📜
55. භද්දියවග්ගො
1. ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා
පඤ්චපඤ්ඤාසමවග්ගෙ ¶ ¶ පඨමාපදානෙ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු ධම්මං සුණන්තො නිසින්නො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං මඤ්ජුස්සරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සප්පිසක්ඛරාදිමධුරරසසම්මිස්සං මහාදානං දත්වා ‘‘අහම්පි, භන්තෙ, අනාගතෙ අයං භික්ඛු විය එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ මඤ්ජුස්සරානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පණිධානං අකාසි. භගවා තස්ස අනන්තරායං දිස්වා බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.
සො ¶ යාවතායුකං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො උභයසම්පත්තියො අනුභවිත්වා ඵුස්සභගවතො කාලෙ චිත්රකොකිලො හුත්වා නිබ්බත්තො රාජුය්යානතො මධුරං අම්බඵලං තුණ්ඩෙනාදාය ගච්ඡන්තො සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො ‘‘දස්සාමි බුද්ධස්සා’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි. සත්ථා තස්ස චිත්තාචාරං ඤත්වා පත්තං ගහෙත්වා නිසීදි. කොකිලො දසබලස්ස පත්තෙ අම්බපක්කං ඨපෙසි. සත්ථා තස්ස සොමනස්සුප්පාදනත්ථං තස්ස පස්සන්තස්සෙව තං පරිභුඤ්ජි. අථ සො කොකිලො පසන්නමානසො තෙනෙව පීතිසුඛෙන සත්තාහං වීතිනාමෙසි. තෙනෙව පුඤ්ඤකම්මෙන උප්පන්නුප්පන්නභවෙ මඤ්ජුස්සරො අහොසි. කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ වඩ්ඪකිකුලෙ නිබ්බත්තෙත්වා ජෙට්ඨකවඩ්ඪකී හුත්වා පාකටො අහොසි. පරිනිබ්බුතෙ භගවති තස්ස සරීරධාතුයො නිදහිතුං සත්තයොජනප්පමාණෙ ථූපෙ ආරද්ධෙ සො ආහ – ‘‘යොජනාවට්ටං යොජනුබ්බෙධං කරොමා’’ති. තෙ සබ්බෙ තස්ස වචනෙ අට්ඨංසු. ඉති අප්පමාණස්ස බුද්ධස්ස ඔරප්පමාණං චෙතියං කාරෙසි, තෙන කම්මෙන නිබ්බත්තට්ඨානෙ අඤ්ඤෙහි හීනප්පමාණො අහොසි. සො අම්හාකං භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා අතිරස්සතාය ච සුවණ්ණපටිමා විය සුන්දරසරීරතාය ච ලකුණ්ඩකභද්දියොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො අපරභාගෙ සත්ථු ධම්මදෙසනං ¶ සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා බහුස්සුතො ධම්මකථිකො හුත්වා මධුරෙන සරෙන පරෙසං ධම්මං කථෙසි.
අථෙකස්මිං උස්සවදිවසෙ එකෙන බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං රථෙන ගච්ඡන්තී එකා ගණිකා ථෙරං දිස්වා දන්තවිදංසකං හසි. ථෙරො තස්සා දන්තට්ඨිකෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා ඣානං උප්පාදෙත්වා තං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අනාගාමී අහොසි, සො අභිණ්හං කායගතාය සතියා විහරන්තො එකදිවසං ¶ ආයස්මතා ධම්මසෙනාපතිනා ඔවදියමානො අනුසාසියමානො අරහත්තෙ පතිට්ඨහි. එකච්චෙ භික්ඛූ ච සාමණෙරා ච තස්ස අරහත්තප්පත්තභාවං අජානන්තො කණ්ණෙසු ගහෙත්වා කඩ්ඪන්ති, සීසෙ බාහාය හත්ථපාදාදීසු වා ගහෙත්වා චාලෙත්වා කීළන්තා විහෙඨෙසුං. අථ භගවා සුත්වා – ‘‘මා, භික්ඛවෙ, මම පුත්තං විහෙඨෙථා’’ති ආහ. තතො පට්ඨාය තං ‘‘අරහා’’ති ජානිත්වා න විහෙඨෙසුං.
12. සො ¶ අරහා හුත්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො අත්තනො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිමාහ. මඤ්ජුනාභිනිකූජහන්ති මධුරෙන පෙමනියෙන සරෙන අභිනිකූජිං සද්දං නිච්ඡාරෙසිං අහන්ති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.
ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.
2. කඞ්ඛාරෙවතත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා
34. දුතියාපදානෙ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො කඞ්ඛාරෙවතත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො, තං සබ්බං පාඨානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.
කඞ්ඛාරෙවතත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.
3. සීවලිත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා
තතියාපදානෙ ¶ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො සීවලිත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන විහාරං ගන්ත්වා පරිසාය පරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ලාභීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති දසබලං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමිනා අධිකාරකම්මෙන න අඤ්ඤං සම්පත්තිං පත්ථෙමි, අනාගතෙ පන එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අහම්පි තුම්හෙහි සො එතදග්ගෙ ඨපිතභික්ඛු විය ලාභීනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායතං දිස්වා ‘‘අයං තෙ පත්ථනා අනාගතෙ ගොතමස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ සමිජ්ඣිස්සතී’’ති බ්යාකරිත්වා පක්කාමි. සො කුලපුත්තො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු උභයසම්පත්තියො අනුභවිත්වා විපස්සිස්ස ¶ භගවතො ¶ කාලෙ බන්ධුමතීනගරතො අවිදූරෙ එකස්මිං ගාමකෙ නිබ්බත්ති, තස්මිං සමයෙ බන්ධුමතීනගරවාසිනො රඤ්ඤා සද්ධිං සාකච්ඡිත්වා දසබලස්ස දානං අදංසු.
එකදිවසං සබ්බෙ එකතො හුත්වා දානං දෙන්තා ‘‘කිං නු ඛො අම්හාකං දානග්ගෙ නත්ථී’’ති (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.207; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.59 සීවලිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) ඔලොකෙන්තා මධුඤ්ච ගුළදධිඤ්ච නාද්දසංසු. තෙ ‘‘යතො කුතොචි ආහරිස්සාමා’’ති ජනපදතො නගරපවිසනමග්ගෙසු පුරිසෙ ඨපෙසුං. තදා එස කුලපුත්තො අත්තනො ගාමතො ගුළදධිවාරකං ගහෙත්වා ‘‘කිඤ්චිදෙව ආහරිස්සාමී’’ති නගරං ගච්ඡන්තො ‘‘මුඛං ධොවිත්වා ධොතහත්ථපාදො පවිසිස්සාමී’’ති ඵාසුකට්ඨානං ඔලොකෙන්තො නඞ්ගලසීසප්පමාණං නිම්මක්ඛිකදණ්ඩකමධුං දිස්වා ‘‘පුඤ්ඤෙන මෙ ඉදං උප්පන්න’’න්ති ගහෙත්වා නගරං පාවිසි. නාගරෙහි ඨපිතපුරිසො තං දිස්වා, ‘‘මාරිස, කස්ස ඉමං හරසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘න කස්සචි, සාමි, වික්කායිකං මෙ ඉද’’න්ති. ‘‘තෙන හි ඉමං කහාපණං ගහෙත්වා එතං මධුඤ්ච ගුළදධිඤ්ච දෙහී’’ති.
සො චින්තෙසි – ‘‘ඉදං මෙ න බහුං අග්ඝති, අයඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව බහුං දෙති, වීමංසිස්සාමී’’ති. තතො නං ආහ – ‘‘නාහං එකකහාපණෙන දෙමී’’ති. ‘‘යදි එවං ද්වෙ කහාපණෙ ගහෙත්වා දෙහී’’ති. ‘‘ද්වීහිපි න දෙමී’’ති. එතෙනුපායෙන වඩ්ඪෙත්වා යාව සහස්සං පාපුණි, සො චින්තෙසි – ‘‘අතිඅඤ්ඡිතුං න වට්ටති, හොතු තාව ඉමිනා කත්තබ්බකම්මං පුච්ඡිස්සාමී’’ති ¶ . අථ නං ආහ – ‘‘න ඉදං බහුඅග්ඝනකං, ත්වං පන බහුං දෙසි, කෙන කම්මෙන ඉදං ගණ්හසී’’ති. ‘‘ඉධ, භො, නගරවාසිනො රඤ්ඤා සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣිත්වා විපස්සිසම්මාසම්බුද්ධස්ස දානං දෙන්තා ඉදං ද්වයං දානග්ගෙ අපස්සන්තා මං පරියෙසාපෙන්ති. සචෙ ඉදං ද්වයං න ලභිස්සන්ති, නාගරානං පරාජයො භවිස්සති. තස්මා සහස්සං දත්වා ගණ්හාමී’’ති. ‘‘කිං පනෙතං නාගරානං එව වට්ටති, උදාහු අඤ්ඤෙසම්පි දාතුං වට්ටතී’’ති? ‘‘යස්ස කස්සචි දාතුං අවාරිතමෙත’’න්ති. ‘‘අත්ථි පන කොචි නාගරානං දානෙ එකදිවසං සහස්සං දාතා’’ති? ‘‘නත්ථි, සම්මා’’ති. ‘‘ඉමෙසං මෙ ද්වින්නං සහස්සග්ඝනකභාවං ජානාසී’’ති? ‘‘ආම, ජානාමී’’ති. ‘‘තෙන හි ගච්ඡ, නාගරානං ආරොචෙහි – ‘එකො පුරිසො ඉමානි ද්වෙ මූලෙන න දෙති, තුම්හෙහි සද්ධිං සහත්ථෙනෙව දාතුකාමො, තුම්හෙ ඉමෙසං ද්වින්නං කාරණා නිබ්බිතක්කා හොථා’’ති. ‘‘ත්වං ඉමස්මිං දානෙ ජෙට්ඨකභාගස්ස ¶ කායසක්ඛී හොහී’’ති වත්වා ගතො. සො පන කුලපුත්තො ගාමතො පරිබ්බයත්ථං ගහිතකහාපණෙන පඤ්චකටුකං ගහෙත්වා චුණ්ණං කත්වා ¶ දධිතො කඤ්චියං වාහෙත්වා තත්ථ මධුපටලං පීළෙත්වා පඤ්චකටුකචුණ්ණෙන යොජෙත්වා පදුමිනිපත්තෙ පක්ඛිපිත්වා තං සංවිදහිත්වා ආදාය දසබලස්ස අවිදූරෙ නිසීදි. මහාජනෙහි ආහරියමානස්ස සක්කාරස්ස අන්තරෙ අත්තනො පත්තවාරං ඔලොකෙන්තො ඔකාසං ඤත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, අයං මෙ දුග්ගතසක්කාරො, ඉමං මෙ අනුකම්පං පටිච්ච පටිග්ගණ්හථා’’ති. සත්ථා තස්සානුකම්පං පටිච්ච චතුමහාරාජෙහි දත්තියෙන සෙලමයපත්තෙන තං පටිග්ගහෙත්වා යථා අට්ඨසට්ඨියා භික්ඛුසතසහස්සස්ස දිය්යමානං න ඛීයති, එවං අධිට්ඨාසි.
සො කුලපුත්තො නිට්ඨිතභත්තකිච්චං භගවන්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ආහ – ‘‘දිට්ඨො මෙ, භන්තෙ භගවා, අජ්ජ බන්ධුමතීනගරවාසීහි තුම්හාකං සක්කාරො ආහරියමානො, අහම්පි ඉමස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තභවෙ ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො භවෙය්ය’’න්ති. සත්ථා ‘‘එවං හොතු කුලපුත්තා’’ති වත්වා තස්ස ච නගරවාසීනඤ්ච භත්තානුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සො කුලපුත්තො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සුප්පවාසාය රාජධීතුයා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණකාලතො පට්ඨාය සායං පාතඤ්ච පඤ්චපණ්ණාකාරසතානි සුප්පවාසාය උපනීයන්ති. අථස්ස සා පුඤ්ඤවීමංසනත්ථං හත්ථෙන බීජපච්ඡිං ඵුසාපෙන්තී අට්ඨාසි. එකෙකබීජතො සලාකසතං සලාකසහස්සම්පි නිග්ගච්ඡති, එකෙකකරීසඛෙත්තතො පණ්ණාසම්පි සට්ඨිපි සකටපමාණානි උප්පජ්ජන්ති. කොට්ඨපූරණකාලෙපිස්සා කොට්ඨද්වාරං හත්ථෙන ඵුසන්තියා රාජධීතාය පුඤ්ඤෙන ගණ්හන්තානං ගහිතගහිතං පුන පූරති. පරිපුණ්ණභත්තකුම්භිතොපි ‘‘රාජධීතාය පුඤ්ඤ’’න්ති වත්වා යස්ස කස්සචි දෙන්තා නං යාව න උක්කඩ්ඪන්ති, න තාව භත්තං ඛීයති. දාරකෙ කුච්ඡිගතෙයෙව සත්ත වස්සානි අතික්කමිංසු.
ගබ්භෙ ¶ පන පරිපක්කෙ සත්තාහං මහාදුක්ඛං අනුභොසි. සා සාමිකං ආමන්තෙත්වා – ‘‘පුරෙ මරණා ජීවමානා දානං දස්සාමී’’ති සත්ථු සන්තිකං ¶ පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ, සාමි, ඉමං පවත්තිං සත්ථු ආරොචෙත්වා සත්ථාරං නිමන්තෙහි, යඤ්ච සත්ථා වදති, තං සාධුකං උපලක්ඛෙත්වා ආගන්ත්වා මය්හං කථෙහී’’ති. සො ගන්ත්වා තස්සා සාසනං සත්ථු ආරොචෙසි – ‘‘සත්ථු භන්තෙ, කොළියධීතා පාදෙ වන්දතී’’ති. සත්ථා තස්සා අනුකම්පං පටිච්ච – ‘‘සුඛිනී හොතු සුප්පවාසා කොළියධීතා අරොගා, අරොගං පුත්තං විජායතූ’’ති ආහ. සො තං සුත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා අත්තනො ගාමාභිමුඛො ¶ පායාසි. තස්ස පුරෙ ආගමනායෙව සුප්පවාසාය කුච්ඡිතො ධම්මකරණතො උදකං විය ගබ්භො නික්ඛමි, පරිවාරෙත්වා නිසින්නජනො අස්සුමුඛො රොදිතුං ආරද්ධො හට්ඨතුට්ඨොව තස්සා සාමිකස්ස තුට්ඨිසාසනං ආරොචෙතුං අගමාසි. සො තෙසං ඉඞ්ගිතං දිස්වා – ‘‘දසබලෙන කථිතකථා නිප්ඵන්නා භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙසි. සො ආගන්ත්වා සත්ථු කථං රාජධීතාය කථෙසි. රාජධීතා තයා නිමන්තිතං ජීවභත්තමෙව මඞ්ගලභත්තං භවිස්සති, ගච්ඡ සත්තාහං දසබලං නිමන්තෙහීති. සො තථා අකාසි. සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං පවත්තයිංසු. සො දාරකො ඤාතීනං සන්තත්තචිත්තං නිබ්බාපෙන්තො සීතලභාවං කුරුමානො ජාතොති, සීවලිත්වෙව නාමං කරිංසු. සො සත්ත වස්සානි ගබ්භෙ වසිතත්තා ජාතකාලතො පට්ඨාය සබ්බකම්මක්ඛමො අහොසි. ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො සත්තමෙ දිවසෙ තෙන සද්ධිං කථාසල්ලාපමකාසි. සත්ථාපි ඉමං ගාථං අභාසි –
‘‘යොමං පලිපථං දුග්ගං, සංසාරං මොහමච්චගා;
තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ඣායී, අනෙජො අකථංකථී;
අනුපාදාය නිබ්බුතො, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 414; සු. නි. 643);
අථ නං ථෙරො එවමාහ – ‘‘කිං පන තයා එවරූපං දුක්ඛං අනුභවිත්වා පබ්බජිතුං න වට්ටතී’’ති? ‘‘ලභන්තො පබ්බජෙය්යං, භන්තෙ’’ති. සුප්පවාසා තං ථෙරෙන සද්ධිං කථෙන්තං දිස්වා – ‘‘කිං නු ඛො මෙ පුත්තො ධම්මසෙනාපතිනා කථෙතී’’ති ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘මය්හං පුත්තො තුම්හෙහි සද්ධිං කිං කථෙති, භන්තෙ’’ති? අත්තනා අනුභුත්තගබ්භවාසදුක්ඛං කථෙත්වා – ‘‘තුම්හෙහි අනුඤ්ඤාතො පබ්බජිස්සාමී’’ති වදතීති. ‘‘සාධු භන්තෙ, පබ්බාජෙථ න’’න්ති. ථෙරො තං විහාරං නෙත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙන්තො, ‘‘සීවලි ¶ , තුය්හං අඤ්ඤෙන ඔවාදෙන කම්මං නත්ථි, තයා සත්ත වස්සානි අනුභුත්තදුක්ඛමෙව පච්චවෙක්ඛාහී’’ති. ‘‘භන්තෙ, පබ්බජ්ජායෙව තුම්හාකං භාරො, යං පන මයා සක්කා කාතුං, තමහං ජානිස්සාමී’’ති. සො පන පඨමකෙසවට්ටියා ¶ ඔරොපිතක්ඛණෙයෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, දුතියාය ඔරොපිතක්ඛණෙ සකදාගාමිඵලෙ, තතියාය අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාසි. සබ්බෙසංයෙව කෙසානං ඔරොපනඤ්ච අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියා ච අපුරෙ අපච්ඡා අහොසි.
අථ ¶ භික්ඛුසඞ්ඝෙ කථා උදපාදි – ‘‘අහො එවං පුඤ්ඤවාපි ථෙරො සත්තමාසාධිකානි සත්ත සංවච්ඡරානි මාතුගබ්භෙ වසිත්වා සත්ත දිවසානි මූළ්හගබ්භෙ වසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා – ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා – ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ – ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉමිනා කුලපුත්තෙන ඉමාය ජාතියා කතකම්ම’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරිත්වා අතීතෙ, භික්ඛවෙ, බුද්ධුප්පාදතො පුරෙතරමෙව එස කුලපුත්තො බාරාණසියං රාජකුලෙ නිබ්බත්තො, පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය විභවසම්පන්නො පාකටො අහොසි. තදා එකො පච්චන්තරාජා ‘‘රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා නගරං උපරුන්ධිත්වා ඛන්ධාවාරං කාරෙත්වා විහාසි. අථ රාජා මාතුයා සද්ධිං සමානච්ඡන්දො හුත්වා සත්තාහං ඛන්ධාවාරනගරෙ චතූසු දිසාසු ද්වාරං පිධාපෙසි, නික්ඛමන්තානං පවිසන්තානඤ්ච ද්වාරමූළ්හං අහොසි. අථ මිගදායවිහාරෙ පච්චෙකබුද්ධා උග්ඝොසෙසුං. රාජා සුත්වා ද්වාරං විවරාපෙසීති. පච්චන්තරාජාපි පලායි. සො තෙන කම්මවිපාකෙන නරකාදීසු දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජකුලෙ නිබ්බත්තොපි මාතුයා සද්ධිං ඉමං එවරූපං දුක්ඛමනුභවි. තස්ස පන පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චත්තාරො පච්චයා යදිච්ඡකං උප්පජ්ජන්ති. එවං එත්ථ වත්ථු සමුට්ඨිතං.
අපරභාගෙ සත්ථා සාවත්ථිං අගමාසි. ථෙරො භගවන්තං අභිවාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, මය්හං පුඤ්ඤබලං වීමංසිස්සාමි, පඤ්චභික්ඛුසතානි දෙථා’’ති. ‘‘ගණ්හ, සීවලී’’ති. සො පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා හිමවන්තාභිමුඛං ගච්ඡන්තො අටවිමග්ගං ගච්ඡති. තස්ස පඨමං දිට්ඨනිග්රොධෙ අධිවත්ථා දෙවතා සත්ත දිවසානි දානං අදාසි. ඉති සො –
‘‘නිග්රොධං පඨමං පස්සි, දුතියං පණ්ඩවපබ්බතං;
තතියං අචිරවතියං, චතුත්ථං වරසාගරං.
‘‘පඤ්චමං ¶ හිමවන්තං සො, ඡට්ඨං ඡද්දන්තුපාගමි;
සත්තමං ගන්ධමාදනං, අට්ඨමං අථ රෙවත’’න්ති. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.207; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.59 සීවලිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) –
සබ්බට්ඨානෙසු ¶ සත්ත සත්ත දිවසානෙව දානං අදංසු. ගන්ධමාදනපබ්බතෙ පන නාගදත්තදෙවරාජා සත්තසු දිවසෙසු එකදිවසං ඛීරපිණ්ඩපාතං අදාසි, එකදිවසං සප්පිපිණ්ඩපාතං අදාසි. අථ නං ¶ භික්ඛුසඞ්ඝො ආහ – ‘‘ආවුසො, ඉමස්ස දෙවරඤ්ඤො නෙව ධෙනුයො දුය්හමානා පඤ්ඤායන්ති, න දධිනිම්මථනං, කුතො තෙ, දෙවරාජ, ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති? ‘‘භන්තෙ, කස්සපදසබලස්ස කාලෙ ඛීරසලාකභත්තදානස්සෙතං ඵල’’න්ති දෙවරාජා ආහ.
අපරභාගෙ සත්ථා ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරස්ස පච්චුග්ගමනං අකාසි. කථං? අථායස්මා සාරිපුත්තො සත්ථාරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, මය්හං කිර කනිට්ඨභාතා රෙවතො පබ්බජිතො, සො අභිරමෙය්ය වා න වා, ගන්ත්වා නං පස්සිස්සාමී’’ති. භගවා රෙවතස්ස ආරද්ධවිපස්සකභාවං ඤත්වා ද්වෙ වාරෙ පටික්ඛිපිත්වා තතියවාරෙ යාචිතො අරහත්තප්පත්තභාවං ඤත්වා – සාරිපුත්ත, අහම්පි ගමිස්සාමි භික්ඛූනං ආරොචෙහීති. ථෙරො භික්ඛූ සන්නිපාතාපෙත්වා – ‘‘ආවුසො, සත්ථා චාරිකං චරිතුකාමො, ගන්තුකාමා ආගච්ඡන්තූ’’ති සබ්බෙසංයෙව ආරොචෙසි. දසබලස්ස චාරිකත්ථාය ගමනකාලෙ ඔහිය්යමානකභික්ඛූ නාම අප්පකා හොන්ති, ‘‘සත්ථු සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං පස්සිස්සාම, මධුරධම්මකථං වා සුණිස්සාමා’’ති යෙභුය්යෙන ගන්තුකාමා බහුතරාව හොන්ති. ඉති සත්ථා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො ‘‘රෙවතං පස්සිස්සාමා’’ති නික්ඛන්තො.
අථෙකස්මිං පදෙසෙ ආනන්දත්ථෙරො ද්වෙධාපථං පත්වා භගවන්තං පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං ඨානෙ ද්වෙධාපථො, කතරමග්ගෙන භික්ඛුසඞ්ඝො ගච්ඡතූ’’ති? ‘‘කතරමග්ගො, ආනන්ද, උජුකො’’ති? ‘‘භන්තෙ, උජුමග්ගො තිංසයොජනිකො අමනුස්සපථො. පරිහාරමග්ගො පන සට්ඨියොජනිකො ඛෙමො සුභික්ඛො’’ති. ‘‘ආනන්ද, සීවලි, අම්හෙහි සද්ධිං ආගතො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ආගතො’’ති. ‘‘තෙන හි සඞ්ඝො උජුමග්ගමෙව ගච්ඡතු, සීවලිස්ස පුඤ්ඤං වීමංසිස්සාමා’’ති. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො සීවලිත්ථෙරස්ස පුඤ්ඤවීමංසනත්ථං තිංසයොජනමග්ගං අභිරුහි (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.203).
මග්ගං ¶ අභිරුහනට්ඨානතො පට්ඨාය දෙවසඞ්ඝො යොජනෙ යොජනෙ ඨානෙ නගරං මාපෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස වසනත්ථාය විහාරෙ පටියාදෙසි. දෙවපුත්තා රඤ්ඤා පෙසිතකම්මකාරා විය හුත්වා යාගුඛජ්ජකාදීනි ගහෙත්වා – ‘‘කහං, අය්යො සීවලී’’ති පුච්ඡන්තා ගච්ඡන්ති. ථෙරො සක්කාරසම්මානං ගාහාපෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡති. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං පරිභුඤ්ජි. ඉමිනාව නියාමෙන සත්ථා සක්කාරං අනුභවන්තො දෙවසිකං යොජනපරමං ගන්ත්වා තිංසයොජනිකං කන්තාරං අතික්කම්ම ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරස්ස ¶ වසනට්ඨානං පත්තො, ථෙරො සත්ථු ආගමනං ඤත්වා අත්තනො ¶ වසනට්ඨානෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පහොනකවිහාරෙ දසබලස්ස ගන්ධකුටිං රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි ච ඉද්ධියා මාපෙත්වා තථාගතස්ස පච්චුග්ගමනං ගතො. සත්ථා අලඞ්කතපටියත්තෙන මග්ගෙන විහාරං පාවිසි. අථ තථාගතෙ ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ භික්ඛූ වස්සග්ගෙන පත්තසෙනාසනානි පවිසිංසු. දෙවතා ‘‘අකාලො ආහාරස්සා’’ති අට්ඨවිධං පානකං ආහරිංසු. සත්ථා සඞ්ඝෙන සද්ධිං පානකං පිවි. ඉමිනා නියාමෙනෙව තථාගතස්ස සක්කාරසම්මානං අනුභවන්තස්සෙව අද්ධමාසො අතික්කන්තො.
අථෙකච්චෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛූ එකස්මිං ඨානෙ නිසීදිත්වා කථං උප්පාදයිංසු – ‘‘දසබලො ‘මය්හං අග්ගසාවකස්ස කනිට්ඨභාතා’ති වත්වා එවරූපං නවකම්මිකං භික්ඛුං පස්සිතුං ආගතො, ඉමස්ස විහාරස්ස සන්තිකෙ ජෙතවනවිහාරො වා වෙළුවනවිහාරාදයො වා කිං කරිස්සන්ති? අයම්පි භික්ඛු එවරූපස්ස නවකම්මස්ස කාරකො, කිං නාම සමණධම්මං කරිස්සතී’’ති? අථ සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘මයි ඉධ චිරං වසන්තෙ ඉදං ඨානං ආකිණ්ණං භවිස්සති, ආරඤ්ඤකා නාම භික්ඛූ පවිවෙකත්ථිකා හොන්ති, රෙවතස්ස ඵාසුවිහාරො න භවිස්සතී’’ති. තතො ථෙරස්ස දිවාට්ඨානං ගතො. ථෙරොපි එකකොව චඞ්කමනකොටියං ආලම්බනඵලකං නිස්සාය පාසාණඵලකෙ නිසින්නො සත්ථාරං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා වන්දි.
අථ නං සත්ථා පුච්ඡි – ‘‘රෙවත, ඉදං වාළමිගට්ඨානං, චණ්ඩානං හත්ථිඅස්සාදීනං සද්දං සුත්වා කිං කරොසී’’ති? ‘‘තෙසං මෙ, භන්තෙ, සද්දං සුණතො අරඤ්ඤපීති නාම උප්පන්නා’’ති. සත්ථා ඉමස්මිං ඨානෙ රෙවතත්ථෙරස්ස පඤ්චහි ගාථාසතෙහි අරඤ්ඤානිසංසං නාම කථෙත්වා පුනදිවසෙ අවිදූරට්ඨානෙ පිණ්ඩාය ¶ චරිත්වා රෙවතත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා යෙහි භික්ඛූහි ථෙරස්ස අවණ්ණො කථිතො, තෙසං කත්තරයට්ඨිඋපාහනතෙලනාළිඡත්තානං පමුස්සනභාවමකාසි. තෙ අත්තනො පරික්ඛාරත්ථාය නිවත්තා ආගතමග්ගෙනෙව ගච්ඡන්තාපි තං ඨානං සල්ලක්ඛෙතුං න සක්කොන්ති. පඨමඤ්හි තෙ අලඞ්කතපටියත්තෙන මග්ගෙන ගන්ත්වා, තංදිවසං පන විසමමග්ගෙන ගච්ඡන්තා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ උක්කුටිකං නිසීදන්තා ජණ්ණුකෙහි ගච්ඡන්ති. තෙ ගුම්බෙ ච ගච්ඡෙ ච කණ්ඩකෙ ච මද්දන්තා අත්තනා වසිතසභාගට්ඨානං ගන්ත්වා තස්මිං තස්මිං ඛදිරඛාණුකෙ ලග්ගිතං අත්තනො ඡත්තං සඤ්ජානන්ති, උපාහනං කත්තරයට්ඨිං තෙලනාළිඤ්ච සඤ්ජානන්ති. තෙ තස්මිං සමයෙ ‘‘ඉද්ධිමා අයං ¶ භික්ඛූ’’ති ඤත්වා අත්තනො පරික්ඛාරමාදාය ‘‘දසබලස්ස පටියත්තසක්කාරො නාම එවරූපො හොතී’’ති වදන්තා අගමංසු.
පුරතො ආගතෙ භික්ඛූ, විසාඛා උපාසිකා, අත්තනො ගෙහෙ නිසින්නකාලෙ පුච්ඡි – ‘‘මනාපං ¶ නු ඛො, භන්තෙ, රෙවතස්ස වසනට්ඨාන’’න්ති? ‘‘මනාපං, උපාසිකෙ, නන්දවනචිත්තලතාවනපටිභාගං තං සෙනාසන’’න්ති. අථ තෙසං පච්ඡතො ආගතෙ භික්ඛූ පුච්ඡි – ‘‘මනාපං, අය්යා, රෙවතස්ස වසනට්ඨාන’’න්ති? ‘‘මා පුච්ඡ, උපාසිකෙ, කථෙතුං අයුත්තට්ඨානං, එතං උජ්ජඞ්ගලසක්ඛරපාසාණවිසමඛදිරවනං එව, තත්ථ සො භික්ඛු වසතී’’ති.
විසාඛා පුරිමානං පච්ඡිමානඤ්ච භික්ඛූනං කථං සුත්වා, ‘‘කෙසං නු ඛො කථා සච්චා’’ති පච්ඡාභත්තං ගන්ධමාලං ආදාය දසබලස්ස උපට්ඨානං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නා සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, රෙවතත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං එකච්චෙ අය්යා වණ්ණෙන්ති, එකච්චෙ නින්දන්ති, කිමෙතං, භන්තෙ’’ති? ‘‘විසාඛෙ, රමණියං වා හොතු මා වා, යස්මිං ඨානෙ අරියානං චිත්තං රමති, තදෙව ඨානං රමණියං නාමා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;
යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යක’’න්ති. (ධ. ප. 98; ථෙරගා. 991; සං. නි. 1.261);
අපරභාගෙ භගවා අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ලාභීනං යදිදං, සීවලී’’ති (අ. නි. 1.198, 207) එතදග්ගෙ ඨපෙසි.
54. අථායස්මා සීවලිත්ථෙරො අරහත්තං පත්වා පත්තඑතදග්ගට්ඨානො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො ¶ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිමාහ. අනුත්තානත්ථපදවණ්ණනමෙව කරිස්සාම.
55. සීලං තස්ස අසඞ්ඛෙය්යන්ති තස්ස පදුමුත්තරස්ස භගවතො සීලං අසඞ්ඛෙය්යං.
‘‘නව කොටිසහස්සානි, අසීතිසතකොටියො;
පඤ්ඤාසසතසහස්සානි, ඡත්තිංසා ච පුනාපරෙ.
‘‘එතෙ සංවරවිනයා, සම්බුද්ධෙන පකාසිතා;
පෙය්යාලමුඛෙන නිද්දිට්ඨා, සික්ඛාවිනයසංවරෙ’’ති. (විසුද්ධි. 1.20; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.37) –
එවං වුත්තසික්ඛාපදානි භික්ඛූනං සාවකපඤ්ඤත්තිවසෙන වුත්තානි. භගවතො පන සීලං අසඞ්ඛෙය්යමෙව ¶ සංඛාතුං ගණෙතුං ¶ අසක්කුණෙය්යන්ති අත්ථො. සමාධිවජිරූපමො යථා වජිරං ඉන්දනීලමණිවෙළුරියමණිඵලිකමසාරගල්ලාදීනි රතනානි විජ්ඣති ඡිද්දාවඡිද්දං කරොති, එවමෙව පදුමුත්තරස්ස භගවතො ලොකුත්තරමග්ගසමාධි පටිපක්ඛපච්චනීකධම්මෙ විජ්ඣති භින්දති සමුච්ඡින්දතීති අත්ථො. අසඞ්ඛෙය්යං ඤාණවරං තස්ස බුද්ධස්ස චත්තාරි සච්චානි සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මෙ සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මෙ ච ජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථං සයම්භූඤාණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඤාණසමූහං අසඞ්ඛෙය්යං, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාදිභෙදෙන සංඛාවිරහිතන්ති අත්ථො. විමුත්ති ච අනොපමාති සංකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා සොතාපත්තිඵලාදිකා චතස්සො විමුත්තියො අනුපමා උපමාරහිතා ‘‘ඉමා විය භූතා’’ති උපමෙතුං න සක්කාති අත්ථො. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.
සීවලිත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.
4. වඞ්ගීසත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා
චතුත්ථාපදානෙ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො වඞ්ගීසත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තො වුද්ධිප්පත්තො ධම්මං සොතුං ¶ ගච්ඡන්තෙහි නගරවාසීහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකභික්ඛුං පටිභානවන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සත්ථු අධිකාරකම්මං කත්වා – ‘‘අහම්පි අනාගතෙ පටිභානවන්තානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා සත්ථාරා බ්යාකතො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු උභයසම්පත්තියො අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මාතු පරිබ්බාජිකාභාවෙන අපරභාගෙ පරිබ්බාජකොති පාකටො වඞ්ගීසොති ච ලද්ධනාමො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා තතො ආචරියං ආරාධෙත්වා ඡවසීසජානනමන්තං නාම සික්ඛිත්වා ඡවසීසං නඛෙන ආකොටෙත්වා – ‘‘අයං සත්තො අසුකයොනියං නිබ්බත්තො’’ති ජානාති.
බ්රාහ්මණා ‘‘අයං අම්හාකං ජිවිකාය මග්ගො’’ති වඞ්ගීසං ගහෙත්වා ගාමනිගමරාජධානියො විචරිංසු. වඞ්ගීසො තිවස්සමත්ථකෙ මතානම්පි සීසං ආහරාපෙත්වා නඛෙන ආකොටෙත්වා – ‘‘අයං සත්තො අසුකයොනියං නිබ්බත්තො’’ති වත්වා මහාජනස්ස කඞ්ඛාච්ඡෙදනත්ථං තෙ තෙ ජනෙ ආවාහෙත්වා අත්තනො ¶ අත්තනො ගතිං කථාපෙති. තෙන තස්මිං මහාජනො ¶ අභිප්පසීදති. සො තං නිස්සාය මහාජනස්ස හත්ථතො සතම්පි සහස්සම්පි ලභති. බ්රාහ්මණා වඞ්ගීසං ආදාය යථාරුචි විචරිංසු. වඞ්ගීසො සත්ථු ගුණෙ සුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිතුකාමො අහොසි. බ්රාහ්මණා ‘‘සමණො ගොතමො මායාය තං ආවට්ටෙස්සතී’’ති පටික්ඛිපිංසු.
වඞ්ගීසො තෙසං වචනං අනාදියිත්වා, සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, පටිසන්ථාරං කත්වා, එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා තං පුච්ඡි – ‘‘වඞ්ගීස, කිඤ්චි සිප්පං ජානාතී’’ති? ‘‘ආම, භො ගොතම, ඡවසීසමන්තං නාමෙකං ජානාමි, තෙන තිවස්සමත්ථකෙ මතානම්පි සීසං නඛෙන ආකොටෙත්වා නිබ්බත්තට්ඨානං ජානාමී’’ති. අථ සත්ථා තස්ස එකං නිරයෙ නිබ්බත්තස්ස සීසං, එකං මනුස්සෙසු, එකං දෙවෙසු, එකං පරිනිබ්බුතස්ස සීසං ආහරාපෙත්වා දස්සෙසි. සො පඨමසීසං ආකොටෙත්වා, ‘‘භො ගොතම, අයං සත්තො නිරයෙ නිබ්බත්තො’’ති ආහ. සාධු වඞ්ගීස, සුට්ඨු තයා දිට්ඨං, ‘‘අයං සත්තො කුහිං නිබ්බත්තො’’ති පුච්ඡි. ‘‘මනුස්සලොකෙ’’ති. ‘‘අයං කුහි’’න්ති? ‘‘දෙවලොකෙ’’ති. තිණ්ණන්නම්පි නිබ්බත්තට්ඨානං කථෙසි. පරිනිබ්බුතස්ස පන සීසං නඛෙන ආකොටෙන්තො නෙව ¶ අන්තං න කොටිං පස්සි. අථ නං සත්ථා ‘‘න සක්කොසි, වඞ්ගීසා’’ති පුච්ඡි. ‘‘පස්සථ, භො ගොතම, උපපරික්ඛාමි තාවාති පුනප්පුනං පරිවත්තෙත්වාපි බාහිරකමන්තෙන ඛීණාසවස්ස සීසං ජානිතුං න සක්කොති. අථස්ස මත්ථකතො සෙදො මුච්චි. සො ලජ්ජිත්වා තුණ්හී අහොසි’’. අථ නං සත්ථා ‘‘කිලමසි, වඞ්ගීසා’’ති ආහ. ‘‘ආම, භො ගොතම, ඉමස්ස නිබ්බත්තට්ඨානං ජානිතුං න සක්කොමි. සචෙ තුම්හෙ ජානාථ, කථෙථා’’ති. ‘‘වඞ්ගීස, අහං එතම්පි ජානාමි, ඉතො උත්තරිපි ජානාමී’’ති වත්වා –
‘‘චුතිං යො වෙදි සත්තානං, උපපත්තිඤ්ච සබ්බසො;
අසත්තං සුගතං බුද්ධං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණං.
‘‘යස්ස ගතිං න ජානන්ති, දෙවා ගන්ධබ්බමානුසා;
ඛීණාසවං අරහන්තං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 419-420; සු. නි. 648-649) –
ඉමා ද්වෙ ගාථායො අභාසි. සො තෙන හි, භො ගොතම, තං විජ්ජං මෙ දෙථාති අපචිතිං දස්සෙත්වා සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදි. සත්ථා ‘‘අම්හෙහි සමානලිඞ්ගස්ස දෙමා’’ති ආහ. වඞ්ගීසො ‘‘යං කිඤ්චි කත්වා මයා ඉමං මන්තං ගහෙතුං වට්ටතී’’ති බ්රාහ්මණෙ උපගන්ත්වා ආහ – ‘‘තුම්හෙ මයි ¶ පබ්බජන්තෙ මා චින්තයිත්ථ, අහං මන්තං උග්ගණ්හිත්වා සකලජම්බුදීපෙ ජෙට්ඨකො භවිස්සාමි, තුම්හාකම්පි තෙන භද්දමෙව භවිස්සතී’’ති ¶ සො මන්තත්ථාය සත්ථු සන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. තදා ච ථෙරො නිග්රොධකප්පො භගවතො සන්තිකෙ ඨිතො හොති, තං භගවා ආණාපෙසි – ‘‘නිග්රොධකප්ප, ඉමං පබ්බාජෙහී’’ති. ථෙරො සත්ථු ආණාය තං පබ්බාජෙත්වා ‘‘මන්තපරිවාරං තාව උග්ගණ්හාහී’’ති ද්වත්තිංසාකාරකම්මට්ඨානං විපස්සනාකම්මට්ඨානඤ්ච ආචික්ඛි. සො ද්වත්තිංසාකාරකම්මට්ඨානං සජ්ඣායන්තොව විපස්සනාය කම්මට්ඨානං පට්ඨපෙසි. බ්රාහ්මණා තං උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘කිං, භො වඞ්ගීස, සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගහිත’’න්ති පුච්ඡිංසු. ‘‘ආම සික්ඛිතං’’. ‘‘තෙන හි එහි ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘කිං සිප්පසික්ඛනෙන, ගච්ඡථ තුම්හෙ න මය්හං තුම්හෙහි කත්තබ්බකිච්ච’’න්ති. බ්රාහ්මණා ‘‘ත්වම්පි දානි සමණස්ස ගොතමස්ස වසං ආපන්නො, මායාය ආවට්ටිතො, කිං මයං තව සන්තිකෙ කරිස්සාමා’’ති ආගතමග්ගෙනෙව පක්කමිංසු. වඞ්ගීසො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි.
96. එවං ¶ ථෙරො අරහත්තං පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිමාහ. අනුත්තානත්ථමෙව වණ්ණයිස්සාම.
99. පභාහි අනුරඤ්ජන්තොති සො පදුමුත්තරො භගවා නීලපීතාදිඡබ්බණ්ණපභාහි රංසීහි අනුරඤ්ජන්තො ජලන්තො සොභයමානො විජ්ජොතමානොති අත්ථො. වෙනෙය්යපදුමානි සොති පදුමුත්තරසූරියො අත්තනො වචනසඞ්ඛාතෙන සූරියරංසියා වෙනෙය්යජනසඞ්ඛාතපදුමානි විසෙසෙන බොධෙන්තො පබොධෙන්තො අරහත්තමග්ගාධිගමෙන ඵුල්ලිතානි කරොතීති අත්ථො.
‘‘අන්තරායෙ ච නිය්යානෙ, බුද්ධත්තෙ ආසවක්ඛයෙ;
එතෙසු චතුට්ඨානෙසු, බුද්ධො සුට්ඨු විසාරදො’’ති. –
එවං වුත්තචතුවෙසාරජ්ජඤාණෙහි සම්පන්නො සමඞ්ගීභූතො සමන්නාගතොති අත්ථො.
105. වාගීසො වාදිසූදනොති වාදීනං පණ්ඩිතජනානං ඊසො පධානො ‘‘වාදීසො’’ති වත්තබ්බෙ ද-කාරස්ස ග-කාරං කත්වා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. සකත්ථපරත්ථවාදං සූදති පග්ඝරාපෙති පාකටං කරොතීති වාදිසූදනො.
110. මාරමසනාති ¶ ඛන්ධමාරාදයො පඤ්චමාරෙ මසති පරාමසති විද්ධංසෙතීති මාරමසනො. දිට්ඨිසූදනාති වොහාරපරමත්ථසඞ්ඛාතං ¶ දිට්ඨිදස්සනං සූදති පග්ඝරං දීපෙතීති දිට්ඨිසූදනො.
111. විස්සාමභූමි සන්තානන්ති සකලසංසාරසාගරෙ සන්තානං කිලමන්තානං සොතාපත්තිමග්ගාදිඅධිගමාපනෙන විස්සමභූමි විස්සමට්ඨානං වූපසමනට්ඨානන්ති අත්ථො.
132. තතොහං විහතාරම්භොති තතො පච්චෙකබුද්ධස්ස සරීරදස්සනෙන අහං විහතාරම්භො විනට්ඨසාරම්භො, විනට්ඨමානො නිම්මදො හුත්වා පබ්බජ්ජං සං සුට්ඨු යාචිං සංයාචිං ආරොචෙසින්ති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.
වඞ්ගීසත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.
5. නන්දකත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා
පඤ්චමාපදානෙ ¶ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො නන්දකත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරොතිආදි සබ්බං පාඨානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.
නන්දකත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.
6. කාළුදායිත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා
ඡට්ඨාපදානෙ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො කාළුදායිත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං කුලප්පසාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තජ්ජං අභිනීහාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි. සත්ථාපි බ්යාකාසි. සො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං බොධිසත්තස්ස මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ දෙවලොකතො චවිත්වා කපිලවත්ථුස්මිංයෙව අමච්චකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. බොධිසත්තෙන සහ එකදිවසෙයෙව ¶ ජාතො, තංදිවසංයෙව නං දුකූලචුම්බටකෙන නිපජ්ජාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස උපට්ඨානං නයිංසු. බොධිසත්තෙන හි සද්ධිං බොධිරුක්ඛො, රාහුලමාතා, චත්තාරො නිධී ¶ , ආරොහනියහත්ථී, කණ්ඩකො, ඡන්නො, කාළුදායීති ඉමෙ සත්ත එකදිවසෙ ජාතත්තා සහජාතා නාම අහෙසුං. අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ සකලනගරස්ස උදග්ගචිත්තදිවසෙ ජාතත්තා උදායීත්වෙව නාමං කරිංසු. ථොකං කාළධාතුකත්තා පන කාළුදායීති පඤ්ඤායිත්ථ. සො බොධිසත්තෙන සද්ධිං කුමාරකීළං කීළන්තො වුද්ධිං අගමාසි.
අපරභාගෙ ලොකනාථෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා අනුක්කමෙන සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරන්තෙ සුද්ධොදනමහාරාජා තං පවත්තිං සුත්වා පුරිසසහස්සපරිවාරං එකං අමච්චං ‘‘පුත්තං මෙ ඉධානෙහී’’ති පෙසෙසි. සො සත්ථු ධම්මදෙසනාවෙලායං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිවාරො ¶ අරහත්තං පාපුණි. අථ නෙ සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. සබ්බෙ තංඛණංයෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය අහෙසුං. අරහත්තප්පත්තතො පට්ඨාය අරියා නාම මජ්ඣත්තාව හොන්ති, තස්මා රඤ්ඤා පෙසිතසාසනං දසබලස්ස නාරොචෙසි. රාජා නෙව ගතො ආගච්ඡති, න සාසනං සුය්යතීති අපරම්පි අමච්චං පුරිසසහස්සපරිවාරං පෙසෙසි. තස්මිම්පි තථා පටිපන්නෙ අපරම්පීති එතෙන නයෙන නවපුරිසසහස්සපරිවාරෙ නව අමච්චෙ පෙසෙසි. සබ්බෙ ගන්ත්වා අරහත්තං පත්වා තුණ්හීභූතා අහෙසුං.
අථ රාජා චින්තෙසි – ‘‘එත්තකා ජනා මයි සිනෙහාභාවෙන දසබලස්ස ඉධාගමනත්ථාය න කිඤ්චි කථයිංසු, අයං ඛො පන උදායී දසබලෙන සමවයො සහපංසුකීළිකො, මයි ච සිනෙහවා, ඉමං පෙසෙස්සාමී’’ති. අථ තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, ත්වං පුරිසසහස්සපරිවාරො ගන්ත්වා දසබලං ඉධානෙහී’’ති වත්වා පෙසෙසි. සො පන ගච්ඡන්තො ‘‘සචාහං, දෙව, පබ්බජිතුං ලභිස්සාමි, එවාහං භගවන්තං ඉධානෙස්සාමී’’ති වත්වා රඤ්ඤා ‘‘පබ්බජිතොපි මම පුත්තං දස්සෙහී’’ති වුත්තො රාජගහං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනාවෙලාය පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිවාරො අරහත්තං පත්වා එහිභික්ඛුභාවෙ පතිට්ඨාසි. සො අරහත්තං පත්වා – ‘‘න තාවායං දසබලස්ස කුලනගරං ගන්තුං කාලො, වස්සන්තෙ පන උපගතෙ පබ්බතෙසු වනසණ්ඩෙසු හරිතතිණසඤ්ඡන්නාය භූමියා ගමනකාලො භවිස්සතී’’ති ගමනකාලං ආගමෙන්තො වස්සන්තෙ සම්පත්තෙ සත්ථු කුලනගරං ගන්තුං ගමනවණ්ණං සංවණ්ණෙසි. වුත්තඤ්චෙතං ථෙරගාථාය (ථෙරගා. 527-530) –
‘‘අඞ්ගාරිනො ¶ ¶ දානි දුමා භදන්තෙ, ඵලෙසිනො ඡදනං විප්පහාය;
තෙ අච්චිමන්තොව පභාසයන්ති, සමයො මහාවීර භාගී රසානං.
‘‘දුමානි ඵුල්ලානි මනොරමානි, සමන්තතො සබ්බදිසා පවන්ති;
පත්තං පහාය ඵලමාසසානා, කාලො ඉතො පක්කමනාය වීර.
‘‘නෙවාතිසීතං ¶ න පනාතිඋණ්හං, සුඛා උතු අද්ධනියා භදන්තෙ;
පස්සන්තු තං සාකියා කොළියා ච, පච්ඡාමුඛං රොහිනියං තරන්තං.
‘‘ආසාය කසතෙ ඛෙත්තං, බීජං ආසාය වප්පති;
ආසාය වාණිජා යන්ති, සමුද්දං ධනහාරකා;
යාය ආසාය තිට්ඨාමි, සා මෙ ආසා සමිජ්ඣතු.
‘‘නාතිසීතං නාතිඋණ්හං, නාතිදුබ්භික්ඛඡාතකං;
සද්දලා හරිතා භූමි, එස කාලො මහාමුනි. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.225);
‘‘පුනප්පුනඤ්චෙව වපන්ති බීජං, පුනප්පුනං වස්සති දෙවරාජා;
පුනප්පුනං ඛෙත්තං කසන්ති කස්සකා, පුනප්පුනං ධඤ්ඤමුපෙති රට්ඨං.
‘‘පුනප්පුනං යාචනකා චරන්ති, පුනප්පුනං දානපතී දදන්ති;
පුනප්පුනං දානපතී දදිත්වා, පුනප්පුනං සග්ගමුපෙන්ති ඨානං.
‘‘වීරො හවෙ සත්තයුගං පුනෙති; යස්මිං කුලෙ ජායති භූරිපඤ්ඤො;
මඤ්ඤාමහං සක්කති දෙවදෙවො, තයා හි ජාතො මුනි සච්චනාමො.
‘‘සුද්ධොදනො ¶ නාම පිතා මහෙසිනො, බුද්ධස්ස මාතා පන මායනාමා;
යා බොධිසත්තං පරිහරිය කුච්ඡිනා, කායස්ස භෙදා තිදිවම්හි මොදති.
‘‘සා ¶ ගොතමී කාලකතා ඉතො චුතා, දිබ්බෙහි කාමෙහි සමඞ්ගිභූතා;
සා මොදති කාමගුණෙහි පඤ්චහි, පරිවාරිතා දෙවගණෙහි තෙහි.
‘‘බුද්ධස්ස ¶ පුත්තොම්හි අසය්හසාහිනො, අඞ්ගීරසස්සප්පටිමස්ස තාදිනො;
පිතුපිතා මය්හං තුවංසි සක්ක, ධම්මෙන මෙ ගොතම අය්යකොසී’’ති. (ථෙරගා. 531-536);
‘‘අම්බා පනසා කපිට්ඨා ච, පුප්ඵපල්ලවලඞ්කතා;
ධුවප්ඵලානි සවන්ති, ඛුද්දාමධුකකූපමා;
සෙවමානො උභො පස්සෙ, ගන්තුකාලො මහායස්ස.
‘‘ජම්බූ සුමධුරා නීපා, මධුගණ්ඩිදිවප්ඵලා;
තා උභොසු පජ්ජොතන්ති, ගන්තුකාලො මහායස.
‘‘තිණ්ඩුකානි පියාලානි, සොණ්ණවණ්ණා මනොරමා;
ඛුද්දකප්පඵලා නිච්චං, ගන්තුකාලො මහායස.
‘‘කදලී පඤ්චමොච්චි ච, සුපක්කඵලභූසිතා;
උභොපස්සෙසු ලම්බන්ති, ගන්තුකාලො මහායස.
‘‘මධුප්ඵලධරා නිච්චං, මොරරුක්ඛා මනොරමා;
ඛුද්දකප්පඵලා නිච්චං, ගන්තුකාලො මහායස.
‘‘හින්තාලතාලපන්තී ච, රජතක්ඛන්ධොව ජොතරෙ;
සුපක්කඵලසඤ්ඡන්නා, ඛුද්දකප්පා මධුස්සවා;
ඵලානි තානි ඛාදන්තෙ, ගන්තුකාලො මහායස.
‘‘උදුම්බරාරුණාවණ්ණා ¶ , සදාසුමධුරප්ඵලා;
උභොපස්සෙසු ලම්බන්ති, ගන්තුකාලො මහායස.
‘‘ඉත්ථම්භූතා ¶ අනෙකා තෙ, නානාඵලධරා දුමා;
උභොපස්සෙසු ලම්බන්ති, ගන්තුකාලො මහායස.
‘‘චම්පකා සලළා නාගා, සුගන්ධා මාලුතෙරිතා;
සුපුප්ඵිතග්ගා ජොතන්ති, සුගන්ධෙනාභිපූජයුං;
සාදරා විනතානෙව, ගන්තුකාලො මහායස.
‘‘පුන්නාගා ගිරිපුන්නාගා, පුප්ඵිතා ධරණීරුහා;
සුපුප්ඵිතග්ගා ජොතන්ති, සුගන්ධෙනාභිපූජයුං;
සාදරා විනතුග්ගග්ගා, ගන්තුකාලො මහායස.
‘‘අසොකා ¶ කොවිළාරා ච, සොමනස්සකරා වරා;
සුගන්ධා කණ්ණිකා බන්ධා, රත්තවණ්ණෙහි භූසිතා;
සාදරා විනතුග්ගග්ගා, සමයො තෙ මහායස.
‘‘කණ්ණිකාරා ඵුල්ලිතා නිච්චං, සොවණ්ණරංසිජොතකා;
දිබ්බගන්ධා පවායන්ති, දිසා සබ්බානි සොභයං;
සාදරා විනතානෙව, සමයො තෙ මහායස.
‘‘සුපත්තා ගන්ධසම්පන්නා, කෙතකී ධනුකෙතකී;
සුගන්ධා සම්පවායන්ති, දිසා සබ්බාභිගන්ධිනො;
සාදරා පූජයන්තාව, සමයො තෙ මහායස.
‘‘මල්ලිකා ජාතිසුමනා, සුගන්ධා ඛුද්දමල්ලිකා;
දිසා සබ්බා පවායන්ති, උභො මග්ගෙ පසොභයං;
සාදරා තෙ පලම්බන්ති, සමයො තෙ මහායස.
‘‘සින්ධුවාරා සීතගන්ධා, සුගන්ධා මාලුතෙරිතා;
දිසා සබ්බාභිපූජෙන්තා, උභො මග්ගෙ පසොභයං;
සාදරා විනතුග්ගග්ගා, සමයො තෙ මහායස.
‘‘සීහා ¶ කෙසරසීහා ච, චතුප්පදනිසෙවිතා;
අච්ඡම්භීතා සුරාපානෙ, මිගරාජා පතාපිනො.
‘‘සීහනාදෙන පූජෙන්ති, සාදරා තෙ මිගාභිභූ;
මග්ගම්හි උභතො වූළ්හා, සමයො තෙ මහායස.
‘‘බ්යග්ඝා ¶ සින්ධවා නකුලා, සාධුරූපා භයානකා;
ආකාසෙ සම්පතන්තාව, නිබ්භීතා යෙන කෙනචි;
තෙහි තෙ සාදරා නතා, සමයො තෙ මහායස.
‘‘තිධා පභින්නා ඡද්දන්තා, සුරූපා සුස්සරා සුභා;
සත්තප්පතිට්ඨිතඞ්ගා තෙ, උභො මග්ගෙසු කූජිනො;
සාදරා හාසමානාව, සමයො තෙ මහායස.
‘‘මිගා වරාහා පසදා, චිත්රාසාවයවා සුභා;
ආරොහපරිණාහෙන, සුරූපා අඞ්ගසංයුතා;
උභො මග්ගෙ ගායමානාව, සමයො තෙ මහායස.
‘‘ගොකණ්ණා ¶ සරභා රුරූ, ආරොහපරිණාහිනො;
සුරූපා අඞ්ගසම්පන්නා, සෙවමානාව අච්ඡරුං;
සෙවමානා තෙහි තදා, සමයො තෙ මහායස.
‘‘දීපී අච්ඡා තරච්ඡා ච, තුදරා වරුණා සදා;
තෙ දානි සික්ඛිතා සබ්බෙ, මෙත්තාය තව තාදිනො;
තෙ පච්චසෙවකා අද්ධා, සමයො තෙ මහායස.
‘‘සසා සිඞ්ගාලා නකුලා, කලන්දකාළකා බහූ;
කස්තුරා සූරා ගන්ධා තෙ, කෙවලා ගායමානාව.
සමයො තෙ මහායස;
‘‘මයූරා ¶ නීලගීවා තෙ, සුසිඛා සුභපක්ඛිකා;
සුපිඤ්ඡා තෙ සුනාදා ච, වෙළුරියමණිසන්නිභා;
නාදං කරොන්තා පූජෙන්ති, කාලො තෙ පිතුදස්සනෙ.
‘‘සුවණ්ණචිත්රහංසා ච, ජවහංසා විහාචරා;
තෙ සබ්බෙ ආසයා ඡුද්ධා, ජිනදස්සනබ්යාවටා;
මධුරස්සරෙන කූජන්ති, කාලො තෙ පිතුදස්සනෙ.
‘‘හංසා කොඤ්චා සුනදා තෙ, චක්කවාකා නදීචරා;
බකා බලාකා රුචිරා, ජලකාකා සරකුක්කුටා;
සාදරාභිනාදිනො එතෙ, කාලො තෙ පිතුදස්සනෙ.
‘‘චිත්රා සුරූපා සුස්සරා, සාළිකා සුවතණ්ඩිකා;
රුක්ඛග්ගා සම්පතන්තා තෙ, උභො මග්ගෙසු කූජිනො;
තෙසු තෙසු නිකූජන්ති, කාලො තෙ පිතුදස්සනෙ.
‘‘කොකිලා ¶ සකලා චිත්රා, සදා මඤ්ජුස්සරා වරා;
විම්හාපිතා තෙ ජනතං, සද්ධිමිත්තාදිකෙ සුරා;
සරෙහි පූජයන්තාව, කාලො තෙ පිතුදස්සනෙ.
‘‘භිඞ්කා කුරරා සාරා, පූරිතා කානනෙ සදා;
නින්නාදයන්තා පවනං, අඤ්ඤමඤ්ඤසමඞ්ගිනො;
ගායමානා සරෙනෙව, කාලො තෙ පිතුදස්සනෙ.
‘‘තිත්තිරා ¶ සුසරා සාරා, සුසරා වනකුක්කුටා;
මඤ්ජුස්සරා රාමණෙය්යා, කාලො තෙ පිතුදස්සනෙ.
‘‘සෙතවාලුකසඤ්ඡන්නා, සුපතිත්ථා මනොරමා;
මධුරොදකසම්පුණ්ණා, සරා ජොතන්ති තෙ සදා;
තත්ථ න්හත්වා පිවිත්වා ච, සමයො තෙ ඤාතිදස්සනෙ.
‘‘කුම්භීරාමකරාකිණ්ණා ¶ , වලයා මුඤ්ජරොහිතා;
මච්ඡකච්ඡපබ්යාවිද්ධා, සරා සීතොදකා සුභා;
තත්ථ න්හත්වා පිවිත්වා ච, සමයො තෙ ඤාතිදස්සනෙ.
‘‘නීලුප්පලසමාකිණ්ණා, තථා රත්තුප්පලෙහි ච;
කුමුදුප්පලසංකිණ්ණා, සරා සොභන්තිනෙකධා;
තත්ථ සීතලකා තොයා, සමයො තෙ ඤාතිදස්සනෙ.
‘‘පුණ්ඩරීකෙහි සඤ්ඡන්නා, පදුමෙහි සමොහතා;
උභො මග්ගෙසු සොභන්ති, පොක්ඛරඤ්ඤො තහිං තහිං;
තත්ථොදකානි න්හායන්ති, සමයො තෙ ඤාතිදස්සනෙ.
‘‘සෙතපුලිනසංකිණ්ණා, සුපතිත්ථා මනොරමා;
සීතොදකමහොඝෙහි, සම්පුණ්ණා තා නදී සුභා;
උභො මග්ගෙහි සන්දන්ති, සමයො තෙ ඤාතිදස්සනෙ.
‘‘මග්ගස්ස උභතොපස්සෙ, ගාමනිගමසමාකුලා;
සද්ධා පසන්නා ජනතා, රතනත්තයමාමකා;
තෙසං සම්පුණ්ණසඞ්කප්පො, සමයො තෙ ඤාතිදස්සනෙ.
‘‘තෙසු තෙසු පදෙසෙසු, දෙවා මානුස්සකා උභො;
ගන්ධමාලාභිපූජෙන්ති, සමයො තෙ ඤාතිදස්සනෙ’’ති.
එවං ¶ ථෙරො සට්ඨිමත්තාහි ගාථාහි සත්ථු ගමනවණ්ණං සංවණ්ණෙසි. අථ ඛො භගවා ‘‘කාළුදායී මම ගමනං පත්ථෙති, පූරෙස්සාමිස්ස සඞ්කප්ප’’න්ති තත්ථ ගමනෙ බහූනං විසෙසාධිගමං දිස්වා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො රාජගහතො අතුරිතචාරිකාවසෙන වුත්තප්පකාරඵලාඵලෙ අනුභවන්තො ද්විපදචතුප්පදාදිසමූහානං සෙවනපූජාය පූජියමානො වුත්තප්පකාරසුගන්ධපුප්ඵගන්ධෙහි ගන්ධියමානො ගාමනිගමවාසීනං සඞ්ගහං කුරුමානො කපිලවත්ථුගාමිමග්ගං ¶ පටිපජ්ජි. ථෙරො ඉද්ධියා කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා රඤ්ඤො පුරතො ආකාසෙ ඨිතො අදිට්ඨපුබ්බං වෙසං දිස්වා, රඤ්ඤා – ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති ¶ පුච්ඡිතො ‘‘සචෙ අමච්චපුත්තං තයා භගවතො සන්තිකෙ පෙසිතං න ජානාසි, එවං ජානාහී’’ති වදන්තො –
‘‘බුද්ධස්ස පුත්තොම්හි අසය්හසාහිනො, අඞ්ගීරසස්සප්පටිමස්ස තාදිනො;
පිතුපිතා මය්හං තුවංසි සක්ක, ධම්මෙන මෙ ගොතම අය්යකොසී’’ති. (ථෙරගා. 536) – ගාථමාහ;
තත්ථ බුද්ධස්ස පුත්තොම්හීති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස උරෙ වායාමජනිතාහි ධම්මදෙසනාහි ජාතතාය ඔරසපුත්තො අම්හි. අසය්හසාහිනොති අභිසම්බොධිතො පුබ්බෙ ඨපෙත්වා මහාබොධිසත්තං අඤ්ඤෙහි සහිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අසය්හස්ස සකලබොධිසම්භාරස්ස, මහාකරුණාකරස්ස ච සහනතො තතො පරම්පි අඤ්ඤෙහි සහිතුං අභිභවිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අසය්හානං පඤ්චන්නං මාරානං සහනතො අභිභවනතො ආසයානුසයචරිතාධිමුත්තිආදිවිභාගාවබොධෙන යථාරහං වෙනෙය්යානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි අනුසාසනීසඞ්ඛාතස්ස අඤ්ඤෙහි අසය්හස්ස බුද්ධකිච්චස්ස සහනතො තත්ථ වා සාධුකාරීභාවතො අසය්හසාහිනො. අඞ්ගීරසස්සාති අඞ්ගීකතසීලාදිසම්පත්තිකස්ස. ‘‘අඞ්ගමඞ්ගෙහි නිච්ඡරණකඔභාසස්සා’’ති අපරෙ. කෙචි පන ‘‘අඞ්ගීරසො සිද්ධත්ථොති ඉමානි ද්වෙ නාමානි පිතරායෙව ගහිතානී’’ති වදන්ති. අප්පටිමස්සාති අනුපමස්ස ඉට්ඨාදීසු තාදිලඛණසම්පත්තියා තාදිනො. පිතුපිතා මය්හං තුවංසීති අරියජාතිවසෙන මය්හං පිතු සම්මාසම්බුද්ධස්ස ලොකවොහාරවසෙන ත්වං පිතා ¶ අසි. සක්කාති වංසෙන රාජානං ආලපති. ධම්මෙනාති සභාවෙන අරියජාතිලොකියජාතීහි ද්වින්නං ජාතීනං සභාවසමොධානෙන. ගොතමාති ගොත්තෙන රාජානං ආලපති. අය්යකොසීති පිතාමහො අහොසි. එත්ථ ච ‘‘බුද්ධස්ස පුත්තොම්හී’’තිආදිං වදන්තො ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.
එවං ¶ පන අත්තානං ජානාපෙත්වා හට්ඨතුට්ඨෙන රඤ්ඤා මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනො පටියාදිතස්ස නානග්ගරසභොජනස්ස පත්තං පූරෙත්වා පත්තෙ දින්නෙ ගමනාකාරං දස්සෙසි. ‘‘කස්මා ගන්තුකාමත්ථ, භුඤ්ජථා’’ති වුත්තෙ, සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භුඤ්ජිස්සාමීති. කහං පන සත්ථාති? වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරො තුම්හාකං දස්සනත්ථාය මග්ගං පටිපන්නොති. තුම්හෙ ඉමං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජථ, අඤ්ඤං භගවතො හරථ. යාව ච මම පුත්තො ඉමං නගරං පාපුණාති, තාවස්ස ඉතොයෙව පිණ්ඩපාතං හරථාති. ථෙරො භත්තකිච්චං කත්වා රඤ්ඤො ච පරිසාය ච ධම්මං දෙසෙත්වා සත්ථු ආගමනතො පුරෙතරමෙව රාජනිවෙසනං රතනත්තයගුණෙසු අභිප්පසන්නං කරොන්තො සබ්බෙසං පස්සන්තානංයෙව සත්ථු ආහරිතබ්බභත්තපුණ්ණං පත්තං ආකාසෙ විස්සජ්ජෙත්වා සයම්පි වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ¶ පිණ්ඩපාතං උපනෙත්වා සත්ථු හත්ථෙ ඨපෙසි. සත්ථාපි තං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජි. එවං සට්ඨියොජනං මග්ගං දිවසෙ දිවසෙ යොජනං ගච්ඡන්තස්ස භගවතො රාජගෙහතො භත්තං ආහරිත්වා අදාසි. භගවා කමෙන කපිලවත්ථුනගරං පත්වා පුනදිවසෙ රාජවීථියං පිණ්ඩාය චරති. තං සුත්වා සුද්ධොදනමහාරාජා තත්ථ ගන්ත්වා, ‘‘මා එවං කත්තබ්බං මඤ්ඤි, නයිදං රාජවංසප්පවෙණී’’ති. ‘‘අයං තුම්හාකං, මහාරාජ, වංසො, ඊදිසො අම්හාකං පන බුද්ධවංසො’’ති වත්වා –
‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්ය, ධම්මං සුචරිතං චරෙ;
ධම්මචාරී සුඛං සෙති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි ච.
‘‘ධම්මං චරෙ සුචරිතං, න නං දුච්චරිතං චරෙ;
ධම්මචාරී සුඛං සෙති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි චා’’ති. (ධ. ප. 168-169) –
ධම්මං දෙසෙසි. රාජා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තතො රාජා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා සකමන්දිරෙ භොජෙත්වා සම්පවාරෙත්වා භොජනාවසානෙ ධම්මපාලජාතකං (ජා. 1.10.92 ආදයො) සුත්වා සපරිසො අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. අපරභාගෙ සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා නිපන්නොව අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායි.
තතො භගවා රාහුලමාතුයා බිම්බාදෙවියා පාසාදං ගන්ත්වා තස්සා ධම්මං ¶ දෙසෙත්වා සොකං විනොදෙත්වා චන්දකින්නරීජාතකදෙසනාය (ජා. 1.14.18 ආදයො) පසාදං ජනෙත්වා නිග්රොධාරාමං අගමාසි. අථ බිම්බාදෙවී පුත්තං රාහුලකුමාරං ආහ – ‘‘ගච්ඡ, තව පිතු සන්තකං ධනං යාචාහී’’ති. කුමාරො ‘‘දායජ්ජං ¶ , මෙ සමණ, දෙහී’’ති වත්වා භගවන්තං අනුබන්ධිත්වා, ‘‘සුඛා, තෙ සමණ, ඡායා’’ති වදන්තො ගච්ඡති. තං භගවා නිග්රොධාරාමං නෙත්වා ‘‘ලොකුතරදායජ්ජං ගණ්හාහී’’ති වත්වා පබ්බාජෙසි. අථ භගවා අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං කුලප්පසාදකානං යදිදං කාළුදායී’’ති (අ. නි. 1.219, 225) ථෙරං එතදග්ගෙ ඨපෙසි.
165. ථෙරො පත්තඑතදග්ගට්ඨානො අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං ¶ පකාසෙන්තො පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිගාථායො අභාසි. තත්ථ අනුත්තානපදමෙව වණ්ණයිස්සාම.
166. ගුණාගුණවිදූති ගුණඤ්ච අගුණඤ්ච ගුණාගුණං, වණ්ණාවණ්ණං, කුසලාකුසලං වා තං ජානාතීති ගුණාගුණවිදූ. කතඤ්ඤූති අඤ්ඤෙහි කතගුණං ජානාතීති කතඤ්ඤූ, එකදිවසම්පි භත්තදානාදිනා කතූපකාරස්ස රජ්ජම්පි දාතුං සමත්ථත්තා කතඤ්ඤූ. කතවෙදීති කතං වින්දති අනුභවති සම්පටිච්ඡතීති කතවෙදී. තිත්ථෙ යොජෙති පාණිනෙති සබ්බසත්තෙ නිබ්බානපවෙසනුපායෙ කුසලපථෙ මග්ගෙ ධම්මදෙසනාය යොජෙති සම්පයොජෙති පතිට්ඨාපෙතීති අත්ථො. සෙසං උත්තානත්ථමෙව. ගමනවණ්ණනගාථානමත්ථො ථෙරගාථායං වුත්තොයෙවාති.
කාළුදායිත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.
7. අභයත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා
සත්තමාපදානෙ පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිකං ආයස්මතො අභයත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමජිනවරෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විපට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො. සො වුද්ධිමන්වාය වෙදඞ්ගපාරගො සකපරසමයකුසලො එකදිවසං සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නමානසො භගවන්තං ගාථාහි ථොමෙසි. සො තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං සුගතීසුයෙවං ¶ සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බිම්බිසාරරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, අභයොත්වෙවස්ස නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො නිගණ්ඨෙහි සද්ධිං ¶ විස්සාසිකො හුත්වා චරන්තො එකදිවසං නිගණ්ඨෙන නාටපුත්තෙන සත්ථු වාදාරොපනත්ථාය පෙසිතො නිපුණපඤ්හං පුච්ඡිත්වා නිපුණබ්යාකරණං සුත්වා පසන්නො සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානානුරූපං ඤාණං පෙසෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි.
195. සො අරහත්තං පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො පදුමුත්තරො නාම ජිනොතිආදිමාහ. තං සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.
අභයත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.
8. ලොමසකඞ්ගියත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා
අට්ඨමාපදානෙ ¶ ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙතිආදිකං ආයස්මතො ලොමසකඞ්ගියත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො සද්ධො පසන්නො අහොසි. අපරො චන්දනො නාම තස්ස සහායො චාසි. තෙ ද්වෙපි සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පසන්නමානසා පබ්බජිත්වා යාවජීවං සීලං රක්ඛිත්වා සුපරිසුද්ධසීලා තතො චුතා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා එකං බුද්ධන්තරං දිබ්බසුඛං අනුභවිංසු. තෙසු අයං ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාකියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරො චන්දනො දෙවපුත්තො හුත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති. අථ සො සක්යකුලප්පසාදකෙන කාළුදායිනා ආරාධිතෙන භගවතා සක්යරාජූනං මානමද්දනාය කතං වෙස්සන්තරධම්මදෙසනායං (ජා. 2.22.1655 ආදයො) පොක්ඛරවස්සඉද්ධිපාටිහාරියං දිස්වා පසන්නමානසො පබ්බජිත්වා මජ්ඣිමනිකායෙ වුත්තං භද්දෙකරත්තසුත්තන්තදෙසනං සුත්වා අරඤ්ඤවාසං වසන්තො භද්දෙකරත්තසුත්තන්තදෙසනානුසාසනං (ම. නි. 3.286 ආදයො) සරිත්වා තදනුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරිත්වා අරහත්තං පාපුණි.
225. අරහත්තං ¶ පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙතිආදිමාහ. තත්ථ කප්පො තාව චතුබ්බිධො – සාරකප්පො, වරකප්පො, මණ්ඩකප්පො, භද්දකප්පොති. තෙසු යස්මිං කප්පෙ එකො බුද්ධො උප්පජ්ජති, අයං සාරකප්පො නාම. යස්මිං ද්වෙ වා තයො වා බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති, අයං වරකප්පො නාම. යස්මිං චත්තාරො බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති, අයං මණ්ඩකප්පො නාම. යස්මිං පඤ්ච බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති, අයං භද්දකප්පො නාම. අඤ්ඤත්ථ පන –
‘‘සාරකප්පො ¶ මණ්ඩකප්පො, සාරමණ්ඩකප්පො තථා;
වරකප්පො භද්දකප්පො, කප්පා පඤ්චවිධා සියුං.
‘‘එකො ද්වෙ තයො චත්තාරො, පඤ්ච බුද්ධා යථාක්කමං;
එතෙසු පඤ්චකප්පෙසු, උප්පජ්ජන්ති විනායකා’’ති. –
එවං ¶ පඤ්ච කප්පා වුත්තා. තෙසු අයං කප්පො ‘‘කකුසන්ධො කොණාගමනො කස්සපො ගොතමො මෙත්තෙය්යො’’ති පඤ්චබුද්ධපටිමණ්ඩිතත්තා භද්දකප්පො නාම ජාතො.
තස්මා ඉමස්මිං භද්දකප්පම්හි කස්සපො නායකො උප්පජ්ජීති සම්බන්ධො. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.
ලොමසකඞ්ගියත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.
9. වනවච්ඡත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා
නවමාපදානෙ ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙතිආදිකං ආයස්මතො වනවච්ඡත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො විඤ්ඤුතං පත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සද්ධාජාතො පබ්බජිත්වා පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං චරිත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො, තතො චුතො අරඤ්ඤායතනෙ භික්ඛූනං සමීපෙ කපොතයොනියං නිබ්බත්තො. තෙසු මෙත්තචිත්තො ධම්මං සුත්වා තතො චුතො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස මාතුකුච්ඡිගතකාලෙයෙව මාතු දොහළො උදපාදි වනෙ වසිතුං වනෙ විජායිතුං ¶ . තතො ඉච්ඡානුරූපවසෙන වනෙ වසන්තියා ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. ගබ්භතො නික්ඛන්තඤ්ච නං කාසාවඛණ්ඩෙන පටිග්ගහෙසුං. තදා බොධිසත්තස්ස උප්පන්නකාලො, රාජා තං කුමාරං ආහරාපෙත්වා සහෙව පොසෙසි. අථ බොධිසත්තො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා පබ්බජිත්වා ඡබ්බසානි දුක්කරකාරිකං කත්වා බුද්ධෙ ජාතෙ සො මහාකස්සපස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තස්සොවාදෙ පසන්නො තස්ස සන්තිකා බුද්ධුප්පාදභාවං සුත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අරහා අහොසි.
251. සො අරහත්තං පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙතිආදිමාහ. තත්ථ බ්රහ්මබන්ධු මහායසොති එත්ථ බ්රාහ්මණානං බන්ධු ඤාතකොති බ්රාහ්මණබන්ධූති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ‘‘බ්රහ්මබන්ධූ’’ති ¶ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ලොකත්තයබ්යාපකයසත්තා මහායසො. සෙසං සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.
වනවච්ඡත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.
10. චූළසුගන්ධත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා
දසමාපදානෙ ¶ ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙතිආදිකං ආයස්මතො සුගන්ධත්ථෙරස්ස අපදානං. අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ බාරාණසියං විභවසම්පන්නෙ කුලෙ නිබ්බත්තො විඤ්ඤුතං පත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සබ්බදා නමස්සමානො මහාදානං දදමානො මාසස්ස සත්තක්ඛත්තුං භගවතො ගන්ධකුටියා චතුජ්ජාතිගන්ධෙන විලිම්පෙසි. ‘‘මම නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරතො සුගන්ධගන්ධො නිබ්බත්තතූ’’ති පත්ථනං අකාසි. භගවා තං බ්යාකාසි. සො යාවතායුකං ඨත්වා පුඤ්ඤානි කරොන්තො තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො කාමාවචරලොකං සරීරගන්ධෙන සුගන්ධං කුරුමානො සුගන්ධදෙවපුත්තොති පාකටො අහොසි. සො දෙවලොකසම්පත්තියො අනුභවිත්වා තතො චුතො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මහාභොගකුලෙ ¶ නිබ්බත්ති, තස්ස මාතුකුච්ඡිගතස්සෙව මාතුයා සරීරගන්ධෙන සකලගෙහං සකලනගරඤ්ච සුගන්ධෙන එකගන්ධං අහොසි, ජාතක්ඛණෙ සකලං සාවත්ථිනගරං සුගන්ධකරණ්ඩකො විය අහොසි, තෙනස්ස සුගන්ධොති නාමං කරිංසු. සො වුද්ධිං අගමාසි. තදා සත්ථා සාවත්ථියං පත්වා ජෙතවනමහාවිහාරං පටිග්ගහෙසි, තං දිස්වා පසන්නමානසො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තස්ස උප්පන්නදිවසතො පට්ඨාය යාව පරිනිබ්බානා එත්ථන්තරෙ නිපන්නට්ඨානාදීසු සුගන්ධමෙව වායි. දෙවාපි දිබ්බචුණ්ණදිබ්බගන්ධපුප්ඵානි ඔකිරන්ති.
272. සොපි ථෙරො අරහත්තං පත්වා අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා සොමනස්සජාතො පුබ්බචරිතාපදානං පකාසෙන්තො ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙතිආදිමාහ. තං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථත්තා ච සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව, කෙවලං පුඤ්ඤනානත්තං නාමනානත්තඤ්ච විසෙසො.
චූළසුගන්ධත්ථෙරඅපදානවණ්ණනා සමත්තා.
පඤ්චපඤ්ඤාසමවග්ගවණ්ණනා සමත්තා.