📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

බුද්ධවංස-අට්ඨකථා

ගන්ථාරම්භකථා

අනන්තඤාණං කරුණාලයං ලයං, මලස්ස බුද්ධං සුසමාහිතං හිතං;

නමාමි ධම්මං භවසංවරං වරං, ගුණාකරඤ්චෙව නිරඞ්ගණං ගණං.

පඤ්ඤාය සෙට්ඨො ජිනසාවකානං, යං ධම්මසෙනාපති ධම්මරාජං;

අපුච්ඡි සත්ථාරමපාරපාරගුං, නිරඞ්ගණං ඤාතිගණස්ස මජ්ඣෙ.

සුබුද්ධවංසෙනිධ බුද්ධවංසො, විසුද්ධවංසෙන විනායකෙන;

හතාවකාසෙන පකාසිතො යො, සමාධිවාසෙන තථාගතෙන.

යාවජ්ජකාලා අවිනාසයන්තා, පාළික්කමඤ්චෙව ච පාළියත්ථං;

කථානුසන්ධිං සුගතස්ස පුත්තා, යථාසුතංයෙව සමාහරිංසු.

තස්සෙව සම්බුද්ධවරන්වයස්ස, සදා ජනානං සවනාමතස්ස;

පසාදපඤ්ඤාජනනස්ස යස්මා, සංවණ්ණනානුක්කමතො පවත්තා.

සක්කච්චසද්ධම්මරතෙන බුද්ධසීහෙන සීලාදිගුණොදිතෙන;

ආයාචිතොහං සුචිරම්පි කාලං, තස්මාස්ස සංවණ්ණනමාරභිස්සං.

සදා ජනානං කලිනාසනස්ස, චිරට්ඨිතත්ථං ජිනසාසනස්ස;

මමාපි පුඤ්ඤොදයවුද්ධියත්ථං, පසාදනත්ථඤ්ච මහාජනස්ස.

මහාවිහාරාගතපාළිමග්ගසන්නිස්සිතා සඞ්කරදොසහීනා;

සමාසතොයං පන බුද්ධවංසසංවණ්ණනා හෙස්සති සාරභූතා.

සොතබ්බරූපං පන බුද්ධවංසකථාය අඤ්ඤං ඉධ නත්ථි යස්මා;

පසාදනං බුද්ධගුණෙ රතානං, පවාහනං පාපමහාමලස්ස.

තස්මා හි සක්කච්චසමාධියුත්තා, විහාය වික්ඛෙපමනඤ්ඤචිත්තා;

සංවණ්ණනං වණ්ණයතො සුවණ්ණං, නිධාය කණ්ණං මධුරං සුණාථ.

සබ්බම්පි හිත්වා පන කිච්චමඤ්ඤං, සක්කච්ච මච්චෙනිධ නිච්චකාලං;

සොතුං කථෙතුම්පි බුධෙන යුත්තා, කථා පනායං අතිදුල්ලභාති.

තත්ථ ‘‘බුද්ධවංසසංවණ්ණනා හෙස්සති සාරභූතා’’ති වුත්තත්තා බුද්ධවංසො තාව වවත්ථපෙතබ්බො. තත්රිදං වවත්ථානං – ඉතො හෙට්ඨා කප්පසතසහස්සාධිකෙසු චතූසු අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසු උප්පන්නානං පඤ්චවීසතියා බුද්ධානං උප්පන්නකප්පාදිපරිච්ඡෙදවසෙන පවෙණිවිත්ථාරකථා ‘‘බුද්ධවංසො නාමා’’ති වෙදිතබ්බො.

ස්වායං කප්පපරිච්ඡෙදො නාමපරිච්ඡෙදො ගොත්තපරිච්ඡෙදො ජාතිපරිච්ඡෙදො නගරපරිච්ඡෙදො පිතුපරිච්ඡෙදො මාතුපරිච්ඡෙදො බොධිරුක්ඛපරිච්ඡෙදො ධම්මචක්කප්පවත්තනපරිච්ඡෙදො අභිසමයපරිච්ඡෙදො සාවකසන්නිපාතපරිච්ඡෙදො අග්ගසාවකපරිච්ඡෙදො උපට්ඨාකපරිච්ඡෙදො අග්ගසාවිකාපරිච්ඡෙදො පරිවාරභික්ඛුපරිච්ඡෙදො රංසිපරිච්ඡෙදො සරීරප්පමාණපරිච්ඡෙදො බොධිසත්තාධිකාරපරිච්ඡෙදො බ්යාකරණපරිච්ඡෙදො බොධිසත්තපධානපරිච්ඡෙදො ආයුපරිච්ඡෙදො පරිනිබ්බානපරිච්ඡෙදොති ඉමෙහි පාළියා ආගතෙහි බාවීසතියා පරිච්ඡෙදෙහි පරිච්ඡින්නො වවත්ථිතො.

පාළිඅනාරුළ්හො පන සම්බහුලවාරොපෙත්ථ ආනෙතබ්බො. සො අගාරවාසපරිච්ඡෙදො පාසාදත්තයපරිච්ඡෙදො නාටකිත්ථිපරිච්ඡෙදො අග්ගමහෙසිපරිච්ඡෙදො පුත්තපරිච්ඡෙදො යානපරිච්ඡෙදො අභිනික්ඛමනපරිච්ඡෙදො පධානපරිච්ඡෙදො උපට්ඨාකපරිච්ඡෙදො විහාරපරිච්ඡෙදොති දසධා වවත්ථිතො හොති.

තං සම්බහුලවාරම්පි, යථාට්ඨානෙ මයං පන;

දස්සෙත්වාව ගමිස්සාම, තත්ථ තත්ථ සමාසතො.

සො එවං වවත්ථිතො පන –

කෙනායං දෙසිතො කත්ථ, කස්සත්ථාය ච දෙසිතො;

කිමත්ථාය කදා කස්ස, වචනං කෙන චාභතො.

සබ්බමෙතං විධිං වත්වා, පුබ්බමෙව සමාසතො;

පච්ඡාහං බුද්ධවංසස්ස, කරිස්සාමත්ථවණ්ණනන්ති.

තත්ථ කෙනායං දෙසිතොති අයං බුද්ධවංසො කෙන දෙසිතො? සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණචාරෙන දසබලෙන චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදෙන ධම්මරාජෙන ධම්මස්සාමිනා තථාගතෙන සබ්බඤ්ඤුනා සම්මාසම්බුද්ධෙන දෙසිතො.

කත්ථ දෙසිතොති? කපිලවත්ථුමහානගරෙ නිග්රොධාරාමමහාවිහාරෙ පරමරුචිරසන්දස්සනෙ දෙවමනුස්සනයනනිපාතභූතෙ රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමන්තෙන දෙසිතො.

කස්සත්ථායච දෙසිතොති? ද්වාසීතියා ඤාතිසහස්සානං අනෙකකොටීනඤ්ච දෙවමනුස්සානං අත්ථාය දෙසිතො.

කිමත්ථාය දෙසිතොති? චතුරොඝනිත්ථරණත්ථාය දෙසිතො.

කදා දෙසිතොති භගවා හි පඨමබොධියං වීසතිවස්සානි අනිබද්ධවාසො හුත්වා යත්ථ යත්ථ ඵාසුකං හොති, තත්ථ තත්ථෙව ගන්ත්වා වසි. කථං? පඨමං වස්සං ඉසිපතනෙ ධම්මචක්කං (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13 ආදයො; පටි. ම. 2.30) පවත්තෙත්වා අට්ඨාරස බ්රහ්මකොටියො අමතපානං පායෙත්වා බාරාණසිං උපනිස්සාය ඉසිපතනෙ මිගදායෙ වසි. දුතියං වස්සං රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ මහාවිහාරෙ. තතියචතුත්ථානිපි තත්ථෙව. පඤ්චමං වෙසාලිං උපනිස්සාය මහාවනෙ කූටාගාරසාලායං. ඡට්ඨං මකුලපබ්බතෙ. සත්තමං තාවතිංසභවනෙ. අට්ඨමං භග්ගෙසු සංසුමාරගිරිං උපනිස්සාය භෙසකළාවනෙ. නවමං කොසම්බියං. දසමං පාලිලෙය්යකවනසණ්ඩෙ. එකාදසමං නාළායං බ්රාහ්මණගාමෙ. ද්වාදසමං වෙරඤ්ජායං. තෙරසමං චාලියපබ්බතෙ. චුද්දසමං ජෙතවනමහාවිහාරෙ. පඤ්චදසමං කපිලවත්ථුමහානගරෙ. සොළසමං ආළවකං දමෙත්වා චතුරාසීතිපාණසහස්සානි අමතපානං පායෙත්වා ආළවියං. සත්තරසමං රාජගහෙයෙව. අට්ඨාරසමං චාලියපබ්බතෙයෙව. තථා එකූනවීසතිමං වීසතිමං පන වස්සං රාජගහෙයෙව වසි. තෙන වුත්තං – ‘‘භගවා හි පඨමබොධියං වීසතිවස්සානි අනිබද්ධවාසො හුත්වා යත්ථ යත්ථ ඵාසුකං හොති, තත්ථ තත්ථෙව ගන්ත්වා වසී’’ති. තතො පට්ඨාය පන සාවත්ථිංයෙව උපනිස්සාය ජෙතවනමහාවිහාරෙ ච පුබ්බාරාමෙ ච ධුවපරිභොගවසෙන වසි.

යදා පන සත්ථා බුද්ධො හුත්වා බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ පඨමං වස්සං වසිත්වා වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා උරුවෙලං ගන්ත්වා තත්ථ තයො මාසෙ වසන්තො තෙභාතිකජටිලෙ දමෙත්වා භික්ඛුසහස්සෙහි කතපරිවාරො ඵුස්සමාසපුණ්ණමායං රාජගහං ගන්ත්වා ද්වෙ මාසෙ තත්ථෙව වසි, තදා බාරාණසිතො නික්ඛන්තස්ස පනස්ස පඤ්ච මාසා ජාතා. සකලො හෙමන්තො අතික්කන්තො. උදායිත්ථෙරස්ස ආගතදිවසතො සත්තට්ඨදිවසා වීතිවත්තා. සො පන ඵග්ගුනීපුණ්ණමාසියං චින්තෙසි – ‘‘අතික්කන්තො හෙමන්තො, වසන්තකාලො අනුප්පත්තො, සමයො තථාගතස්ස කපිලපුරං ගන්තු’’න්ති. සො එවං චින්තෙත්වා කුලනගරගමනත්ථාය සට්ඨිමත්තාහි ගාථාහි ගමනවණ්ණං වණ්ණෙසි. අථ සත්ථා චස්ස වචනං සුත්වා ඤාතිසඞ්ගහං කාතුකාමො හුත්වා අඞ්ගමගධවාසීනං කුලපුත්තානං දසහි සහස්සෙහි කපිලවත්ථුවාසීනං දසහි සහස්සෙහීති සබ්බෙහෙව වීසතියා ඛීණාසවසහස්සෙහි පරිවුතො රාජගහතො නික්ඛමිත්වා දිවසෙ දිවසෙ යොජනං ගච්ඡන්තො රාජගහතො සට්ඨියොජනං කපිලවත්ථුපුරං ද්වීහි මාසෙහි සම්පාපුණිත්වා තත්ථ ඤාතීනං වන්දාපනත්ථං යමකපාටිහාරියං අකාසි. තදායං බුද්ධවංසො දෙසිතො.

කස්ස වචනන්ති? සාවකපච්චෙකබුද්ධානං අසාධාරණං සම්මාසම්බුද්ධස්සෙව වචනං.

කෙනාභතොති? ආචරියපරම්පරාය ආභතො. අයඤ්හි සාරිපුත්තත්ථෙරො භද්දජී තිස්සො කොසියපුත්තො සිග්ගවො මොග්ගලිපුත්තො සුදත්තො ධම්මිකො දාසකො සොණකො රෙවතොති එවමාදීහි යාව තතියසඞ්ගීතිකාලා ආභතො, තතො උද්ධම්පි තෙසංයෙව සිස්සානුසිස්සෙහීති එවං තාව ආචරියපරම්පරාය යාවජ්ජකාලා ආභතොති වෙදිතබ්බො.

එත්තාවතා –

‘‘කෙනායං දෙසිතො කත්ථ, කස්සත්ථාය ච දෙසිතො;

කිමත්ථාය කදා කස්ස, වචනං කෙන චාභතො’’ති. –

අයං ගාථා වුත්තත්ථා හොති.

නිදානකථා

බාහිරනිදානං

එවං ආභතස්ස පනස්ස ඉදානි අත්ථවණ්ණනා හොති, සා පනායං අත්ථවණ්ණනා යස්මා දූරෙනිදානං අවිදූරෙනිදානං සන්තිකෙනිදානන්ති, ඉමානි තීණි නිදානානි දස්සෙත්වාව වණ්ණිතා සුවණ්ණිතා නාම හොති. යෙ ච නං සුණන්ති, තෙහි සමුදාගමතො පට්ඨාය විඤ්ඤාතත්තා සුවිඤ්ඤාතාව හොති, තස්මා තානි නිදානානි දස්සෙත්වාව වණ්ණයිස්සාම.

තත්ථ ආදිතො පට්ඨාය තාව තෙසං නිදානානං පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. තත්රායං සඞ්ඛෙපතො අත්ථදීපනා – දීපඞ්කරදසබලස්ස පාදමූලෙ කතාභිනීහාරස්ස මහාසත්තස්ස යාව වෙස්සන්තරත්තභාවා චවිත්වා තුසිතභවනෙ නිබ්බත්ති, තාව පවත්තා කථා දූරෙනිදානං නාම. තුසිතභවනතො චවිත්වා යාව බොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පත්ති, තාව පවත්තා කථා අවිදූරෙනිදානං නාම. ‘‘එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති ච, ‘‘රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ’’ති ච, ‘‘වෙසාලියං විහරති මහාවනෙ කූටාගාරසාලාය’’න්ති ච එවං මහාබොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පත්තිතො යාව පරිනිබ්බානමඤ්චා එතස්මිං අන්තරෙ භගවා යත්ථ යත්ථ විහාසි, තං තං සන්තිකෙනිදානං නාමාති වෙදිතබ්බං. එත්තාවතා සඞ්ඛෙපෙනෙව තිණ්ණං දූරාවිදූරසන්තිකෙනිදානානං වසෙන බාහිරනිදානවණ්ණනා සමත්තා හොතීති.

අබ්භන්තරනිදානං