා පඨමං ථෙරස්ස සමීපෙන ගච්ඡන්තොපි ථෙරං අවන්දිත්වා තස්ස කාරණස්ස අභූතභාවං ඤත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා ථෙරං වන්දිත්වා එකමන්තෙ නිසින්නො ‘‘කච්චි, භන්තෙ, පිණ්ඩකෙන න කිලමථා’’ති පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘වට්ටති, මහාරාජා’’ති ආහ. ‘‘ජානාමහං, භන්තෙ, අය්යස්ස කථං, එවරූපෙනුපක්කිලෙසෙන සද්ධිං චරන්තානං තුම්හාකං කෙ නාම පසීදිස්සන්ති, ඉතො පට්ඨාය වො කත්ථචි ගමනකිච්චං නත්ථි. අහං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිස්සාමි, තුම්හෙ යොනිසොමනසිකාරෙ මා පමජ්ජිත්ථා’’ති වත්වා නිබද්ධභික්ඛං පට්ඨපෙසි. ථෙරො රාජානං උපත්ථම්භකං ලභිත්වා භොජනසප්පායෙන එකග්ගචිත්තො හුත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තතො පට්ඨාය සා ඉත්ථී අන්තරධායි.

තදා මහාසුභද්දා උග්ගනගරෙ මිච්ඡාදිට්ඨිකුලෙ වසමානා ‘‘සත්ථා මං අනුකම්පතූ’’ති උපොසථඞ්ගං අධිට්ඨාය නිරාමගන්ධා හුත්වා උපරිපාසාදතලෙ ඨිතා ‘‘ඉමානි පුප්ඵානි අන්තරෙ අට්ඨත්වා දසබලස්ස මත්ථකෙ විතානං හුත්වා තිට්ඨන්තු, දසබලො ඉමාය සඤ්ඤාය ස්වෙ පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං මය්හං භික්ඛං ගණ්හතූ’’ති සච්චකිරියං කත්වා අට්ඨ සුමනපුප්ඵමුට්ඨියො විස්සජ්ජෙසි. පුප්ඵානි ගන්ත්වා ධම්මදෙසනාවෙලාය සත්ථු මත්ථකෙ විතානං හුත්වා අට්ඨංසු. සත්ථා තං සුමනපුප්ඵවිතානං දිස්වා චිත්තෙනෙව සුභද්දාය භික්ඛං අධිවාසෙත්වා පුනදිවසෙ අරුණෙ උට්ඨිතෙ ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘ආනන්ද, මයං අජ්ජ දූරං භික්ඛාචාරං ගමිස්සාම, පුථුජ්ජනානං අදත්වා අරියානංයෙව සලාකං දෙහී’’ති. ථෙරො භික්ඛූනං ආරොචෙසි – ‘‘ආවුසො, සත්ථා අජ්ජ දූරං භික්ඛාචාරං ගමිස්සති. පුථුජ්ජනා මා ගණ්හන්තු, අරියාව සලාකං ගණ්හන්තූ’’ති. කුණ්ඩධානත්ථෙරො – ‘‘ආහරාවුසො, සලාක’’න්ති පඨමංයෙව හත්ථං පසාරෙසි. ආනන්දො ‘‘සත්ථා තාදිසානං භික්ඛූනං සලාකං න දාපෙති, අරියානංයෙව දාපෙතී’’ති විතක්කං උප්පාදෙත්වා ගන්ත්වා සත්ථු ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘ආහරාපෙන්තස්ස සලාකං දෙහී’’ති ආහ. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ කුණ්ඩධානස්ස සලාකා දාතුං න යුත්තා, අථ සත්ථා පටිබාහෙය්ය, භවිස්සති එත්ථ කාරණ’’න්ති ‘‘කුණ්ඩධානස්ස සලාකං දස්සාමී’’ති ගමනං අභිනීහරි. කුණ්ඩධානො තස්ස පුරාගමනා එව අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ඉද්ධියා ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘ආහරාවුසො ආනන්ද, සත්ථා මං ජානාති, මාදිසං භික්ඛුං පඨමං සලාකං ගණ්හන්තං න සත්ථා වාරෙතී’’ති හත්ථං පසාරෙත්වා සලාකං ගණ්හි. සත්ථා තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ථෙරං ඉමස්මිං සාසනෙ පඨමං සලාකං ගණ්හන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. යස්මා අයං ථෙරො රාජානං උපත්ථම්භං ලභිත්වා සප්පායාහාරපටිලාභෙන සමාහිතචිත්තො විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො උපනිස්සයසම්පන්නතාය ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. එවංභූතස්සාපි ඉමස්ස ථෙරස්ස ගුණෙ අජානන්තා යෙ පුථුජ්ජනා භික්ඛූ ‘‘අයං පඨමං සලාකං ගණ්හති, කිං නු ඛො එත’’න්ති විමතිං උප්පාදෙන්ති. තෙසං තං විමතිවිධමනත්ථං ථෙරො ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙත්වා අඤ්ඤාපදෙසෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ’’ති ගාථං අභාසි.

1. එවං සො පූරිතපුඤ්ඤසම්භාරානුරූපෙන අරහා හුත්වා පත්තඑතදග්ගට්ඨානො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සවසෙන පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො සත්තාහං පටිසල්ලීනන්තිආදිමාහ. තත්ථ සත්ථාහං සත්තදිවසං නිරොධසමාපත්තිවිහාරෙන පටිසල්ලීනං විවෙකභූතන්ති අත්ථො. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

කුණ්ඩධානත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

2. සාගතත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

සොභිතො නාම නාමෙනාතිආදිකං ආයස්මතො සාගතත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ එකස්මිං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්තො නාමෙන සොභිතො නාම හුත්වා තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ සනිඝණ්ඩුකෙටුභානං සාක්ඛරප්පභෙදානං ඉතිහාසපඤ්චමානං පදකො වෙය්යාකරණො ලොකායතමහාපුරිසලක්ඛණෙසු අනවයො. සො එකදිවසං පදුමුත්තරං භගවන්තං ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසිරියා සොභමානං උය්යානද්වාරෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා අතීව පසන්නමානසො අනෙකෙහි උපායෙහි අනෙකෙහි ගුණවණ්ණෙහි ථොමනං අකාසි. භගවා තස්ස ථොමනං සුත්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමස්ස භගවතො සාසනෙ සාගතො නාම සාවකො භවිස්සතී’’ති බ්යාකරණං අදාසි. සො තතො පට්ඨාය පුඤ්ඤානි කරොන්තො යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො. කප්පසතසහස්සදෙවමනුස්සෙසු උභයසම්පත්තියො අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ එකස්මිං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො. තස්ස මාතාපිතරො සොමනස්සං වඩ්ඪෙන්තො සුජාතො ආගතොති සාගතොති නාමං කරිංසු. සො සාසනෙ පසීදිත්වා පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තො.

17. එවං සො පුඤ්ඤසම්භාරානුරූපෙන පත්තඅරහත්තඵලො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො සොභිතො නාම නාමෙනාතිආදිමාහ. තත්ථ තදා පුඤ්ඤසම්භාරස්ස පරිපූරණසමයෙ නාමෙන සොභිතො නාම බ්රාහ්මණො අහොසින්ති සම්බන්ධො.

21. විපථා උද්ධරිත්වානාති විරුද්ධපථා කුමග්ගා, උප්පථා වා උද්ධරිත්වා අපනෙත්වා. පථං ආචික්ඛසෙති, භන්තෙ, සබ්බඤ්ඤු තුවං පථං සප්පුරිසමග්ගං නිබ්බානාධිගමනුපායං ආචික්ඛසෙ කථෙසි දෙසෙසි විභජි උත්තානිං අකාසීති අත්ථො. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

සාගතත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

3. මහාකච්චානත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

පදුමුත්තරනාථස්සාතිආදිකං ආයස්මතො කච්චානත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ ගහපතිමහාසාලකුලගෙහෙ නිබ්බත්තෙත්වා වුද්ධිප්පත්තො එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ විජ්ජාධරො හුත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො සත්ථාරං එකස්මිං වනසණ්ඩෙ නිසින්නං දිස්වා පසන්නමානසො කණිකාරපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන අපරාපරං සුගතීසුයෙව පරිවත්තෙත්වා කස්සපදසබලස්ස කාලෙ බාරාණසියං කුලඝරෙ නිබ්බත්තිත්වා පරිනිබ්බුතෙ භගවති සුවණ්ණචෙතියකරණට්ඨානං දසසහස්සග්ඝනිකාය සුවණ්ණිට්ඨකාය පූජං කත්වා ‘‘භගවා මය්හං නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරං සුවණ්ණවණ්ණං හොතූ’’ති පත්ථරං අකාසි. තතො යාවජීවං කුසලං කත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ උජ්ජෙනියං රඤ්ඤො චණ්ඩපජ්ජොතස්ස පුරොහිතස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්ති, තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ මාතාපිතරො ‘‘අම්හාකං පුත්තො සුවණ්ණවණ්ණො අත්තනො නාමං ගහෙත්වා ආගතො’’ති කඤ්චනමාණවොත්වෙව නාමං කරිංසු. සො වුද්ධිමන්වාය තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා පිතු අච්චයෙන පුරොහිතට්ඨානං ලභි. සො ගොත්තවසෙන කච්චානොති පඤ්ඤායිත්ථ.

රාජා චණ්ඩපජ්ජොතො බුද්ධුප්පාදං සුත්වා, ‘‘ආචරිය, ත්වං තත්ථ ගන්ත්වා සත්ථාරං ඉධානෙහී’’ති පෙසෙසි. සො අත්තට්ඨමො සත්ථු සන්තිකං උපගතො. තස්ස සත්ථා ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සො සත්තහි ජනෙහි සද්ධිං සහපටිසම්භිදාහි අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. අථ සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙ තාවදෙව ද්වඞ්ගුලමත්තකෙසමස්සුකා ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය අහෙසුං. එවං ථෙරො සදත්ථං නිප්ඵාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, රාජා පජ්ජොතො තුම්හාකං පාදෙ වන්දිතුං ධම්මඤ්ච සොතුං ඉච්ඡතී’’ති සත්ථු ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘ත්වංයෙව භික්ඛු තත්ථ ගච්ඡ, තයි ගතෙපි රාජා පසීදිස්සතී’’ති ආහ. ථෙරො අත්තට්ඨමො තත්ථ ගන්ත්වා රාජානං පසාදෙත්වා අවන්තීසු සාසනං පතිට්ඨාපෙත්වා පුන සත්ථු සන්තිකමෙව ගතො.

31. එවං සො පත්තඅරහත්තඵලො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං යදිදං මහාකච්චානො’’ති (අ. නි. 1.188, 197) එතදග්ගට්ඨානං පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරනාථස්සාතිආදිමාහ. තත්ථ පදුමං නාම චෙතියන්ති පදුමෙහි ඡාදිතත්තා වා පදුමාකාරෙහි කතත්තා වා භගවතො වසනගන්ධකුටිවිහාරොව පූජනීයභාවෙන චෙතියං, යථා ‘‘ගොතමකචෙතියං, ආළවකචෙතිය’’න්ති වුත්තෙ තෙසං යක්ඛානං නිවසනට්ඨානං පූජනීයට්ඨානත්තා චෙතියන්ති වුච්චති, එවමිදං භගවතො වසනට්ඨානං චෙතියන්ති වුච්චති, න ධාතුනිධායකචෙතියන්ති වෙදිතබ්බං. න හි අපරිනිබ්බුතස්ස භගවතො සරීරධාතූනං අභාවා ධාතුචෙතියං අකරි. සිලාසනං කාරයිත්වාති තස්සා පදුමනාමිකාය ගන්ධකුටියා පුප්ඵාධාරත්ථාය හෙට්ඨා ඵලිකමයං සිලාසනං කාරෙත්වා. සුවණ්ණෙනාභිලෙපයින්ති තං සිලාසනං ජම්බොනදසුවණ්ණෙන අභිවිසෙසෙන ලෙපයිං ඡාදෙසින්ති අත්ථො.

32. රතනාමයං සත්තහි රතනෙහි කතං ඡත්තං පග්ගය්හ මුද්ධනි ධාරෙත්වා වාළබීජනිඤ්ච සෙතපවරචාමරිඤ්ච පග්ගය්හ බුද්ධස්ස අභිරොපයිං. ලොකබන්ධුස්ස තාදිනොති සකලලොකබන්ධුසදිසස්ස තාදිගුණසමඞ්ගිස්ස බුද්ධස්ස ධාරෙසින්ති අත්ථො. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

මහාකච්චානත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

4. කාළුදායිත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

පදුමුත්තරබුද්ධස්සාතිආදිකං ආයස්මතො කාළුදායිත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං කුලප්පසාදකානං භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තජ්ජං අභිනීහාරං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි.

සො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං බොධිසත්තස්ස මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ කපිලවත්ථුස්මිංයෙව අමච්චගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, බොධිසත්තෙන සද්ධිං එකදිවසංයෙව ජාතොති තං දිවසංයෙව නං දුකූලචුම්බටකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස උපට්ඨානත්ථාය නයිංසු. බොධිසත්තෙන හි සද්ධිං බොධිරුක්ඛො, රාහුලමාතා, චත්තාරො නිධී, ආරොහනහත්ථී, අස්සකණ්ඩකො, ආනන්දො, ඡන්නො, කාළුදායීති ඉමෙ සත්ත එකදිවසෙ ජාතත්තා සහජාතා නාම අහෙසුං. අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ සකලනගරස්ස උදග්ගචිත්තදිවසෙ ජාතත්තා උදායිත්වෙව නාමං අකංසු. ථොකං කාළධාතුකත්තා පන කාළුදායීති පඤ්ඤායිත්ථ. සො බොධිසත්තෙන සද්ධිං කුමාරකීළං කීළන්තො වුද්ධිං අගමාසි.

අපරභාගෙ ලොකනාථෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා අනුක්කමෙන සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරන්තෙ සුද්ධොදනමහාරාජා තං පවත්තිං සුත්වා පුරිසසහස්සපරිවාරං එකං අමච්චං ‘‘පුත්තං මෙ ඉධානෙහී’’ති පෙසෙසි. සො ධම්මදෙසනාවෙලායං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිවාරො අරහත්තං පාපුණි. අථ නෙ සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. සබ්බෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය අහෙසුං. අරහත්තප්පත්තිතො පට්ඨාය පන අරියා මජ්ඣත්තාව හොන්ති. තස්මා රඤ්ඤා පහිතසාසනං දසබලස්ස න කථෙසි. රාජා ‘‘නෙව ගතො ආගච්ඡති, න සාසනං සුය්යතී’’ති අපරං අමච්චං පුරිසසහස්සෙහි පෙසෙසි. තස්මිම්පි තථා පටිපන්නෙ අපරම්පි පෙසෙසීති එවං නවහි පුරිසසහස්සෙහි සද්ධිං නව අමච්චෙ පෙසෙසි. සබ්බෙ අරහත්තං පත්වා තුණ්හී අහෙසුං.

අථ රාජා චින්තෙසි – ‘‘එත්තකා ජනා මයි සිනෙහාභාවෙන දසබලස්ස ඉධාගමනත්ථාය න කිඤ්චි කථයිංසු, අයං ඛො උදායි දසබලෙන සමවයො, සහපංසුකීළිකො, මයි ච සිනෙහො අත්ථි, ඉමං පෙසෙස්සාමී’’ති තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, ත්වං පුරිසසහස්සපරිවාරො රාජගහං ගන්ත්වා දසබලං ඉධානෙහී’’ති වත්වා පෙසෙසි. සො පන ගච්ඡන්තො ‘‘සචාහං, දෙව, පබ්බජිතුං ලභිස්සාමි, එවාහං භගවන්තං ඉධානෙස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘යං කිඤ්චි කත්වා මම පුත්තං දස්සෙහී’’ති වුත්තො රාජගහං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනවෙලායං පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිවාරො අරහත්තං පත්වා එහිභික්ඛුභාවෙ පතිට්ඨාසි. අරහත්තං පන පත්වා ‘‘න තාවායං දසබලස්ස කුලනගරං ගන්තුං කාලො, වසන්තෙ පන උපගතෙ පුප්ඵිතෙ වනසණ්ඩෙ හරිතතිණසඤ්ඡන්නාය භූමියා ගමනකාලො භවිස්සතී’’ති කාලං පටිමානෙන්තො වසන්තෙ සම්පත්තෙ සත්ථු කුලනගරං ගන්තුං ගමනමග්ගවණ්ණං සංවණ්ණෙන්තො –

‘‘අඞ්ගාරිනො දානි දුමා භදන්තෙ, ඵලෙසිනො ඡදනං විප්පහාය;

තෙ අච්චිමන්තොව පභාසයන්ති, සමයො මහාවීර භාගී රථානං.

‘‘දුමානි ඵුල්ලානි මනොරමානි, සමන්තතො සබ්බදිසා පවන්ති;

පත්තං පහාය ඵලමාසසානා, කාලො ඉතො පක්කමනාය වීර.

‘‘නෙවාතිසීතං න පනාතිඋණ්හං, සුඛා උතු අද්ධනියා භදන්තෙ;

පස්සන්තු තං සාකියා කොළියා ච, පච්ඡාමුඛං රොහිනියං තරන්තං.

‘‘ආසාය කසතෙ ඛෙත්තං, බීජං ආසාය වප්පති;

ආසාය වාණිජා යන්ති, සමුද්දං ධනහාරකා;

යාය ආසාය තිට්ඨාමි, සා මෙ ආසා සමිජ්ඣතු. (ථෙරගා. 527-530);

‘‘නාතිසීතං නාතිඋණ්හං, නාතිදුබ්භික්ඛඡාතකං;

සද්දලා හරිතා භූමි, එස කාලො මහාමුනි. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.225);

‘‘පුනප්පුනඤ්චෙව වපන්ති බීජං, පුනප්පුනං වස්සති දෙවරාජා;

පුනප්පුනං ඛෙත්තං කසන්ති කස්සකා, පුනප්පුනං ධඤ්ඤමුපෙති රට්ඨං.

‘‘පුනප්පුනං යාචනකා චරන්ති, පුනප්පුනං දානප්පතී දදන්ති;

පුනප්පුනං දානප්පතී දදිත්වා, පුනප්පුනං සග්ගමුපෙන්ති ඨානං.

‘‘වීරො හවෙ සත්තයුගං පුනෙති, යස්මිං කුලෙ ජායති භූරිපඤ්ඤො;

මඤ්ඤාමහං සක්කති දෙවදෙවො, තයා හි ජාතො මුනි සච්චනාමො.

‘‘සුද්ධොදනො නාම පිතා මහෙසිනො, බුද්ධස්ස මාතා පන මායනාමා;

යා බොධිසත්තං පරිහරිය කුච්ඡිනා, කායස්ස භෙදා තිදිවම්හි මොදති.

‘‘සා ගොතමී කාලකතා ඉතො චුතා, දිබ්බෙහි කාමෙහි සමඞ්ගිභූතා;

සා මොදති කාමගුණෙහි පඤ්චහි, පරිවාරිතා දෙවගණෙහි තෙහී’’ති. (ථෙරගා. 531-535);

ඉමා ගාථා අභාසි. තත්ථ අඞ්ගාරිනොති අඞ්ගාරානි වියාති අඞ්ගාරානි. අඞ්ගාරානි රත්තපවාළවණ්ණානි රුක්ඛානං පුප්ඵඵලානි, තානි එතෙසං සන්තීති අඞ්ගාරිනො, අභිලොහිතකුසුමකිසලයෙහි අඞ්ගාරවුට්ඨිසම්පරිකිණ්ණා වියාති අත්ථො. දානීති ඉමස්මිං කාලෙ. දුමාති රුක්ඛා. භදන්තෙති භද්දං අන්තෙ එතස්සාති, ‘‘භදන්තෙ’’ති එකස්ස ද-කාරස්ස ලොපං කත්වා වුච්චති. ගුණවිසෙසයුත්තො, ගුණවිසෙසයුත්තානඤ්ච අග්ගභූතො සත්ථා. තස්මා, භදන්තෙති සත්ථු ආලපනමෙව, පච්චත්තවචනඤ්චෙතං එකාරන්තං ‘‘සුගතෙ පටිකම්මෙ සුඛෙ දුක්ඛෙ ජීවෙ’’තිආදීසු විය. ඉධ පන සම්බොධනට්ඨෙ දට්ඨබ්බං. තෙන වුත්තං, ‘‘භදන්තෙති ආලපන’’න්ති. ‘‘භද්දසද්දෙන සමානත්ථං පදන්තරමෙක’’න්ති කෙචි. ඵලානි එසන්තීති ඵලෙසිනො. අචෙතනෙපි හි සචෙතනකිරියං ආහ. එවං ථෙරෙන යාචිතො භගවා තත්ථ ගමනෙ බහූනං විසෙසාධිගමනං දිස්වා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො රාජගහතො අතුරිතචාරිකාවසෙන කපිලවත්ථුගාමිමග්ගං පටිපජ්ජි. ථෙරො ඉද්ධියා කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා රඤ්ඤො පුරතො ආකාසෙ ඨිතොව අදිට්ඨපුබ්බවෙසං දිස්වා රඤ්ඤා ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡිතො ‘‘අමච්චපුත්තං තයා භගවතො සන්තිකං පෙසිතං මං න ජානාසි, ත්වං එවං පන ජානාහී’’ති දස්සෙන්තො –

‘‘බුද්ධස්ස පුත්තොම්හි අසය්හසාහිනො, අඞ්ගීරසස්සප්පටිමස්ස තාදිනො;

පිතුපිතා මය්හං තුවංසි සක්ක, ධම්මෙන මෙ ගොතම අය්යකොසී’’ති. (ථෙරගා. 536) –

ගාථමාහ.

තත්ථ බුද්ධස්ස පුත්තොම්හීති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස ඔරස්ස පුත්තො අම්හි. අසය්හසාහිනොති අභිසම්බොධිතො පුබ්බෙ ඨපෙත්වා මහාබොධිසත්තං අඤ්ඤෙහි සහිතුං වහිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අසය්හස්ස සකලස්ස බොධිසම්භාරස්ස මහාකාරුණිකාධිකාරස්ස ච සහනතො වහනතො, තතො පරම්පි අඤ්ඤෙහි සහිතුං අභිභවිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අසය්හානං පඤ්චන්නං මාරානං සහනතො අභිභවනතො, ආසයානුසයචරිතාධිමුත්තිආදිවිභාගාවබොධනෙන යථාරහං වෙනෙය්යානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි අනුසාසනීසඞ්ඛාතස්ස අඤ්ඤෙහි අසය්හස්ස බුද්ධකිච්චස්ස සහනතො, තත්ථ වා සාධුකාරිභාවතො අසය්හසාහිනො. අඞ්ගීරසස්සාති අඞ්ගීකතසීලාදිසම්පත්තිකස්ස. අඞ්ගමඞ්ගෙහි නිච්ඡරණකඔභාසස්සාති අපරෙ. කෙචි පන ‘‘අඞ්ගීරසො, සිද්ධත්ථොති ද්වෙ නාමානි පිතරායෙව ගහිතානී’’ති වදන්ති. අප්පටිමස්සාති අනූපමස්ස. ඉට්ඨානිට්ඨෙසු තාදිලක්ඛණප්පත්තියා තාදිනො. පිතුපිතා මය්හං තුවංසීති අරියජාතිවසෙන මය්හං පිතු සම්මාසම්බුද්ධස්ස ලොකවොහාරෙන ත්වං පිතා අසි. සක්කාති ජාතිවසෙන රාජානං ආලපති. ධම්මෙනාති සභාවෙන අරියජාති ලොකියජාතීති ද්වින්නං ජාතීනං සභාවසමොධානෙන. ගොතමාති රාජානං ගොත්තෙන ආලපති. අය්යකොසීති පිතාමහො අසි. එත්ථ ච ‘‘බුද්ධස්ස පුත්තොම්හී’’තිආදිං වදන්තො ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

එවං පන අත්තානං ජානාපෙත්වා හට්ඨතුට්ඨෙන රඤ්ඤා මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනො පටියාදිතස්ස නානග්ගරසභොජනස්ස පත්තං පූරෙත්වා දින්නෙ ගමනාකාරං දස්සෙසි. ‘‘කස්මා, භන්තෙ, ගන්තුකාමත්ථ, භුඤ්ජථා’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භුඤ්ජිස්සාමී’’ති. ‘‘කහං පන සත්ථා’’ති? ‘‘වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරො තුම්හාකං දස්සනත්ථාය මග්ගං පටිපන්නො’’ති. ‘‘තුම්හෙ ඉමං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජථ, අඤ්ඤං භගවතො හරිස්සථ. යාව ච මම පුත්තො ඉමං නගරං සම්පාපුණාති, තාවස්ස ඉතො පිණ්ඩපාතං හරථා’’ති වුත්තෙ ථෙරො භත්තකිච්චං කත්වා රඤ්ඤො පරිසාය ච ධම්මං කථෙත්වා සත්ථු ආගමනතො පුරෙතරමෙව සකලරාජනිවෙසනං රතනත්තයෙ අභිප්පසන්නං කරොන්තො සබ්බෙසං පස්සන්තානංයෙව සත්ථු ආහරිතබ්බභත්තපුණ්ණං පත්තං ආකාසෙ විස්සජ්ජෙත්වා සයම්පි වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පිණ්ඩපාතං උපනාමෙත්වා සත්ථු හත්ථෙ ඨපෙසි. සත්ථා තං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජි. එවං සට්ඨියොජනමග්ගෙ දිවසෙ දිවසෙ යොජනං ගච්ඡන්තස්ස භගවතො රාජගෙහතොයෙව පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා අදාසි. අථ නං භගවා ‘‘අයං මය්හං පිතුනො සකලනිවෙසනං පසාදෙතී’’ති ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං කුලප්පසාදකානං භික්ඛූනං යදිදං කාළුදායී’’ති (අ. නි. 1.219, 225) කුලප්පසාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

48-9. එවං සො කතපුඤ්ඤසම්භාරානුරූපෙන අරහත්තං පත්වා පත්තඑතදග්ගට්ඨානො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සවසෙන පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරස්ස බුද්ධස්සාතිආදිමාහ. අද්ධානං පටිපන්නස්සාති අපරරට්ඨං ගමනත්ථාය දූරමග්ගං පටිපජ්ජන්තස්ස. චරතො චාරිකං තදාති අන්තොමණ්ඩලං මජ්ඣෙමණ්ඩලං බහිමණ්ඩලන්ති තීණි මණ්ඩලානි තදා චාරිකං චරතො චරන්තස්ස පදුමුත්තරබුද්ධස්ස භගවතො සුඵුල්ලං සුට්ඨු ඵුල්ලං පබොධිතං ගය්හ ගහෙත්වා න කෙවලමෙව පදුමං, උප්පලඤ්ච මල්ලිකං විකසිතං අහං ගය්හ උභොහි හත්ථෙහි ගහෙත්වා පූරෙසින්ති සම්බන්ධො. පරමන්නං ගහෙත්වානාති පරමං උත්තමං සෙට්ඨං මධුරං සබ්බසුපක්කං සාලිඔදනං ගහෙත්වා සත්ථුනො අදාසිං භොජෙසින්ති අත්ථො.

97. සක්යානංනන්දිජනනොති සක්යරාජකුලානං භගවතො ඤාතීනං ආරොහපරිණාහරූපයොබ්බනවචනාලපනසම්පත්තියා නන්දං තුට්ඨිං ජනෙන්තො උප්පාදෙන්තො. ඤාතිබන්ධු භවිස්සතීති ඤාතො පාකටො බන්ධු භවිස්සති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

කාළුදායිත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

5. මොඝරාජත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

අත්ථදස්සී තු භගවාතිආදිකං ආයස්මතො මොඝරාජත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ලූඛචීවරධරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තං ඨානන්තරං ආකඞ්ඛන්තො පණිධානං කත්වා තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ පුන බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො එකදිවසං අත්ථදස්සිං භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං රථියං ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා සිරසි අඤ්ජලිං කත්වා ‘‘යාවතා රූපිනො සත්ථා’’තිආදීහි ඡහි ගාථාහි අභිත්ථවිත්වා භාජනං පූරෙත්වා මධුං උපනෙසි. සත්ථා තං පටිග්ගහෙත්වා අනුමොදනං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපභගවතො කාලෙ කට්ඨවාහනස්ස නාම රඤ්ඤො අමච්චො හුත්වා නිබ්බත්තො තෙන සත්ථු ආනයනත්ථාය පෙසිතො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා වීසතිවස්සසහස්සානි සමණධම්මං කත්වා තතො චුතො එකං බුද්ධන්තරං සුගතීසුයෙව පරිවත්තෙන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මොඝරාජාති ලද්ධනාමො බාවරීයබ්රාහ්මණස්ස සන්තිකෙ උග්ගහිතසිප්පො සංවෙගජාතො තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තාපසසහස්සපරිවාරො අජිතාදීහි සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං පෙසිතො තෙසං පන්නරසමො හුත්වා පඤ්හං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනපරියොසානෙ අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තං පන පත්වා සත්ථලූඛං සුත්තලූඛං රජනලූඛන්ති විසෙසෙන තිවිධෙනපි ලූඛෙන සමන්නාගතං පංසුකූලං ධාරෙසි. තෙන නං සත්ථා ලූඛචීවරධරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

64. එවං සො පණිධානානුරූපෙන අරහත්තඵලං පත්වා අත්තනො පුබ්බසම්භාරං දිස්වා පුබ්බකම්මාපදානං පකාසෙන්තො අත්ථදස්සී තු භගවාතිආදිමාහ. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙව.

73. පුටකං පූරයිත්වානාති පුටකං වුච්චති වාරකං, ඝටං වා. අනෙළකං නිද්දොසං මක්ඛිකණ්ඩවිරහිතං ඛුද්දමධුනා ඝටං පූරෙත්වා තං උභොහි හත්ථෙහි පග්ගය්හ පකාරෙන ආදරෙන ගහෙත්වා මහෙසිනො භගවතො උපනෙසින්ති සම්බන්ධො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

මොඝරාජත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

6. අධිමුත්තත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

නිබ්බුතෙ ලොකනාථම්හීතිආදිකං ආයස්මතො අධිමුත්තත්ථෙරස්ස අපදානං (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.අධිමුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා). අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො අත්ථදස්සිම්හි ලොකනාථෙ පරිනිබ්බුතෙ එකස්මිං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො රතනත්තයෙ පසන්නො භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා උච්ඡූහි මණ්ඩපං කාරෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පරියොසානෙ සන්තිපදං පණිධෙසි. සො තතො චුතො දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච උභයසම්පත්තියො අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ එකස්මිං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො සාසනෙ පසීදිත්වා සද්ධාය පතිට්ඨිතත්තා අධිමුත්තත්ථෙරොති පාකටො.

84. එවං කතසම්භාරවසෙන අරහත්තං පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො නිබ්බුතෙ ලොකනාථම්හීතිආදිමාහ. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙවාති.

අධිමුත්තත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

7. ලසුණදායකත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

හිමවන්තස්සාවිදූරෙතිආදිකං ආයස්මතො ලසුණදායකත්ථෙරස්ස අපදානං. එසොපායස්මා පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ එකස්මිං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ඝරාවාසෙ ආදීනවං දිස්වා ගෙහං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තං නිස්සාය වනෙ වසන්තො බහූනි ලසුණානි රොපෙත්වා තදෙව වනමූලඵලඤ්ච ඛාදන්තො විහාසි. සො බහූනි ලසුණානි කාජෙනාදාය මනුස්සපථං ආහරිත්වා පසන්නො දානං දත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භෙසජ්ජත්ථාය දත්වා ගච්ඡති. එවං සො යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා තෙනෙව පුඤ්ඤබලෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො උභයසම්පත්තිං අනුභවිත්වා කමෙන ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ උප්පන්නො පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්තො පුබ්බකම්මවසෙන ලසුණදායකත්ථෙරොති පාකටො.

89. අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො හිමවන්තස්සාවිදූරෙතිආදිමාහ. තත්ථ හිමාලයපබ්බතස්ස පරියොසානෙ මනුස්සානං සඤ්චරණට්ඨානෙ යදා විපස්සී භගවා උදපාදි, තදා අහං තාපසො අහොසින්ති සම්බන්ධො. ලසුණං උපජීවාමීති රත්තලසුණං රොපෙත්වා තදෙව ගොචරං කත්වා ජීවිකං කප්පෙමීති අත්ථො. තෙන වුත්තං ‘‘ලසුණං මය්හභොජන’’න්ති.

90. ඛාරියො පූරයිත්වානාති තාපසභාජනානි ලසුණෙන පූරයිත්වා කාජෙනාදාය සඞ්ඝාරාමං සඞ්ඝස්ස වසනට්ඨානං හෙමන්තාදීසු තීසු කාලෙසු සඞ්ඝස්ස චතූහි ඉරියාපථෙහි වසනවිහාරං අගච්ඡිං අගමාසින්ති අත්ථො. හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙනාති අහං සන්තුට්ඨො සොමනස්සයුත්තචිත්තෙන සඞ්ඝස්ස ලසුණං අදාසින්ති අත්ථො.

91. විපස්සිස්ස…පෙ…නිරතස්සහන්ති නරානං අග්ගස්ස සෙට්ඨස්ස අස්ස විපස්සිස්ස භගවතො සාසනෙ නිරතො නිස්සෙසෙන රතො අහන්ති සම්බන්ධො. සඞ්ඝස්ස…පෙ… මොදහන්ති අහං සඞ්ඝස්ස ලසුණදානං දත්වා සග්ගම්හි සුට්ඨු අග්ගස්මිං දෙවලොකෙ ආයුකප්පං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානො මොදිං, සන්තුට්ඨො භවාමීති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

ලසුණදායකත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

8. ආයාගදායකත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

නිබ්බුතෙලොකනාථම්හීතිආදිකං ආයස්මතො ආයාගදායකත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො පරිනිබ්බුතකාලෙ එකස්මිං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො සාසනෙ පසන්නො වඩ්ඪකීනං මූලං දත්වා අතිමනොහරං දීඝං භොජනසාලං කාරාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා පණීතෙනාහාරෙන භොජෙත්වා මහාදානං දත්වා චිත්තං පසාදෙසි. සො යාවතායුකං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසුයෙව සංසරන්තො උභයසම්පත්තිං අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා න චිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. පුබ්බෙ කතපුඤ්ඤවසෙන ආයාගත්ථෙරොති පාකටො.

94. එවං සො කතපුඤ්ඤසම්භාරවසෙන අරහත්තං පත්වා අත්තනා පුබ්බෙ කතකුසලකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො නිබ්බුතෙ ලොකනාථම්හීතිආදිමාහ. තත්ථ නිබ්බුතෙති වදතං ‘‘මයං බුද්ධා’’ති වදන්තානං අන්තරෙ වරෙ උත්තමෙ සිඛිම්හි භගවති පරිනිබ්බුතෙති අත්ථො. හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙනාති සද්ධතාය හට්ඨපහට්ඨො සොමනස්සයුත්තචිත්තතාය පහට්ඨෙන චිත්තෙන උත්තමං ථූපං සෙට්ඨං චෙතියං අවන්දිං පණාමයින්ති අත්ථො.

95. වඩ්ඪකීහි කථාපෙත්වාති ‘‘භොජනසාලාය පමාණං කිත්තක’’න්ති පමාණං කථාපෙත්වාති අත්ථො. මූලං දත්වානහං තදාති තදා තස්මිං කාලෙ අහං කම්මකරණත්ථාය තෙසං වඩ්ඪකීනං මූලං දත්වා ආයාගං ආයතං දීඝං භොජනසාලං අහං සන්තුට්ඨො සොමනස්සචිත්තෙන කාරපෙසහං කාරාපෙසිං අහන්ති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

97. ආයාගස්ස ඉදං ඵලන්ති භොජනසාලදානස්ස ඉදං විපාකන්ති අත්ථො.

ආයාගදායකත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

9. ධම්මචක්කිකත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

සිද්ධත්ථස්ස භගවතොතිආදිකං ආයස්මතො ධම්මචක්කිකත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ එකස්මිං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො වුද්ධිප්පත්තො පුත්තදාරෙහි වඩ්ඪිතො විභවසම්පන්නො මහාභොගො, සො රතනත්තයෙ පසන්නො සද්ධාජාතො ධම්මසභායං ධම්මාසනස්ස පිට්ඨිතො රතනමයං ධම්මචක්කං කාරෙත්වා පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු නිබ්බත්තට්ඨානෙසු සක්කසම්පත්තිං චක්කවත්තිසම්පත්තිඤ්ච අනුභවිත්වා කමෙන ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ එකස්මිං කුලගෙහෙ උප්පන්නො විභවසම්පන්නො සඤ්ජාතසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්වා පුබ්බෙ කතකුසලනාමසදිසනාමෙන ධම්මචක්කිකත්ථෙරොති පාකටො ජාතො අහොසි.

102. සො පුඤ්ඤසම්භාරානුරූපෙන පත්තඅරහත්තඵලො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා ජාතසොමනස්සො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතොතිආදිමාහ. සීහාසනස්ස සම්මුඛාති සීහස්ස භගවතො නිසින්නස්ස සම්මුඛා බුද්ධාසනස්ස අභිමුඛට්ඨානෙති අත්ථො, ධම්මචක්කං මෙ ඨපිතන්ති මයා ධම්මචක්කාකාරෙන උභතො සීහරූපං දස්සෙත්වා මජ්ඣෙ ආදාසසදිසං කාරෙත්වා කතං ධම්මචක්කං ඨපිතං පූජිතං. කිං භූතං? විඤ්ඤූහි මෙධාවීහි ‘‘අතීව සුන්දර’’න්ති වණ්ණිතං ථොමිතං සුකතං ධම්මචක්කන්ති සම්බන්ධො.

103. චාරුවණ්ණොවසොභාමීති සුවණ්ණවණ්ණො ඉව සොභාමි විරොචාමීති අත්ථො. ‘‘චතුවණ්ණෙහි සොභාමී’’තිපි පාඨො, තස්ස ඛත්තියබ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දජාතිසඞ්ඛාතෙහි චතූහි වණ්ණෙහි සොභාමි විරොචාමීති අත්ථො. සයොග්ගබලවාහනොති සුවණ්ණසිවිකාදීහි යොග්ගෙහි ච සෙනාපතිමහාමත්තාදීහි සෙවකෙහි බලෙහි ච හත්ථිඅස්සරථසඞ්ඛාතෙහි වාහනෙහි ච සහිතොති අත්ථො. බහුජ්ජනා බහවො මනුස්සා අනුයන්තා මමානුවත්තන්තා නිච්චං නිච්චකාලං පරිවාරෙන්තීති සම්බන්ධො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

ධම්මචක්කිකත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

10. කප්පරුක්ඛියත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

සිද්ධත්ථස්ස භගවතොතිආදිකං ආයස්මතො කප්පරුක්ඛියත්ථෙරස්ස අපදානං (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.576). අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තෙසු තෙසු භවෙසු නිබ්බානාධිගමූපායභූතානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ විභවසම්පන්නෙ එකස්මිං කුලෙ නිබ්බත්තො මහද්ධනො මහාභොගො සත්ථරි පසන්නො සත්තහි රතනෙහි විචිත්තං සුවණ්ණමයං කප්පරුක්ඛං කාරෙත්වා සිද්ධත්ථස්ස භගවතො චෙතියස්ස සම්මුඛෙ ඨපෙත්වා පූජෙසි. සො එවරූපං පුඤ්ඤං කත්වා යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො සුගතීසුයෙව සංසරන්තො කමෙන ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ එකස්මිං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො විඤ්ඤුතං පත්තො ඝරාවාසං සණ්ඨපෙත්වා රතනත්තයෙ පසන්නො ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො සත්ථු ආරාධෙත්වා පබ්බජිතො නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්වා පුබ්බෙ කතකුසලනාමෙන කප්පරුක්ඛියත්ථෙරොති පාකටො අහොසි.

108. සො එවං පත්තඅරහත්තඵලො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සවසෙන පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතොතිආදිමාහ. ථූපසෙට්ඨස්ස සම්මුඛාති සෙට්ඨස්ස උත්තමස්ස ධාතුනිහිතථූපස්ස චෙතියස්ස සම්මුඛට්ඨානෙ විචිත්තදුස්සෙ අනෙකවණ්ණෙහි විසමෙන විසදිසෙන චිත්තෙන මනොහරෙ චිනපට්ටසොමාරපට්ටාදිකෙ දුස්සෙ . ලගෙත්වා ඔලග්ගෙත්වා කප්පරුක්ඛං ඨපෙසිං අහං පතිට්ඨපෙසින්ති අත්ථො. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

කප්පරුක්ඛියත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

චතුත්ථවග්ගවණ්ණනා සමත්තා.