📜

54. කච්චායනවග්ගො

1. මහාකච්චායනත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

චතුපඤ්ඤාසමවග්ගෙ පඨමාපදානෙ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො මහාකච්චායනත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වුද්ධිප්පත්තො එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරා සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපියමානං එකං භික්ඛුං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො පණිධානං කත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ විජ්ජාධරො හුත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො එකස්මිං වනසණ්ඩෙ නිසින්නං භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො කණිකාරපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි.

සො තෙන පුඤ්ඤෙන අපරාපරං සුගතීසුයෙව පරිවත්තෙන්තො කස්සපදසබලස්ස කාලෙ බාරාණසියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා පරිනිබ්බුතෙ භගවති සුවණ්ණචෙතියකම්මට්ඨානෙ සතසහස්සග්ඝනිකාය සුවණ්ණිට්ඨකාය පූජං කත්වා ‘‘ඉමස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරං මෙ සුවණ්ණවණ්ණං හොතූ’’ති පත්ථනං අකාසි. තතො යාවජීවං කුසලකම්මං කත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ උජ්ජෙනියං රඤ්ඤො චණ්ඩපජ්ජොතස්ස පුරොහිතගෙහෙ නිබ්බත්ති, තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ මාතා ‘‘මය්හං පුත්තො සුවණ්ණවණ්ණො, අත්තනො නාමං ගහෙත්වා ආගතො’’ති කඤ්චනමාණවොත්වෙව නාමං අකාසි. සො වුද්ධිමන්වාය තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා පිතු අච්චයෙන පුරොහිතට්ඨානං ලභි. සො ගොත්තවසෙන කච්චායනොති පඤ්ඤායිත්ථ. අථ රාජා චණ්ඩපජ්ජොතො බුද්ධුප්පාදං සුත්වා, ‘‘ආචරිය, තුම්හෙ තත්ථ ගන්ත්වා සත්ථාරං ඉධානෙථා’’ති පෙසෙසි. සො අත්තට්ඨමො සත්ථු සන්තිකං උපගතො තස්ස සත්ථා ධම්මං දෙසෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ සත්තහි ජනෙහි සද්ධිං සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි.

1. සො එවං පත්තඅරහත්තඵලො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිමාහ. තං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව. අථ සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙ තාවදෙව ද්වඞ්ගුලමත්තකෙසමස්සුඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය අහෙසුං. එවං ථෙරො සදත්ථං නිප්ඵාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, රාජා පජ්ජොතො තුම්හාකං පාදෙ වන්දිතුං ධම්මඤ්ච සොතුං ඉච්ඡතී’’ති ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘ත්වංයෙව, කච්චාන, තත්ථ ගච්ඡ, තයි ගතෙ රාජා පසීදිස්සතී’’ති ආහ. ථෙරො සත්ථු ආණාය අත්තට්ඨමො තත්ථ ගන්ත්වා රාජානං පසාදෙත්වා අවන්තීසු සාසනං පතිට්ඨාපෙත්වා පුන සත්ථු සන්තිකමෙව ආගතො. අත්තනො පුබ්බපත්ථනාවසෙන කච්චායනප්පකරණං මහානිරුත්තිප්පකරණං නෙත්තිප්පකරණන්ති පකරණත්තයං සඞ්ඝමජ්ඣෙ බ්යාකාසි. අථ සන්තුට්ඨෙන භගවතා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං යදිදං මහාකච්චානො’’ති (අ. නි. 1.188, 197) එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපිතො අග්ගඵලසුඛෙන විහාසීති.

මහාකච්චායනත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

2. වක්කලිත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

දුතියාපදානෙ ඉතො සතසහස්සම්හීතිආදිකං ආයස්මතො වක්කලිත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි ථෙරො පුරිමජිනවරෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡන්තෙහි උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරා එකං භික්ඛුං සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා පණිධානං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායං දිස්වා බ්යාකරි.

සො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො කාලෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, තස්ස වක්කලීති නාමං කරිංසු. තත්ථ කලීති අපරාධතිලකාළකාදිදොසස්ස අධිවචනං. නිද්ධන්තසුවණ්ණපිණ්ඩසදිසතාය අපගතො බ්යපගතො කලි දොසො අස්සාති ව-කාරාගමං කත්වා වක්කලීති වුච්චති. සො වුද්ධිප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො, සත්ථාරං දිස්වා රූපකායසම්පත්තිදස්සනෙන අතිත්තො සත්ථාරා සද්ධිංයෙව විචරති. ‘‘අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො නිච්චකාලං සත්ථු දස්සනං න ලභිස්සාමී’’ති සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ඨපෙත්වා භොජනකාලං සරීරකිච්චකාලඤ්ච සෙසකාලෙ යත්ථ ඨිතෙන සක්කා දසබලං පස්සිතුං, තත්ථ ඨිතො අඤ්ඤං කිච්චං පහාය භගවන්තං ඔලොකෙන්තොයෙව විහරති. සත්ථා තස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමෙන්තො බහුකාලං තස්මිං රූපදස්සනෙනෙව විචරන්තෙ කිඤ්චි අවත්වා පුනෙකදිවසං – ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන? යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සති; යො මං පස්සති, සො ධම්මං පස්සති. ධම්මඤ්හි, වක්කලි, පස්සන්තො මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87) ආහ. සත්ථරි එවං වදන්තෙපි ථෙරො සත්ථු දස්සනං පහාය අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං න සක්කොති. තතො සත්ථා, ‘‘නායං භික්ඛු සංවෙගං අලභිත්වා බුජ්ඣිස්සතී’’ති වස්සූපනායිකදිවසෙ – ‘‘අපෙහි, වක්කලී’’ති ථෙරං පණාමෙසි. සො සත්ථාරා පණාමිතො සත්ථු සම්මුඛෙ ඨාතුං අසක්කොන්තො – ‘‘කිං මය්හං ජීවිතෙන, යොහං සත්ථාරං දට්ඨුං න ලභාමී’’ති ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙ පපාතට්ඨානං අභිරුහි? සත්ථා තස්ස තං පවත්තිං ඤත්වා – ‘‘අයං භික්ඛු මම සන්තිකා අස්සාසං අලභන්තො මග්ගඵලානං උපනිස්සයං නාසෙය්යා’’ති අත්තානං දස්සෙත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙන්තො –

‘‘පාමොජ්ජබහුලො භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 381) –

ගාථං වත්වා ‘‘එහි, වක්කලී’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 2.381) හත්ථං පසාරෙසි. ථෙරො ‘‘දසබලො මෙ දිට්ඨො, ‘එහී’ති අව්හායනම්පි ලද්ධ’’න්ති බලවපීතිසොමනස්සං උප්පාදෙත්වා ‘‘කුතො ගච්ඡාමී’’ති අත්තනො ගමනභාවං අජානිත්වාව සත්ථු සම්මුඛෙ ආකාසෙ පක්ඛන්දිත්වා පඨමෙන පාදෙන පබ්බතෙ ඨිතොයෙව සත්ථාරා වුත්තගාථායො ආවජ්ජෙන්තො ආකාසෙයෙව පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණීති අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.208) ධම්මපදවණ්ණනායඤ්ච (ධ. ප. අට්ඨ. 2.381 වක්කලිත්ථෙරවත්ථු) ආගතං.

ඉධ පන එවං වෙදිතබ්බං – ‘‘කිං තෙ, වක්කලී’’තිආදිනා සත්ථාරා ඔවදිතො ගිජ්ඣකූටෙ විහරන්තො විපස්සනං පට්ඨපෙසි, තස්ස සද්ධාය බලවභාවතො එව විපස්සනා වීථිං න ඔතරති? භගවා තං ඤත්වා කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා අදාසි. සො පුන විපස්සනං මත්ථකං පාපෙතුං නාසක්ඛියෙව. අථස්ස ආහාරවෙකල්ලෙන වාතාබාධො උප්පජ්ජි, තං වාතාබාධෙන පීළියමානං ඤත්වා භගවා තත්ථ ගන්ත්වා පුච්ඡන්තො –

‘‘වාතරොගාභිනීතො ත්වං, විහරං කානනෙ වනෙ;

පවිද්ධගොචරෙ ලූඛෙ, කථං භික්ඛු කරිස්සසී’’ති. (ථෙරගා. 350) –

ආහ. තං සුත්වා ථෙරො –

‘‘පීතිසුඛෙන විපුලෙන, ඵරමානො සමුස්සයං;

ලූඛම්පි අභිසම්භොන්තො, විහරිස්සාමි කානනෙ.

‘‘භාවෙන්තො සතිපට්ඨානෙ, ඉන්ද්රියානි බලානි ච;

බොජ්ඣඞ්ගානි ච භාවෙන්තො, විහරිස්සාමි කානනෙ.

‘‘ආරද්ධවීරියෙ පහිතත්තෙ, නිච්චං දළ්හපරක්කමෙ;

සමග්ගෙ සහිතෙ දිස්වා, විහරිස්සාමි කානනෙ.

‘‘අනුස්සරන්තො සම්බුද්ධං, අග්ගං දන්තං සමාහිතං;

අතන්දිතො රත්තින්දිවං, විහරිස්සාමි කානනෙ’’ති. (ථෙරගා. 351-354) –

චතස්සො ගාථායො අභාසි. තාසං අත්ථො ථෙරගාථාවණ්ණනායං (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.351-354) වුත්තොයෙව. එවං ථෙරො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි.

28. සො අරහත්තං පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො ඉතො සතසහස්සම්හීතිආදිමාහ. තත්ථ ඉතොති කකුසන්ධාදීනං උප්පන්නභද්දකප්පතො හෙට්ඨා කප්පසතසහස්සමත්ථකෙති අත්ථො.

29. පදුමාකාරවදනොති සුපුප්ඵිතපදුමසස්සිරීකමුඛො. පදුමපත්තක්ඛොති සෙතපදුමපුප්ඵපණ්ණසදිසඅක්ඛීති අත්ථො.

30. පදුමුත්තරගන්ධොවාති පදුමගන්ධමුඛොති අත්ථො.

31. අන්ධානංනයනූපමොති චක්ඛුවිරහිතානං සත්තානං නයනසදිසො, ධම්මදෙසනාය සබ්බසත්තානං පඤ්ඤාචක්ඛාදිචක්ඛුදායකොති අත්ථො. සන්තවෙසොති සන්තසභාවො සන්තඉරියාපථො. ගුණනිධීති ගුණානං නිධි, සබ්බගුණගණානං නිධානට්ඨානභූතොති අත්ථො. කරුණාමතිආකරොති සාධූනං චිත්තකම්පනසඞ්ඛාතාය කරුණාය ච අත්ථානත්ථමිනනපරිච්ඡින්නමතියා ච ආකරො ආධාරභූතො.

32. බ්රහ්මාසුරසුරච්චිතොති බ්රහ්මෙහි ච අසුරෙහි ච දෙවෙහි ච අච්චිතො පූජිතොති අත්ථො.

33. මධුරෙන රුතෙන චාති කරවීකරුතමධුරෙන සද්දෙන සකලං ජනං රඤ්ජයන්තීති සම්බන්ධො. සන්ථවී සාවකං සකන්ති අත්තනො සාවකං මධුරධම්මදෙසනාය සන්ථවී, ථුතිං අකාසීති අත්ථො.

34. සද්ධාධිමුත්තොති සද්දහනසද්ධාය සාසනෙ අධිමුත්තො පතිට්ඨිතොති අත්ථො. මම දස්සනලාලසොති මය්හං දස්සනෙ බ්යාවටො තප්පරො.

35. තංඨානමභිරොචයින්ති තං සද්ධාධිමුත්තට්ඨානන්තරං අභිරොචයිං, ඉච්ඡිං පත්ථෙසින්ති අත්ථො.

40. පීතමට්ඨනිවාසනන්ති සිලිට්ඨසුවණ්ණවණ්ණවත්ථෙ නිවත්ථන්ති අත්ථො. හෙමයඤ්ඤොපචිතඞ්ගන්ති සුවණ්ණපාමඞ්ගලග්ගිතගත්තන්ති අත්ථො.

47-48. නොනීතසුඛුමාලං මන්ති නවනීතමිව මුදුතලුණහත්ථපාදං. ජාතපල්ලවකොමලන්ති අසොකපල්ලවපත්තකොමලමිව මුදුකන්ති අත්ථො. පිසාචීභයතජ්ජිතාති තදා එවංභූතං කුමාරං මං අඤ්ඤා පිසාචී එකා රක්ඛසී භයෙන තජ්ජෙසි භිංසාපෙසීති අත්ථො. තදා මහෙසිස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස පාදමූලෙ මං සායෙසුං නිපජ්ජාපෙසුං. දීනමානසා භීතචිත්තා මම මාතාපිතරො ඉමං දාරකං තෙ දදාම, ඉමස්ස සරණං පතිට්ඨා හොතු නාථ නායකාති සම්බන්ධො.

49. තදා පටිග්ගහි සො මන්ති සො භගවා තදා තස්මිං මම මාතුයා දින්නකාලෙ ජාලිනා ජාලයුත්තෙන සඞ්ඛාලකෙන චක්කලක්ඛණාදීහි ලක්ඛිතෙන මුදුකොමලපාණිනා මුදුකෙන විසුද්ධෙන හත්ථතලෙන මං අග්ගහෙසීති අත්ථො.

52. සබ්බපාරමිසම්භූතන්ති සබ්බෙහි දානපාරමිතාදීහි සම්භූතං ජාතං. නීලක්ඛිනයනං වරං පුඤ්ඤසම්භාරජං උත්තමනීලඅක්ඛිවන්තං. සබ්බසුභාකිණ්ණං සබ්බෙන සුභෙන වණ්ණෙන සණ්ඨානෙන ආකිණ්ණං ගහනීභූතං රූපං භගවතො හත්ථපාදසීසාදිරූපං දිස්වාති අත්ථො, තිත්තිං අපත්තො විහරාමි අහන්ති සම්බන්ධො.

61. තදා මං චරණන්තගොති තස්මිං මය්හං අරහත්තං පත්තකාලෙ සීලාදිපන්නරසන්නං චරණධම්මානං අන්තගො, පරියොසානප්පත්තො පරිපූරකාරීති අත්ථො. ‘‘මරණන්තගො’’තිපි පාඨො. තස්ස මරණස්ස අන්තං නිබ්බානං පත්තොති අත්ථො. සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගං පඤ්ඤපෙසීති සම්බන්ධො. අථ සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං සද්ධාධිමුත්තානං යදිදං, වක්කලී’’ති (අ. නි. 1.198, 208) මං එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති වුත්තං හොති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

වක්කලිත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

3. මහාකප්පිනත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

පදුමුත්තරොනාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො කප්පිනත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො විඤ්ඤුතං පත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරා එකං භික්ඛුං ඔවාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතං දිස්වා අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි.

සො තත්ථ යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො බාරාණසිතො අවිදූරෙ එකස්මිං පෙසකාරගාමෙ ජෙට්ඨපෙසකාරගෙහෙ නිබ්බත්තො තදා සහස්සමත්තා පච්චෙකබුද්ධා හිමවන්තෙ අට්ඨ මාසෙ වසිත්වා වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ ජනපදෙ වසන්ති. තෙ එකවාරං බාරාණසියා අවිදූරෙ ඔතරිත්වා ‘‘සෙනාසනං කරණත්ථාය හත්ථකම්මං යාචථා’’ති රඤ්ඤො සන්තිකං අට්ඨ පච්චෙකබුද්ධෙ පහිණිංසු. තදා පන රඤ්ඤො වප්පමඞ්ගලං අහොසි. සො ‘‘පච්චෙකබුද්ධා කිර ආගතා’’ති සුත්වා නික්ඛමිත්වා ආගතකාරණං පුච්ඡිත්වා ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, ඔකාසො නත්ථි ස්වෙ අම්හාකං වප්පමඞ්ගලං , තතියදිවසෙ කරිස්සාමා’’ති වත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ අනිමන්තෙත්වාව පාවිසි. පච්චෙකබුද්ධා ‘‘අඤ්ඤං ගාමං පවිසිස්සාමා’’ති පක්කමිංසු.

තස්මිං සමයෙ ජෙට්ඨපෙසකාරස්ස භරියා කෙනචිදෙව කරණීයෙන බාරාණසිං ගච්ඡන්තී තෙ පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා වන්දිත්වා, ‘‘කිං, භන්තෙ, අවෙලාය අය්යා ආගතා’’ති පුච්ඡි. තෙ ආදිතො පට්ඨාය කථෙසුං. තං සුත්වා සද්ධාසම්පන්නා බුද්ධිසම්පන්නා ඉත්ථී ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙසි. ‘‘බහුකා මයං, භගිනී’’ති. ‘‘කිත්තකා, භන්තෙ’’ති? ‘‘සහස්සමත්තා, භගිනී’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං නො ගාමෙ සහස්සමත්තා වසිම්හා, එකෙකො එකෙකස්ස භික්ඛං දස්සති, භික්ඛං අධිවාසෙථ, අහමෙව වො වසනට්ඨානං කාරාපෙස්සාමී’’ති ආහ. පච්චෙකබුද්ධා අධිවාසෙසුං.

සා ගාමං පවිසිත්වා උග්ඝොසෙසි – ‘‘අම්මතාතා, අහං සහස්සමත්තෙ පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා නිමන්තෙසිං, අය්යානං නිසීදනට්ඨානං සංවිදහථ, යාගුභත්තාදීනි සම්පාදෙථා’’ති ගාමමජ්ඣෙ මණ්ඩපං කාරාපෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා පුනදිවසෙ පච්චෙකබුද්ධෙ නිසීදාපෙත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ තස්මිං ගාමෙ සබ්බා ඉත්ථියො ආදාය තාහි සද්ධිං පච්චෙකබුද්ධෙ වන්දිත්වා තෙමාසං වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගණ්හිත්වා පුන ගාමෙ උග්ඝොසෙසි – ‘‘අම්මතාතා, එකෙකකුලතො එකෙකපුරිසො වාසිඵරසුආදීනි ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා දබ්බසම්භාරෙ ආහරිත්වා අය්යානං වසනට්ඨානං කරොතූ’’ති. ගාමවාසිනො තස්සායෙව වචනං සුත්වා එකෙකො එකෙකං කත්වා සද්ධිං රත්තිදිවාට්ඨානෙහි පණ්ණසාලසහස්සං නිට්ඨාපෙත්වා අත්තනො අත්තනො පණ්ණසාලායං උපගතං පච්චෙකබුද්ධං ‘‘අහං සක්කච්චං උපට්ඨහිස්සාමි, අහං සක්කච්චං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති වත්වා උපට්ඨහිංසු. සා වස්සංවුට්ඨකාලෙ ‘‘අත්තනො අත්තනො පණ්ණසාලාය වස්සංවුට්ඨානං පච්චෙකබුද්ධානං චීවරසාටකෙ සජ්ජෙථා’’ති සමාදපෙත්වා එකෙකස්ස සහස්ස සහස්සමූලං චීවරං දාපෙසි. පච්චෙකබුද්ධා වුට්ඨවස්සා අනුමොදනං කත්වා පක්කමිංසු. ගාමවාසිනොපි ඉදං පුඤ්ඤකම්මං කත්වා තතො චුතො තාවතිංසදෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා ගණදෙවතා නාම අහෙසුං.

තෙ තත්ථ දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ කුටුම්බිකගෙහෙසු නිබ්බත්තිංසු. පුබ්බෙ ජෙට්ඨකපෙසකාරො ජෙට්ඨකකුටුම්බිකස්ස පුත්තො අහොසි. භරියාපිස්ස එකස්ස ජෙට්ඨකකුටුම්බිකස්ස ධීතා අහොසි. සෙසානං භරියායො සෙසකුටුම්බිකානං ධීතරො අහෙසුං, තා සබ්බාපි වයප්පත්තා පරකුලං ගච්ඡන්තියො තෙසං තෙසංයෙව ගෙහානි අගමංසු. අථෙකදිවසං විහාරෙ ධම්මස්සවනෙ සඞ්ඝුට්ඨෙ ‘‘සත්ථා ධම්මං දෙසෙස්සතී’’ති සුත්වා තෙ සබ්බෙපි කුටුම්බිකා ‘‘ධම්මං සොස්සාමා’’ති භරියාහි සද්ධිං විහාරං අගමංසු. තෙසං විහාරමජ්ඣං පවිට්ඨක්ඛණෙ වස්සං වස්සි. යෙසං කුලූපකා වා ඤාතිසාමණෙරාදයො වා අත්ථි, තෙ තෙසං පරිවෙණාදීනි පවිසිංසු. තෙ පන තථාරූපානං නත්ථිතාය කත්ථචි පවිසිතුං අවිසහන්තා විහාරමජ්ඣෙයෙව අට්ඨංසු. අථ නෙ ජෙට්ඨකකුටුම්බිකො ආහ – ‘‘පස්සථ, භො, අම්හාකං විප්පකාරං, කුලපුත්තෙහි නාම එත්තකෙන ලජ්ජිතුං යුත්ත’’න්ති. ‘‘අය්ය, කිං කරොමා’’ති? ‘‘මයං විස්සාසිකට්ඨානස්ස අභාවෙන ඉමං විප්පකාරං පත්තා, සබ්බෙ ධනං සංහරිත්වා පරිවෙණං කරිස්සාමා’’ති. ‘‘සාධු, අය්යා’’ති ජෙට්ඨකො සහස්සං අදාසි. සෙසා පඤ්ච පඤ්ච සතානි. ඉත්ථියො අඩ්ඪතෙය්යානි අඩ්ඪතෙය්යානි සතානි. තෙ තං ධනං ආහරිත්වා සහස්සකූටාගාරපරිවාරං සත්ථු වසනත්ථාය මහාපරිවෙණං නාම කාරාපෙසුං. නවකම්මස්ස මහන්තතාය ධනෙ අප්පහොන්තෙ පුබ්බෙ දින්නධනතො පුන උපඩ්ඪූපඩ්ඪං අදංසු. නිට්ඨිතෙ පරිවෙණෙ විහාරමහං කරොන්තා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සත්තාහං මහාදානං දත්වා වීසතියා භික්ඛුසහස්සානං චීවරානි සජ්ජයිංසු.

ජෙට්ඨකකුටුම්බිකස්ස පන භරියා අත්තනො පඤ්ඤාය ඨිතා අහං තෙහි සමකං අකත්වා අතිරෙකතරං කත්වා ‘‘සත්ථාරං පූජෙස්සාමී’’ති අනොජපුප්ඵවණ්ණෙන සහස්සමූලෙන සාටකෙන සද්ධිං අනොජපුප්ඵචඞ්කොටකං ගහෙත්වා සත්ථාරං අනොජපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා තං සාටකං සත්ථු පාදමූලෙ ඨපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ අනොජපුප්ඵවණ්ණංයෙව මෙ සරීරං හොතු, අනොජාත්වෙව ච නාමං හොතූ’’ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදනං අකාසි. තෙ සබ්බෙපි යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු. තෙ ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ දෙවලොකා චවිත්වා ජෙට්ඨකො කුක්කුටවතීනගරෙ රාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො මහාකප්පිනරාජා නාම අහොසි. සෙසා අමච්චකුලෙසු නිබ්බත්තිංසු. ජෙට්ඨකස්ස භරියා මද්දරට්ඨෙ සාකලනගරෙ රාජකුලෙ නිබ්බත්ති අනොජපුප්ඵවණ්ණමෙවස්සා සරීරං අහොසි, තෙන අනොජාත්වෙවස්සා නාමං අකංසු, සා වයප්පත්තා මහාකප්පිනරඤ්ඤො ගෙහං ගන්ත්වා අනොජාදෙවීති පාකටා අහොසි.

සෙසිත්ථියොපි අමච්චකුලෙසු නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තා තෙසංයෙව අමච්චපුත්තානං ගෙහානි අගමංසු. තෙ සබ්බෙපි රඤ්ඤො සම්පත්තිසදිසං සම්පත්තිං අනුභවිංසු. යදා හි රාජා අලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො හත්ථිං අභිරුහිත්වා විචරති, තදාපි තෙ තථෙව විචරන්ති. තස්මිං අස්සෙන වා රථෙන වා විචරන්තෙ තෙපි තථෙව විචරන්ති. එවං තෙ එකතො හුත්වා කතානං පුඤ්ඤානං බලෙන එකතොව සම්පත්තිං අනුභවිංසු. රඤ්ඤො පන වාලො, වාලවාහනො, පුප්ඵො, පුප්ඵවාහනො, සුපත්තොති පඤ්චෙව අස්සා හොන්ති. තෙසු රාජා සුපත්තං අස්සං සයං ආරොහති, ඉතරෙ චත්තාරො අස්සෙ අස්සාරොහානං සාසනාහරණත්ථාය අදාසි. රාජා තෙ පාතොව භොජෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ , භණෙ, ද්වෙ වා තීණි වා යොජනානි ආහිණ්ඩිත්වා බුද්ධස්ස වා ධම්මස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා උප්පන්නභාවං සුත්වා මය්හං සුඛසාසනං ආරොචෙථා’’ති පෙසෙසි. තෙ චතූහි ද්වාරෙහි නික්ඛමිත්වා ද්වෙ තීණි යොජනානි ආහිණ්ඩිත්වා කිඤ්චි සාසනං අලභිත්වාව පච්චාගමිංසු.

අථෙකදිවසං රාජා සුපත්තං ආරුහිත්වා අමච්චසහස්සපරිවුතො උය්යානං ගච්ඡන්තො කිලන්තරූපෙ පඤ්චසතමත්තෙ වාණිජකෙ නගරං පවිසන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ අද්ධානකිලන්තා, අද්ධො ඉමෙසං සන්තිකා එකං භද්දකං සාසනං සොස්සාමී’’ති තෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, දෙව, ඉතො වීසතියොජනසතමත්ථකෙ සාවත්ථි නාම නගරං, තතො ආගතම්හා’’ති. ‘‘අත්ථි පන වො දෙසෙ කිඤ්චි සාසනං උප්පන්න’’න්ති. ‘‘දෙව, අඤ්ඤං කිඤ්චි නත්ථි, සම්මාසම්බුද්ධො උප්පන්නො’’ති. රාජා තාවදෙව බලවපීතියා ඵුට්ඨසරීරො කිඤ්චි සල්ලක්ඛෙතුං අසක්කොන්තො මුහුත්තං වීතිනාමෙත්වා පන, ‘‘තාතා, කිං වදෙථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘බුද්ධො, දෙව, උප්පන්නො’’ති. රාජා දුතියම්පි තතියම්පි තථෙව වීතිනාමෙත්වා චතුත්ථවාරෙ ‘‘කිං වදෙථ, තාතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති වුත්තෙ, ‘‘තාතා, සුඛසාසනසවනාය සතසහස්සං වො දම්මී’’ති වත්වා ‘‘අපරම්පි කිඤ්චි සාසනං අත්ථි, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, දෙව, ධම්මො උප්පන්නො’’ති. රාජා තම්පි සුත්වා පුරිමනයෙනෙව තයො වාරෙ වීතිනාමෙත්වා චතුත්ථවාරෙ ‘‘ධම්මො උප්පන්නො’’ති වුත්තෙ – ‘‘ඉධාපි වො සතසහස්සං දම්මී’’ති වත්වා ‘‘අපරම්පි කිඤ්චි සාසනං අත්ථි, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, දෙව, සඞ්ඝො උප්පන්නො’’ති. රාජා තම්පි සුත්වා තථෙව තයො වාරෙ වීතිනාමෙත්වා චතුත්ථවාරෙ ‘‘සඞ්ඝො උප්පන්නො’’ති වුත්තෙ – ‘‘ඉධාපි වො සතසහස්සං දම්මී’’ති වත්වා අමච්චසහස්සං ඔලොකෙත්වා, ‘‘තාතා, කිං කරිස්සාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘අහං, තාතා, ‘බුද්ධො උප්පන්නො ධම්මො උප්පන්නො සඞ්ඝො උප්පන්නො’ති සුත්වා න පුන නිවත්තිස්සාමි, භගවන්තං උද්දිස්ස ගන්ත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘මයම්පි, දෙව, තුම්හෙහි සද්ධිං පබ්බජිස්සාමා’’ති. රාජා සුවණ්ණපට්ටෙ අක්ඛරානි ලිඛාපෙත්වා වාණිජකානං දත්වා ‘‘ඉමං අනොජාය නාම දෙවියා දෙථ, සා තුම්හාකං තීණි සතසහස්සානි දස්සති, එවඤ්ච පන නං වදෙය්යාථ ‘රඤ්ඤා කිර තෙ ඉස්සරියං විස්සට්ඨං, යථාසුඛං සම්පත්තිං පරිභුඤ්ජාහී’ති, සචෙ පන ‘වො රාජා කහ’න්ති පුච්ඡති, ‘සත්ථාරං උද්දිස්ස පබ්බජිස්සාමී’ති වත්වා ගතොති ආරොචෙය්යාථා’’ති ආහ. අමච්චාපි අත්තනො අත්තනො භරියානං තථෙව සාසනං පහිණිංසු. රාජා වාණිජකෙ උය්යොජෙත්වා අස්සං අභිරුය්හ අමච්චසහස්සපරිවුතො තංඛණඤ්ඤෙව නික්ඛමි.

සත්ථාපි තංදිවසං පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තො මහාකප්පිනරාජානං සපරිවාරං දිස්වා ‘‘අයං මහාකප්පිනො වාණිජකානං සන්තිකා තිණ්ණං රතනානං උප්පන්නභාවං සුත්වා තෙසං වචනං තීහි සතසහස්සෙහි පූජෙත්වා රජ්ජං පහාය අමච්චසහස්සපරිවුතො මං උද්දිස්ස පබ්බජිතුකාමො ස්වෙ නික්ඛමිස්සති, සො සපරිවාරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිස්සති, පච්චුග්ගමනං කරිස්සාමී’’ති පුනදිවසෙ චක්කවත්තී විය ඛුද්දකගාමභොජකං රාජානං පච්චුග්ගච්ඡන්තො සයමෙව පත්තචීවරමාදාය වීසයොජනසතං මග්ගං පච්චුග්ගන්ත්වා චන්දභාගාය නදියා තීරෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ ඡබ්බණ්ණබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙත්වා නිසීදි. රාජාපි ආගච්ඡන්තො එකං නදිං පත්වා ‘‘කා නාමාය’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘අපරච්ඡා නාම, දෙවා’’ති. ‘‘කිමස්සා පරිමාණං, තාතා’’ති? ‘‘ගම්භීරතො ගාවුතං, පුථුලතො ද්වෙ ගාවුතානි, දෙවා’’ති. ‘‘අත්ථි පනෙත්ථ නාවා වා උළුම්පො වා’’ති? ‘‘නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘නාවාදීනි ඔලොකෙන්තෙ අම්හෙ ජාති ජරං උපනෙති, ජරා මරණං. අහං නිබ්බෙමතිකො හුත්වා තීණි රතනානි උද්දිස්ස නික්ඛන්තො, තෙසං මෙ ආනුභාවෙන ‘ඉදං උදකං උදකං විය මා හොතූ’ති රතනත්තයස්ස ගුණං ආවජ්ජෙත්වා ‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’’ති බුද්ධගුණං අනුස්සරන්තො සපරිවාරො අස්සසහස්සෙන උදකපිට්ඨෙ පක්ඛන්දි. සින්ධවා පිට්ඨිපාසාණෙ විය පක්ඛන්දිංසු. ඛුරානං අග්ගට්ඨානෙව තෙමිංසු.

සො තං උත්තරිත්වා පුරතො ගච්ඡන්තො අපරම්පි නදිං දිස්වා ‘‘අයං කා නාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘නීලවාහා නාම, දෙවා’’ති. ‘‘කිමස්සා පරිමාණ’’න්ති? ‘‘ගම්භීරතොපි පුථුලතොපි අඩ්ඪයොජනං, දෙවා’’ති. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. තං පන නදිං දිස්වා ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’ති ධම්මානුස්සතිං අනුස්සරන්තො පක්ඛන්දි. තම්පි අතික්කමිත්වා ගච්ඡන්තො අපරම්පි නදිං දිස්වා ‘‘අයං කා නාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘චන්දභාගා නාම, දෙවා’’ති. ‘‘කිමස්සා පරිමාණ’’න්ති? ‘‘ගම්භීරතොපි පුථුලතොපි යොජනං, දෙවා’’ති. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. තං පන නදිං දිස්වා ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’ති සඞ්ඝානුස්සතිං අනුස්සරන්තො පක්ඛන්දි. තම්පි නදිං අතික්කමිත්වා ගච්ඡන්තො සත්ථු සරීරතො නික්ඛන්තා ඡබ්බණ්ණබුද්ධරස්මියො නිග්රොධරුක්ඛස්ස සාඛාවිටපපලාසානි ඔභාසයමානා දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං ඔභාසො නෙව චන්දස්ස, න සූරියස්ස, න දෙවමාරබ්රාහ්මණසුපණ්ණනාගානං අඤ්ඤතරස්ස, අද්ධා අහං සත්ථාරං උද්දිස්ස ආගච්ඡන්තො සම්මාසම්බුද්ධෙන දිට්ඨො භවිස්සාමී’’ති. සො තාවදෙව අස්සපිට්ඨිතො ඔතරිත්වා ඔනතසරීරො රස්මියානුසාරෙන සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා මනොසිලාරසෙ නිමුජ්ජන්තො විය බුද්ධරස්මීනං අන්තො පාවිසි. සො සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි සද්ධිං අමච්චසහස්සෙන. සත්ථා තෙසං අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සපරිවාරො රාජා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.

අථ සබ්බෙ උට්ඨහිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිංසු. සත්ථා ‘‘ආගමිස්සති නු ඛො ඉමෙසං කුලපුත්තානං ඉද්ධිමයපත්තචීවර’’න්ති උපධාරෙන්තො ‘‘ඉමෙ කුලපුත්තා පච්චෙකබුද්ධසහස්සානං චීවරසහස්සං අදංසු, කස්සපබුද්ධකාලෙ වීසතියා භික්ඛුසහස්සානං වීසතිචීවරසහස්සානිපි අදංසු, අනච්ඡරියං ඉමෙසං කුලපුත්තානං ඉද්ධිමයපත්තචීවරාගමන’’න්ති ඤත්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එථ, භික්ඛවො, චරථ බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායා’’ති ආහ. තෙ තාවදෙව අට්ඨපරික්ඛාරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය හුත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පච්චොරොහිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු.

තෙ පන වාණිජකා රාජගෙහං ගන්ත්වා දෙවියා රඤ්ඤා පහිතසාසනං ආරොචෙත්වා දෙවියා ‘‘ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තෙ පවිසිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. අථ නෙ දෙවී පුච්ඡි – ‘‘තාතා, කිංකාරණා ආගතත්ථා’’ති? ‘‘මයං රඤ්ඤා තුම්හාකං සන්තිකං පෙසිතා, තීණි කිර නො සතසහස්සානි දෙථා’’ති. ‘‘බහුං, භණෙ, භණථ, කිං තුම්හෙහි රඤ්ඤො සන්තිකෙ කතං, කිස්මිං වො රාජා පසන්නො එත්තකං ධනං දාපෙතී’’ති? ‘‘දෙවි, න අඤ්ඤං කිඤ්චි කතං, එකං පන සාසනං ආරොචයිම්හා’’ති. ‘‘සක්කා පන, තාතා, මය්හම්පි තං ආරොචෙතු’’න්ති. ‘‘සක්කා, දෙවී’’ති සුවණ්ණභිඞ්ගාරෙන මුඛං වික්ඛාලෙත්වා ‘‘දෙවි, බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො’’ති. සාපි තං සුත්වා පීතියා ඵුට්ඨසරීරා තික්ඛත්තුං කිඤ්චි අසල්ලක්ඛෙත්වා චතුත්ථවාරෙ ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ‘‘කිං, තාතා, ඉමස්මිං පදෙ රඤ්ඤා දින්න’’න්ති ? ‘‘සතසහස්සං, දෙවී’’ති. ‘‘තාතා, අනනුච්ඡවිකං රඤ්ඤා කතං එවරූපං සාසනං සුත්වා තුම්හාකං සතසහස්සදදමානෙන, අහං වො මම දුග්ගතපණ්ණාකාරෙ තීණි සතසහස්සානි දම්මි. අපරං කිඤ්චි තුම්හෙහි ආරොචිත’’න්ති? තෙ ඉදඤ්ච ඉදඤ්චාති ඉතරානිපි ද්වෙ සාසනානි ආරොචෙසුං. දෙවී පුරිමනයෙනෙව තයො තයො වාරෙ අසල්ලක්ඛෙත්වා චතුත්ථචතුත්ථවාරෙ තීණි තීණි සතසහස්සානි අදාසි. එවං තෙ සබ්බානි ද්වාදසසතසහස්සානි ලභිංසු.

අථ නෙ දෙවී පුච්ඡි – ‘‘රාජා කහං, තාතා’’ති? ‘‘දෙවි, රාජා ‘සත්ථාරං උද්දිස්ස පබ්බජිස්සාමී’ති වත්වා ගතො’’ති. ‘‘මය්හං තෙන කිං සාසනං දින්න’’න්ති? ‘‘සබ්බං කිර ඉස්සරියං තුම්හාකං විස්සට්ඨං, ‘තුම්හෙ කිර යථාසුඛං සම්පත්තිං අනුභවථා’’’ති. ‘‘අමච්චා පන කුහිං, තාතා’’ති? ‘‘තෙපි රඤ්ඤා සද්ධිං ‘පබ්බජිස්සාමා’ති ගතා, දෙවී’’ති. සා තෙසං භරියායො පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘අම්මා, තුම්හාකං සාමිකා රඤ්ඤා සද්ධිං ‘පබ්බජිස්සාමා’ති ගතා, තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘කිං පන තෙහි අම්හාකං සාසනං පහිතං, දෙවී’’ති? ‘‘තෙහි කිර අත්තනො සම්පත්ති තුම්හාකං විස්සට්ඨා ‘තුම්හෙ කිර සම්පත්තිං යථාසුඛං පරිභුඤ්ජථා’’’ති. ‘‘තුම්හෙ පන, දෙවි, කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘අම්හාකං සො තාව රාජා මග්ගෙ ඨිතො තීහි සතසහස්සෙහි තීණි රතනානි පූජෙත්වා ඛෙළපිණ්ඩං විය සම්පත්තිං පහාය ‘පබ්බජිස්සාමී’ති නික්ඛන්තො, මයාපි තිණ්ණං රතනානං සාසනං සුත්වා තානි නවහි සතසහස්සෙහි පූජිතානි, න ඛො පනෙසා සම්පත්ති නාම රඤ්ඤොයෙව දුක්ඛා, මය්හම්පි දුක්ඛා එව. කො රඤ්ඤා ඡඩ්ඩිතඛෙළපිණ්ඩං ජණ්ණුකෙහි භූමියං පතිට්ඨහිත්වා මුඛෙන ගණ්හිස්සති, න මය්හං සම්පත්තියා අත්ථො, සත්ථාරං උද්දිස්ස පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘දෙවි, මයම්පි තුම්හෙහි සද්ධිං පබ්බජිස්සාමා’’ති. ‘‘සචෙ සක්කොථ, සාධූ’’ති. ‘‘සක්කොම, දෙවී’’ති. තෙන හි ‘‘එථා’’ති රථසහස්සං යොජාපෙත්වා රථං ආරුය්හ තාහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා අන්තරාමග්ගෙ පඨමං නදිං දිස්වා යථා රඤ්ඤා පඨමං පුච්ඡිතා, තථෙව පුච්ඡිත්වා සබ්බං පවත්තිං සුත්වා ‘‘රඤ්ඤා ගතමග්ගං ඔලොකෙථා’’ති වත්වා ‘‘සින්ධවානං පදවලඤ්ජං න පස්සාමා’’ති වුත්තෙ රාජා ‘‘තීණි රතනානි උද්දිස්ස නික්ඛන්තොස්මී’’ති සච්චකිරියං කරිත්වා තිණ්ණං රතනානං ගුණෙ අනුස්සරිත්වා ගතො භවිස්සති , අහම්පි තීණි රතනානි උද්දිස්ස නික්ඛන්තා, තෙසං මෙ ආනුභාවෙන ‘‘ඉදං උදකං උදකං විය මා හොතූ’’ති තිණ්ණං රතනානං ගුණෙ අනුස්සරන්තී රථසහස්සං පෙසෙසි. උදකං පිට්ඨිපාසාණසදිසං අහොසි, චක්කානං අග්ගට්ඨානෙව තෙමිංසු. එතෙනෙව උපායෙන ඉතරා ද්වෙපි නදියො උත්තරිංසු.

සත්ථා තාසං ආගතභාවං ඤත්වා යථා තා අත්තනො සන්තිකෙ නිසින්නෙ සාමිකෙ භික්ඛූ න පස්සන්ති, තථා අධිට්ඨාසි. දෙවීපි ආගච්ඡන්තී සත්ථු සරීරතො නික්ඛන්තා රස්මියො දිස්වා තථෙව චින්තෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා, වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, මහාකප්පිනො රාජා තුම්හෙ උද්දිස්ස නික්ඛමිත්වා ගතො, කහං නු ඛො සො, අම්හාකං තං දස්සෙථා’’ති. ‘‘නිසීදථ තාව, ඉධෙව නං පස්සිස්සථා’’ති. තා සබ්බාපි හට්ඨතුට්ඨා ‘‘ඉධෙව කිර නිසින්නා සාමිකෙ නො පස්සිස්සාමා’’ති නිසීදිංසු. සත්ථා අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි. අනොජාදෙවී දෙසනාපරියොසානෙ තාහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලං පාපුණි. මහාකප්පිනො ථෙරො තාසං දෙසියමානං ධම්මදෙසනං සුත්වා සපරිවාරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා තාසං තෙ භික්ඛූ දස්සෙසි. තාසඤ්හි ආගතක්ඛණෙයෙව අත්තනො සාමිකෙ කාසාවධරෙ මුණ්ඩසීසෙ දිස්වා චිත්තං එකග්ගං න භවෙය්ය, මග්ගඵලං නිබ්බත්තෙතුං සක්කා න භවෙය්ය. තස්මා අචලසද්ධාය පතිට්ඨිතකාලතො පට්ඨාය තාසං තෙ භික්ඛූ අරහත්තප්පත්තෙ දස්සෙසි. තාපි තෙ දිස්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකප්පත්ත’’න්ති වත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨත්වා පබ්බජ්ජං යාචිංසු.

එවං වුත්තෙ සත්ථා උප්පලවණ්ණාය ථෙරියා ආගමනං චින්තෙසි. සා සත්ථු චින්තිතක්ඛණෙයෙව ආකාසෙනාගන්ත්වා තා සබ්බා ඉත්ථියො ගහෙත්වා ආකාසෙන භික්ඛුනුපස්සයං නෙත්වා පබ්බාජෙසි. තා සබ්බා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණිංසු. සත්ථා භික්ඛුසහස්සං ආදාය ආකාසෙන ජෙතවනං අගමාසි. තත්ර සුදං ආයස්මා මහාකප්පිනො රත්තිට්ඨානාදීසු ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති උදානං උදානෙන්තො විචරති. භික්ඛූ භගවතො ආරොචෙසුං – ‘‘භන්තෙ, මහාකප්පිනො ‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’න්ති උදානං උදානෙන්තො විචරති, අත්තනො රජ්ජසුඛං ආරබ්භ උදානෙති මඤ්ඤෙ’’ති. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘සච්චං කිර ත්වං, කප්පින, කාමසුඛං ආරබ්භ උදානං උදානෙසී’’ති? ‘‘භගවා මෙ, භන්තෙ, තං ආරබ්භ උදානභාවං වා අඤ්ඤං ආරබ්භ උදානභාවං වා ජානාතී’’ති. අථ සත්ථා – ‘‘න, භික්ඛවෙ, මම පුත්තො කාමසුඛං රජ්ජසුඛං ආරබ්භ උදානං උදානෙති, පුත්තස්ස පන මෙ ධම්මං චරතො ධම්මපීති නාම උප්පජ්ජති, සො අමතමහානිබ්බානං ආරබ්භ එවං උදානං උදානෙසී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ධම්මපීති සුඛං සෙති, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

අරියප්පවෙදිතෙ ධම්මෙ, සදා රමති පණ්ඩිතො’’ති. (ධ. ප. 79);

අථෙකදිවසං සත්ථා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, කප්පිනො භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙතී’’ති? ‘‘අප්පොස්සුක්කො, භන්තෙ, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං අනුයුත්තො විහරති, ඔවාදමත්තම්පි න දෙතී’’ති. සත්ථා ථෙරං පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘සච්චං කිර ත්වං, කප්පින, අන්තෙවාසිකානං ඔවාදමත්තම්පි න දෙසී’’ති? ‘‘සච්චං, භගවා’’ති. ‘‘බ්රාහ්මණ, මා එවං අකාසි, අජ්ජ පට්ඨාය උපගතානං භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙහී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො භගවතො වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා එකොවාදෙනෙව සමණසහස්සං අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. තෙන නං සත්ථා පටිපාටියා අත්තනො සාවකෙ ඨානන්තරෙ ඨපෙන්තො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛුඔවාදකානං යදිදං මහාකප්පිනො’’ති (අ. නි. 1.219, 231) එතදග්ගෙ ඨපෙසි.

66. එවං ථෙරො පත්තඅරහත්තඵලො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිමාහ. උදිතො අජටාකාසෙති සකලාකාසෙ උදිතො උට්ඨිතො පාකටභූතො. සරදම්බරෙ සරදකාලෙ ආකාසෙ රවීව සූරියො ඉවාති අත්ථො.

70. අක්ඛදස්සො තදා ආසින්ති තස්මිං පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ සාරදස්සී හිතදස්සී ආචරියො පාකටො අහොසින්ති අත්ථො.

71. සාවකස්සකතාවිනොති තස්ස භගවතො මෙ මනං මම චිත්තං, තප්පයන්තස්ස තොසයන්තස්ස සාවකස්ස ඔවාදකස්ස ගුණං පකාසයතො අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තස්ස කතාවිනො සාතච්චකිච්චයුත්තස්ස වචනං සුත්වාති සම්බන්ධො.

73. හංසසමභාගොති හංසසදිසගාමි. හංසදුන්දුභිනිස්සනොති හංසරවො දුන්දුභිභෙරිසද්දසදිසවචනො ‘‘එතං මහාමත්තං පස්සථ, භික්ඛවො’’ති ආහාති සම්බන්ධො.

74. සමුග්ගතතනූරුහන්ති සුට්ඨු උග්ගතලොමං උද්ධග්ගලොමං, උදග්යමනං වා. ජීමූතවණ්ණන්ති මුත්තඵලසමානවණ්ණං සුන්දරසරීරපභන්ති අත්ථො. පීණංසන්ති පරිපුණ්ණං අංසං. පසන්නනයනානනන්ති පසන්නඅක්ඛිපසන්නමුඛන්ති අත්ථො.

75. කතාවිනොති කතාධිකාරස්ස එතදග්ගෙ ඨිතස්ස භික්ඛුනො ඨානං සො එසො මුදිතාය පහට්ඨචිත්තතාය පත්ථෙතීති සම්බන්ධො.

81. සතසො අනුසාසියාති ධම්මෙන සමෙන වචනෙන කාරණවසෙන අනුසාසිත්වාති අත්ථො. බාරාණසියමාසන්නෙති බාරාණසියා සමීපෙ පෙසකාරගාමෙ. ජාතො කෙනියජාතියන්ති තන්තවායජාතියා පෙසකාරකුලෙ ජාතොති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

මහාකප්පිනත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

4. දබ්බමල්ලපුත්තත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

චතුත්ථාපදානෙ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො දබ්බමල්ලපුත්තත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ සෙට්ඨිපුත්තො හුත්වා ජාතො විභවසම්පන්නො අහොසි, සත්ථරි පසන්නො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සෙනාසනපඤ්ඤාපකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා පසන්නමානසො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං මහාදානං දත්වා සත්තාහච්චයෙන භගවතො පාදමූලෙ නිපතිත්වා තං ඨානං පත්ථෙසි. භගවාපිස්ස සමිජ්ඣනභාවං ඤත්වා බ්යාකාසි. සො යාවජීවං කුසලං කත්වා තතො චුතො තුසිතාදීසු දෙවෙසු දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා තතො චුතො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ එකස්මිං කුලෙ නිබ්බත්තො අසප්පුරිසසංසග්ගෙන තස්ස සාවකං භික්ඛුං අරහාති ජානන්තොපි අබ්භූතෙන අබ්භාචික්ඛි. තස්සෙව සාවකානං ඛීරසලාකභත්තං අදාසි. සො යාවතායුකං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො උභයසම්පත්තියො අනුභවිත්වා කස්සපදසබලස්ස කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො ඔසානකාලෙ සාසනෙ පබ්බජිතො පරිනිබ්බුතෙ භගවති සකලලොකෙ කොලාහලෙ ජාතෙ සත්ත භික්ඛවො පබ්බජිතො පච්චන්තජනපදෙ වනමජ්ඣෙ එකං පබ්බතං අභිරුහිත්වා ‘‘ජීවිතාසා ඔරොහන්තු නිරාලයා නිසීදන්තූ’’ති නිස්සෙණිං පාතෙසුං. තෙසං ඔවාදදායකො ජෙට්ඨකත්ථෙරො සත්ථාහබ්භන්තරෙ අරහා අහොසි. තදනන්තරත්ථෙරො අනාගාමී, ඉතරෙ පඤ්ච පරිසුද්ධසීලා තතො චුතා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා. තත්ථ එකං බුද්ධන්තරං දිබ්බසුඛං අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ පුක්කුසාති (ම. නි. 3.342), සභියො (සු. නි. සභියසුත්ත), බාහියො (උදා. 10), කුමාරකස්සපොති (ම. නි. 1.249) ඉමෙ චත්තාරො තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තිංසු. අයං පන මල්ලරට්ඨෙ අනුපියනගරෙ නිබ්බත්ති. තස්මිං මාතුකුච්ඡිතො අනික්ඛන්තෙයෙව මාතා කාලමකාසි, අථෙකො තස්සා සරීරං ඣාපනත්ථාය චිතකස්මිං ආරොපෙත්වා කුමාරං දබ්බන්තරෙ පතිතං ගහෙත්වා ජග්ගාපෙසි. දබ්බෙ පතිතත්තා දබ්බො මල්ලපුත්තොති පාකටො අහොසි. අපරභාගෙ පුබ්බසම්භාරවසෙන පබ්බජි, සො කම්මට්ඨානමනුයුත්තො නචිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

අථ නං සත්ථා මජ්ඣත්තභාවෙන ආනුභාවසම්පන්නභාවෙන ච භික්ඛූනං සෙනාසනං පඤ්ඤාපනෙ භත්තුද්දෙසනෙ ච නියොජෙසි. සබ්බො ච භික්ඛුසඞ්ඝො තං සමන්නෙසි. තං විනයඛන්ධකෙ (චූළව. 189-190) ආගතමෙව. අපරභාගෙ ථෙරො එකස්ස වරසලාකදායකස්ස සලාකභත්තං මෙත්තියභූමජකානං භික්ඛූනං උද්දිසි. තෙ හට්ඨතුට්ඨා ‘‘ස්වෙ මය්හං මුග්ගඝතමධුමිස්සකභත්තං භුඤ්ජිස්සාමා’’ති උස්සාහජාතා අහෙසුං. සො පන උපාසකො තෙසං වාරප්පත්තභාවං සුත්වා දාසිං ආණාපෙසි – ‘‘යෙ, ජෙ, භික්ඛූ ස්වෙ ඉධ ආගමිස්සන්ති, තෙ කණාජකෙන බිලඞ්ගදුතියෙන පරිවිසාහී’’ති. සාපි තථෙව තෙ භික්ඛූ ආගතෙ කොට්ඨකපමුඛෙ නිසීදාපෙත්වා භොජෙසි. තෙ භික්ඛූ අනත්තමනා කොපෙන තටතටායන්තා ථෙරෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා ‘‘මධුරභත්තදායකං අම්හාකං අමධුරභත්තං දාපෙතුං එසොව නියොජෙසී’’ති දුක්ඛී දුම්මනා නිසීදිංසු. අථ තෙ මෙත්තියා නාම භික්ඛුනී ‘‘කිං, භන්තෙ, දුම්මනා’’ති පුච්ඡි. තෙ, ‘‘භගිනි, කිං අම්හෙ දබ්බෙන මල්ලපුත්තෙන විහෙඨියමානෙ අජ්ඣුපෙක්ඛසී’’ති ආහංසු. ‘‘කිං, භන්තෙ, මයා සක්කා කාතු’’න්ති? ‘‘තස්ස දොසං ආරොපෙහී’’ති. සා තත්ථ තත්ථ ථෙරස්ස අභූතාරොපනං අකාසි. තං සුත්වා භික්ඛූ භගවතො ආරොචෙසුං. අථ භගවා දබ්බං මල්ලපුත්තං පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘සච්චං කිර ත්වං, දබ්බ, මෙත්තියාය භික්ඛුනියා විප්පකාරමකාසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘යථා මං, භන්තෙ, භගවා ජානාතී’’ති. ‘‘න ඛො, දබ්බ , දබ්බා එවං නිබ්බෙඨෙන්ති, කාරකභාවං වා අකාරකභාවං වා වදෙහී’’ති. ‘‘අකාරකො අහං, භන්තෙ’’ති. භගවා – ‘‘මෙත්තියං භික්ඛුනිං නාසෙත්වා තෙ භික්ඛූ අනුයුඤ්ජථා’’ති ආහ. උපාලිත්ථෙරප්පමුඛා භික්ඛූ තං භික්ඛුනිං උප්පබ්බාජෙත්වා මෙත්තියභූමජකෙ භික්ඛූ අනුයුඤ්ජිත්වා තෙහි ‘‘අම්හෙහි නියොජිතා සා භික්ඛුනී’’ති වුත්තෙ භගවතො එකමත්ථං ආරොචෙසුං. භගවා මෙත්තියභූමජකානං භික්ඛූනං අමූලකසඞ්ඝාදිසෙසං පඤ්ඤපෙසි.

තෙන ච සමයෙන දබ්බත්ථෙරො භික්ඛූනං සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙන්තො වෙළුවනවිහාරස්ස සාමන්තා අට්ඨාරසමහාවිහාරෙ සභාගෙ භික්ඛූ පෙසෙන්තො රත්තිභාගෙ අන්ධකාරෙ අඞ්ගුලියා පදීපං ජාලෙත්වා තෙනෙවාලොකෙන අනිද්ධිමන්තෙ භික්ඛූ පෙසෙසි. එවං ථෙරස්ස සෙනාසනපඤ්ඤාපනභත්තුද්දෙසනකිච්චෙ පාකටෙ ජාතෙ සත්ථා අරියගණමජ්ඣෙ දබ්බත්ථෙරං ඨානන්තරෙ ඨපෙන්තො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං සෙනාසනපඤ්ඤාපකානං යදිදං දබ්බො මල්ලපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.209, 214) එතදග්ගෙ ඨපෙසි.

108. ථෙරො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිමාහ. තං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව. ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සී නාම නායකො ලොකෙ උප්පජ්ජීති සම්බන්ධො.

125. දුට්ඨචිත්තොති දූසිතචිත්තො අසාධුසඞ්ගමෙන අපසන්නචිත්තොති අත්ථො. උපවදිං සාවකං තස්සාති තස්ස භගවතො ඛීණාසවං සාවකං උපවදිං, උපරි අභූතං වචනං ආරොපෙසිං, අබ්භක්ඛානං අකාසින්ති අත්ථො.

132. දුන්දුභියොති දුන්දුං ඉති සද්දායනතො දුන්දුභිසඞ්ඛාතා භෙරියො. නාදයිංසූති සද්දං කරිංසු. සමන්තතො අසනියොති සබ්බදිසාභාගතො අසනෙ විනාසනෙ නියුත්තොති අසනියො, දෙවදණ්ඩා භයාවහා ඵලිංසූති සම්බන්ධො.

133. උක්කා පතිංසු නභසාති ආකාසතො අග්ගික්ඛන්ධා ච පතිංසූති අත්ථො. ධූමකෙතු ච දිස්සතීති ධූමරාජිසහිතො අග්ගික්ඛන්ධො ච දිස්සති පඤ්ඤායතීති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

දබ්බමල්ලපුත්තත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

5. කුමාරකස්සපත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

පඤ්චමාපදානෙ ඉතො සතසහස්සම්හීතිආදිකං ආයස්මතො කුමාරකස්සපත්ථෙරස්ස අපදානං. අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො විඤ්ඤුතං පත්වා එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං චිත්තකථිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො පණිධානං කත්වා තදනුරූපානි පුඤ්ඤානි කරොන්තො යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො උභයසම්පත්තියො අනුභවිත්වා කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො තස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො දිබ්බසුඛං මානුසසුඛඤ්ච අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ එකිස්සා සෙට්ඨිධීතාය කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො. සා කිර කුමාරිකාකාලෙයෙව පබ්බජිතුකාමා මාතාපිතරො යාචිත්වා පබ්බජ්ජං අලභමානා පතිකුලං ගන්ත්වා ගබ්භං ගණ්හිත්වා තං අජානිත්වා ‘‘සාමිකං ආරාධෙත්වා පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙසි. සා සාමිකං ආරාධෙන්තී, අය්යපුත්ත –

‘‘සචෙ ඉමස්ස කායස්ස, අන්තො බාහිරකො සියා;

දණ්ඩං නූන ගහෙත්වාන, කාකෙ සොණෙ නිවාරයෙ’’ති. (විසුද්ධි. 1.122) –

ආදිනා සරීරස්ස දොසං දස්සෙන්තී තං ආරාධෙසි.

සා සාමිකෙන අනුඤ්ඤාතා ගබ්භිනිභාවං අජානන්තී දෙවදත්තපක්ඛියාසු භික්ඛුනීසු පබ්බජි. තස්සා ගබ්භිනිභාවං දිස්වා භික්ඛුනියො දෙවදත්තං පුච්ඡිංසු. සො ‘‘අස්සමණී’’ති ආහ. සා ‘‘නාහං දෙවදත්තං උද්දිස්ස පබ්බජිතා, භගවන්තං උද්දිස්ස පබ්බජිතා’’ති භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා දසබලං පුච්ඡි. සත්ථා උපාලිත්ථෙරං පටිච්ඡාපෙසි. ථෙරො සාවත්ථිනගරවාසීනි කුලානි විසාඛඤ්ච උපාසිකං පක්කොසාපෙත්වා සරාජිකාය පරිසාය තං විනිච්ඡිනන්තො ‘‘පුරෙ ලද්ධො ගබ්භො, අරොගා පබ්බජ්ජා’’ති ආහ. තං සුත්වා සත්ථා ‘‘සාධු සුවිනිච්ඡිතං උපාලිනා අධිකරණ’’න්ති ථෙරස්ස සාධුකාරං අදාසි.

සා භික්ඛුනී සුවණ්ණබිම්බසදිසං පුත්තං විජායි. තං රාජා පසෙනදි කොසලො ‘‘දාරකපරිහරණං භික්ඛුනීනං පලිබොධො’’ති ධාතීනං දාපෙත්වා පොසාපෙසි, කස්සපොතිස්ස නාමං කරිංසු . අපරභාගෙ අලඞ්කරිත්වා සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා පබ්බාජෙසි. කුමාරකාලෙ පබ්බජිතත්තා පන භගවතා ‘‘කස්සපං පක්කොසථ, ඉදං ඵලං වා ඛාදනීයං වා කස්සපස්ස දෙථා’’ති වුත්තෙ ‘‘කතරකස්සපස්සා’’ති ‘‘කුමාරකස්සපස්සා’’ති එවං ගහිතනාමත්තා රඤ්ඤා පොසාවනීයපුත්තත්තා ච වුද්ධකාලෙපි කුමාරකස්සපොත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ.

සො පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය විපස්සනාය කම්මං කරොති, බුද්ධවචනඤ්ච උග්ගණ්හාති. අථ තෙන සද්ධිං පබ්බතමත්ථකෙ සමණධම්මං කත්වා අනාගාමී හුත්වා සුද්ධාවාසෙ නිබ්බත්තමහාබ්රහ්මා ‘‘විපස්සනාය මුඛං දස්සෙත්වා මග්ගඵලුප්පත්තියා උපායං කරිස්සාමී’’ති පඤ්චදසපඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා අන්ධවනෙ වසන්තස්ස ථෙරස්ස ‘‘ඉමෙ පඤ්හෙ සත්ථාරං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ආචික්ඛි. තතො සො තෙ පඤ්හෙ භගවන්තං පුච්ඡි. භගවාපිස්ස විස්සජ්ජෙසි. ථෙරො භගවතා කථිතනියාමෙනෙව තෙ උග්ගණ්හිත්වා විපස්සනං ගබ්භං ගාහාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි.

150. සො අරහත්තං පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො ඉතො සතසහස්සම්හීතිආදිමාහ. තත්ථ යං හෙට්ඨා වුත්තනයඤ්ච උත්තානත්ථඤ්ච, තං සබ්බං න වණ්ණයිස්සාම. අනුත්තානපදමෙව වණ්ණයිස්සාම.

169. ආපන්නසත්තා මෙ මාතාති මය්හං මාතා ගරුගබ්භා ගබ්භිනී පසුතාසන්නගබ්භාති අත්ථො.

173. වම්මිකසදිසංකායන්ති සරීරං නාම වම්මිකසදිසං යථා වම්මිකො ඉතො චිතො ච ඡිද්දාවඡිද්දො ඝරගොළිකඋපචිකාදීනං ආසයො, එවමෙව අයං කායො නවඡිද්දො ධුවස්සවොති බුද්ධෙන භගවතා දෙසිතං පකාසිතං තං සුත්වා මෙ චිත්තං ආසවෙ අග්ගහෙත්වා අසෙසෙත්වා කිලෙසතො විමුච්චි, අරහත්තෙ පතිට්ඨාසීති අත්ථො. අපරභාගෙ තත්ථ තත්ථ භික්ඛූනං විචිත්තධම්මකථිකභාවං සුත්වා සත්ථා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං චිත්තකථිකානං යදිදං කුමාරකස්සපො’’ති (අ. නි. 1.209, 217) එතදග්ගෙ ඨපෙසීති.

කුමාරකස්සපත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

6. බාහියත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

ඡට්ඨාපදානෙ ඉතො සතසහස්සම්හීතිආදිකං ආයස්මතො බාහියස්ස දාරුචීරියත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගන්ත්වා වෙදඞ්ගෙසු අනවයො එකදිවසං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්තො පසන්නමානසො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ඛිප්පාභිඤ්ඤානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තං ඨානං පත්තුකාමො සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා සත්තාහස්ස අච්චයෙන භගවතො පාදමූලෙ නිපන්නො ‘‘භගවා, භන්තෙ, ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ යං භික්ඛුං ඛිප්පාභිඤ්ඤානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි, සො විය අහම්පි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි . භගවා අනාගතංසඤාණෙන ඔලොකෙත්වා සමිජ්ඣනභාවං ඤත්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා ඛිප්පාභිඤ්ඤානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. සො යාවතායුකං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො තත්ථ ඡ කාමාවචරසම්පත්තියො අනුභවිත්වා පුන මනුස්සෙසු චක්කවත්තිආදිසම්පත්තියො අනෙකකප්පකොටිසතෙසු අනුභවිත්වා කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ එකස්මිං කුලෙ නිබ්බත්තො, භගවති පරිනිබ්බුතෙ පබ්බජිතො යදා සාසනෙ ඔසක්කමානෙ සත්ත භික්ඛූ චතුන්නං පරිසානං අජ්ඣාචාරං දිස්වා සංවෙගප්පත්තා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ‘‘යාව සාසනස්ස අන්තරධානං න හොති, තාව අත්තනො පතිට්ඨං කරිස්සාමා’’ති සුවණ්ණචෙතියං වන්දිත්වා තත්ථ අරඤ්ඤෙ එකං පබ්බතං දිස්වා ‘‘ජීවිතසාලයා නිවත්තන්තු, නිරාලයා ඉමං පබ්බතං අභිරුහන්තූ’’ති නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා සබ්බෙ තං පබ්බතං අභිරුය්හ නිස්සෙණිං පාතෙත්වා සමණධම්මං කරිංසු. තෙසු සඞ්ඝත්ථෙරො එකරත්තාතික්කමෙන අරහත්තං පාපුණි. සො අනොතත්තදහෙ නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා මුඛං ධොවිත්වා උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා තෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘ආවුසො, ඉමං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජථා’’ති. තෙ ආහංසු – ‘‘කිං, භන්තෙ, අම්හෙහි එවං කතිකා කතා ‘යො පඨමං අරහත්තං පාපුණාති, තෙනාභතං පිණ්ඩපාතං අවසෙසා පරිභුඤ්ජන්තූ’’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි සචෙ මයම්පි තුම්හෙ විය විසෙසං නිබ්බත්තෙස්සාම, සයං ආහරිත්වා භුඤ්ජිස්සාමා’’ති න ඉච්ඡිංසු.

දුතියදිවසෙ දුතියත්ථෙරො අනාගාමී හුත්වා තථෙව පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා ඉතරෙ නිමන්තෙසි. තෙ එවමාහංසු – ‘‘කිං පනාවුසො, කතිකා කතා, ‘මහාථෙරෙන ආභතං පිණ්ඩපාතං අභුඤ්ජිත්වා අනුථෙරෙන ආභතං භුඤ්ජිස්සාමා’’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ තුම්හෙ විය මයම්පි විසෙසං නිබ්බත්තෙත්වා අත්තනො අත්තනො පුරිසකාරෙන භුඤ්ජිතුං සක්කොන්තා භුඤ්ජිස්සාමා’’ති න ඉච්ඡිංසු. තෙසු අරහත්තප්පත්තත්ථෙරො පරිනිබ්බායි, දුතියො අනාගාමී බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති, ඉතරෙ පඤ්ච විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තා සුස්සිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු. තත්ථ දිබ්බසුඛං අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ තතො චවිත්වා මනුස්සෙසු නිබ්බත්තිංසු. තෙසු එකො පුක්කුසාති රාජා අහොසි, එකො ගන්ධාරරට්ඨෙ තක්කසිලායං කුමාරකස්සපො, එකො බාහියො දාරුචීරියො, එකො දබ්බො මල්ලපුත්තො, එකො සභියො පරිබ්බාජකොති. තෙසු අයං බාහියො දාරුචීරියො සුප්පාරකපට්ටනෙ වාණිජකුලෙ නිබ්බත්තො වාණිජකම්මෙ නිප්ඵත්තිං ගතො මහද්ධනො මහාභොගො, සො සුවණ්ණභූමිං ගච්ඡන්තෙහි වාණිජෙහි සද්ධිං නාවමාරුය්හ විදෙසං ගච්ඡන්තො කතිපාහං ගන්ත්වා භින්නාය නාවාය සෙසෙසු මච්ඡකච්ඡපභක්ඛෙසු ජාතෙසු එකොයෙව අවසිට්ඨො එකං ඵලකං ගහෙත්වා වායමන්තො සත්තමෙ දිවසෙ සුප්පාරකපට්ටනතීරං ඔක්කමි. තස්ස නිවාසනපාරුපනං නත්ථි, සො අඤ්ඤං කිඤ්චි අපස්සන්තො සුක්ඛකට්ඨදණ්ඩකෙ වාකෙහි පලිවෙඨෙත්වා නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා ච දෙවකුලතො කපාලං ගහෙත්වා සුප්පාරකපට්ටනං අගමාසි. මනුස්සා තං දිස්වා යාගුභත්තාදීනි දත්වා ‘‘අයං එකො අරහා’’ති සම්භාවෙසුං. සො වත්ථෙසු උපනීතෙසු ‘‘සචාහං නිවාසෙමි, පාරුපාමි වා, ලාභසක්කාරො මෙ පරිහායිස්සතී’’ති තානි පටික්ඛිපිත්වා දාරුචීරානෙව පරිහරි.

අථස්ස ‘‘අරහා, අරහා’’ති බහූහි සම්භාවියමානස්ස එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘යෙ කෙචි ලොකෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා, අහං තෙසං අඤ්ඤතරො’’ති සො තෙන නියාමෙන කුහනකම්මෙන ජීවිකං කප්පෙති.

කස්සපදසබලස්ස සාසනෙ සත්තසු ජනෙසු පබ්බතං ආරුය්හ සමණධම්මං කරොන්තෙසු එකො අනාගාමී හුත්වා සුද්ධාවාසබ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අත්තනො බ්රහ්මසම්පත්තිං ඔලොකෙන්තො ආගතට්ඨානං ආවජ්ජෙන්තො පබ්බතමාරුය්හ සමණධම්මං කරණට්ඨානං දිස්වා සෙසානං නිබ්බත්තනට්ඨානං ආවජ්ජෙන්තො එකස්ස පරිනිබ්බුතභාවං ඉතරෙසඤ්ච පඤ්චන්නං කාමාවචරදෙවලොකෙ නිබ්බත්තභාවං ඤත්වා තෙ කාලානුකාලං ආවජ්ජෙසි ‘‘ඉමස්මිං පන කාලෙ කහං නු ඛො තෙ’’ති ආවජ්ජෙන්තො දාරුචීරියං සුප්පාරකපට්ටනං නිස්සාය කුහනකම්මෙන ජීවිතං කප්පෙන්තං දිස්වා ‘‘නට්ඨො වතායං බාලො, පුබ්බෙ සමණධම්මං කරොන්තො අතිඋක්කට්ඨභාවෙන අරහතාපි ආභතං පිණ්ඩපාතං අපරිභුඤ්ජිත්වා ඉදානි උදරහෙතු අනාරහාව සමානො අරහත්තං පටිජානිත්වා ලොකං වඤ්චෙන්තො විචරති, දසබලස්ස උප්පන්නභාවං න ජානාති, ගච්ඡාමි නං සංවෙජෙත්වා බුද්ධුප්පාදං ජානාපෙස්සාමී’’ති ඛණෙනෙව බ්රහ්මලොකතො ඔතරිත්වා සුප්පාරකපට්ටනෙ රත්තිභාගසමනන්තරෙ දාරුචීරියස්ස සම්මුඛෙ පාතුරහොසි. සො අත්තනො වසනට්ඨානෙ ඔභාසං දිස්වා බහි නික්ඛමිත්වා මහාබ්රහ්මානං දිස්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘අහං තුම්හාකං පොරාණකසහායො අනාගාමිඵලං පත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො, අම්හාකං සබ්බජෙට්ඨකො අරහා හුත්වා පරිනිබ්බුතො, තුම්හෙ පන පඤ්චජනා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා. ස්වාහං දානි තං ඉමස්මිං ඨානෙ කුහනකම්මෙන ජීවිකං කප්පෙන්තං දිස්වා දමිතුං ආගතො’’ති වත්වා ඉදං කාරණං ආහ – ‘‘නෙව ඛො ත්වං, බාහිය, අරහා නාපි අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නො, සාපි තෙ පටිපදා නත්ථි, යාය ත්වං අරහා වා අස්ස අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නො’’ති. අථස්ස සත්ථු උප්පන්නභාවං සාවත්ථියං වසනභාවඤ්ච ආචික්ඛිත්වා ‘‘සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡා’’ති තං උය්යොජෙත්වා බ්රහ්මලොකමෙව අගමාසි.

බාහියො පන ආකාසෙ ඨත්වා කථෙන්තං මහාබ්රහ්මානං ඔලොකෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහො භාරියං කම්මං මයා කතං, අනරහං අරහා අහන්ති චින්තෙසිං, අයඤ්ච මං ‘න ත්වං අරහා, නාපි අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නාසී’ති වදති, අත්ථි නු ඛො ලොකෙ අඤ්ඤො අරහා’’ති. අථ නං පුච්ඡි – ‘‘අථ කෙ චරහි සදෙවකෙ ලොකෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා’’ති. අථස්ස දෙවතා ආචික්ඛි – ‘‘අත්ථි, බාහිය, උත්තරෙසු ජනපදෙසු සාවත්ථි නාම නගරං, තත්ථ සො භගවා එතරහි විහරති අරහං සම්මාසම්බුද්ධො. සො හි, බාහිය, භගවා අරහා චෙව අරහත්තාය ච ධම්මං දෙසෙසී’’ති. බාහියො රත්තිභාගෙ දෙවතාය කථං සුත්වා සංවිග්ගමානසො තංඛණංයෙව සුප්පාරකා නික්ඛමිත්වා එකරත්තිවාසෙන සාවත්ථිං අගමාසි, ගච්ඡන්තො ච පන දෙවතානුභාවෙන බුද්ධානුභාවෙන ච වීසයොජනසතිකං මග්ගං අතික්කමිත්වා සාවත්ථිං අනුප්පත්තො, තස්මිං ඛණෙ සත්ථා සාවත්ථියං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො හොති. සො ජෙතවනං පවිසිත්වා අබ්භොකාසෙ චඞ්කමන්තෙ සම්බහුලෙ භික්ඛූ පුච්ඡි – ‘‘කුහිං එතරහි සත්ථා’’ති? භික්ඛූ ‘‘සාවත්ථියං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො’’ති වත්වා ‘‘ත්වං පන කුතො ආගතොසී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘සුප්පාරකා ආගතොම්හී’’ති. ‘‘කදා නික්ඛන්තොසී’’ති? ‘‘හිය්යො සායන්හසමයෙ නික්ඛන්තොම්හී’’ති. ‘‘දූරතොපි ආගතො, නිසීද තාව පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා ථොකං විස්සමාහි, ආගතකාලෙ සත්ථාරං දක්ඛිස්සතී’’ති ආහංසු. ‘‘අහං, භන්තෙ, සත්ථු වා අත්තනො වා ජීවිතන්තරායං න ජානාමි, කත්ථචි අට්ඨත්වා අනිසීදිත්වා එකරත්තෙනෙව වීසයොජනසතිකං මග්ගං ආගතො, සත්ථාරං පස්සිත්වාව විස්සමිස්සාමී’’ති ආහ. සො එවං වත්වා තරමානරූපො සාවත්ථිං පවිසිත්වා භගවන්තං අනොපමාය බුද්ධසිරියා චරන්තං දිස්වා ‘‘චිරස්සං වත මෙ ගොතමො සම්මාසම්බුද්ධො දිට්ඨො’’ති දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔනතසරීරො ගන්ත්වා අන්තරවීථියං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා ගොප්ඵකෙසු දළ්හං ගහෙත්වා එවමාහ – ‘‘දෙසෙතු, භන්තෙ භගවා, ධම්මං, දෙසෙතු සුගතො ධම්මං, යං මමස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘අකාලො ඛො තාව, බාහිය, අන්තරඝරං පවිට්ඨම්හා පිණ්ඩායා’’ති පටික්ඛිපි.

තං සුත්වා බාහියො, ‘‘භන්තෙ, සංසාරෙ සංසරන්තෙන කබළීකාරාහාරො න අලද්ධපුබ්බො, තුම්හාකං වා මය්හං වා ජීවිතන්තරායං න ජානාමි, දෙසෙතු මෙ, භන්තෙ භගවා, ධම්මං, දෙසෙතු සුගතො ධම්ම’’න්ති පුන යාචි. සත්ථා දුතියම්පි තථෙව පටික්ඛිපි. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘ඉමස්ස දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය සකලසරීරං පීතියා නිරන්තරං අජ්ඣොත්ථටං හොති, බලවපීතිවෙගො ධම්මං සුත්වාපි න සක්ඛිස්සති පටිවිජ්ඣිතුං, මජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය තාව තිට්ඨතු, එකරත්තෙනෙව වීසයොජනසතිකං මග්ගං ආගතස්සපි චස්ස දරථො බලවා සොපි තාව පටිප්පස්සම්භතූ’’ති. තස්මා ද්වික්ඛත්තුං පටික්ඛිපිත්වා තතියං යාචිතො අන්තරවීථියං ඨිතොව ‘‘තස්මාතිහ තෙ, බාහිය, එවං සික්ඛිතබ්බං, දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’තිආදිනා (උදා. 10) නයෙන අනෙකපරියායෙන ධම්මං දෙසෙසි. සො සත්ථු ධම්මං සුණන්තොයෙව සබ්බාසවෙ ඛෙපෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

178. සො අරහත්තං පත්තක්ඛණෙයෙව පුබ්බකම්මං සරිත්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො ඉතො සතසහස්සම්හීතිආදිමාහ. තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙව. අනුත්තානපදවණ්ණනමෙව කරිස්සාම.

181. හසනං පච්චවෙක්ඛණන්ති පරිපුණ්ණසොමනස්සජාතං පච්චවෙක්ඛණං, කොමාරවණ්ණං අතිකොමලන්ති අත්ථො.

182. හෙමයඤ්ඤොපචිතඞ්ගන්ති සුවණ්ණසුත්තයඤ්ඤොපචිතසුත්තඅවයවං සරීරං දෙහන්ති අත්ථො. පලම්බබිම්බතම්බොට්ඨන්ති ඔලම්බිතබිම්බඵලසදිසං රත්තවණ්ණං ඔට්ඨද්වයසමන්නාගතන්ති අත්ථො. සෙතතිණ්හසමං දිජන්ති සුනිසිතතිඛිණඅයලොහඝංසනෙන ඝංසිත්වා සමං කතං විය සමදන්තන්ති අත්ථො.

183. පීතිසම්ඵුල්ලිතානනන්ති පීතියා සුට්ඨු ඵුල්ලිතං විකසිතං ආනනං මුඛං ආදාසතලසදිසමුඛවන්තන්ති අත්ථො.

184. ඛිප්පාභිඤ්ඤස්ස භික්ඛුනොති ඛිප්පං දෙසනාය සමුග්ඝාටිතක්ඛණෙයෙව අභිවිසෙසෙන ඤාතුං සමත්ථස්ස භික්ඛුනොති අත්ථො.

186. සග්ගංඅගං සභවනං යථාති අත්තනො ගෙහං විය සග්ගං ලොකං අගමාසින්ති අත්ථො.

196. නත්වං උපායමග්ගඤ්ඤූති ත්වං නිබ්බානාධිගමූපායභූතමග්ගඤ්ඤූ න අහොසීති අත්ථො.

200. සත්ථුනො සදා ජිනන්ති සදා සබ්බකාලං ජිනං ජිනන්තො පරාජිතකොපො සත්ථුනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස විමලානනං ආදාසතලසදිසමුඛං පස්සිස්සාමි පස්සිතුං නික්ඛමාමීති යොජනා. දිජෙ අපුච්ඡිං කුහිං ලොකනන්දනොති කුහිං ඨානෙ ලොකපසාදකරො සත්ථාති දිජෙ බ්රාහ්මණෙ අහං භික්ඛූ අපුච්ඡින්ති අත්ථො.

201. සසොව ඛිප්පං මුනිදස්සනුස්සුකොති මුනිදස්සනෙ තථාගතදස්සනෙ උස්සුකො උස්සාහජාතො සසො ඉව ඛිප්පං පාපුණාතීති අත්ථො.

202. තුවටං ගන්ත්වාති සීඝං ගන්ත්වා. පිණ්ඩත්ථං අපිහාගිධන්ති පිණ්ඩපාතං පටිච්ච අපිහං අපගතපිහං අගිධං නිත්තණ්හං.

203. අලොලක්ඛන්ති ඉතො චිතො ච අනොලොකයමානං උත්තමෙ සාවත්ථිනගරෙ පිණ්ඩාය විචරන්තං අදක්ඛින්ති සම්බන්ධො. සිරීනිලයසඞ්කාසන්ති සිරියා ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනසොභාය නිලයං සඞ්කාසං ජලමානතොරණසදිසං. රවිදිත්තිහරානනන්ති විජ්ජොතමානසූරියමණ්ඩලං විය විජ්ජොතමානමුඛමණ්ඩලං.

204. කුපථෙ විප්පනට්ඨස්සාති කුච්ඡිතපථෙ සොපද්දවමග්ගෙ මූළ්හස්ස මිච්ඡාපටිපන්නස්ස මෙ සරණං හොහි පතිට්ඨා හොහි. ගොතමාති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති.

218. න තත්ථ සුක්කා ජොතන්තීති සුක්කපභාසම්පන්නා ජොතමානඔසධිතාරකාදයො න ජොතන්ති නප්පභාසන්ති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව. සො එවං පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙත්වා තාවදෙව ච භගවන්තං පබ්බජ්ජං යාචි. ‘‘පරිපුණ්ණං තෙ පත්තචීවර’’න්ති ච පුට්ඨො ‘‘න පරිපුණ්ණ’’න්ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘තෙන හි පත්තචීවරං පරියෙසාහී’’ති වත්වා පක්කාමි. සො කිර වීසතිවස්සසහස්සානි සමණධම්මං කරොන්තො ‘‘භික්ඛුනා නාම අත්තනා පච්චයෙ ලභිත්වා අඤ්ඤං අනොලොකෙත්වා සයමෙව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා එකභික්ඛුස්සාපි පත්තෙන වා චීවරෙන වා සඞ්ගහං නාකාසි, ‘‘න තෙනස්ස ඉද්ධිමයං පත්තචීවරං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ඤත්වා භගවා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බජ්ජං නාදාසි. තම්පි පත්තචීවරං පරියෙසමානමෙව සඞ්කාරට්ඨානතො චොළක්ඛණ්ඩානි සංකඩ්ඪෙන්තං පුබ්බවෙරිකො අමනුස්සො එකිස්සා තරුණවච්ඡාය ගාවියා සරීරෙ අධිමුච්චිත්වා වාමඌරුම්හි පහරිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි. සත්ථා පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං නික්ඛමන්තො බාහියස්ස සරීරං සඞ්කාරට්ඨානෙ පතිතං දිස්වා ‘‘ගණ්හථ, භික්ඛවෙ, එතං බාහියං දාරුචීරියන්ති එකස්මිං ගෙහද්වාරෙ ඨත්වා මඤ්චකං ආහරාපෙත්වා ඉමං සරීරං නගරද්වාරතො නීහරිත්වා ඣාපෙත්වා ධාතුයො ගහෙත්වා ථූපං කරොථා’’ති භික්ඛූ ආණාපෙසි.

තෙ භික්ඛූ ධාතුං මහාපථෙ ථූපං කාරෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො කතකම්මං ආරොචෙසුං. තතො සඞ්ඝමජ්ඣෙ කථා උදපාදි – ‘‘තථාගතො භික්ඛුසඞ්ඝෙන සරීරඣාපනකිච්චං කාරෙසි, ධාතුයො ච ගාහාපෙත්වා චෙතියං කාරාපෙසි, කතරමග්ගො නු ඛො තෙන සමධිගතො, සාමණෙරො නු ඛො සො, භික්ඛු නු ඛො’’ති. සත්ථා තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ‘‘පතිට්ඨිතො, භික්ඛවෙ, බාහියො දාරුචීරියො අරහත්තො’’ති උපරි ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙති. තස්ස පරිනිබ්බුතභාවඤ්ච ආචික්ඛිත්වා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඛිප්පාභිඤ්ඤානං යදිදං බාහියො දාරුචීරියො’’ති (අ. නි. 1.209, 216) එතදග්ගෙ ඨපෙසි.

අථ නං භික්ඛූ පුච්ඡිංසු – ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, ‘බාහියො දාරුචීරියො අරහත්තං පත්තො’ති වදෙථ, කදා සො අරහත්තං පත්තො’’ති? ‘‘මම ධම්මං සුතකාලෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘කදා පනස්ස, භන්තෙ, තුම්හෙහි ධම්මො කථිතො’’ති? ‘‘භික්ඛාය චරන්තෙන අන්තරවීථියං ඨිතෙනා’’ති. ‘‘අප්පමත්තකො, භන්තෙ, තුම්හෙහි අන්තරවීථියං ඨත්වා කථිතධම්මො; කථං සො තාවත්තකෙන විසෙසං නිබ්බත්තෙසී’’ති? අථ නෙ සත්ථා, ‘‘භික්ඛවෙ, මම ධම්මං ‘අප්පං’ වා ‘බහුං වා’ති මා චින්තයිත්ථ. අනෙකානිපි හි අනත්ථපදසංහිතානි ගාථාසහස්සානි න සෙය්යො, අත්ථනිස්සිතං පන එකම්පි ගාථාපදං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සහස්සමපි චෙ ගාථා, අනත්ථපදසංහිතා;

එකං ගාථාපදං සෙය්යො, යං සුත්වා උපසම්මතී’’ති. (ධ. ප. 101) –

දෙසනාපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

බාහියත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

7. මහාකොට්ඨිකත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

සත්තමාපදානෙ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො මහාකොට්ඨිකත්ථෙරස්ස අපදානං. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො මාතාපිතූනං අච්චයෙන කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා ඝරාවාසං වසන්තො එකදිවසං පදුමුත්තරස්ස භගවතො ධම්මදෙසනාකාලෙ හංසවතීනගරවාසිනො ගන්ධමාලාදිහත්ථෙ යෙන බුද්ධො යෙන ධම්මො යෙන සඞ්ඝො, තන්නින්නෙ තප්පොණෙ තප්පබ්භාරෙ ගච්ඡන්තෙ දිස්වා තෙහි සද්ධිං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා, සත්ථාරං එකං භික්ඛුං පටිසම්භිදාප්පත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘අයං ඉමස්මිං සාසනෙ පටිසම්භිදාප්පත්තානං අග්ගො, යංනූනාහම්පි එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අයං විය පටිසම්භිදාප්පත්තානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා සත්ථු දෙසනාපරියොසානෙ වුට්ඨිතාය පරිසාය භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ මය්හං ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙසි. සත්ථා අධිවාසෙසි. සො භගවන්තං අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා සකනිවෙසනං ගන්ත්වා සබ්බරත්තිං බුද්ධස්ස ච භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච නිසජ්ජට්ඨානං ගන්ධමාලාදීහි අලඞ්කරිත්වා ඛාදනීයභොජනීයං පටියාදාපෙත්වා තස්සා රත්තියා අච්චයෙන සකනිවෙසනෙ භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරං සත්ථාරං විවිධයාගුඛජ්ජකපරිවාරං සසූපබ්යඤ්ජනං ගන්ධසාලිභොජනං භොජාපෙත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ චින්තෙසි – ‘‘මහන්තං ඛො අහං ඨානන්තරං පත්ථෙමි, න පන යුත්තං මයා එකදිවසමෙව දානං දත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙතුං, අනුපටිපාටියා සත්තාහං දානං දත්වා පත්ථෙස්සාමී’’ති. සො තෙනෙව නියාමෙන සත්තාහං මහාදානං දත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ දුස්සකොට්ඨාගාරං විවරාපෙත්වා උත්තමං තිචීවරප්පහොනකං සුඛුමවත්ථං බුද්ධස්ස පාදමූලෙ ඨපෙත්වා භික්ඛුසතසහස්සස්ස ච තිචීවරං දත්වා තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, යො සො භික්ඛු තුම්හෙහි ඉතො සත්තමෙ දිවසමත්ථකෙ පටිසම්භිදාප්පත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතො, අහම්පි සො භික්ඛු විය අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා පටිසම්භිදාප්පත්තානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති සත්ථු පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා පත්ථනං අකාසි. සත්ථා තස්ස සමිජ්ඣනභාවං ඤත්වා ‘‘අනාගතෙ ඉතො කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සාසනෙ තව පත්ථනා සමිජ්ඣිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. සො තත්ථ යාවතායුකං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතො දෙවසම්පත්තිං අනුභවිත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු පරිබ්භමි.

එවං සො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤඤාණසම්භාරෙ සම්භරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, කොට්ඨිකොතිස්ස නාමං අකංසු. කස්මා මාතුයා වා අය්යකපය්යකාදීනං වා නාමං අග්ගහෙත්වා එවං නාමං කරිංසූති චෙ? අත්තනො පඤ්ඤවන්තතාය වෙදඞ්ගෙසු සතක්කපරතක්කෙසු සනිඝණ්ඩුකෙටුභෙසු සාක්ඛරප්පභෙදෙසු සකලබ්යාකරණෙසු ච ඡෙකභාවෙන ච දිට්ඨදිට්ඨෙ ජනෙ මුඛසත්තීහි කොට්ඨෙන්තො පක්කොට්ඨෙන්තො විතුදන්තො විචරතීති අන්වත්ථනාමං කරිංසූති වෙදිතබ්බං. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා බ්රාහ්මණසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පත්තො එකදිවසං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නකාලතො පට්ඨාය විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා පටිසම්භිදාසු චිණ්ණවසී හුත්වා අභීතො මහාථෙරෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තොපි දසබලං උපසඞ්කමිත්වා පටිසම්භිදාසුයෙව පඤ්හං පුච්ඡි. එවමයං ථෙරො තත්ථ කතාධිකාරතාය තත්ථ චිණ්ණවසීභාවෙන ච පටිසම්භිදාප්පත්තානං අග්ගො ජාතො. අථ නං සත්ථා මහාවෙදල්ලසුත්තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා පටිසම්භිදාප්පත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි, ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං පටිසම්භිදාප්පත්තානං යදිදං මහාකොට්ඨිකො’’ති (අ. නි. 1.209, 218).

221. සො අපරෙන සමයෙන විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තො සොමනස්සජාතො අත්තනො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිමාහ. තං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙව.

ඉත්ථංසුදමායස්මා මහාකොට්ඨිකොති එත්ථ සුදන්ති නිදස්සනෙ නිපාතො. ආයස්මාති ගාරවාධිවචනං, යථා තං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානොති.

මහාකොට්ඨිකත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

8. උරුවෙලකස්සපත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

අට්ඨමාපදානෙ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො උරුවෙලකස්සපත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සත්ථාරං එකං භික්ඛුං මහාපරිවාරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො මහාදානං දත්වා පණිධානං අකාසි. භගවා චස්ස අනන්තරායතං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමබුද්ධස්ස සාසනෙ මහාපරිවාරානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. සො තත්ථ යාවතායුකං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චවිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉතො ද්වෙනවුතිකප්පමත්ථකෙ ඵුස්සස්ස භගවතො වෙමාතිකකනිට්ඨභාතා හුත්වා නිබ්බත්තො, අඤ්ඤෙපිස්ස ද්වෙ කනිට්ඨභාතරො අහෙසුං. තෙ තයො බුද්ධප්පමුඛභික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා පරමාය පූජාය පූජෙත්වා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව බාරාණසියං බ්රාහ්මණකුලෙ තයො භාතරො හුත්වා නිබ්බත්තා ගොත්තවසෙන තයොපි කස්සපාති එවං නාමකා අහෙසුං. තෙ තයො වයප්පත්තා තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිංසු. තෙසං ජෙට්ඨභාතිකස්ස පඤ්චමාණවකසතානි පරිවාරා, මජ්ඣිමස්ස තීණි, කනිට්ඨස්ස ද්වෙ, තෙ අත්තනො ගන්ථෙසු සාරං ඔලොකෙන්තා දිට්ඨධම්මිකමෙව අත්ථං දිස්වා පබ්බජ්ජං රොචෙසුං. තෙසු ජෙට්ඨභාතා අත්තනො පරිවාරෙන සද්ධිං උරුවෙලං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා උරුවෙලකස්සපො නාම ජාතො, මජ්ඣිමො ගඞ්ගානදීවඞ්කෙ පබ්බජිතො නදීකස්සපො නාම ජාතො, කනිට්ඨො ගයාසීසෙ පබ්බජිතො ගයාකස්සපො නාම ජාතො. එවං තෙසු ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තත්ථ තත්ථ වසන්තෙසු බහූනං දිවසානං අච්චයෙන අම්හාකං බොධිසත්තො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො අනුක්කමෙන ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා පඤ්චවග්ගියත්ථෙරෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා යසකුලපුත්තප්පමුඛෙ පඤ්චපඤ්ඤාසජනෙ සහායකෙ විනෙත්වා සට්ඨි අරහන්තෙ ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරික’’න්ති (මහාව. 32) විස්සජ්ජෙත්වා තිංසභද්දවග්ගියෙ විනෙත්වා උරුවෙලකස්සපස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා වසනත්ථාය අග්යාගාරං පවිසිත්වා තත්ථ ගතනාගදමනාදීහි අඩ්ඪුඩ්ඪසහස්සෙහි පාටිහාරියෙහි උරුවෙලකස්සපං සපරිවාරං විනෙත්වා පබ්බාජෙසි. තස්ස පබ්බජ්ජාවිධානඤ්ච ඉද්ධිපාටිහාරියකරණඤ්ච සබ්බං නදීකස්සපස්ස අපදානට්ඨකථායං ආවි භවිස්සති. තස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා ඉතරෙපි ද්වෙ භාතරො සපරිසා ආගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. සබ්බෙව තෙ ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා එහිභික්ඛුකා අහෙසුං. සත්ථා තං සමණසහස්සං ආදාය ගයාසීසං ගන්ත්වා පිට්ඨිපාසාණෙ නිසින්නො ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54) තෙ සබ්බෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි.

251. සො එවං අරහත්තං පත්වා සොමනස්සජාතො අත්තනො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිමාහ. අනුත්තානපදමෙව වණ්ණයිස්සාම.

268. සොච සබ්බං තමං හන්ත්වාති සො ඵුස්සො භගවා රාගදොසමොහාදිකිලෙසන්ධකාරං විද්ධංසෙත්වා. විජටෙත්වා මහාජටන්ති තණ්හාමානාදීහි දියඩ්ඪසහස්සෙහි කිලෙසගණෙහි මහාබ්යාකුලං ජටං විජටෙත්වා පදාලෙත්වා ඵාලෙත්වාති අත්ථො. සදෙවකං දෙවලොකසහිතං සකලං ලොකසන්නිවාසංතප්පයන්තො සන්තප්පයන්තො පීණෙන්තො අමතං වුට්ඨිං මහානිබ්බානවුට්ඨිධාරං වස්සතෙ පග්ඝරාපෙතීති යොජනා.

269. තදා හි බාරාණසියන්ති ‘‘බාරස මනුස්සා’’තිආදීසු විය බාරස ද්වාදසරාසී හුත්වා පුරා, හිමවන්තතො ඉසයො ච පච්චෙකමුනිසඞ්ඛාතා ඉසයො ච ගන්ධමාදනතො ආකාසෙනාගන්ත්වා එත්ථ ගච්ඡන්ති ඔතරන්ති පවිසන්තීති බාරාණසී, අථ වා සම්මාසම්බුද්ධසඞ්ඛාතානං අනෙකසතසහස්සානං ධම්මචක්කපවත්තනත්ථාය ඔතරට්ඨානං නගරං ලිඞ්ගවිපල්ලාසං කත්වා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන බාරාණසීති වුච්චති, තිස්සං බාරාණසියං.

273. නික්ඛිත්තසත්ථංපච්චන්තන්ති ඡඩ්ඩිතසත්ථං පාතිතආවුධං පච්චන්තජනපදං නිබ්බිසෙවනං කත්වා පුනරුපච්චතන්ති පුනරපි තං නගරං උපෙච්ච උපගම්ම සම්පත්තාති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

උරුවෙලකස්සපත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

9. රාධත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා

296. නවමාපදානෙ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො රාධත්ථෙරස්ස අපදානං. තං සබ්බං පාඨානුසාරෙන නයානුචින්තනෙන විඤ්ඤූහි සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. කෙවලං පුඤ්ඤනානත්තමෙවාති.

රාධත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.

දසමං මොඝරාජත්ථෙරඅපදානං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

චතුපඤ්ඤාසමවග්ගවණ්ණනා සමත්තා.