📜

1. රතනචඞ්කමනකණ්ඩවණ්ණනා

ඉදානි පන –

1.

‘‘බ්රහ්මා ¶ ච ලොකාධිපතී සහම්පතී, කතඤ්ජලී අනධිවරං අයාචථ;

සන්තීධ සත්තාප්පරජක්ඛජාතිකා, දෙසෙහි ධම්මං අනුකම්පිමං පජ’’න්ති. –

ආදිනයප්පවත්තස්ස අබ්භන්තරනිදානස්ස අත්ථවණ්ණනා හොති.

එත්ථ ¶ ‘‘එකං සමයං භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ’’තිආදිසුත්තන්තෙසු විය – ‘‘එකං සමයං භගවා සක්කෙසු විහරති කපිලවත්ථුස්මිං නිග්රොධාරාමෙ. අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං බුද්ධවංසං අපුච්ඡී’’ති එවමාදිනා නයෙන නිදානං අවත්වා කස්මා ‘‘බ්රහ්මා ච ලොකාධිපතී සහම්පතී, කතඤ්ජලී අනධිවරං අයාචථා’’තිආදිනා නයෙන නිදානං වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – භගවතො සබ්බධම්මදෙසනාකාරණභූතාය බ්රහ්මුනො ධම්මදෙසනායාචනාය සන්දස්සනත්ථං වුත්තන්ති.

‘‘කදායං ධම්මදෙසනත්ථං, අජ්ඣිට්ඨො බ්රහ්මුනා ජිනො;

කදා කත්ථ ච කෙනායං, ගාථා හි සමුදීරිතා’’ති.

වුච්චතෙ ¶ – බුද්ධභූතස්ස පන භගවතො අට්ඨමෙ සත්තාහෙ සත්ථා ධම්මදෙසනත්ථාය බ්රහ්මුනා අජ්ඣිට්ඨො ආයාචිතො. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – මහාපුරිසො කිර කතාභිනීහාරො මහාභිනික්ඛමනදිවසෙ විවටපාකටබීභච්ඡසයනාසනචෙටිකා නාටකිත්ථියො දිස්වා අතීව සංවිග්ගහදයො පටෙකදෙසාවච්ඡන්නං ඡන්නං ආමන්තෙත්වා – ‘‘අරිනරවරමන්ථකං කණ්ඩකං නාම තුරඞ්ගවරමාහරා’’ති කණ්ඩකං ආහරාපෙත්වා ඡන්නසහායො වරතුරඞ්ගමාරුය්හ නගරද්වාරෙ අධිවත්ථාය දෙවතාය නගරද්වාරෙ විවටෙ නගරතො නික්ඛමිත්වා තීණි රජ්ජානි තෙන රත්තාවසෙසෙන අතික්කමිත්වා අනොමසත්තො අනොමාය නාම නදියා තීරෙ ඨත්වා ඡන්නමෙවමාහ ¶ – ‘‘ඡන්න, ත්වං මම ඉමානි අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානි ආභරණානි කණ්ඩකඤ්ච වරතුරඞ්ගමාදාය කපිලපුරං ගච්ඡාහී’’ති ඡන්නං විස්සජ්ජෙත්වා අසිතොරගනීලුප්පලසදිසෙනාසිනා සකෙසමකුටං ඡින්දිත්වා ආකාසෙ උක්ඛිපිත්වා දෙවදත්තියං පත්තචීවරං ගහෙත්වා සයමෙව පබ්බජිත්වා අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො අනිලබලසමුද්ධුතතරඞ්ගභඞ්ගං අසඞ්ගං ගඞ්ගං නදිං උත්තරිත්වා මණිගණරංසිජාලවිජ්ජොතිතරාජගහං රාජගහං නාම නගරං පවිසිත්වා තත්ථ ඉස්සරියමදමත්තං ජනං පරිහාසෙන්තො විය ච උද්ධතවෙසස්ස ජනස්ස ලජ්ජමුප්පාදයමානො විය ච වයකන්තීහි නාගරජනහදයානි අත්තනි බන්ධන්තො විය ච ද්වතිංසවරමහාපුරිසලක්ඛණවිරාජිතාය රූපසිරියා සබ්බජනනයනානි විලුම්පමානො විය ච රූපීපාදසඤ්චරො පුඤ්ඤසඤ්චයො විය ච පබ්බතො විය ච ගමනෙන නිස්සඞ්ගො සන්තින්ද්රියො සන්තමානසො ¶ යුගමත්තං පෙක්ඛමානො රාජගහං පිණ්ඩාය චරිත්වා යාපනමත්තං භත්තං ගහෙත්වා නගරතො නික්ඛමිත්වා පණ්ඩවපබ්බතපස්සෙ ඡායූදකසම්පන්නෙ සුචිභූමිභාගෙ පරමරමණීයෙ පවිවිත්තෙ ඔකාසෙ නිසීදිත්වා පටිසඞ්ඛානබලෙන මිස්සකභත්තං පරිභුඤ්ජිත්වා පණ්ඩවගිරානුසාරෙන බිම්බිසාරෙන මගධමහාරාජෙන මහාපුරිසස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා නාමගොත්තං පුච්ඡිත්වා තෙන පමුදිතහදයෙන ‘‘මම රජ්ජභාගං ගණ්හාහී’’ති රජ්ජෙන නිමන්තියමානො – ‘‘අලං, මහාරාජ, න මය්හං රජ්ජෙනත්ථො අහං රජ්ජං පහාය ලොකහිතත්ථාය පධානමනුයුඤ්ජිත්වා ලොකෙ විවටච්ඡදො බුද්ධො භවිස්සාමීති නික්ඛන්තො’’ති වත්වා තෙන ච ‘‘බුද්ධො හුත්වා සබ්බපඨමං මම විජිතං ඔසරෙය්යාථා’’ති වුත්තො ‘සාධූ’ති තස්ස පටිඤ්ඤං දත්වා ආළාරඤ්ච උදකඤ්ච උපසඞ්කමිත්වා තෙසං ධම්මදෙසනාය සාරං අවින්දන්තො තතො පක්කමිත්වා උරුවෙලායං ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කරොන්තොපි අමතං අධිගන්තුං අසක්කොන්තො ඔළාරිකාහාරපටිසෙවනෙන සරීරං සන්තප්පෙසි.

තදා ¶ පන උරුවෙලායං සෙනානිගමෙ සෙනානිගමකුටුම්බිකස්ස ධීතා සුජාතා නාම දාරිකා වයප්පත්තා එකස්මිං නිග්රොධරුක්ඛෙ පත්ථනමකාසි – ‘‘සචාහං සමජාතිකං කුලඝරං ගන්ත්වා පඨමගබ්භෙ පුත්තං ලභිස්සාමි, බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති. තස්සා සා පත්ථනා සමිජ්ඣි. සා වෙසාඛපුණ්ණමදිවසෙ ‘‘අජ්ජ බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති පාතොව පායාසං අනායාසං පරමමධුරං සම්පටිපාදෙසි. බොධිසත්තොපි තදහෙව කතසරීරපටිජග්ගනො භික්ඛාචාරකාලං ආගමයමානො පාතොව ගන්ත්වා තස්මිං නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ නිසීදි. අථ ඛො පුණ්ණා නාම දාසී තස්සා ධාතී රුක්ඛමූලසොධනත්ථාය ගතා බොධිසත්තං පාචීනලොකධාතුං ඔලොකයමානං නිසින්නං සඤ්ඣාප්පභානුරඤ්ජිතවරකනකගිරිසිඛරසදිසසරීරසොභං තිමිරනිකරනිධානකරං කමලවනවිකසනකරං ඝනවිවරමුපගතං දිවසකරමිව තරුවරමුපගතං මුනිදිවසකරමද්දස. සරීරතො චස්ස නික්ඛන්තාහි පභාහි සකලඤ්ච තං රුක්ඛං සුවණ්ණවණ්ණං දිස්වා තස්සා එතදහොසි – ‘‘අජ්ජ අම්හාකං ¶ දෙවතා රුක්ඛතො ඔරුය්හ සහත්ථෙනෙව බලිං පටිග්ගහෙතුකාමා හුත්වා නිසින්නා’’ති. සා වෙගෙන ගන්ත්වා සුජාතාය එතමත්ථං ආරොචෙසි.

තතො ¶ සුජාතා සඤ්ජාතසද්ධා හුත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙන අලඞ්කරිත්වා සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං පරමමධුරස්ස මධුපායාසස්ස පූරෙත්වා අපරාය සුවණ්ණපාතියා පිදහිත්වා සීසෙනාදාය නිග්රොධරුක්ඛාභිමුඛී අගමාසි. සා ගච්ඡන්තී දූරතොව තං බොධිසත්තං රුක්ඛදෙවතමිව සකලං තං රුක්ඛං සරීරප්පභාය සුවණ්ණවණ්ණං කත්වා පුඤ්ඤසඤ්චයමිව රූපවන්තං නිසින්නං දිස්වා පීතිසොමනස්සජාතා සුජාතා ‘‘රුක්ඛදෙවතා’’ති සඤ්ඤාය දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔනතොනතා ගන්ත්වා සීසතො තං සුවණ්ණපාතිං ඔතාරෙත්වා මහාසත්තස්ස හත්ථෙ ඨපෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා – ‘‘යථා මම මනොරථො නිප්ඵන්නො, එවං තුම්හාකම්පි නිප්ඵජ්ජතූ’’ති වත්වා පක්කාමි.

අථ ඛො බොධිසත්තොපි සුවණ්ණපාතිං ගහෙත්වා නෙරඤ්ජරාය නදියා තීරං ගන්ත්වා සුප්පතිට්ඨිතස්ස නාම තිත්ථස්ස තීරෙ සුවණ්ණපාතිං ඨපෙත්වා න්හත්වා පච්චුත්තරිත්වා එකූනපඤ්ඤාසපිණ්ඩෙ කරොන්තො තං පායාසං පරිභුඤ්ජිත්වා – ‘‘සචාහං අජ්ජ බුද්ධො භවිස්සාමි, අයං සුවණ්ණපාති පටිසොතං ගච්ඡතූ’’ති ඛිපි. සා පාති පටිසොතං ගන්ත්වා කාළස්ස නාම නාගරාජස්ස භවනං පවිසිත්වා තිණ්ණං බුද්ධානං ථාලකානි උක්ඛිපිත්වා තෙසං හෙට්ඨා අට්ඨාසි.

මහාසත්තො තත්ථෙව වනසණ්ඩෙ දිවාවිහාරං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයෙ සොත්ථියෙන නාම තිණහාරකෙන මහාපුරිසස්ස ආකාරං ඤත්වා දින්නා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො ගහෙත්වා බොධිමණ්ඩමාරුය්හ දක්ඛිණදිසාභාගෙ අට්ඨාසි. සො පන පදෙසො පදුමිනිපත්තෙ උදකබින්දු විය අකම්පිත්ථ. මහාපුරිසො – ‘‘අයං පදෙසො මම ගුණං ධාරෙතුං අසමත්ථො’’ති ¶ පච්ඡිමදිසාභාගමගමාසි. සොපි තථෙව කම්පිත්ථ. පුන උත්තරදිසාභාගමගමාසි. සොපි තථෙව කම්පිත්ථ. පුන පුරත්ථිමදිසාභාගමගමාසි. තත්ථ පල්ලඞ්කප්පමාණට්ඨානං නිච්චලං අහොසි. මහාපුරිසො – ‘‘ඉදං ඨානං කිලෙසවිද්ධංසනට්ඨාන’’න්ති සන්නිට්ඨානං කත්වා තානි තිණානි අග්ගෙ ගහෙත්වා චාලෙසි. තානි තූලිකග්ගෙන පරිච්ඡින්නානි විය අහෙසුං. බොධිසත්තො – ‘‘බොධිං අපත්වාව ඉමං පල්ලඞ්කං න භින්දිස්සාමී’’ති චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨහිත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා බොධික්ඛන්ධං පිට්ඨිතො කත්වා පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදි.

තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ¶ සබ්බලොකාභිහාරො මාරො බාහුසහස්සං මාපෙත්වා දියඩ්ඪයොජනසතිකං හිමගිරිසිඛරසදිසං ¶ ගිරිමෙඛලං නාම අරිවරවාරණං වරවාරණං අභිරුය්හ නවයොජනිකෙන ධනුඅසිඵරසුසරසත්තිසබලෙනාතිබහලෙන මාරබලෙන සම්පරිවුතො සමන්තා පබ්බතො විය අජ්ඣොත්ථරන්තො මහාසපත්තං විය මහාසත්තං සමුපාගමි. මහාපුරිසො සූරියෙ ධරන්තෙයෙව අතිතුමූලං මාරබලං විධමිත්වා විකසිතජයසුමනකුසුමසදිසස්ස චීවරස්ස උපරි පතමානෙහි රත්තපවාලඞ්කුරසදිසරුචිරදස්සනෙහි බොධිරුක්ඛඞ්කුරෙහි පීතියා විය පූජියමානො එව පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං ලභිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුඤාණං විසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා වට්ටවිවට්ටං සම්මසන්තො අරුණොදයෙ බුද්ධො හුත්වා –

‘‘අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං;

ගහකාරං ගවෙසන්තො, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.

‘‘ගහකාරක දිට්ඨොසි, පුන ගෙහං න කාහසි;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, ගහකූටං විසඞ්ඛතං;

විසඞ්ඛාරගතං චිත්තං, තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති. (ධ. ප. 153-154) –

ඉමං උදානං උදානෙත්වා සත්තාහං විමුත්තිසුඛපටිසෙවනෙන වීතිනාමෙත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ සමාපත්තිතො වුට්ඨාය දෙවතානං කඞ්ඛං ඤත්වා තාසං කඞ්ඛාවිධමනත්ථං ආකාසෙ උප්පතිත්වා යමකපාටිහාරියං දස්සෙත්වා තාසං කඞ්ඛං විධමිත්වා පල්ලඞ්කතො ඊසකං පාචීනනිස්සිතෙ උත්තරදිසාභාගෙ ඨත්වා – ‘‘ඉමස්මිං වත මෙ පල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිද්ධ’’න්ති චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පූරිතානං පාරමීනං ඵලාධිගමට්ඨානං පල්ලඞ්කඤ්චෙව බොධිරුක්ඛඤ්ච අනිමිසෙහි අක්ඛීහි ඔලොකයමානො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං අනිමිසචෙතියං නාම ජාතං.

අථ පල්ලඞ්කස්ස ච ඨිතට්ඨානස්ස ච අන්තරෙ පුරත්ථිමපච්ඡිමතො ආයතෙ රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං රතනචඞ්කමචෙතියං ¶ නාම ජාතං. තතො පච්ඡිමදිසාභාගෙ දෙවතා රතනඝරං නාම මාපෙසුං, තත්ථ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා අභිධම්මපිටකං විසෙසතො චෙත්ථ අනන්තනයසමන්තපට්ඨානං විචිනන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි. තං ඨානං රතනඝරචෙතියං නාම ¶ ජාතං. එවං බොධිසමීපෙයෙව චත්තාරි සත්තාහානි වීතිනාමෙත්වා පඤ්චමෙ සත්තාහෙ බොධිරුක්ඛමූලා යෙන අජපාලනිග්රොධො තෙනුපසඞ්කමි; තත්ථාපි ධම්මං විචිනන්තොයෙව විමුත්තිසුඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්තො අජපාලනිග්රොධෙ සත්තාහං වීතිනාමෙසි.

එවං ¶ අපරං සත්තාහං මුචලින්දෙ නිසීදි. තස්ස නිසින්නමත්තස්සෙව භගවතො සකලචක්කවාළගබ්භං පූරෙන්තො මහාඅකාලමෙඝො උදපාදි. තස්මිං පන උප්පන්නෙ මුචලින්දො නාගරාජා චින්තෙසි – ‘‘අයං මහාමෙඝො සත්ථරි මය්හං භවනං පවිට්ඨමත්තෙ උප්පන්නො වාසාගාරමස්ස ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. සො සත්තරතනමයං දෙවවිමානසදිසං දිබ්බවිමානං නිම්මිනිතුං සමත්ථොපි එවං කතෙ – ‘‘න මය්හං මහප්ඵලං භවිස්සති, දසබලස්ස කායවෙය්යාවච්චං කරිස්සාමී’’ති අතිමහන්තං අත්තභාවං කත්වා සත්ථාරං සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා උපරි මහන්තං ඵණං කත්වා අට්ඨාසි. අථ භගවා පරික්ඛෙපස්ස අන්තොව මහති ඔකාසෙ සබ්බරතනමයෙ පච්චග්ඝපල්ලඞ්කෙ උපරි විනිග්ගලන්තවිවිධසුරභිකුසුමදාමවිතානෙ විවිධසුරභිගන්ධවාසිතෙ ගන්ධකුටියං විහරන්තො විය විහාසි. එවං භගවා තං සත්තාහං තත්ථ වීතිනාමෙත්වා තතො අපරං සත්තාහං රාජායතනෙ නිසීදි. තත්ථාපි විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදියෙව. එත්තාවතා සත්තසත්තාහානි පරිපුණ්ණානි අහෙසුං. එත්ථන්තරෙ භගවා ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන ච වීතිනාමෙසි.

අථස්ස සත්තසත්තාහාතික්කමෙ – ‘‘මුඛං ධොවිස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පජ්ජි. සක්කො දෙවානමින්දො අගදහරීතකං ආහරිත්වා අදාසි. අථස්ස සක්කො නාගලතාදන්තකට්ඨඤ්ච මුඛධොවනඋදකඤ්ච අදාසි. තතො භගවා දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා අනොතත්තදහොදකෙන මුඛං ධොවිත්වා රාජායතනමූලෙ නිසීදි. තස්මිං සමයෙ චතූහි ලොකපාලෙහි උපනීතෙ පච්චග්ඝෙ සෙලමයෙ පත්තෙ තපුස්සභල්ලිකානං වාණිජානං මන්ථඤ්ච මධුපිණ්ඩිකඤ්ච පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා පච්චාගන්ත්වා අජපාලනිග්රොධරුක්ඛමූලෙ නිසීදි. අථස්ස තත්ථ නිසින්නමත්තස්සෙව අත්තනා අධිගතස්ස ධම්මස්ස ගම්භීරභාවං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණො – ‘‘අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො ගම්භීරො දුද්දසො දුරනුබොධො සන්තො පණීතො අතක්කාවචරො නිපුණො පණ්ඩිතවෙදනීයො’’ති (ම. නි. 2.281; සං. නි. 1.172; මහාව. 7) පරෙසං ධම්මං අදෙසෙතුකාමතාකාරප්පත්තො පරිවිතක්කො උදපාදි.

අථ ¶ ¶ බ්රහ්මා සහම්පති දසබලස්ස චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය – ‘‘නස්සති වත, භො, ලොකො, විනස්සති වත, භො, ලොකො’’ති (සං. නි. 1.172; ම. නි. 1.282; මහාව. 8) වාචං නිච්ඡාරෙන්තො දසසහස්සචක්කවාළබ්රහ්මගණපරිවුතො සක්කසුයාමසන්තුසිතපරනිම්මිතවසවත්තීහි අනුගතො ආගන්ත්වා භගවතො පුරතො පාතුරහොසි. සො අත්තනො පතිට්ඨානත්ථාය පථවිං නිම්මිනිත්වා දක්ඛිණං ජාණුමණ්ඩලං පථවියං නිහන්ත්වා ජලජාමලාවිකලකමලමකුලසදිසං දසනඛසමොධානසමුජ්ජලමඤ්ජලිං සිරස්මිං කත්වා – ‘‘දෙසෙතු, භන්තෙ ¶ , භගවා ධම්මං, දෙසෙතු සුගතො ධම්මං, සන්ති සත්තා අප්පරජක්ඛජාතිකා, අස්සවනතා ධම්මස්ස පරිහායන්ති, භවිස්සන්ති ධම්මස්ස අඤ්ඤාතාරො’’ති (සං. නි. 1.172; මහාව. 8) –

‘‘පාතුරහොසි මගධෙසු පුබ්බෙ, ධම්මො අසුද්ධො සමලෙහි චින්තිතො;

අපාපුරෙතං අමතස්ස ද්වාරං, සුණන්තු ධම්මං විමලෙනානුබුද්ධං.

‘‘සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො, යථාපි පස්සෙ ජනතං සමන්තතො;

තථූපමං ධම්මමයං සුමෙධ, පාසාදමාරුය්හ සමන්තචක්ඛු;

සොකාවතිණ්ණං ජනතමපෙතසොකො, අවෙක්ඛස්සු ජාතිජරාභිභූතං.

‘‘උට්ඨෙහි වීර විජිතසඞ්ගාම, සත්ථවාහ අනණ විචර ලොකෙ;

දෙසස්සු භගවා ධම්මං, අඤ්ඤාතාරො භවිස්සන්තී’’ති. (ම. නි. 1.282; සං. නි. 1.172; මහාව. 8) –

‘‘නනු තුම්හෙහි ‘බුද්ධො බොධෙය්යං තිණ්ණො තාරෙය්යං මුත්තො මොචෙය්ය’’’න්ති –

‘‘කිං ¶ මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරයිස්සං සදෙවක’’න්ති. (බු. වං. 2.55) –

පත්ථනං කත්වා පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුභාවං පත්තොති ච, ‘‘තුම්හෙහි ධම්මෙ අදෙසියමානෙ කො හි නාම අඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙස්සති, කිමඤ්ඤං ලොකස්ස සරණං තාණං ලෙණං පරායන’’න්ති ච එවමාදීහි අනෙකෙහි නයෙහි භගවන්තං ධම්මදෙසනත්ථං අයාචි. තෙන වුත්තං – ‘‘බුද්ධභූතස්ස ¶ පන භගවතො අට්ඨමෙ සත්තාහෙ සත්ථා ධම්මදෙසනත්ථාය බ්රහ්මුනා ආයාචිතො’’ති.

ඉදානි ‘‘කදා කත්ථ ච කෙනායං, ගාථා හි සමුදීරිතා’’ති ඉමෙසං පඤ්හානං විස්සජ්ජනාය ඔකාසො අනුප්පත්තො. තත්ථ කදා වුත්තාති? පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තා. පඨමමහාසඞ්ගීති නාමෙසා සඞ්ගීතික්ඛන්ධෙ (චූළව. 437) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. කත්ථ කෙන වුත්තාති? භගවති කිර පරිනිබ්බුතෙ රාජගහනගරෙ වෙභාරපබ්බතපස්සෙ සත්තපණ්ණිගුහාද්වාරෙ විජිතසබ්බසත්තුනා අජාතසත්තුනා මගධමහාරාජෙන ධම්මසඞ්ගායනත්ථං කාරිතෙ පරිපුණ්ණචන්දමණ්ඩලසඞ්කාසෙ ¶ දට්ඨබ්බසාරමණ්ඩෙ මණ්ඩපෙ ධම්මාසනගතෙනායස්මතා ආනන්දත්ථෙරෙන ‘‘බ්රහ්මා ච ලොකාධිපතී’’ති අයං ගාථා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අයමෙත්ථ ගාථාසම්බන්ධො.

එත්තාවතා –

‘‘කදායං ධම්මදෙසනත්ථං, අජ්ඣිට්ඨො බ්රහ්මුනා ජිනො;

කදා කත්ථ ච කෙනායං, ගාථා හි සමුදීරිතා’’ති. –

අයම්පි ගාථා වුත්තත්ථා හොති. එවං ඉමිනා සම්බන්ධෙන වුත්තාය පනස්සා අනුත්තානපදවණ්ණනං කරිස්සාම.

තත්ථ බ්රහ්මාති බ්රූහිතො තෙහි තෙහි ගුණවිසෙසෙහීති බ්රහ්මා. අයං පන බ්රහ්ම-සද්දො මහාබ්රහ්මබ්රාහ්මණතථාගතමාතාපිතුසෙට්ඨාදීසු දිස්සති. තථා හි ‘‘ද්විසහස්සො බ්රහ්මා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.166) මහාබ්රහ්මාති අධිප්පෙතො.

‘‘තමොනුදො ¶ බුද්ධො සමන්තචක්ඛු, ලොකන්තගූ සබ්බභවාතිවත්තො;

අනාසවො සබ්බදුක්ඛප්පහීනො, සච්චව්හයො බ්රහ්මෙ උපාසිතො මෙ’’ති. (සු. නි. 1139) –

එත්ථ බ්රාහ්මණො. ‘‘බ්රහ්මාති ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති එත්ථ තථාගතො. ‘‘බ්රහ්මාති මාතාපිතරො පුබ්බාචරියාති වුච්චරෙ’’ති (අ. නි. 3.31; 4.63; ඉතිවු. 106; ජා. 2.20.181) එත්ථ මාතාපිතරො. ‘‘බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතී’’ති (ම. නි. 1.148; සං. නි. 2.21; අ. නි. 4.8; 5.11; පටි. ම. 2.44) එත්ථ සෙට්ඨො අධිප්පෙතො. ඉධ පන පඨමජ්ඣානං පණීතං භාවෙත්වා පඨමජ්ඣානභූමියං නිබ්බත්තො කප්පායුකො මහාබ්රහ්මා අධිප්පෙතො (ම. නි. අට්ඨ. 1.3). ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, බ්රහ්මා ච අඤ්ඤෙ ච දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු බ්රහ්මානො චාති අත්ථො, පදපූරණමත්තො වා. ලොකාධිපතීති එත්ථ ලොකොති සඞ්ඛාරලොකො සත්තලොකො ඔකාසලොකොති තයො ¶ ලොකා. තෙසු ඉධ සත්තලොකො අධිප්පෙතො. තස්ස ඉස්සරො අධිපතීති ලොකාධිපති, ලොකෙකදෙසස්සාපි අධිපති ලොකාධිපතීති වුච්චති දෙවාධිපති නරාධිපති විය.

සහම්පතීති සො කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ සහකො නාම ථෙරො පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා ¶ අපරිහීනජ්ඣානො ජීවිතපරියොසානෙ පඨමජ්ඣානභූමියං කප්පායුකමහාබ්රහ්මා හුත්වා නිබ්බත්තො, තත්ර පන නං ‘‘සහම්පති බ්රහ්මා’’ති සඤ්ජානන්ති. ‘‘සහකපතී’’ති වත්තබ්බෙ අනුස්සරාගමං කත්වා රුළ්හීවසෙන ‘‘සහම්පතී’’ති වදන්ති. කතඤ්ජලීති කතඤ්ජලිකො, අඤ්ජලිපුටං සිරසි කත්වාති අත්ථො. අනධිවරන්ති අච්චන්තවරො අධිවරො නාස්ස අත්ථීති අනධිවරො, න තතො අධිකො වරො අත්ථීති වා අනධිවරො, අනුත්තරොති අත්ථො, තං අනධිවරං. අයාචථාති අයාචිත්ථ අජ්ඣෙසි.

ඉදානි යස්සත්ථාය සො භගවන්තං අයාචි, තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සන්තීධ සත්තා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සන්තීති සංවිජ්ජන්ති උපලබ්භන්ති, බුද්ධචක්ඛුස්ස ආපාථං ආගච්ඡන්තා අත්ථීති අත්ථො. ඉධාති අයං දෙසාපදෙසෙ නිපාතො ¶ . ස්වායං කත්ථචි සාසනං උපාදාය වුච්චති. යථාහ – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො, ඉධ තතියො සමණො, ඉධ චතුත්ථො සමණො, සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (ම. නි. 1.139; දී. නි. 2.214; අ. නි. 4.241). කත්ථචි ඔකාසං, යථාහ –

‘‘ඉධෙව තිට්ඨමානස්ස, දෙවභූතස්ස මෙ සතො;

පුනරායු ච මෙ ලද්ධො, එවං ජානාහි මාරිසා’’ති. (දී. නි. 2.369) –

කත්ථචි පදපූරණමත්තමෙව හොති. යථාහ – ‘‘ඉධාහං, භික්ඛවෙ, භුත්තාවී අස්සං පවාරිතො’’ති (ම. නි. 1.30). කත්ථචි ලොකං උපාදාය, යථාහ – ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජති බහුජනහිතාය බහුජනසුඛායා’’ති (අ. නි. 1.170). ඉධාපි ලොකමෙව උපාදාය වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තස්මා ඉමස්මිං සත්තලොකෙති අත්ථො. සත්තාති රූපාදීසු ඛන්ධෙසු ඡන්දරාගෙන සත්තා විසත්තා ආසත්තා ලග්ගා ලගිතාති සත්තා, සත්තාති පාණිනො වුච්චන්ති. රුළ්හීසද්දෙන පන වීතරාගෙසුපි අයං වොහාරො වත්තතියෙව.

අප්පරජක්ඛජාතිකාති පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි අප්පං පරිත්තං රාගදොසමොහරජං එතෙසං එවංසභාවා ච තෙති අප්පරජක්ඛජාතිකා, අප්පං රාගාදිරජමෙව වා යෙසං තෙ අප්පරජක්ඛා, තෙ අප්පරජක්ඛසභාවා අප්පරජක්ඛජාතිකාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙසං අප්පරජක්ඛජාතිකානං. ‘‘සත්තාන’’න්ති ¶ විභත්තිවිපරිණාමං කත්වා – ‘‘දෙසෙහි ධම්ම’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධං කත්වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. දෙසෙහීති ආයාචනවචනමෙතං, දෙසෙහි කථෙහි උපදිසාති ¶ අත්ථො. ධම්මන්ති එත්ථ අයං ධම්ම-සද්දො පරියත්තිසමාධිපඤ්ඤාපකතිසභාවසුඤ්ඤතාපුඤ්ඤආපත්තිඤෙය්යචතුසච්චධම්මාදීසු දිස්සති. තථා හි – ‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං පරියාපුණාති සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං…පෙ… වෙදල්ල’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.239; අ. නි. 4.102) පරියත්තියං දිස්සති. ‘‘එවංධම්මා තෙ භගවන්තො අහෙසු’’න්තිආදීසු සමාධිම්හි.

‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා, වානරින්ද යථා තව;

සච්චං ධම්මො ධිති චාගො, දිට්ඨං සො අතිවත්තතී’’ති. –

ආදීසු ¶ (ජා. 1.2.147) පඤ්ඤාය. ‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා, අථො මරණධම්මිනො’’තිආදීසු (අ. නි. 3.39) පකතියං. ‘‘කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා) සභාවෙ. ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්ති ඛන්ධා හොන්තී’’තිආදීසු (ධ. ස. 121) සුඤ්ඤතායං. ‘‘ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාතී’’තිආදීසු (සු. නි. 184; ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102; 1.15.385) පුඤ්ඤෙ. ‘‘ද්වෙ අනියතා ධම්මා’’තිආදීසු ආපත්තියං. ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තී’’තිආදීසු (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85) ඤෙය්යෙ. ‘‘දිට්ඨධම්මො පත්තධම්මො විදිතධම්මො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.299; මහාව. 27, 57) චතුසච්චධම්මෙ. ඉධාපි චතුසච්චධම්මෙ දට්ඨබ්බො (ම. නි. අට්ඨ. 1.සුත්තනික්ඛෙපවණ්ණනා; ධ. ස. අට්ඨ. චිත්තුප්පාදකණ්ඩ 1). අනුකම්පාති අනුකම්පං අනුද්දයං කරොහි. ඉමන්ති පජං නිද්දිසන්තො ආහ. පජන්ති පජාතත්තා පජා, තං පජං, සත්තනිකායං සංසාරදුක්ඛතො මොචෙහීති අධිප්පායො. කෙචි පන –

‘‘භගවාති ලොකාධිපතී නරුත්තමො,

කතඤ්ජලී බ්රහ්මගණෙහි යාචිතො’’ති. –

පඨන්ති. එත්තාවතා සබ්බසො අයං ගාථා වුත්තත්ථා හොති.

අථ භගවතො තං බ්රහ්මුනො සහම්පතිස්ස ආයාචනවචනං සුත්වා අපරිමිතසමයසමුදිතකරුණාබලස්ස දසබලස්ස පරහිතකරණනිපුණමතිචාරස්ස සබ්බසත්තෙසු ඔකාසකරණමත්තෙන මහාකරුණා උදපාදි. තං පන භගවතො කරුණුප්පත්තිං දස්සෙන්තෙහි සඞ්ගීතිකාලෙ සඞ්ගීතිකාරකෙහි –

2.

‘‘සම්පන්නවිජ්ජාචරණස්ස ¶ ¶ තාදිනො, ජුතින්ධරස්සන්තිමදෙහධාරිනො;

තථාගතස්සප්පටිපුග්ගලස්ස, උප්පජ්ජි කාරුඤ්ඤතා සබ්බසත්තෙ’’ති. –

අයං ගාථා ඨපිතා.

තත්ථ සම්පන්නවිජ්ජාචරණස්සාති සම්පන්නං නාම තිවිධං පරිපුණ්ණසමඞ්ගිමධුරවසෙන. තත්ථ –

‘‘සම්පන්නං ¶ සාලිකෙදාරං, සුවා භුඤ්ජන්ති කොසිය;

පටිවෙදෙමි තෙ බ්රහ්මෙ, න නං වාරෙතුමුස්සහෙ’’ති. (ජා. 1.14.1) –

ඉදං පරිපුණ්ණසම්පන්නං නාම. ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො උපගතො සමුපගතො සම්පන්නො සමන්නාගතො’’ති (විභ. 511) ඉදං සමඞ්ගිසම්පන්නං නාම. ‘‘ඉමිස්සා, භන්තෙ, මහාපථවියා හෙට්ඨිමතලං සම්පන්නං, සෙය්යථාපි ඛුද්දමධුං අනීලකං, එවමස්සාද’’න්ති (පාරා. 18) ඉදං මධුරසම්පන්නං නාම. ඉධ පරිපුණ්ණසම්පන්නම්පි සමඞ්ගිසම්පන්නම්පි යුජ්ජති (ම. නි. අට්ඨ. 1.64). විජ්ජාති පටිපක්ඛධම්මෙ විජ්ඣනට්ඨෙන විදිතකරණට්ඨෙන වින්දිතබ්බට්ඨෙන ච විජ්ජා. තා පන තිස්සොපි විජ්ජා අට්ඨපි විජ්ජා. තිස්සො විජ්ජා භයභෙරවසුත්තෙ (ම. නි. 1.50 ආදයො) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බා, අට්ඨ අම්බට්ඨසුත්තෙ (දී. නි. 1.278 ආදයො). තත්ර හි විපස්සනාඤාණෙන මනොමයිද්ධියා ච සහ ඡ අභිඤ්ඤා පරිග්ගහෙත්වා අට්ඨ විජ්ජා වුත්තා. චරණන්ති සීලසංවරො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා ජාගරියානුයොගො සද්ධා හිරී ඔත්තප්පං බාහුසච්චං ආරද්ධවීරියතා උපට්ඨිතස්සතිතා පඤ්ඤාසම්පන්නතා චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානීති ඉමෙ පන්නරස ධම්මා වෙදිතබ්බා. ඉමෙයෙව හි පන්නරස ධම්මා යස්මා එතෙහි චරති අරියසාවකො ගච්ඡති අමතං දිසං, තස්මා ‘‘චරණ’’න්ති වුත්තා. යථාහ – ‘‘ඉධ, මහානාම, අරියසාවකො සීලවා හොතී’’ති (ම. නි. 2.24) සබ්බං මජ්ඣිමපණ්ණාසකෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. විජ්ජා ච චරණඤ්ච විජ්ජාචරණානි, සම්පන්නානි පරිපුණ්ණානි විජ්ජාචරණානි යස්ස සොයං සම්පන්නවිජ්ජාචරණො, විජ්ජාචරණෙහි සම්පන්නො සමඞ්ගීභූතො, සමන්නාගතොති වා සම්පන්නවිජ්ජාචරණො. උභයථාපි අත්ථො යුජ්ජතෙව, තස්ස සම්පන්නවිජ්ජාචරණස්ස (පාරා. අට්ඨ. 1.1 වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා).

තාදිනොති ‘‘ඉට්ඨෙපි තාදී අනිට්ඨෙපි තාදී’’තිආදිනා නයෙන මහානිද්දෙසෙ (මහානි. 38, 192) ආගතතාදිලක්ඛණෙන තාදිනො, ඉට්ඨානිට්ඨාදීසු අවිකාරස්ස තාදිසස්සාති අත්ථො. ජුතින්ධරස්සාති ¶ ¶ ජුතිමතො, යුගන්ධරෙ සරදසමයෙ සමුදිතදිවසකරාතිරෙකතරසස්සිරිකසරීරජුතිවිසරධරස්සාති අත්ථො. ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතධරස්සා’’ති වා වත්තුං වට්ටති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘චත්තාරො ¶ ලොකෙ පජ්ජොතා, පඤ්චමෙත්ථ න විජ්ජති;

දිවා තපති ආදිච්චො, රත්තිමාභාති චන්දිමා.

‘‘අථ අග්ගි දිවාරත්තිං, තත්ථ තත්ථ පභාසති;

සම්බුද්ධො තපතං සෙට්ඨො, එසා ආභා අනුත්තරා’’ති. (සං. නි. 1.26, 85);

තස්මා උභයථාපි සරීරපඤ්ඤාජුතිවිසරධරස්සාති අත්ථො. අන්තිමදෙහධාරිනොති සබ්බපච්ඡිමසරීරධාරිනො, අපුනබ්භවස්සාති අත්ථො.

තථාගතස්සාති එත්ථ අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා ‘‘තථාගතො’’ති වුච්චති. කතමෙහි අට්ඨහි? තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතොති.

කථං භගවා තථා ආගතොති තථාගතො? යථා යෙන අභිනීහාරෙන දානපාරමිං පූරෙත්වා සීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාවීරියඛන්තිසච්චඅධිට්ඨානමෙත්තුපෙක්ඛාපාරමිං පූරෙත්වා ඉමා දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියොති සමත්තිංස පාරමියො පූරෙත්වා අඞ්ගපරිච්චාගං ජීවිතපරිච්චාගං ධනරජ්ජපුත්තදාරපරිච්චාගන්ති ඉමෙ පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා යථා විපස්සිආදයො සම්මාසම්බුද්ධා ආගතා, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතොති තථාගතො. යථාහ –

‘‘යථෙව ලොකම්හි විපස්සිආදයො, සබ්බඤ්ඤුභාවං මුනයො ඉධාගතා;

තථා අයං සක්යමුනීපි ආගතො, තථාගතො වුච්චති තෙන චක්ඛුමා’’ති.

කථං තථා ගතොති තථාගතො? යථා සම්පතිජාතා විපස්සිආදයො සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨාය උත්තරාභිමුඛා සත්තපදවීතිහාරෙන ගතා, තථා අම්හාකම්පි භගවා ගතොති තථාගතො. යථාහ –

‘‘මුහුත්තජාතොව ¶ ¶ ¶ ගවම්පතී යථා, සමෙහි පාදෙහි ඵුසී වසුන්ධරං;

සො වික්කමී සත්තපදානි ගොතමො, සෙතඤ්ච ඡත්තං අනුධාරයුං මරූ.

‘‘ගන්ත්වාන සො සත්තපදානි ගොතමො, දිසා විලොකෙසි සමා සමන්තතො;

අට්ඨඞ්ගුපෙතං ගිරමබ්භුදීරයී, සීහො යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො’’ති.

කථං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො? සබ්බෙසං රූපාරූපධම්මානං සලක්ඛණං සාමඤ්ඤලක්ඛණඤ්ච තථං අවිතථං ඤාණගතියා ආගතො අවිරජ්ඣිත්වා පත්තො අනුබුද්ධොති තථාගතො.

‘‘සබ්බෙසං පන ධම්මානං, සකසාමඤ්ඤලක්ඛණං;

තථමෙවාගතො යස්මා, තස්මා සත්ථා තථාගතො’’ති.

කථං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො? තථධම්මා නාම චත්තාරි අරියසච්චානි. යථාහ – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි? ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො. තානි ච භගවා අභිසම්බුද්ධො, තස්මා තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා ‘‘තථාගතො’’ති වුච්චති. අභිසම්බුද්ධත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දො.

‘‘තථනාමානි සච්චානි, අභිසම්බුජ්ඣි නායකො;

තස්මා තථානං සච්චානං, සම්බුද්ධත්තා තථාගතො’’.

කථං තථදස්සිතාය තථාගතො? භගවා හි අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං චක්ඛුසොතඝාණජිව්හාකායමනොද්වාරෙසු ආපාථං ආගච්ඡන්තං රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බධම්මාරම්මණං තථාගතො සබ්බාකාරතො ජානාති පස්සතීති, එවං තථදස්සිතාය තථාගතො. අථ වා යං ලොකෙ තථං, තං ලොකස්ස තථෙව දස්සෙති. තතොපි භගවා තථාගතො. එත්ථ තථදස්සිඅත්ථෙ ‘‘තථාගතො’’ති පදසම්භවො වෙදිතබ්බො.

‘‘තථාකාරෙන ¶ යො ධම්මෙ, ජානාති අනුපස්සති;

තථදස්සීති සම්බුද්ධො, තස්මා වුත්තො තථාගතො’’.

කථං ¶ ¶ තථවාදිතාය තථාගතො? යඤ්ච අභිසම්බොධියා පරිනිබ්බානස්ස ච අන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීසවස්සපරිමාණකාලෙ සුත්තාදිනවඞ්ගසඞ්ගහිතං භාසිතං ලපිතං තථාගතෙන, සබ්බං තං එකතුලාය තුලිතං විය තථමෙව අවිතථමෙව හොති. තෙනෙවාහ –

‘‘යඤ්ච, චුන්ද, රත්තිං තථාගතො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣති, යඤ්ච රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායති, යං එතස්මිං අන්තරෙ භාසති ලපති නිද්දිසති, සබ්බං තං තථෙව හොති, නො අඤ්ඤථා. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති.

එත්ථ පන ගදඅත්ථො හි ගතසද්දො. එවං තථවාදිතාය තථාගතො. ආගදනං ආගදො, වචනන්ති අත්ථො. තථො අවිපරීතො ආගදො අස්සාති තථාගතො. ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා වුත්තො.

‘‘තථාවාදී ජිනො යස්මා, තථධම්මප්පකාසකො;

තථාමාගදනඤ්චස්ස, තස්මා බුද්ධො තථාගතො’’.

කථං තථාකාරිතාය තථාගතො? භගවා හි යං යං වාචං අභාසි, තං තං එව කායෙන කරොති, වාචාය කායො අනුලොමෙති, කායස්සපි වාචා. තෙනෙවාහ –

‘‘යථා වාදී, භික්ඛවෙ, තථාගතො තථා කාරී, යථා කාරී තථා වාදී…පෙ… තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23; චූළනි. පොසාලමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 83).

යථා ච වාචා ගතා, කායොපි තථා ගතො, යථා කායො ගතො, වාචාපි තථා ගතා. එවං තථාකාරිතාය තථාගතො.

‘‘යථා වාචා ගතා තස්ස, තථා කායො ගතො යතො;

තථාවාදිතාය සම්බුද්ධො, සත්ථා තස්මා තථාගතො’’.

කථං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො? උපරි භවග්ගං හෙට්ඨා අවීචිං පරියන්තං කත්වා තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු සබ්බසත්තෙ අභිභවති සීලෙනපි සමාධිනාපි පඤ්ඤායපි විමුත්තියාපි ¶ විමුත්තිඤාණදස්සනෙනපි, න ¶ තස්ස තුලා වා පමාණං වා අත්ථි, අථ ඛො අතුලො අප්පමෙය්යො අනුත්තරො. තෙනෙවාහ –

‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… තථාගතො අභිභූ අනභිභූතො අඤ්ඤදත්ථු දසො වසවත්තී, තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 1.23; පොසාලමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 83).

තත්රෙවං පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා – අගදො විය අගදො. කො පනෙස? දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච. තෙන හෙස මහානුභාවො භිසක්කො දිබ්බාගදෙන සප්පෙ විය සබ්බපරප්පවාදිනො සදෙවකඤ්ච ලොකං අභිභවති, ඉති සබ්බලොකාභිභවනතො අවිපරීතො දෙසනාවිලාසො චෙව ¶ පුඤ්ඤුස්සයො ච අගදො අස්සාති ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා ‘‘තථාගතො’’ති වෙදිතබ්බො. එවං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො.

‘‘තථො අවිපරීතො ච, අගදො යස්ස සත්ථුනො;

වසවත්තීති සො තෙන, හොති සත්ථා තථාගතො’’.

අප්පටිපුග්ගලස්සාති පටිපුග්ගලවිරහිතස්ස, අඤ්ඤො කොචි ‘‘අහං බුද්ධො’’ති එවං පටිඤ්ඤං දාතුං සමත්ථො නාමස්ස පුග්ගලො, නත්ථීති අප්පටිපුග්ගලො, තස්ස අප්පටිපුග්ගලස්ස. උප්පජ්ජීති උප්පන්නො උදපාදි. කාරුඤ්ඤතාති කරුණාය භාවො කාරුඤ්ඤතා. සබ්බසත්තෙති නිරවසෙසසත්තපරියාදානවචනං, සකලෙ සත්තනිකායෙති අත්ථො. එත්තාවතා අයම්පි ගාථා වුත්තත්ථා හොති.

අථ භගවා බ්රහ්මුනා ධම්මදෙසනත්ථාය ආයාචිතො සත්තෙසු කාරුඤ්ඤතං උප්පාදෙත්වා ධම්මං දෙසෙතුකාමො මහාබ්රහ්මානං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘අපාරුතා තෙසං අමතස්ස ද්වාරා, යෙ සොතවන්තො පමුඤ්චන්තු සද්ධං;

විහිංසසඤ්ඤී පගුණං න භාසිං, ධම්මං පණීතං මනුජෙසු බ්රහ්මෙ’’ති. (ම. නි. 1.283; දී. නි. 2.71; සං. නි. 1.172; මහාව. 9);

අථ ¶ ඛො බ්රහ්මා සහම්පති ‘‘කතාවකාසො ඛොම්හි භගවතා ධම්මදෙසනායා’’ති ඤත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං සිරසි කත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා බ්රහ්මගණපරිවුතො පක්කාමි. අථ සත්ථා තස්ස බ්රහ්මුනො පටිඤ්ඤං දත්වා – ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ¶ ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති (ම. නි. 1.283; මහාව. 10) චින්තෙන්තො – ‘‘ආළාරො පණ්ඩිතො සො ඉමං ධම්මං ඛිප්පං ආජානිස්සතී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා පුන ඔලොකෙන්තො තස්ස සත්තාහං කාලඞ්කතභාවං ඤත්වා උදකස්ස ච අභිදොසකාලඞ්කතභාවං ඤත්වා පුන – ‘‘කහං නු ඛො එතරහි පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ විහරන්තී’’ති පඤ්චවග්ගියෙ ආවජ්ජෙන්තො ‘‘බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ’’ති ඤත්වා ආසාළ්හියං පභාතාය රත්තියා කාලස්සෙව පත්තචීවරමාදාය අට්ඨාරසයොජනිකං මග්ගං පටිපන්නො අන්තරාමග්ගෙ උපකං නාම ආජීවකං දිස්වා තස්ස අත්තනො බුද්ධභාවමාවිකත්වා තංදිවසමෙව සායන්හසමයෙ ඉසිපතනමගමාසි. තත්ථ පඤ්චවග්ගියානං අත්තනො බුද්ධභාවං පකාසෙත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනගතො පඤ්චවග්ගියෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තං (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13 ආදයො; පටි. ම. 2.30) දෙසෙසි.

තෙසු ¶ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා සුත්තපරියොසානෙ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. සත්ථා තත්ථෙව වස්සං උපගන්ත්වා පුනදිවසෙ වප්පත්ථෙරං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි. එතෙනෙව උපායෙන සබ්බෙ තෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පුන පඤ්චමියං පක්ඛස්ස පඤ්චපි තෙ ථෙරෙ සන්නිපාතෙත්වා අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තං (සං. නි. 3.59; මහාව. 20 ආදයො) දෙසෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චපි ථෙරා අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු.

අථ සත්ථා තත්ථෙව යසස්ස කුලපුත්තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා ගෙහං පහාය නික්ඛන්තං දිස්වා – ‘‘එහි යසා’’ති (මහාව. 26) පක්කොසිත්වා තස්මිඤ්ඤෙව රත්තිභාගෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පුනදිවසෙ අරහත්තෙ ච පතිට්ඨාපෙත්වා අපරෙපි තස්ස සහායකෙ චතුපණ්ණාසජනෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. එවං ලොකෙ එකසට්ඨියා අරහන්තෙසු ජාතෙසු සත්ථා වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා එතදවොච –

‘‘පරත්ථං ¶ චත්තනො අත්ථං, කරොන්තා පථවිං ඉමං;

බ්යාහරන්තා මනුස්සානං, ධම්මං චරථ භික්ඛවො.

‘‘විහරථ විවිත්තෙසු, පබ්බතෙසු වනෙසු ච;

පකාසයන්තා සද්ධම්මං, ලොකස්ස සතතං මම.

‘‘කරොන්තා ¶ ධම්මදූතෙය්යං, විඛ්යාපයථ භික්ඛවො;

සන්ති අත්ථාය සත්තානං, සුබ්බතා වචනං මම.

‘‘සබ්බං පිදහථ ද්වාරං, අපායානමනාසවා;

සග්ගමොක්ඛස්ස මග්ගස්ස, ද්වාරං විවරථාසමා.

‘‘දෙසනාපටිපත්තීහි, කරුණාදිගුණාලයා;

බුද්ධිං සද්ධඤ්ච ලොකස්ස, අභිවඩ්ඪෙථ සබ්බසො.

‘‘ගිහීනමුපකරොන්තානං, නිච්චමාමිසදානතො;

කරොථ ධම්මදානෙන, තෙසං පච්චූපකාරකං.

‘‘සමුස්සයථ සද්ධම්මං, දෙසයන්තා ඉසිද්ධජං;

කතකත්තබ්බකම්මන්තා, පරත්ථං පටිපජ්ජථා’’ති.

එවඤ්ච පන වත්වා භගවා තෙ භික්ඛූ දිසාසු විස්සජ්ජෙත්වා සයං උරුවෙලං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ තිංස භද්දවග්ගියකුමාරෙ විනෙසි. තෙසු යො සබ්බපච්ඡිමකො, සො සොතාපන්නො, සබ්බසෙට්ඨො අනාගාමී, එකොපි අරහා වා පුථුජ්ජනො වා නාහොසි. තෙපි සබ්බෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙත්වා දිසාසු පෙසෙත්වා සයං උරුවෙලං ගන්ත්වා අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා උරුවෙලකස්සපාදයො සහස්සජටිලපරිවාරෙ තෙභාතිකජටිලෙ දමෙත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බාජෙත්වා ¶ ගයාසීසෙ නිසීදාපෙත්වා ආදිත්තපරියායදෙසනාය (සං. නි. 4.28; මහාව. 54) අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තෙන අරහන්තසහස්සෙන භගවා පරිවුතො ‘‘බිම්බිසාරස්ස රඤ්ඤො පටිඤ්ඤං මොචෙස්සාමී’’ති රාජගහනගරූපචාරෙ ලට්ඨිවනුය්යානං නාම අගමාසි. තතො උය්යානපාලකො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා – ‘‘සත්ථා ආගතො’’ති සුත්වා ද්වාදසනහුතෙහි බ්රාහ්මණගහපතිකෙහි පරිවුතො දසබලං ඝනවිවරගතමිව දිවසකරං ¶ වනවිවරගතං මුනිවරදිවසකරං උපසඞ්කමිත්වා චක්කාලඞ්කතතලෙසු ජලජාමලාවිකලකමලකොමලෙසු දසබලස්ස පාදෙසු මකුටමණිජුතිවිසරවිජ්ජොතිනා සිරසා නිපතිත්වා එකමන්තං නිසීදි සද්ධිං පරිසාය.

අථ ඛො තෙසං බ්රාහ්මණගහපතිකානං එතදහොසි – ‘‘කිං නු ඛො මහාසමණො උරුවෙලකස්සපෙ ¶ බ්රහ්මචරියං චරති, උදාහු උරුවෙලකස්සපො මහාසමණෙ’’ති? අථ ඛො භගවා තෙසං චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය ථෙරං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘කිමෙව දිස්වා උරුවෙලවාසි, පහාසි අග්ගිං කිසකොවදානො;

පුච්ඡාමි තං කස්සප එතමත්ථං, කථං පහීනං තව අග්ගිහුත්ත’’න්ති. (මහාව. 55);

ථෙරො භගවතො අධිප්පායං විදිත්වා –

‘‘රූපෙ ච සද්දෙ ච අථො රසෙ ච, කාමිත්ථියො චාභිවදන්ති යඤ්ඤා;

එතං මලන්තී උපධීසු ඤත්වා, තස්මා න යිට්ඨෙ න හුතෙ අරඤ්ජි’’න්ති. (මහාව. 55) –

ඉමං ගාථං වත්වා අත්තනො සාවකභාවප්පකාසනත්ථං තථාගතස්ස පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා – ‘‘සත්ථා මෙ, භන්තෙ, භගවා, සාවකොහමස්මී’’ති වත්වා එකතාලද්විතාල…පෙ… සත්තතාලප්පමාණං වෙහාසං සත්තක්ඛත්තුං අබ්භුග්ගන්ත්වා පාටිහාරියං කත්වා ආකාසතො ඔරුය්හ භගවන්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි.

අථ ඛො මහාජනො තස්ස තං පාටිහාරියං දිස්වා – ‘‘අහො මහානුභාවා බුද්ධා නාම, එවං ථාමගතදිට්ඨිකො අත්තානං ‘අරහා අහ’න්ති මඤ්ඤමානො උරුවෙලකස්සපොපි දිට්ඨිජාලං භින්දිත්වා තථාගතෙන දමිතො’’ති දසබලස්ස ගුණකථං කථෙසි. තං සුත්වා සත්ථා – ‘‘නාහමිදානියෙව ඉමං උරුවෙලකස්සපං දමෙමි, අතීතෙපි එස මයා දමිතොයෙවා’’ති ආහ. අථ ඛො සො මහාජනො උට්ඨායාසනා භගවන්තං වන්දිත්වා සිරසි අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, ඉදානි අම්හෙහි එස ¶ දමිතො දිට්ඨො, කථං පනෙස අතීතෙ භගවතා දමිතො’’ති. තතො සත්ථා තෙන මහාජනෙන යාචිතො ¶ භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නං මහානාරදකස්සපජාතකං (ජා. 2.22.1153) කථෙත්වා චත්තාරි අරියසච්චානි පකාසෙසි. තතො සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා රාජා බිම්බිසාරො එකාදසනහුතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, එකනහුතං උපාසකත්තං පටිවෙදෙසි. රාජා සරණං ගන්ත්වා ස්වාතනාය භගවන්තං සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන නිමන්තෙත්වා භගවන්තං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා වන්දිත්වා පක්කාමි.

පුනදිවසෙ ¶ භගවා භික්ඛුසහස්සපරිවුතො මරුගණපරිවුතො විය දසසතනයනො දෙවරාජා, බ්රහ්මගණපරිවුතො විය මහාබ්රහ්මා රාජගහං පාවිසි. රාජා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දත්වා භොජනපරියොසානෙ භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අහං, භන්තෙ, තීණි රතනානි විනා වසිතුං න සක්ඛිස්සාමි, වෙලාය වා අවෙලාය වා භගවතො සන්තිකං ආගමිස්සාමි, ලට්ඨිවනං නාම අතිදූරෙ, ඉදං පන අම්හාකං වෙළුවනං නාම උය්යානං පවිවෙකකාමානං නාතිදූරං නච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නං නිජ්ජනසම්බාධං පවිවෙකසුඛං ඡායූදකසම්පන්නං සීතලසිලාතලසමලඞ්කතං පරමරමණීයභූමිභාගං සුරභිකුසුමතරුවරනිරන්තරං රමණීයපාසාදහම්මියවිමානවිහාරඩ්ඪුයොගමණ්ඩපාදිපටිමණ්ඩිතං. ඉදං මෙ, භන්තෙ, භගවා පටිග්ගණ්හාතු නවතපනඞ්ගාරසඞ්කාසෙන සුවණ්ණභිඞ්ගාරෙන සුරභිකුසුමවාසිතං මණිවණ්ණඋදකං ගහෙත්වා වෙළුවනාරාමං පරිච්චජන්තො දසබලස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙසි. තස්මිං ආරාමපටිග්ගහණෙ ‘‘බුද්ධසාසනස්ස මූලානි ඔතිණ්ණානී’’ති පීතිවසං ගතා නච්චන්තී විය අයං මහාපථවී කම්පි. ජම්බුදීපෙ පන ඨපෙත්වා වෙළුවනමහාවිහාරං අඤ්ඤං පථවිං කම්පෙත්වා ගහිතසෙනාසනං නාම නත්ථි. අථ සත්ථා වෙළුවනාරාමං පටිග්ගහෙත්වා රඤ්ඤො විහාරදානානුමොදනමකාසි –

‘‘ආවාසදානස්ස පනානිසංසං, කො නාම වත්තුං, පුරිසො සමත්ථො;

අඤ්ඤත්ර බුද්ධා පන ලොකනාථා, යුත්තො මුඛානං නහුතෙන චාපි.

‘‘ආයුඤ්ච ¶ වණ්ණඤ්ච සුඛං බලඤ්ච, වරං පසත්ථං පටිභානමෙව;

දදාති නාමාති පවුච්චතෙ සො, යො දෙති සඞ්ඝස්ස නරො විහාරං.

‘‘දාතා නිවාසස්ස නිවාරණස්ස, සීතාදිනො ජීවිතුපද්දවස්ස;

පාලෙති ආයුං පන තස්ස යස්මා, ආයුප්පදො හොති තමාහු සන්තො.

‘‘අච්චුණ්හසීතෙ ¶ වසතො නිවාසෙ, බලඤ්ච වණ්ණො පටිභා න හොති;

තස්මා හි සො දෙති විහාරදාතා, බලඤ්ච වණ්ණං පටිභානමෙව.

‘‘දුක්ඛස්ස සීතුණ්හසරීසපා ච, වාතාතපාදිප්පභවස්ස ලොකෙ;

නිවාරණා නෙකවිධස්ස නිච්චං, සුඛප්පදො හොති විහාරදාතා.

‘‘සීතුණ්හවාතාතපඩංසවුට්ඨි ¶ , සරීසපාවාළමිගාදිදුක්ඛං;

යස්මා නිවාරෙති විහාරදාතා, තස්මා සුඛං වින්දති සො පරත්ථ.

‘‘පසන්නචිත්තො භවභොගහෙතුං, මනොභිරාමං මුදිතො විහාරං;

යො දෙති සීලාදිගුණොදිතානං, සබ්බං දදො නාම පවුච්චතෙ සො.

‘‘පහාය මච්ඡෙරමලං සලොභං, ගුණාලයානං නිලයං දදාති;

ඛිත්තොව සො තත්ථ පරෙහි සග්ගෙ, යථාභතං ජායති වීතසොකො.

‘‘වරෙ ¶ චාරුරූපෙ විහාරෙ උළාරෙ, නරො කාරයෙ වාසයෙ තත්ථ භික්ඛූ;

දදෙය්යන්නපානඤ්ච වත්ථඤ්ච නෙසං, පසන්නෙන චිත්තෙන සක්කච්ච නිච්චං.

‘‘තස්මා මහාරාජ භවෙසු භොගෙ, මනොරමෙ පච්චනුභුය්ය භිය්යො;

විහාරදානස්ස ඵලෙන සන්තං, සුඛං අසොකං අධිගච්ඡ පච්ඡා’’ති.

ඉච්චෙවං මුනිරාජා නරරාජස්ස බිම්බිසාරස්ස විහාරදානානුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පරමදස්සනීයාය අත්තනො සරීරප්පභාය සුවණ්ණරසසෙකපිඤ්ඡරානි විය නගරවනවිමානාදීනි කුරුමානො අනොපමාය බුද්ධලීළාය අනන්තාය බුද්ධසිරියා වෙළුවනමහාවිහාරමෙව පාවිසීති.

‘‘අකීළනෙ වෙළුවනෙ විහාරෙ, තථාගතො තත්ථ මනොභිරාමෙ;

නානාවිහාරෙන විහාසි ධීරො, වෙනෙය්යකානං සමුදික්ඛමානො’’.

අථෙවං ¶ භගවති තස්මිං විහරන්තෙ සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘පුත්තො මෙ ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කත්වා පරමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො රාජගහං පත්වා වෙළුවනමහාවිහාරෙ විහරතී’’ති සුත්වා අඤ්ඤතරං මහාමච්චං ආමන්තෙසි – ‘‘එහි, භණෙ, පුරිසසහස්සපරිවාරො රාජගහං ගන්ත්වා මම වචනෙන ‘පිතා වො සුද්ධොදනමහාරාජා තං දට්ඨුකාමො’ති වත්වා පුත්තං මෙ ගණ්හිත්වා එහී’’ති. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති රඤ්ඤො පටිස්සුණිත්වා පුරිසසහස්සපරිවාරො සට්ඨියොජනමග්ගං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනවෙලාය විහාරං පාවිසි. සො ‘‘තිට්ඨතු තාව රඤ්ඤා පහිතසාසන’’න්ති පරිසපරියන්තෙ ඨිතො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා යථාඨිතොව සද්ධිං පුරිසසහස්සෙන ¶ අරහත්තං පත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. භගවා – ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙ සබ්බෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය ආකප්පසම්පන්නා හුත්වා භගවන්තං පරිවාරෙසුං. රාජා ‘‘නෙව ¶ ගතො ආගච්ඡති, න ච සාසනං සුය්යතී’’ති චින්තෙත්වා තෙනෙව නීහාරෙන නවක්ඛත්තුං අමච්චෙ පෙසෙසි. තෙසු නවසු පුරිසසහස්සෙසු එකොපි රඤ්ඤො නාරොචෙසි, න සාසනං වා පහිණි. සබ්බෙ අරහත්තං පත්වාව පබ්බජිංසු.

අථ රාජා චින්තෙසි – ‘‘කො නු ඛො මම වචනං කරිස්සතී’’ති සබ්බරාජබලං ඔලොකෙන්තො උදායිං අද්දස. සො කිර රඤ්ඤො සබ්බත්ථසාධකො අමච්චො අබ්භන්තරිකො අතිවිස්සාසිකො බොධිසත්තෙන සද්ධිං එකදිවසෙයෙව ජාතො සහපංසුකීළිතො සහායො. අථ නං රාජා ආමන්තෙසි – ‘‘තාත උදායි, අහං මම පුත්තං දට්ඨුකාමො නවපුරිසසහස්සානි පෙසෙසිං, එකපුරිසොපි ආගන්ත්වා සාසනමත්තම්පි ආරොචෙතා නත්ථි, දුජ්ජානො ඛො පන මෙ ජීවිතන්තරායො, අහං ජීවමානොව පුත්තං දට්ඨුමිච්ඡාමි. සක්ඛිස්සසි මෙ පුත්තං දස්සෙතු’’න්ති? සො ‘‘සක්ඛිස්සාමි, දෙව, සචෙ පබ්බජිතුං ලභිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘තාත, ත්වං පබ්බජිත්වා වා අපබ්බජිත්වා වා මය්හං පුත්තං දස්සෙහී’’ති. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති රඤ්ඤො සාසනං ආදාය රාජගහං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සද්ධිං පුරිසසහස්සෙන අරහත්තං පත්වා එහිභික්ඛුභාවෙ පතිට්ඨාය ඵග්ගුනීපුණ්ණමාසියං චින්තෙසි – ‘‘අතික්කන්තො හෙමන්තො, වසන්තසමයො අනුප්පත්තො, සුපුප්ඵිතා වනසණ්ඩා, පටිපජ්ජනක්ඛමො මග්ගො, කාලො දසබලස්ස ඤාතිසඞ්ගහං කාතු’’න්ති චින්තෙත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා සට්ඨිමත්තාහි ගාථාහි භගවතො කුලනගරං ගමනත්ථාය ගමනවණ්ණං වණ්ණෙසි –

‘‘අඞ්ගාරිනො දානි දුමා භදන්තෙ, ඵලෙසිනො ඡදනං විප්පහාය;

තෙ අච්චිමන්තොව පභාසයන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘දුමා ¶ විචිත්තා සුවිරාජමානා, රත්තඞ්කුරෙහෙව ච පල්ලවෙහි;

රතනුජ්ජලමණ්ඩපසන්නිභාසා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුපුප්ඵිතග්ගා කුසුමෙහි භූසිතා, මනුඤ්ඤභූතා සුචිසාධුගන්ධා;

රුක්ඛා විරොචන්ති උභොසු පස්සෙසු, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘ඵලෙහිනෙකෙහි සමිද්ධිභූතා, විචිත්තරුක්ඛා උභතොවකාසෙ;

ඛුද්දං පිපාසම්පි විනොදයන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විචිත්තමාලා ¶ සුචිපල්ලවෙහි, සුසජ්ජිතා මොරකලාපසන්නිභා;

රුක්ඛා විරොචන්ති උභොසු පස්සෙසු, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විරොචමානා ඵලපල්ලවෙහි, සුසජ්ජිතා වාසනිවාසභූතා;

තොසෙන්ති අද්ධානකිලන්තසත්තෙ, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුඵුල්ලිතග්ගා වනගුම්බනිස්සිතා, ලතා අනෙකා සුවිරාජමානා;

තොසෙන්ති සත්තෙ මණිමණ්ඩපාව, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘ලතා අනෙකා දුමනිස්සිතාව, පියෙහි සද්ධිං සහිතා වධූව;

පලොභයන්තී හි සුගන්ධගන්ධා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විචිත්තනීලාදිමනුඤ්ඤවණ්ණා ¶ , දිජා සමන්තා අභිකූජමානා;

තොසෙන්ති මඤ්ජුස්සරතා රතීහි, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘මිගා ච නානා සුවිරාජමානා, උත්තුඞ්ගකණ්ණා ච මනුඤ්ඤනෙත්තා;

දිසා සමන්තා මභිධාවයන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘මනුඤ්ඤභූතා ච මහී සමන්තා, විරාජමානා හරිතාව සද්දලා;

සුපුප්ඵිරුක්ඛා මොළිනිවලඞ්කතා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුසජ්ජිතා මුත්තමයාව වාලුකා, සුසණ්ඨිතා චාරුසුඵස්සදාතා;

විරොචයන්තෙව දිසා සමන්තා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සමං සුඵස්සං සුචිභූමිභාගං, මනුඤ්ඤපුප්ඵොදයගන්ධවාසිතං;

විරාජමානං සුචිමඤ්ච සොභං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුසජ්ජිතං නන්දනකානනංව, විචිත්තනානාදුමසණ්ඩමණ්ඩිතං;

සුගන්ධභූතං පවනං සුරම්මං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සරා විචිත්තා විවිධා මනොරමා, සුසජ්ජිතා පඞ්කජපුණ්ඩරීකා;

පසන්නසීතොදකචාරුපුණ්ණා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුඵුල්ලනානාවිධපඞ්කජෙහි ¶ ¶ , විරාජමානා සුචිගන්ධගන්ධා;

පමොදයන්තෙව නරාමරානං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුඵුල්ලපඞ්කෙරුහසන්නිසින්නා, දිජා සමන්තා මභිනාදයන්තා;

මොදන්ති භරියාහි සමඞ්ගිනො තෙ, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුඵුල්ලපුප්ඵෙහි රජං ගහෙත්වා, අලී විධාවන්ති විකූජමානා;

මධුම්හි ගන්ධො විදිසං පවායති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘අභින්නනාදා මදවාරණා ච, ගිරීහි ධාවන්ති ච වාරිධාරා;

සවන්ති නජ්ජො සුවිරාජිතාව සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘ගිරී සමන්තාව පදිස්සමානා, මයූරගීවා ඉව නීලවණ්ණා;

දිසා රජින්දාව විරොචයන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘මයූරසඞ්ඝා ගිරිමුද්ධනස්මිං, නච්චන්ති නාරීහි සමඞ්ගිභූතා;

කූජන්ති නානාමධුරස්සරෙහි, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුවාදිකා නෙකදිජා මනුඤ්ඤා, විචිත්තපත්තෙහි විරාජමානා;

ගිරිම්හි ඨත්වා අභිනාදයන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුඵුල්ලපුප්ඵාකරමාභිකිණ්ණා ¶ , සුගන්ධනානාදලලඞ්කතා ච;

ගිරී විරොචන්ති දිසා සමන්තා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘ජලාසයා නෙකසුගන්ධගන්ධා, සුරින්දඋය්යානජලාසයාව;

සවන්ති නජ්ජො සුවිරාජමානා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විචිත්තතිත්ථෙහි අලඞ්කතා ච, මනුඤ්ඤනානාමිගපක්ඛිපාසා;

නජ්ජො විරොචන්ති සුසන්දමානා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘උභොසු පස්සෙසු ජලාසයෙසු, සුපුප්ඵිතා චාරුසුගන්ධරුක්ඛා;

විභූසිතග්ගා සුරසුන්දරී ච, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුගන්ධනානාදුමජාලකිණ්ණං ¶ , වනං විචිත්තං සුරනන්දනංව;

මනොභිරාමං සතතං ගතීනං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සම්පන්නනානාසුචිඅන්නපානා, සබ්යඤ්ජනා සාදුරසෙන යුත්තා;

පථෙසු ගාමෙ සුලභා මනුඤ්ඤා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විරාජිතා ආසි මහී සමන්තා, විචිත්තවණ්ණා කුසුමාසනස්ස;

රත්තින්දගොපෙහි අලඞ්කතාව සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විසුද්ධසද්ධාදිගුණෙහි ¶ යුත්තා, සම්බුද්ධරාජං අභිපත්ථයන්තා;

බහූහි තත්ථෙව ජනා සමන්තා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විචිත්රආරාමසුපොක්ඛරඤ්ඤො, විචිත්රනානාපදුමෙහි ඡන්නා;

භිසෙහි ඛීරංව රසං පවායති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විචිත්රනීලච්ඡදනෙනලඞ්කතා, මනුඤ්ඤරුක්ඛා උභතොවකාසෙ;

සමුග්ගතා සත්තසමූහභූතා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විචිත්රනීලබ්භමිවායතං වනං, සුරින්දලොකෙ ඉව නන්දනං වනං;

සබ්බොතුකං සාධුසුගන්ධපුප්ඵං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුභඤ්ජසං යොජනයොජනෙසු, සුභික්ඛගාමා සුලභා මනුඤ්ඤා;

ජනාභිකිණ්ණා සුලභන්නපානා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘පහූතඡායූදකරම්මභූතා, නිවාසිනං සබ්බසුඛප්පදාතා;

විසාලසාලා ච සභා ච බහූ, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විචිත්තනානාදුමසණ්ඩමණ්ඩිතා, මනුඤ්ඤඋය්යානසුපොක්ඛරඤ්ඤො;

සුමාපිතා සාධුසුගන්ධගන්ධා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘වාතො ¶ මුදූසීතලසාධුරූපො, නභා ච අබ්භා විගතා සමන්තා;

දිසා ච සබ්බාව විරොචයන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘පථෙ ¶ රජොනුග්ගමනත්ථමෙව, රත්තිං පවස්සන්ති ච මන්දවුට්ඨී;

නභෙ ච සූරො මුදුකොව තාපො, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘මදප්පබාහා මදහත්ථිසඞ්ඝා, කරෙණුසඞ්ඝෙහි සුකීළයන්ති;

දිසා විධාවන්ති ච ගජ්ජයන්තා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘වනං සුනීලං අභිදස්සනීයං, නීලබ්භකූටං ඉව රම්මභූතං;

විලොකිතානං අතිවිම්හනීයං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විසුද්ධමබ්භං ගගනං සුරම්මං, මණිමයෙහි සමලඞ්කතාව;

දිසා ච සබ්බා අතිරොචයන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘ගන්ධබ්බවිජ්ජාධරකින්නරා ච, සුගීතියන්තා මධුරස්සරෙන;

චරන්ති තස්මිං පවනෙ සුරම්මෙ, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘කිලෙසසඞ්ඝස්ස භිතාසකෙහි, තපස්සිසඞ්ඝෙහි නිසෙවිතං වනං;

විහාරආරාමසමිද්ධිභූතං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සමිද්ධිනානාඵලිනො ¶ වනන්තා, අනාකුලා නිච්චමනොභිරම්මා;

සමාධිපීතිං අභිවඩ්ඪයන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘නිසෙවිතං නෙකදිජෙහි නිච්චං, ගාමෙන ගාමං සතතං වසන්තා;

පුරෙ පුරෙ ගාමවරා ච සන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘වත්ථන්නපානං සයනාසනඤ්ච, ගන්ධඤ්ච මාලඤ්ච විලෙපනඤ්ච;

තහිං සමිද්ධා ජනතා බහූ ච, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘පුඤ්ඤිද්ධියා සබ්බයසග්ගපත්තා, ජනා ච තස්මිං සුඛිතා සමිද්ධා;

පහූතභොගා විවිධා වසන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘නභෙ ච අබ්භා සුවිසුද්ධවණ්ණා, දිසා ච චන්දො සුවිරාජිතොව;

රත්තිඤ්ච වාතො මුදුසීතලො ච, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘චන්දුග්ගමෙ ¶ සබ්බජනා පහට්ඨා, සකඞ්ගණෙ චිත්රකථා වදන්තා;

පියෙහි සද්ධිං අභිමොදයන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘චන්දස්ස රංසීහි නභං විරොචි, මහී ච සංසුද්ධමනුඤ්ඤවණ්ණා;

දිසා ච සබ්බා පරිසුද්ධරූපා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘දූරෙ ¶ ච දිස්වා වරචන්දරංසිං, පුප්ඵිංසු පුප්ඵානි මහීතලස්මිං;

සමන්තතො ගන්ධගුණත්ථිකානං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘චන්දස්ස රංසීහි විලිම්පිතාව, මහී සමන්තා කුසුමෙනලඞ්කතා;

විරොචි සබ්බඞ්ගසුමාලිනීව, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘කුචන්ති හත්ථීපි මදෙන මත්තා, විචිත්තපිඤ්ඡා ච දිජා සමන්තා;

කරොන්ති නාදං පවනෙ සුරම්මෙ, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘පථඤ්ච සබ්බං පටිපජ්ජනක්ඛමං, ඉද්ධඤ්ච රට්ඨං සධනං සභොගං;

සබ්බත්ථුතං සබ්බසුඛප්පදානං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘වනඤ්ච සබ්බං සුවිචිත්තරූපං, සුමාපිතං නන්දනකානනංව;

යතීන පීතිං සතතං ජනෙති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘අලඞ්කතං දෙවපුරංව රම්මං, කපීලවත්ථුං ඉති නාමධෙය්යං;

කුලනගරං ඉධ සස්සිරිකං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘මනුඤ්ඤඅට්ටාලවිචිත්තරූපං, සුඵුල්ලපඞ්කෙරුහසණ්ඩමණ්ඩිතං;

විචිත්තපරිඛාහි පුරං සුරම්මං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘විචිත්තපාකාරඤ්ච ¶ තොරණඤ්ච, සුභඞ්ගණං දෙවනිවාසභූතං;

මනුඤ්ඤවීථි සුරලොකසන්නිභං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘අලඞ්කතා සාකියරාජපුත්තා, විරාජමානා වරභූසනෙහි;

සුරින්දලොකෙ ඉව දෙවපුත්තා, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘සුද්ධොදනො ¶ මුනිවරං අභිදස්සනාය, අමච්චපුත්තෙ දසධා අපෙසයි;

බලෙන සද්ධිං මහතා මුනින්ද, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘නෙවාගතං පස්සති නෙව වාචං, සොකාභිභූතං නරවීරසෙට්ඨං;

තොසෙතුමිච්ඡාමි නරාධිපත්තං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘තංදස්සනෙනබ්භුතපීතිරාසි, උදික්ඛමානං ද්විපදානමින්දං;

තොසෙහි තං මුනින්ද ගුණසෙට්ඨං, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං.

‘‘ආසාය කස්සතෙ ඛෙත්තං, බීජං ආසාය වප්පති;

ආසාය වාණිජා යන්ති, සමුද්දං ධනහාරකා;

යාය ආසාය තිට්ඨාමි, සා මෙ ආසා සමිජ්ඣතු.

‘‘නාතිසීතං ¶ නාතිඋණ්හං, නාතිදුබ්භික්ඛඡාතකං;

සද්දලා හරිතා භූමි, එස කාලො මහාමුනී’’ති.

අථ නං සත්ථා – ‘‘කිං නු ඛො, උදායි, ගමනවණ්ණං වණ්ණෙසී’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං පිතා සුද්ධොදනමහාරාජා දට්ඨුකාමො, කරොථ ඤාතකානං සඞ්ගහ’’න්ති ආහ. ‘‘සාධු, උදායි, කරිස්සාමි ඤාතිසඞ්ගහං, තෙන හි භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචෙහි ¶ , ගමියවත්තං පූරෙස්සන්තී’’ති ආහ. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචෙසි.

සත්ථා අඞ්ගමගධවාසීනං කුලපුත්තානං දසහි සහස්සෙහි, කපිලවත්ථුවාසීනං දසහි සහස්සෙහීති සබ්බෙහෙව වීසතියා ඛීණාසවභික්ඛුසහස්සෙහි පරිවුතො රාජගහා නික්ඛමිත්වා දිවසෙ දිවසෙ යොජනං යොජනං ගච්ඡන්තො ද්වීහි මාසෙහි කපිලවත්ථුපුරං සම්පාපුණි. සාකියාපි අනුප්පත්තෙයෙව භගවති – ‘‘අම්හාකං ඤාතිසෙට්ඨං පස්සිස්සාමා’’ති භගවතො වසනට්ඨානං වීමංසමානා ‘‘නිග්රොධසක්කස්සාරාමො රමණීයො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා සබ්බං පටිජග්ගනවිධිං කාරෙත්වා ගන්ධපුප්ඵහත්ථා පච්චුග්ගමනං කරොන්තා සබ්බාලඞ්කාරෙහි සමලඞ්කතගත්තා ගන්ධපුප්ඵචුණ්ණාදීහි පූජයමානා භගවන්තං පුරක්ඛත්වා නිග්රොධාරාමමෙව අගමංසු.

තත්ර භගවා වීසතියා ඛීණාසවසහස්සෙහි පරිවුතො පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි. සාකියා ¶ පන මානජාතිකා මානත්ථද්ධා, ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො අම්හෙහි දහරතරො, අම්හාකං කනිට්ඨො භාතා, පුත්තො, භාගිනෙය්යො, නත්තා’’ති චින්තෙත්වා දහරදහරෙ රාජකුමාරෙ ආහංසු – ‘‘තුම්හෙ වන්දථ, මයං තුම්හාකං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො නිසීදිස්සාමා’’ති. තෙස්වෙවං නිසින්නෙසු භගවා තෙසං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා – ‘‘ඉමෙ ඤාතකා අත්තනො මොඝජිණ්ණභාවෙන න මං වන්දන්ති, න පනෙතෙ ජානන්ති ‘බුද්ධො නාම කීදිසො, බුද්ධබලං නාම කීදිස’න්ති වා, ‘බුද්ධො නාම එදිසො, බුද්ධබලං නාම එදිස’න්ති වා, හන්දාහං අත්තනො බුද්ධබලං ඉද්ධිබලඤ්ච දස්සෙන්තො පාටිහාරියඤ්ච කරෙය්යං, ආකාසෙ දසසහස්සචක්කවාළවිත්ථතං සබ්බරතනමයං චඞ්කමං මාපෙත්වා තත්ථ චඞ්කමන්තො මහාජනස්ස අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා ධම්මඤ්ච දෙසෙය්ය’’න්ති චින්තෙසි. තෙන වුත්තං සඞ්ගීතිකාරකෙහි භගවතො පරිවිතක්කදස්සනත්ථං –

3.

‘‘න හෙතෙ ජානන්ති සදෙවමානුසා, බුද්ධො අයං කීදිසකො නරුත්තමො;

ඉද්ධිබලං පඤ්ඤාබලඤ්ච කීදිසං, බුද්ධබලං ලොකහිතස්ස කීදිසං.

4.

‘‘න ¶ ¶ හෙතෙ ජානන්ති සදෙවමානුසා, බුද්ධො අයං එදිසකො නරුත්තමො;

ඉද්ධිබලං පඤ්ඤාබලඤ්ච එදිසං, බුද්ධබලං ලොකහිතස්ස එදිසං.

5.

‘‘හන්දාහං දස්සයිස්සාමි, බුද්ධබලමනුත්තරං;

චඞ්කමං මාපයිස්සාමි, නභෙ රතනමණ්ඩිත’’න්ති.

තත්ථ න හෙතෙ ජානන්තීති න හි එතෙ ජානන්ති. න-කාරො පටිසෙධත්ථො. හි-කාරො කාරණත්ථෙ නිපාතො. යස්මා පනෙතෙ මම ඤාතිආදයො දෙවමනුස්සා මයා බුද්ධබලෙ ච ඉද්ධිබලෙ ච අනාවිකතෙ න ජානන්ති ‘‘එදිසො බුද්ධො, එදිසං ඉද්ධිබල’’න්ති, තස්මා අහං මම බුද්ධබලඤ්ච ඉද්ධිබලඤ්ච දස්සෙය්යන්ති අත්ථො. සදෙවමානුසාති එත්ථ දෙවාති උපපත්තිදෙවා අධිප්පෙතා. සහ දෙවෙහීති සදෙවා. කෙ තෙ? මානුසා, සදෙවා එව මානුසා සදෙවමානුසා. අථ වා දෙවොති සම්මුතිදෙවො, සුද්ධොදනො රාජා අධිප්පෙතො. සහ දෙවෙන රඤ්ඤා සුද්ධොදනෙනාති සදෙවා. මානුසාති ඤාතිමානුසා, සදෙවා සසුද්ධොදනා මානුසා සදෙවමානුසා සරාජානො වා එතෙ මම ඤාතිමානුසා මම බලං න විජානන්තීති අත්ථො. සෙසදෙවාපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්තියෙව. සබ්බෙපි දෙවා දෙවනට්ඨෙන ‘‘දෙවා’’ති වුච්චන්ති. දෙවනං නාම ධාතුඅත්ථො කීළාදි. අථ වා දෙවා ච මානුසා ච දෙවමානුසා, සහ දෙවමානුසෙහි සදෙවමානුසා. කෙ තෙ? ලොකාති වචනසෙසො දට්ඨබ්බො. බුද්ධොති චතුසච්චධම්මෙ බුද්ධො අනුබුද්ධොති බුද්ධො. යථාහ –

‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;

පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (ම. නි. 2.399; සු. නි. 563);

ඉධ පන කත්තුකාරකෙ බුද්ධසද්දසිද්ධි දට්ඨබ්බා. අධිගතවිසෙසෙහි දෙවමනුස්සෙහි ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා’’ති එවං බුද්ධත්තා ඤාතත්තා බුද්ධො. ඉධ කම්මකාරකෙ බුද්ධසද්දසිද්ධි දට්ඨබ්බා. බුද්ධමස්ස අත්ථීති වා බුද්ධො, බුද්ධවන්තොති අත්ථො. තං සබ්බං සද්දසත්ථානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. කීදිසකොති කීදිසො කිංසරික්ඛකො කිංසදිසො කිංවණ්ණො කිංසණ්ඨානො දීඝො වා රස්සො වාති අත්ථො.

නරුත්තමොති ¶ නරානං නරෙසු වා උත්තමො පවරො සෙට්ඨොති නරුත්තමො. ඉද්ධිබලන්ති එත්ථ ඉජ්ඣනං ඉද්ධි නිප්ඵත්තිඅත්ථෙන පටිලාභට්ඨෙන ච ඉද්ධි. අථ වා ඉජ්ඣන්ති තාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ¶ ඉද්ධි. සා පන දසවිධා හොති. යථාහ –

‘‘ඉද්ධියොති දස ඉද්ධියො. කතමා දස? අධිට්ඨානා ඉද්ධි, විකුබ්බනා ඉද්ධි, මනොමයා ඉද්ධි, ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි, සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි, අරියා ඉද්ධි, කම්මවිපාකජා ඉද්ධි, පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි, විජ්ජාමයා ඉද්ධි, තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධී’’ති (පටි. ම. 3.10).

තාසං ඉදං නානත්තං – පකතියා එකො බහුකං ආවජ්ජෙති, සතං වා සහස්සං වා ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති ‘‘බහුකො හොමී’’ති (පටි. ම. 3.10) එවං විභජිත්වා දස්සිතා ඉද්ධි අධිට්ඨානවසෙන නිප්ඵන්නත්තා අධිට්ඨානා ඉද්ධි නාම. තස්සායමත්ථො – අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය සචෙ සතං ඉච්ඡති ‘‘සතං හොමි, සතං හොමී’’ති කාමාවචරපරිකම්මචිත්තෙහි පරිකම්මං කත්වා පුන අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය පුන ආවජ්ජිත්වා අධිට්ඨාති, අධිට්ඨානචිත්තෙන සහෙව සතං හොති. සහස්සාදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ පාදකජ්ඣානචිත්තං නිමිත්තාරම්මණං පරිකම්මචිත්තානි සතාරම්මණානි වා සහස්සාදීසු අඤ්ඤතරාරම්මණානි වා, තානි ච ඛො වණ්ණවසෙන, නො පණ්ණත්තිවසෙන. අධිට්ඨානචිත්තම්පි සතාරම්මණමෙව, තං පන අප්පනාචිත්තං විය ගොත්රභුඅනන්තරමෙව උප්පජ්ජති රූපාවචරචතුත්ථඣානිකං ¶ . සො පන පකතිවණ්ණං විජහිත්වා කුමාරවණ්ණං වා දස්සෙති නාගවණ්ණං වා දස්සෙති. සුපණ්ණවණ්ණං වා…පෙ… විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං වා දස්සෙතීති (පටි. ම. 3.13) එවං ආගතා ඉද්ධි පකතිවණ්ණවිජහනවිකාරවසෙන පවත්තත්තා විකුබ්බනිද්ධි නාම.

‘‘ඉධ භික්ඛු ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාති රූපිං මනොමයං සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගිං අහීනින්ද්රිය’’න්ති (පටි. ම. 3.14) ඉමිනා නයෙන ආගතා ඉද්ධි සරීරස්සෙව අබ්භන්තරෙ අඤ්ඤස්ස මනොමයස්ස සරීරස්ස නිප්ඵත්තිවසෙන පවත්තත්තා මනොමයිද්ධි නාම.

ඤාණුප්පත්තිතො පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා තඞ්ඛණෙ වා තෙන අත්තභාවෙන පටිලභිතබ්බඅරහත්තඤාණානුභාවෙන නිබ්බත්තො විසෙසො ¶ ඤාණවිප්ඵාරො ඉද්ධි නාම. ආයස්මතො බාකුලස්ස ච ආයස්මතො සංකිච්චස්ස ච ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි, තෙසං වත්ථු චෙත්ථ කථෙතබ්බං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.226).

සමාධිතො පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා තඞ්ඛණෙ වා සමථානුභාවෙන නිබ්බත්තො විසෙසො සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි නාම. ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි (උදා. 34), ආයස්මතො සඤ්ජීවස්ස සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි (ම. නි. 1.507), ආයස්මතො ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි (ධ. ප. අට්ඨ. 1.ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරවත්ථු), උත්තරාය උපාසිකාය සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි (ධ. ප. අට්ඨ. 2.උත්තරාඋපාසිකාවත්ථු; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.262), සාමාවතියා උපාසිකාය සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධීති (ධ. ප. අට්ඨ. 1.සාමාවතීවත්ථු; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261) තෙසං වත්ථූනෙත්ථ කථෙතබ්බානි, ගන්ථවිත්ථාරදොසපරිහාරත්ථං පන මයා න විත්ථාරිතානි.

කතමා අරියා ඉද්ධි? ඉධ භික්ඛු සචෙ ආකඞ්ඛති ‘‘පටික්කූලෙ අප්පටික්කූලසඤ්ඤී ¶ විහරෙය්ය’’න්ති අප්පටික්කූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරති, සචෙ ආකඞ්ඛති ‘‘අප්පටික්කූලෙ පටික්කූලසඤ්ඤී විහරෙය්ය’’න්ති පටික්කූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරති…පෙ… උපෙක්ඛකො තත්ථ විහරති සතො සම්පජානොති (පටි. ම. 3.17). අයඤ්හි චෙතොවසිප්පත්තානං අරියානංයෙව සම්භවතො අරියා ඉද්ධි නාම.

කතමා කම්මවිපාකජා ඉද්ධි? සබ්බෙසං පක්ඛීනං සබ්බෙසං දෙවානං පඨමකප්පිකානං මනුස්සානං එකච්චානඤ්ච ¶ විනිපාතිකානං වෙහාසගමනාදිකා කම්මවිපාකජා ඉද්ධි නාම. කතමා පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි? රාජා චක්කවත්තී වෙහාසං ගච්ඡති සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය. ජටිලකස්ස ගහපතිස්ස අසීතිහත්ථො සුවණ්ණපබ්බතො නිබ්බත්ති. අයං පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි නාම. ඝොසකස්ස ගහපතිනො (ධ. ප. අට්ඨ. 1.කුම්භඝොසකසෙට්ඨිවත්ථු) සත්තසු ඨානෙසු මාරණත්ථාය උපක්කමෙ කතෙපි අරොගභාවො පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. මෙණ්ඩකසෙට්ඨිස්ස (ධ. ප. අට්ඨ. 2.මෙණ්ඩකසෙට්ඨිවත්ථු) අට්ඨකරීසමත්තෙ පදෙසෙ සත්තරතනමයානං මෙණ්ඩකානං පාතුභාවො පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි.

කතමා විජ්ජාමයා ඉද්ධි? විජ්ජාධරා විජ්ජං පරිජප්පිත්වා වෙහාසං ගච්ඡන්ති, ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ හත්ථිම්පි දස්සෙන්ති…පෙ… විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙන්තීති (පටි. ම. 3.18). ආදිනයප්පවත්තා විජ්ජාමයා ඉද්ධි නාම. තං තං කම්මං කත්වා නිබ්බත්තො ¶ විසෙසො ‘සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධී’ති අයං තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි නාම. ඉමිස්සා දසවිධාය ඉද්ධියා බලං ඉද්ධිබලං නාම, ඉදං මය්හං ඉද්ධිබලං න ජානන්තීති අත්ථො (විසුද්ධි. 2.375 ආදයො).

පඤ්ඤාබලන්ති සබ්බලොකියලොකුත්තරගුණවිසෙසදායකං අරහත්තමග්ගපඤ්ඤාබලං අධිප්පෙතං, තම්පි එතෙ න ජානන්ති. කෙචි ‘‘ඡන්නං අසාධාරණඤාණානමෙතං අධිවචනං පඤ්ඤාබල’’න්ති වදන්ති. බුද්ධබලන්ති එත්ථ බුද්ධබලං නාම බුද්ධානුභාවො, දසබලඤාණානි වා. තත්ථ දසබලඤාණානි නාම ඨානාට්ඨානඤාණං, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නකම්මවිපාකජානනඤාණං, සබ්බත්ථගාමිනිපටිපදාඤාණං, අනෙකධාතුනානාධාතුලොකජානනඤාණං, නානාධිමුත්තිකඤාණං, ආසයානුසයඤාණං, ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසවොදානවුට්ඨානෙසු යථාභූතඤාණං, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං, චුතූපපාතඤාණං, ආසවක්ඛයඤාණන්ති ඉමානි දස. ඉමෙසං දසන්නං ඤාණානං අධිවචනං බුද්ධබලන්ති. එදිසන්ති ඊදිසං, අයමෙව වා පාඨො.

හන්දාති වවස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. අහන්ති අත්තානං නිද්දිසති. කිං වුත්තං හොති? යස්මා පනෙතෙ මම ඤාතකා බුද්ධබලං වා බුද්ධගුණෙ වා න ජානන්ති, කෙවලං අත්තනො ¶ මොඝජිණ්ණභාවං නිස්සාය මානවසෙන සබ්බලොකජෙට්ඨසෙට්ඨං මං න වන්දන්ති. තස්මා තෙසං මානකෙතු අත්ථි, තං භඤ්ජිත්වා වන්දනත්ථං බුද්ධබලං දස්සෙය්යන්ති වුත්තං හොති. දස්සයිස්සාමීති දස්සෙය්යං. ‘‘දස්සෙස්සාමී’’ති ච පාඨො, සොයෙවත්ථො. බුද්ධබලන්ති බුද්ධානුභාවං, බුද්ධඤාණවිසෙසං වා. අනුත්තරන්ති නිරුත්තරං. චඞ්කමන්ති චඞ්කමිතබ්බට්ඨානං වුච්චති. මාපයිස්සාමීති මාපෙය්යං. ‘‘චඞ්කමනං මාපෙස්සාමී’’ති ච පාඨො, සොයෙවත්ථො. නභෙති ආකාසෙ. සබ්බරතනමණ්ඩිතන්ති සබ්බෙහි රතිජනනට්ඨෙන රතනෙහි මුත්තා-මණි-වෙළුරිය-සඞ්ඛ-සිලා-පවාළ-රජත-සුවණ්ණ-මසාරගල්ල-ලොහිතඞ්කෙහි ¶ දසහි දසහි මණ්ඩිතො අලඞ්කතො සබ්බරතනමණ්ඩිතො, තං සබ්බරතනමණ්ඩිතං. ‘‘නභෙ රතනමණ්ඩිත’’න්ති පඨන්ති කෙචි.

අථෙවං භගවතා චින්තිතමත්තෙ දසසහස්සචක්කවාළවාසිනො භුම්මාදයො දෙවා පමුදිතහදයා සාධුකාරමදංසු. තමත්ථං පකාසෙන්තෙහි සඞ්ගීතිකාරකෙහි –

6.

‘‘භුම්මා ¶ මහාරාජිකා තාවතිංසා, යාමා ච දෙවා තුසිතා ච නිම්මිතා;

පරනිම්මිතා යෙපි ච බ්රහ්මකායිකා, ආනන්දිතා විපුලමකංසු ඝොස’’න්ති. –

ආදිගාථායො ඨපිතාති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ භුම්මාති භුම්මට්ඨා, පාසාණපබ්බතවනරුක්ඛාදීසු ඨිතා. මහාරාජිකාති මහාරාජපක්ඛිකා. භුම්මට්ඨානං දෙවතානං සද්දං සුත්වා ආකාසට්ඨකදෙවතා, තතො අබ්භවලාහකා දෙවතා, තතො උණ්හවලාහකා දෙවතා, තතො සීතවලාහකා දෙවතා, තතො වස්සවලාහකා දෙවතා, තතො වාතවලාහකා දෙවතා, තතො චත්තාරො මහාරාජානො, තතො තාවතිංසා, තතො යාමා, තතො තුසිතා, තතො නිම්මානරතී, තතො පරනිම්මිතවසවත්තී, තතො බ්රහ්මකායිකා, තතො බ්රහ්මපුරොහිතා, තතො මහාබ්රහ්මානො, තතො පරිත්තාභා, තතො අප්පමාණාභා, තතො ආභස්සරා, තතො පරිත්තසුභා, තතො අප්පමාණසුභා, තතො සුභකිණ්හා, තතො වෙහප්ඵලා, තතො අවිහා, තතො අතප්පා, තතො සුදස්සා, තතො සුදස්සී, තතො අකනිට්ඨා දෙවතා සද්දං සුත්වා මහන්තං සද්දං අකංසු. අසඤ්ඤිනො ච අරූපාවචරසත්තෙ ච ඨපෙත්වා සොතායතනපවත්තිට්ඨානෙ සබ්බෙ දෙවමනුස්සනාගාදයො පීතිවසං ගතහදයා උක්කුට්ඨිසද්දමකංසූති අත්ථො. ආනන්දිතාති පමුදිතහදයා, සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සා හුත්වාති අත්ථො. විපුලන්ති පුථුලං.

අථ සත්ථා චින්තිතසමනන්තරමෙව ඔදාතකසිණසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා – ‘‘දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු ආලොකො හොතූ’’ති ¶ අධිට්ඨාසි. තෙන අධිට්ඨානචිත්තෙන සහෙව ආලොකො අහොසි පථවිතො පට්ඨාය යාව අකනිට්ඨභවනා. තෙන වුත්තං –

7.

‘‘ඔභාසිතා ච පථවී සදෙවකා, පුථූ ච ලොකන්තරිකා අසංවුතා;

තමො ච තිබ්බො විහතො තදා අහු, දිස්වාන අච්ඡෙරකං පාටිහීර’’න්ති.

තත්ථ ¶ ¶ ඔභාසිතාති පකාසිතා. පථවීති එත්ථායං පථවී චතුබ්බිධා – කක්ඛළපථවී, සසම්භාරපථවී, නිමිත්තපථවී, සම්මුතිපථවීති. තාසු ‘‘කතමා චාවුසො, අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං කක්ඛළං ඛරිගත’’න්තිආදීසු (විභ. 173) වුත්තා අයං කක්ඛළපථවී නාම. ‘‘යො පන භික්ඛු පථවිං ඛණෙය්ය වා ඛණාපෙය්ය වා’’තිආදීසු (පාචි. 85) වුත්තා සසම්භාරපථවී, යෙ ච කෙසාදයො වීසති කොට්ඨාසා, අයොලොහාදයො ච බාහිරා; සාපි වණ්ණාදීහි සම්භාරෙහි සද්ධිං පථවීති සසම්භාරපථවී නාම. ‘‘පථවීකසිණමෙකො සඤ්ජානාතී’’තිආදීසු (දී. නි. 3.360) නිමිත්තපථවී ‘‘ආරම්මණපථවී’’තිපි වුච්චති. පථවීකසිණඣානලාභී දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො ආගමනවසෙන ‘‘පථවීදෙවො’’ති නාමං ලභති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ආපො ච දෙවා පථවී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.340) අයං සම්මුතිපථවී, පඤ්ඤත්තිපථවී නාමාති වෙදිතබ්බා. ඉධ පන සසම්භාරපථවී අධිප්පෙතා (ම. නි. අට්ඨ. 1.2 පථවීවාරවණ්ණනා).

සදෙවකාති සදෙවලොකා. ‘‘සදෙවතා’’තිපි පාඨො අත්ථි චෙ සුන්දරතරං, සදෙවකො මනුස්සලොකො ඔභාසිතොති අත්ථො. පුථූති බහූ. ලොකන්තරිකාති අසුරකායනරකානමෙතං අධිවචනං, තා පන තිණ්ණං චක්කවාළානං අන්තරා එකා ලොකන්තරිකා හොති, තිණ්ණං සකටචක්කානං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආහච්ච ඨිතානං මජ්ඣෙ ඔකාසො විය එකෙකො ලොකන්තරිකනිරයො, පරිමාණතො අට්ඨයොජනසහස්සො හොති. අසංවුතාති හෙට්ඨා අප්පතිට්ඨා. තමො චාති අන්ධකාරො. තිබ්බොති බහලො ඝනො. චන්දිමසූරියාලොකාභාවතො නිච්චන්ධකාරොව හොති. විහතොති විද්ධස්තො. තදාති යදා පන භගවා සත්තෙසු කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච පාටිහාරියකරණත්ථං ආලොකං ඵරි, තදා සො තමො තිබ්බො ලොකන්තරිකාසු ඨිතො, විහතො විද්ධස්තො අහොසීති අත්ථො.

අච්ඡෙරකන්ති අච්ඡරාපහරණයොග්ගං, විම්හයවසෙන අඞ්ගුලීහි පහරණයොග්ගන්ති අත්ථො. පාටිහීරන්ති පටිපක්ඛහරණතො පාටිහීරං. පටිහරති සත්තානං දිට්ඨිමානොපගතානි ¶ චිත්තානීති වා පාටිහීරං, අප්පසන්නානං සත්තානං පසාදං පටිආහරතීති වා පාටිහීරං. ‘‘පාටිහෙර’’න්තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. එත්ථ ආලොකවිධානවිසෙසස්සෙතං අධිවචනං. දිස්වාන අච්ඡෙරකං ¶ පාටිහීරන්ති එත්ථ දෙවා ච මනුස්සා ච ලොකන්තරිකාසු නිබ්බත්තසත්තාපි ච තං භගවතො පාටිහාරියං දිස්වා පරමප්පීතිසොමනස්සං අගමංසූති ඉදං වචනං ආහරිත්වා අත්ථො දට්ඨබ්බො, ඉතරථා න පුබ්බෙන වා පරං, න පරෙන වා පුබ්බං යුජ්ජති.

ඉදානි ¶ න කෙවලං මනුස්සලොකෙසුයෙව ආලොකො අත්ථි, සබ්බත්ථ තිවිධෙපි සඞ්ඛාරසත්තොකාසසඞ්ඛාතෙ ලොකෙ ආලොකොයෙවාති දස්සනත්ථං –

8.

‘‘සදෙවගන්ධබ්බමනුස්සරක්ඛසෙ,

ආභා උළාරා විපුලා අජායථ;

ඉමස්මිං ලොකෙ පරස්මිඤ්චොභයස්මිං,

අධො ච උද්ධං තිරියඤ්ච විත්ථත’’න්ති. – අයං ගාථා වුත්තා;

තත්ථ දෙවාති සම්මුතිදෙවා උපපත්තිදෙවා විසුද්ධිදෙවාති සබ්බෙපි දෙවා ඉධ සඞ්ගහිතා. දෙවා ච ගන්ධබ්බා ච මනුස්සා ච රක්ඛසා ච දෙවගන්ධබ්බමනුස්සරක්ඛසා. සහ දෙවගන්ධබ්බමනුස්සරක්ඛසෙහීති සදෙවගන්ධබ්බමනුස්සරක්ඛසො. කො පන සො? ලොකො, තස්මිං සදෙවගන්ධබ්බමනුස්සරක්ඛසෙ ලොකෙ. ආභාති ආලොකො. උළාරාති එත්ථායං උළාර-සද්දො මධුරසෙට්ඨවිපුලාදීසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘උළාරානි ඛාදනීයභොජනීයානි ඛාදන්ති භුඤ්ජන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.366) මධුරෙ දිස්සති. ‘‘උළාරාය ඛො පන භවං වච්ඡායනො පසංසාය සමණං ගොතමං පසංසතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.288) සෙට්ඨෙ. ‘‘අතික්කම්ම දෙවානං දෙවානුභාවං අප්පමාණො උළාරො ඔභාසො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.32; ම. නි. 3.201) විපුලෙ. ස්වායං ඉධ සෙට්ඨෙ දට්ඨබ්බො (දී. නි. අට්ඨ. 3.142; වි. ව. අට්ඨ. 1). විපුලාති අප්පමාණා. අජායථාති උප්පජ්ජි උදපාදි පවත්තිත්ථ. ඉමස්මිං ලොකෙ පරස්මිඤ්චාති ඉමස්මිං මනුස්සලොකෙ ච පරස්මිං දෙවලොකෙ චාති අත්ථො. උභයස්මින්ති තදුභයස්මිං, අජ්ඣත්තබහිද්ධාදීසු විය දට්ඨබ්බං. අධො චාති අවීචිආදීසු නිරයෙසු. උද්ධන්ති භවග්ගතොපි උද්ධං අජටාකාසෙපි. තිරියඤ්චාති තිරියතොපි දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු. විත්ථතන්ති විසටං. අන්ධකාරං විධමිත්වා වුත්තප්පකාරං ලොකඤ්ච ¶ පදෙසඤ්ච අජ්ඣොත්ථරිත්වා ආභා ¶ පවත්තිත්ථාති අත්ථො. අථ වා තිරියඤ්ච විත්ථතන්ති තිරියතො විත්ථතං මහන්තං, අප්පමාණං පදෙසං ආභා ඵරිත්වා අට්ඨාසීති අත්ථො.

අථ භගවා දසසහස්සචක්කවාළෙසු ආලොකඵරණං කත්වා අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය ආවජ්ජිත්වා අධිට්ඨානචිත්තෙන ආකාසමබ්භුග්ගන්ත්වා තෙසං ඤාතීනං සීසෙසු පාදපංසුං ඔකිරමානො විය මහතියා දෙවමනුස්සපරිසාය මජ්ඣෙ යමකපාටිහාරියං දස්සෙති. තං පන පාළිතො එවං වෙදිතබ්බං (පටි. ම. 1.116) –

‘‘කතමං ¶ තථාගතස්ස යමකපාටිහීරෙ ඤාණං? ඉධ තථාගතො යමකපාටිහීරං කරොති අසාධාරණං සාවකෙහි උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා පවත්තති. හෙට්ඨිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, උපරිමකායතො උදකධාරා පවත්තති…පෙ… පුරත්ථිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, පච්ඡිමකායතො උදකධාරා පවත්තති. පච්ඡිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, පුරත්ථිමකායතො උදකධාරා පවත්තති…පෙ… දක්ඛිණඅක්ඛිතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමඅක්ඛිතො උදකධාරා පවත්තති. වාමඅක්ඛිතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණඅක්ඛිතො උදකධාරා පවත්තති…පෙ… දක්ඛිණකණ්ණසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමකණ්ණසොතතො උදකධාරා පවත්තති. වාමකණ්ණසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණකණ්ණසොතතො උදකධාරා පවත්තති…පෙ… දක්ඛිණනාසිකාසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමනාසිකාසොතතො උදකධාරා පවත්තති. වාමනාසිකාසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණනාසිකාසොතතො උදකධාරා පවත්තති…පෙ… දක්ඛිණඅංසකූටතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමඅංසකූටතො උදකධාරා පවත්තති. වාමඅංසකූටතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණඅංසකූටතො උදකධාරා පවත්තති…පෙ… දක්ඛිණහත්ථතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමහත්ථතො උදකධාරා පවත්තති. වාමහත්ථතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණහත්ථතො උදකධාරා පවත්තති…පෙ… දක්ඛිණපස්සතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමපස්සතො උදකධාරා පවත්තති. වාමපස්සතො ¶ අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණපස්සතො උදකධාරා පවත්තති…පෙ… දක්ඛිණපාදතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමපාදතො උදකධාරා පවත්තති. වාමපාදතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණපාදතො උදකධාරා පවත්තති…පෙ… අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහි අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, අඞ්ගුලන්තරිකාහි උදකධාරා පවත්තති. අඞ්ගුලන්තරිකාහි අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහි උදකධාරා පවත්තති…පෙ… එකෙකලොමතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, එකෙකලොමතො උදකධාරා පවත්තති. ලොමකූපතො ලොමකූපතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, ලොමකූපතො ලොමකූපතො උදකධාරා පවත්තති – ඡන්නං වණ්ණානං නීලානං පීතකානං ලොහිතකානං ඔදාතානං මඤ්ජිට්ඨානං පභස්සරානං.

‘‘භගවා චඞ්කමති, නිම්මිතො තිට්ඨති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. භගවා තිට්ඨති, නිම්මිතො චඞ්කමති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. භගවා නිසීදති, නිම්මිතො චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. භගවා සෙය්යං කප්පෙති, නිම්මිතො චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා නිසීදති වා. නිම්මිතො චඞ්කමති, භගවා තිට්ඨති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. නිම්මිතො තිට්ඨති, භගවා චඞ්කමති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. නිම්මිතො නිසීදති, භගවා චඞ්කමති වා ¶ තිට්ඨති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. නිම්මිතො සෙය්යං කප්පෙති, භගවා චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා නිසීදති වා, ඉදං තථාගතස්ස යමකපාටිහීරෙ ඤාණන්ති වෙදිතබ්බං’’.

තස්ස පන භගවතො තෙජොකසිණසමාපත්තිවසෙන උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති. ආපොකසිණසමාපත්තිවසෙන හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා පවත්තතීති පුන උදකධාරාය පවත්තට්ඨානතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, අග්ගික්ඛන්ධස්ස පවත්තට්ඨානතො උදකධාරා පවත්තතීති දස්සෙතුං, ‘‘හෙට්ඨිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, උපරිමකායතො උදකධාරා පවත්තතී’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බා. එසෙව නයො සෙසපදෙසුපි. අග්ගික්ඛන්ධො පනෙත්ථ උදකධාරාය අසම්මිස්සොව අහොසි. තථා උදකධාරා අග්ගික්ඛන්ධෙන. රස්මීසු පන දුතියා දුතියා රස්මි පුරිමාය පුරිමාය යමකා විය එකක්ඛණෙ පවත්තති. ද්වින්නඤ්ච චිත්තානං එකක්ඛණෙ පවත්ති නාම ¶ නත්ථි, බුද්ධානං පන භවඞ්ගපරිවාසස්ස ලහුකතාය පඤ්චහාකාරෙහි චිණ්ණවසිතාය එතා රස්මියො එකක්ඛණෙ විය පවත්තන්ති, තස්සා පන රස්මියා ආවජ්ජනපරිකම්මාධිට්ඨානානි විසුංයෙව. නීලරස්මිඅත්ථාය හි භගවා ¶ නීලකසිණං සමාපජ්ජති. පීතරස්මිආදීනං අත්ථාය පීතකසිණාදීනි සමාපජ්ජති.

එවං භගවතො යමකපාටිහීරෙ කයිරමානෙ සකලස්සාපි දසසහස්සචක්කවාළස්ස අලඞ්කාරකරණකාලො විය අහොසි. තෙන වුත්තං –

9.

‘‘සත්තුත්තමො අනධිවරො විනායකො, සත්ථා අහූ දෙවමනුස්සපූජිතො;

මහානුභාවො සතපුඤ්ඤලක්ඛණො, දස්සෙසි අච්ඡෙරකං පාටිහීර’’න්ති.

තත්ථ සත්තුත්තමොති අත්තනො සීලාදීහි ගුණෙහි සබ්බෙසු සත්තෙසු උත්තමො පවරො සෙට්ඨොති සත්තුත්තමො, සත්තානං වා උත්තමො සත්තුත්තමො. සත්තන්ති හි ඤාණස්ස නාමං, තෙන දසබලචතුවෙසාරජ්ජඡඅසාධාරණඤාණසඞ්ඛාතෙන සත්තෙන සෙට්ඨො උත්තමොති සත්තුත්තමො, සමානාධිකරණවසෙන සත්තො උත්තමොති වා සත්තුත්තමො. යදි එවං ‘‘උත්තමසත්තො’’ති වත්තබ්බං උත්තම-සද්දස්ස පුබ්බනිපාතපාඨතො. න පනෙස භෙදො අනියමතො බහුලවචනතො ච නරුත්තමපුරිසුත්තමනරවරාදි-සද්දා විය දට්ඨබ්බො. අථ වා සත්තං උත්තමං යස්ස සො සත්තුත්තමො, ඉධාපි ච උත්තම-සද්දස්ස පුබ්බනිපාතො භවති. උත්තමසත්තොති විසෙසනස්ස පුබ්බනිපාතපාඨතො ‘‘චිත්තගූ පද්ධගූ’’ති එත්ථ වියාති නායං දොසො. උභයවිසෙසනතො වා ආහිතග්ගිආදිපාඨො විය දට්ඨබ්බො. විනායකොති බහූහි විනයනූපායෙහි සත්තෙ විනෙති දමෙතීති විනායකො. සත්ථාති ¶ දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙහි යථාරහං සත්තෙ අනුසාසතීති සත්ථා. අහූති අහොසි. දෙවමනුස්සපූජිතොති දිබ්බෙහි පඤ්චකාමගුණෙහි දිබ්බන්ති කීළන්තීති දෙවා. මනස්ස උස්සන්නත්තා මනුස්සා, දෙවා ච මනුස්සා ච දෙවමනුස්සා, දෙවමනුස්සෙහි ¶ පූජිතො දෙවමනුස්සපූජිතො. පුප්ඵාදිපූජාය ච පච්චයපූජාය ච පූජිතො, අපචිතොති අත්ථො. කස්මා පන දෙවමනුස්සානමෙව ගහණං කතං, නනු භගවා තිරච්ඡානගතෙහිපි ආරවාළකාළාපලාලධනපාලපාලිලෙය්යකනාගාදීහි සාතාගිරාළවකහෙමවතසූචිලොමඛරලොමයක්ඛාදීහි විනිපාතගතෙහිපි පූජිතොයෙවාති? සච්චමෙවෙතං, උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන සබ්බපුග්ගලපරිච්ඡෙදවසෙන චෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. මහානුභාවොති මහතා බුද්ධානුභාවෙන සමන්නාගතො. සතපුඤ්ඤලක්ඛණොති අනන්තෙසු චක්කවාළෙසු සබ්බෙ සත්තා එකෙකං පුඤ්ඤකම්මං සතක්ඛත්තුං කරෙය්යුං එත්තකෙහි ජනෙහි කතකම්මං බොධිසත්තො සයමෙව එකකො සතගුණං කත්වා නිබ්බත්තො. තස්මා ‘‘සතපුඤ්ඤලක්ඛණො’’ති වුච්චති. කෙචි පන ‘‘සතෙන සතෙන පුඤ්ඤකම්මෙන නිබ්බත්තඑකෙකලක්ඛණො’’ති වදන්ති. ‘‘එවං සන්තෙ යො කොචි බුද්ධො භවෙය්යා’’ති තං අට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තං. දස්සෙසීති ¶ සබ්බෙසං දෙවමනුස්සානං අතිවිම්හයකරං යමකපාටිහාරියං දස්සෙසි.

අථ සත්ථා ආකාසෙ පාටිහාරියං කත්වා මහාජනස්ස චිත්තාචාරං ඔලොකෙත්වා තස්ස අජ්ඣාසයානුකූලං ධම්මකථං චඞ්කමන්තො කථෙතුකාමො ආකාසෙ දසසහස්සචක්කවාළවිත්ථතං සබ්බරතනමයං රතනචඞ්කමං මාපෙසි. තෙන වුත්තං –

10.

‘‘සො යාචිතො දෙවවරෙන චක්ඛුමා, අත්ථං සමෙක්ඛිත්වා තදා නරුත්තමො;

චඞ්කමං මාපයි ලොකනායකො, සුනිට්ඨිතං සබ්බරතනනිම්මිත’’න්ති.

තත්ථ සොති සො සත්ථා. යාචිතොති පඨමමෙව අට්ඨමෙ සත්තාහෙ ධම්මදෙසනාය යාචිතොති අත්ථො. දෙවවරෙනාති සහම්පතිබ්රහ්මුනා. චක්ඛුමාති එත්ථ චක්ඛතීති චක්ඛු, සමවිසමං විභාවයතීති අත්ථො. තං පන චක්ඛු දුවිධං – ඤාණචක්ඛු, මංසචක්ඛූති. තත්ථ ඤාණචක්ඛු පඤ්චවිධං – බුද්ධචක්ඛු, ධම්මචක්ඛු, සමන්තචක්ඛු, දිබ්බචක්ඛු, පඤ්ඤාචක්ඛූති. තෙසු බුද්ධචක්ඛු නාම ආසයානුසයඤාණඤ්චෙව ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණඤ්ච, යං ‘‘බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො’’ති (දී. නි. 2.69; ම. නි. 1.283; 2.339; සං. නි. 1.172; මහාව. 9) ආගතං. ධම්මචක්ඛු නාම හෙට්ඨිමා ¶ තයො මග්ගා තීණි ච ඵලානි, යං ‘‘විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති (දී. නි. 1.355; සං. නි. 5.1081; මහාව. 16; පටි. ම. 2.30) ආගතං. සමන්තචක්ඛු නාම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ¶ , යං ‘‘තථූපමං ධම්මමයං, සුමෙධ, පාසාදමාරුය්හ සමන්තචක්ඛූ’’ති (දී. නි. 2.70; ම. නි. 1.282; 2.338; සං. නි. 1.172; මහාව. 8) ආගතං. දිබ්බචක්ඛු නාම ආලොකවඩ්ඪනෙන උප්පන්නාභිඤ්ඤාචිත්තෙන සම්පයුත්තඤාණං, යං ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙනා’’ති (ම. නි. 1.148, 284, 385, 432; 2.341; 3.82, 261; මහාව. 10) ආගතං. පඤ්ඤාචක්ඛු නාම ‘‘චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදී’’ති (සං. නි. 5.1082; මහාව. 15; කථා. 405; පටි. ම. 2.30) එත්ථ පුබ්බෙනිවාසාදිඤාණං පඤ්ඤාචක්ඛූති ආගතං.

මංසචක්ඛු නාම ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ චා’’ති (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425-426; සං. නි. 2.43; 4.60; කථා. 465, 467) එත්ථ පසාදමංසචක්ඛු වුත්තං (දී. නි. අට්ඨ. 1.213). තං පන දුවිධං – සසම්භාරචක්ඛු පසාදචක්ඛූති. තෙසු ය්වායං අක්ඛිකූපකෙ අක්ඛිපත්තකෙහි පරිවාරිතො මංසපිණ්ඩො යත්ථ චතස්සො ධාතුයො වණ්ණගන්ධරසොජා සම්භවො ජීවිතං භාවො චක්ඛුපසාදො කායපසාදොති ¶ සඞ්ඛෙපතො තෙරස සම්භාරා හොන්ති. විත්ථාරතො පන සම්භවමානානි චතුසමුට්ඨානානි ඡත්තිංස ජීවිතං භාවො චක්ඛුපසාදො කායපසාදොති ඉමෙ කම්මසමුට්ඨානා චත්තාරො චාති සසම්භාරා හොන්ති, ඉදං සසම්භාරචක්ඛු නාම. යං පන සෙතමණ්ඩලපරිච්ඡින්නෙන කණ්හමණ්ඩලෙන පරිවාරිතෙ දිට්ඨමණ්ඩලෙ සන්නිවිට්ඨං රූපදස්සනසමත්ථං පසාදමත්තං, ඉදං පසාදචක්ඛු නාම. සබ්බානි පනෙතානි එකවිධානි අනිච්චතො සඞ්ඛතතො, දුවිධානි සාසවානාසවතො ලොකියලොකුත්තරතො, තිවිධානි භූමිතො උපාදිණ්ණත්තිකතො, චතුබ්බිධානි එකන්තපරිත්තඅප්පමාණානියතාරම්මණතො, පඤ්චවිධානි රූපනිබ්බානාරූපසබ්බාරම්මණානාරම්මණවසෙන, ඡබ්බිධානි හොන්ති බුද්ධචක්ඛාදිවසෙන. ඉච්චෙවමෙතානි වුත්තප්පකාරානි චක්ඛූනි අස්ස භගවතො සන්තීති භගවා චක්ඛුමාති වුච්චති. අත්ථං සමෙක්ඛිත්වාති චඞ්කමං මාපෙත්වා, ධම්මදෙසනානිමිත්තං දෙවමනුස්සානං හිතත්ථං උපපරික්ඛිත්වා උපධාරෙත්වාති අධිප්පායො. මාපයීති මාපෙසි. ලොකනායකොති සග්ගමොක්ඛාභිමුඛං ලොකං නයතීති ලොකනායකො. සුනිට්ඨිතන්ති සුට්ඨු නිට්ඨිතං, පරියොසිතන්ති අත්ථො. සබ්බරතනනිම්මිතන්ති දසවිධරතනමයං.

ඉදානි ¶ භගවතො තිවිධපාටිහාරියසම්පත්තිදස්සනත්ථං –

11.

‘‘ඉද්ධී ච ආදෙසනානුසාසනී, තිපාටිහීරෙ භගවා වසී අහු;

චඞ්කමං මාපයි ලොකනායකො, සුනිට්ඨිතං සබ්බරතනනිම්මිත’’න්ති. – වුත්තං;

තත්ථ ¶ ඉද්ධීති ඉද්ධිවිධං ඉද්ධිපාටිහාරියං නාම. තං පන එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොතීතිආදිනයප්පවත්තං (දී. නි. 1.239; ම. නි. 1.147; පටි. ම. 3.10). ආදෙසනාති පරස්ස චිත්තාචාරං ඤත්වා කථනං ආදෙසනාපාටිහාරියං, තං සාවකානඤ්ච බුද්ධානඤ්ච සතතධම්මදෙසනා. අනුසාසනීති අනුසාසනිපාටිහාරියං, තස්ස තස්ස අජ්ඣාසයානුකූලමොවාදොති අත්ථො. ඉති එතානි තීණි පාටිහාරියානි. තත්ථ ඉද්ධිපාටිහාරියෙන අනුසාසනිපාටිහාරියං මහාමොග්ගල්ලානස්ස ආචිණ්ණං, ආදෙසනාපාටිහාරියෙන අනුසාසනිපාටිහාරියං ධම්මසෙනාපතිස්ස, අනුසාසනිපාටිහාරියං පන බුද්ධානං සතතධම්මදෙසනා. තිපාටිහීරෙති ¶ එතෙසු තීසු පාටිහාරියෙසූති අත්ථො. භගවාති ඉදං ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනං. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘භගවාති වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;

ගරුගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති. (විසුද්ධි. 1.142; ම. නි. අට්ඨ. 1.මූලපරියායසුත්තවණ්ණනා; පාරා. අට්ඨ. 1.1 වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා; ඉතිවු. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා; මහානි. අට්ඨ. 50);

වසීති එතස්මිං තිවිධෙපි පාටිහාරියෙ වසිප්පත්තො, චිණ්ණවසීති අත්ථො. වසියො නාම පඤ්ච වසියො – ආවජ්ජනසමාපජ්ජනඅධිට්ඨානවුට්ඨානපච්චවෙක්ඛණසඞ්ඛාතා. තත්ර යං යං ඣානං යථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං ආවජ්ජති ආවජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති සීඝං ආවජ්ජෙතුං සමත්ථතා ආවජ්ජනවසී නාම. තථා යං යං ඣානං යථිච්ඡකං…පෙ… සමාපජ්ජති සමාපජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති සීඝං සමාපජ්ජනසමත්ථතා සමාපජ්ජනවසී නාම. දීඝං කාලං ඨපෙතුං සමත්ථතා අධිට්ඨානවසී නාම. තථෙව ලහුං වුට්ඨාතුං සමත්ථතා වුට්ඨානවසී නාම. පච්චවෙක්ඛණවසී ¶ පන පච්චවෙක්ඛණජවනානෙව හොන්ති තානි ආවජ්ජනානන්තරානෙව හුත්වා උප්පජ්ජන්තීති ආවජ්ජනවසියා එව වුත්තානි. ඉති ඉමාසු පඤ්චසු වසීසු චිණ්ණවසිතා වසී නාම හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘තිපාටිහීරෙ භගවා වසී අහූ’’ති.

ඉදානි තස්ස රතනචඞ්කමස්ස නිම්මිතවිධානස්ස දස්සනත්ථං –

12.

‘‘දසසහස්සීලොකධාතුයා, සිනෙරුපබ්බතුත්තමෙ;

ථම්භෙව දස්සෙසි පටිපාටියා, චඞ්කමෙ රතනාමයෙ’’ති. – ආදිගාථායො වුත්තා;

තත්ථ ¶ දසසහස්සීලොකධාතුයාති දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු. සිනෙරුපබ්බතුත්තමෙති මහාමෙරුසඞ්ඛාතෙ සෙට්ඨපබ්බතෙ. ථම්භෙවාති ථම්භෙ විය දසචක්කවාළසහස්සෙසු යෙ සිනෙරුපබ්බතා, තෙ පටිපාටියා ඨිතෙ සුවණ්ණථම්භෙ විය කත්වා තෙසං උපරි චඞ්කමං මාපෙත්වා දස්සෙසීති අත්ථො. රතනාමයෙති රතනමයෙ.

13. දසසහස්සී අතික්කම්මාති රතනචඞ්කමං පන භගවා මාපෙන්තො තස්ස එකං කොටිං සබ්බපරියන්තං පාචීනචක්කවාළමුඛවට්ටිං එකං කොටිං පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටිං අතික්කමිත්වා ඨිතං කත්වා මාපෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘දසසහස්සී අතික්කම්ම, චඞ්කමං මාපයී ජිනො;

සබ්බසොණ්ණමයා පස්සෙ, චඞ්කමෙ රතනාමයෙ’’ති.

තත්ථ ජිනොති කිලෙසාරිජයනතො ජිනො. සබ්බසොණ්ණමයා පස්සෙති තස්ස පන එවං නිම්මිතස්ස චඞ්කමස්ස ¶ උභයපස්සෙසු සුවණ්ණමයා පරමරමණීයා මරියාදභූමි අහොසි, මජ්ඣෙ මණිමයාති අධිප්පායො.

14. තුලාසඞ්ඝාටාති තුලායුගළා, තා නානාරතනමයාති වෙදිතබ්බා. අනුවග්ගාති අනුරූපා. සොවණ්ණඵලකත්ථතාති සොවණ්ණමයෙහි ඵලකෙහි අත්ථතා, තුලාසඞ්ඝාතානං උපරි සුවණ්ණමයො පදරච්ඡදොති අත්ථො. වෙදිකා සබ්බසොවණ්ණාති වෙදිකා පන සබ්බාපි සුවණ්ණමයා, යා පනෙසා චඞ්කමනපරික්ඛෙපවෙදිකා, සා එකාව අඤ්ඤෙහි රතනෙහි අසම්මිස්සාති අත්ථො. දුභතො පස්සෙසු නිම්මිතාති උභොසු පස්සෙසු නිම්මිතා. ද-කාරො පදසන්ධිකරො.

15. මණිමුත්තාවාලුකාකිණ්ණාති ¶ මණිමුත්තාමයවාලුකාකිණ්ණා. අථ වා මණයො ච මුත්තා ච වාලුකා ච මණිමුත්තාවාලුකා. තාහි මණිමුත්තාවාලුකාහි ආකිණ්ණා සන්ථතාති මණිමුත්තාවාලුකාකිණ්ණා. නිම්මිතොති ඉමිනාකාරෙන නිම්මිතො කතො. රතනාමයොති සබ්බරතනමයො, චඞ්කමොති අත්ථො. ඔභාසෙති දිසා සබ්බාති සබ්බාපි දස දිසා ඔභාසෙති පකාසෙති. සතරංසීවාති සහස්සරංසිආදිච්චො විය. උග්ගතොති උදිතො. යථා පන අබ්භුග්ගතො සහස්සරංසි සබ්බාපි දස දිසා ඔභාසෙති, එවමෙව එසොපි සබ්බරතනමයො චඞ්කමො ඔභාසෙතීති අත්ථො.

ඉදානි ¶ පන නිට්ඨිතෙ චඞ්කමෙ තත්ථ භගවතො පවත්තිදස්සනත්ථං –

16.

‘‘තස්මිං චඞ්කමනෙ ධීරො, ද්වත්තිංසවරලක්ඛණො;

විරොචමානො සම්බුද්ධො, චඞ්කමෙ චඞ්කමී ජිනො.

17.

‘‘දිබ්බං මන්දාරවං පුප්ඵං, පදුමං පාරිඡත්තකං;

චඞ්කමනෙ ඔකිරන්ති, සබ්බෙ දෙවා සමාගතා.

18.

‘‘පස්සන්ති තං දෙවසඞ්ඝා, දසසහස්සී පමොදිතා;

නමස්සමානා නිපතන්ති, තුට්ඨහට්ඨා පමොදිතා’’ති. – ගාථායො වුත්තා;

තත්ථ ධීරොති ධිතියුත්තො. ද්වත්තිංසවරලක්ඛණොති සුප්පතිට්ඨිතපාදතලාදීහි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි සමන්නාගතොති අත්ථො. දිබ්බන්ති දෙවලොකෙ භවං ජාතං දිබ්බං. පාරිඡත්තකන්ති දෙවානං තාවතිංසානං කොවිළාරරුක්ඛස්ස නිස්සන්දෙන සමන්තා යොජනසතපරිමාණො පරමදස්සනීයො පාරිච්ඡත්තකරුක්ඛො නිබ්බත්ති. යස්මිං පුප්ඵිතෙ සකලං දෙවනගරං එකසුරභිගන්ධවාසිතං හොති, තස්ස කුසුමරෙණුඔකිණ්ණානි නවකනකවිමානානි පිඤ්ජරානි හුත්වා ඛායන්ති. ඉමස්ස පන පාරිච්ඡත්තකරුක්ඛස්ස පුප්ඵඤ්ච පාරිච්ඡත්තකන්ති වුත්තං. චඞ්කමෙ ඔකිරන්තීති තස්මිං රතනචඞ්කමෙ අවකිරන්ති, තෙන වුත්තප්පකාරෙන පුප්ඵෙන තස්මිං චඞ්කමෙ චඞ්කමමානං භගවන්තං පූජෙන්තීති අත්ථො. සබ්බෙ දෙවාති කාමාවචරදෙවාදයො දෙවා. තෙනාහ ‘‘පස්සන්ති ¶ තං දෙවසඞ්ඝා’’ති. තං භගවන්තං රතනචඞ්කමනෙ චඞ්කමන්තං සකෙසු ආලයෙසුපි පස්සන්තීති අත්ථො. දසසහස්සීති භුම්මත්ථෙ පච්චත්තවචනං, දසසහස්සියං දෙවසඞ්ඝා තං පස්සන්තීති අත්ථො. පමොදිතාති පමුදිතා. නිපතන්තීති ¶ සන්නිපතන්ති. තුට්ඨහට්ඨාති පීතිවසෙන තුට්ඨහට්ඨා. පමොදිතාති ඉදානි වත්තබ්බෙහි තාවතිංසාදිදෙවෙහි සද්ධින්ති සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො, ඉතරථා පුනරුත්තිදොසතො න මුච්චති. අථ වා පමොදිතා තං භගවන්තං පස්සන්ති, තුට්ඨහට්ඨා පමොදිතා තහිං තහිං සන්නිපතන්තීති අත්ථො.

ඉදානි යෙ පස්සිංසු යෙ සන්නිපතිංසු, තෙ සරූපතො දස්සෙතුං –

19.

‘‘තාවතිංසා ච යාමා ච, තුසිතා චාපි දෙවතා;

නිම්මානරතිනො දෙවා, යෙ දෙවා වසවත්තිනො;

උදග්ගචිත්තා සුමනා, පස්සන්ති ලොකනායකං.

20.

‘‘සදෙවගන්ධබ්බමනුස්සරක්ඛසා ¶ , නාගා සුපණ්ණා අථ වාපි කින්නරා;

පස්සන්ති තං ලොකහිතානුකම්පකං, නභෙව අච්චුග්ගතචන්දමණ්ඩලං.

21.

‘‘ආභස්සරා සුභකිණ්හා, වෙහප්ඵලා අකනිට්ඨා ච දෙවතා;

සුසුද්ධසුක්කවත්ථවසනා, තිට්ඨන්ති පඤ්ජලීකතා.

22.

‘‘මුඤ්චන්ති පුප්ඵං පන පඤ්චවණ්ණිකං, මන්දාරවං චන්දනචුණ්ණමිස්සිතං;

භමෙන්ති චෙලානි ච අම්බරෙ තදා, අහො ජිනො ලොකහිතානුකම්පකො’’ති. –

ඉමා ගාථායො වුත්තා.

තත්ථ උදග්ගචිත්තාති පීතිසොමනස්සවසෙන උදග්ගචිත්තා. සුමනාති උදග්ගචිත්තත්තා එව සුමනා. ලොකහිතානුකම්පකන්ති ලොකහිතඤ්ච ලොකානුකම්පකඤ්ච. ලොකහිතෙන වා අනුකම්පකං ලොකහිතානුකම්පකං. නභෙව අච්චුග්ගතචන්දමණ්ඩලන්ති එත්ථ ආකාසෙ අභිනවොදිතං පරිපුණ්ණං සබ්බොපද්දවවිනිමුත්තං සරදසමයෙ චන්දමණ්ඩලං විය බුද්ධසිරියා විරොචමානං නයනානන්දකරං පස්සන්තීති අත්ථො.

ආභස්සරාති උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන වුත්තං. පරිත්තාභඅප්පමාණාභආභස්සරාපරිත්තමජ්ඣිමපණීතභෙදෙන දුතියජ්ඣානෙනාභිනිබ්බත්තා සබ්බෙව ගහිතාති ¶ වෙදිතබ්බා. සුභකිණ්හාති ඉදං උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙනෙව වුත්තං, තස්මා පරිත්තසුභඅප්පමාණසුභසුභකිණ්හාපරිත්තාදිභෙදෙන තතියජ්ඣානෙන නිබ්බත්තා සබ්බෙව ගහිතාති වෙදිතබ්බා. වෙහප්ඵලාති විපුලා ඵලාති වෙහප්ඵලා. තෙ චතුත්ථජ්ඣානනිබ්බත්තා අසඤ්ඤසත්තෙහි එකතලවාසිනො. හෙට්ඨා පන පඨමජ්ඣානනිබ්බත්තා බ්රහ්මකායිකාදයො දස්සිතා. තස්මා ඉධ න දස්සිතා. චක්ඛුසොතානමභාවතො අසඤ්ඤසත්තා ච අරූපිනො ච ඉධ න උද්දිට්ඨා. අකනිට්ඨා ච දෙවතාති ඉධාපි උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙනෙව වුත්තං. තස්මා අවිහාතප්පසුදස්සාසුදස්සිඅකනිට්ඨසඞ්ඛාතා පඤ්චපි සුද්ධාවාසා ගහිතාති වෙදිතබ්බා. සුසුද්ධසුක්කවත්ථවසනාති සුට්ඨු සුද්ධානි සුසුද්ධානි සුක්කානි ඔදාතානි. සුසුද්ධානි සුක්කානි වත්ථානි නිවත්ථානි චෙව පාරුතානි ච යෙහි ¶ තෙ සුසුද්ධසුක්කවත්ථවසනා, පරිදහිතපරිසුද්ධපණ්ඩරවත්ථාති අත්ථො. ‘‘සුසුද්ධසුක්කවසනා’’තිපි පාඨො. පඤ්ජලීකතාති කතපඤ්ජලිකා කමලමකුලසදිසං අඤ්ජලිං සිරසි කත්වා තිට්ඨන්ති.

මුඤ්චන්තීති ¶ ඔකිරන්ති. පුප්ඵං පනාති කුසුමං පන. ‘‘පුප්ඵානි වා’’තිපි පාඨො, වචනවිපරියාසො දට්ඨබ්බො, අත්ථො පනස්ස සොයෙව. පඤ්චවණ්ණිකන්ති පඤ්චවණ්ණං – නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨකවණ්ණවසෙන පඤ්චවණ්ණං. චන්දනචුණ්ණමිස්සිතන්ති චන්දනචුණ්ණෙන මිස්සිතං. භමෙන්ති චෙලානීති භමයන්ති වත්ථානි. අහො ජිනො ලොකහිතානුකම්පකොති ‘‘අහො ජිනො ලොකහිතො අහො ච ලොකහිතානුකම්පකො අහො කාරුණිකො’’ති එවමාදීනි ථුතිවචනානි උග්ගිරන්තා. මුඤ්චන්ති පුප්ඵං භමයන්ති චෙලානීති සම්බන්ධො.

ඉදානි තෙහි පයුත්තානි ථුතිවචනානි දස්සෙතුං ඉමා ගාථායො වුත්තා –

23.

‘‘තුවං සත්ථා ච කෙතූ ච, ධජො යූපො ච පාණිනං;

පරායනො පතිට්ඨා ච, දීපො ච ද්විපදුත්තමො.

24.

‘‘දසසහස්සීලොකධාතුයා, දෙවතායො මහිද්ධිකා;

පරිවාරෙත්වා නමස්සන්ති, තුට්ඨහට්ඨා පමොදිතා.

25.

‘‘දෙවතා දෙවකඤ්ඤා ච, පසන්නා තුට්ඨමානසා;

පඤ්චවණ්ණිකපුප්ඵෙහි, පූජයන්ති නරාසභං.

26.

‘‘පස්සන්ති තං දෙවසඞ්ඝා, පසන්නා තුට්ඨමානසා;

පඤ්චවණ්ණිකපුප්ඵෙහි, පූජයන්ති නරාසභං.

27.

‘‘අහො ¶ අච්ඡරියං ලොකෙ, අබ්භුතං ලොමහංසනං;

න මෙදිසං භූතපුබ්බං, අච්ඡෙරං ලොමහංසනං.

28.

‘‘සකසකම්හි භවනෙ, නිසීදිත්වාන දෙවතා;

හසන්ති තා මහාහසිතං, දිස්වානච්ඡෙරකං නභෙ.

29.

‘‘ආකාසට්ඨා ච භූමට්ඨා, තිණපන්ථනිවාසිනො;

කතඤ්ජලී නමස්සන්ති, තුට්ඨහට්ඨා පමොදිතා.

30.

‘‘යෙපි දීඝායුකා නාගා, පුඤ්ඤවන්තො මහිද්ධිකො;

පමොදිතා නමස්සන්ති, පූජයන්ති නරුත්තමං.

31.

‘‘සඞ්ගීතියො ¶ පවත්තෙන්ති, අම්බරෙ අනිලඤ්ජසෙ;

චම්මනද්ධානි වාදෙන්ති, දිස්වානච්ඡෙරකං නභෙ.

32.

‘‘සඞ්ඛා ච පණවා චෙව, අථොපි ඩිණ්ඩිමා බහූ;

අන්තලික්ඛස්මිං වජ්ජන්ති, දිස්වානච්ඡෙරකං නභෙ.

33.

‘‘අබ්භුතො වත නො අජ්ජ, උප්පජ්ජි ලොමහංසනො;

ධුවමත්ථසිද්ධිං ලභාම, ඛණො නො පටිපාදිතො.

34.

‘‘බුද්ධොති තෙසං සුත්වාන, පීති උප්පජ්ජි තාවදෙ;

බුද්ධො බුද්ධොති කථයන්තා, තිට්ඨන්ති පඤ්ජලීකතා.

35.

‘‘හිඞ්කාරා සාධුකාරා ච, උක්කුට්ඨි සම්පහංසනං;

පජා ච විවිධා ගගනෙ, වත්තන්ති පඤ්ජලීකතා.

36.

‘‘ගායන්ති සෙළෙන්ති ච වාදයන්ති ච, භුජානි පොථෙන්ති ච නච්චයන්ති ච;

මුඤ්චන්ති පුප්ඵං පන පඤ්චවණ්ණිකං, මන්දාරවං චන්දනචුණ්ණමිස්සිතං.

37.

‘‘යථා තුය්හං මහාවීර, පාදෙසු චක්කලක්ඛණං;

ධජවජිරපටාකා, වඩ්ඪමානඞ්කුසාචිත’’න්ති.

තත්ථ ඉධලොකපරලොකහිතත්ථං සාසතීති සත්ථා. කෙතූති කෙතුනො අපචිතිකාතබ්බට්ඨෙන කෙතු වියාති කෙතු. ධජොති ඉන්දධජො සමුස්සයට්ඨෙන දස්සනීයට්ඨෙන ච තුවං ධජො වියාති ධජොති. අථ ¶ වා යථා හි ලොකෙ යස්ස කස්සචි ධජං දිස්වාව – ‘‘අයං ධජො ඉත්ථන්නාමස්සා’’ති ධජවා ධජීති පඤ්ඤායති, එවමෙව භගවා පඤ්ඤානිබ්බානාධිගමාය භගවන්තං දිස්වාව නිබ්බානාධිගමො පඤ්ඤායති. තෙන වුත්තං – ‘‘ධජො යූපො චා’’ති. කූටදන්තසුත්තෙ වුත්තානං දානාදිආසවක්ඛයඤාණපරියොසානානං සබ්බයාගානං යජනත්ථාය සමුස්සිතො යූපො තුවන්ති අත්ථො. පරායනොති පටිසරණං. පතිට්ඨාති යථා මහාපථවී සබ්බපාණීනං ආධාරභාවෙන පතිට්ඨා නිස්සයභූතා, එවං තුවම්පි පතිට්ඨාභූතා. දීපො චාති පදීපො. යථා චතුරඞ්ගෙ තමසි වත්තමානානං සත්තානං ආරොපිතො පදීපො රූපසන්දස්සනො හොති. එවං අවිජ්ජන්ධකාරෙ වත්තමානානං සත්තානං පරමත්ථසන්දස්සනො පදීපො තුවන්ති අත්ථො. අථ වා මහාසමුද්දෙ භින්නනාවානං සත්තානං සමුද්දදීපො ¶ යථා පතිට්ඨා ¶ හොති, එවං තුවම්පි සංසාරසාගරෙ අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨෙ ඔසීදන්තානං පාණීනං දීපො වියාති දීපොති අත්ථො.

ද්විපදුත්තමොති ද්විපදානං උත්තමො ද්විපදුත්තමො, එත්ථ පන නිද්ධාරණලක්ඛණස්ස අභාවතො ඡට්ඨීසමාසස්ස පටිසෙධො නත්ථි, නිද්ධාරණලක්ඛණාය ඡට්ඨියා සමාසො පටිසිද්ධො. සම්මාසම්බුද්ධො පන අපදානං ද්විපදානං චතුප්පදානං බහුප්පදානං රූපීනං අරූපීනං සඤ්ඤීනං අසඤ්ඤීනං නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීනං උත්තමොව. කස්මා පනිධ ‘‘ද්විපදුත්තමො’’ති වුත්තොති චෙ? සෙට්ඨතරවසෙන. ඉමස්මිඤ්හි ලොකෙ සෙට්ඨො නාම උප්පජ්ජමානො අපදචතුප්පදබහුප්පදෙසුපි නුප්පජ්ජති. අයං ද්විපදෙසුයෙව උප්පජ්ජති. කතරද්විපදෙසූති? මනුස්සෙසු චෙව දෙවෙසු ච. මනුස්සෙසු උප්පජ්ජමානො තිසහස්සිමහාසහස්සිලොකධාතු වසෙ කත්තුං සමත්ථො බුද්ධො හුත්වා නිබ්බත්තති. දෙවෙසු උප්පජ්ජමානො දසසහස්සිලොකධාතු වසවත්තී මහාබ්රහ්මා හුත්වා නිබ්බත්තති. සො තස්ස කප්පියකාරකො වා ආරාමිකො වා සම්පජ්ජති. ඉති තතොපි සෙට්ඨතරවසෙන ‘‘ද්විපදුත්තමො’’ති වුත්තො.

දසසහස්සිලොකධාතුයාති දසසහස්සිසඞ්ඛාතාය ලොකධාතුයා. මහිද්ධිකාති මහතියා ඉද්ධියා යුත්තා, මහානුභාවාති අත්ථො. පරිවාරෙත්වාති භගවන්තං සමන්තතො පරික්ඛිපිත්වා. පසන්නාති සඤ්ජාතසද්ධා. නරාසභන්ති නරපුඞ්ගවං. අහො අච්ඡරියන්ති එත්ථ අන්ධස්ස පබ්බතාරොහනං විය නිච්චං න හොතීති අච්ඡරියං, අච්ඡරායොග්ගන්ති වා අච්ඡරියං, ‘‘අහො, ඉදං විම්හය’’න්ති අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තන්ති අත්ථො. අබ්භුතන්ති ¶ අභූතපුබ්බං අභූතන්ති අබ්භුතං. උභයම්පෙතං විම්හයාවහස්සාධිවචනං. ලොමහංසනන්ති ලොමානං උද්ධග්ගභාවකරණං. න මෙදිසං භූතපුබ්බන්ති න මයා ඊදිසං භූතපුබ්බං, අබ්භුතං දිට්ඨන්ති අත්ථො. දිට්ඨන්ති වචනං ආහරිත්වා ගහෙතබ්බං. අච්ඡෙරන්ති අච්ඡරියං.

සකසකම්හි භවනෙති අත්තනො අත්තනො භවනෙ. නිසීදිත්වානාති උපවිස්ස. දෙවතාති ඉදං පන වචනං දෙවානම්පි දෙවධීතානම්පි සාධාරණවචනන්ති වෙදිතබ්බං. හසන්තිතාති තා දෙවතා මහාහසිතං හසන්ති, පීතිවසං ගතහදයතාය මිහිතමත්තං අකත්වා අට්ටහාසං හසන්තීති අත්ථො. නභෙති ආකාසෙ.

ආකාසට්ඨාති ආකාසෙ විමානාදීසු ඨිතා, එසෙව නයො භූමට්ඨෙසුපි. තිණපන්ථනිවාසිනොති ¶ තිණග්ගෙසු චෙව පන්ථෙසු ච නිවාසිනො. පුඤ්ඤවන්තොති මහාපුඤ්ඤා. මහිද්ධිකාති මහානුභාවා. සඞ්ගීතියො පවත්තෙන්තීති දෙවනාටකසඞ්ගීතියො පවත්තෙන්ති, තථාගතං පූජනත්ථාය පයුජ්ජන්තීති අත්ථො. අම්බරෙති ආකාසෙ. අනිලඤ්ජසෙති අනිලපථෙ, අම්බරස්ස අනෙකත්ථත්තා ¶ ‘‘අනිලඤ්ජසෙ’’ති වුත්තං, පුරිමස්සෙව වෙවචනං. චම්මනද්ධානීති චම්මවිනද්ධානි. අයමෙව වා පාඨො, දෙවදුන්දුභියොති අත්ථො. වාදෙන්තීති වාදයන්ති දෙවතා.

සඞ්ඛාති ධමනසඞ්ඛා. පණවාති තනුමජ්ඣතුරියවිසෙසා. ඩිණ්ඩිමාති තිණවාඛුද්දකභෙරියො වුච්චන්ති. වජ්ජන්තීති වාදයන්ති. අබ්භුතො වත නොති අච්ඡරියො වත නු. උප්පජ්ජීති උප්පන්නො. ලොමහංසනොති ලොමහංසනකරො. ධුවන්ති යස්මා පන අබ්භුතො අයං සත්ථා ලොකෙ උප්පන්නො, තස්මා ධුවං අවස්සං අත්ථසිද්ධිං ලභාමාති අධිප්පායො. ලභාමාති ලභිස්සාම. ඛණොති අට්ඨක්ඛණවිරහිතො නවමො ඛණොති අත්ථො. නොති අම්හාකං. පටිපාදිතොති පටිලද්ධො.

බුද්ධොති තෙසං සුත්වානාති බුද්ධොති ඉදං වචනං සුත්වා තෙසං දෙවානං පඤ්චවණ්ණා පීති උදපාදීති අත්ථො. තාවදෙති තස්මිං කාලෙ. හිඞ්කාරාති හිඞ්කාරසද්දා, හිංහින්ති යක්ඛාදයො පහට්ඨකාලෙ කරොන්ති. සාධුකාරාති සාධුකාරසද්දා ච පවත්තන්ති. උක්කුට්ඨීති උක්කුට්ඨිසද්දො ච උන්නාදසද්දො චාති අත්ථො. පජාති දෙවාදයො අධිප්පෙතා. කෙචි ‘‘පටාකා විවිධා ගගනෙ වත්තන්තී’’ති පඨන්ති. ගායන්තීති බුද්ධගුණපටිසංයුත්තං ගීතං ගායන්ති.

සෙළෙන්තීති ¶ මුඛෙන සෙළිතසද්දං කරොන්ති. වාදයන්තීති ¶ මහතී විපඤ්චිකාමකරමුඛාදයො වීණා ච තුරියානි ච තථාගතස්ස පූජනත්ථාය වාදෙන්ති පයොජෙන්ති. භුජානි පොථෙන්තීති භුජෙ අප්ඵොටෙන්ති. ලිඞ්ගවිපරියාසො දට්ඨබ්බො. නච්චන්ති චාති අඤ්ඤෙ ච නච්චාපෙන්ති සයඤ්ච නච්චන්ති.

යථා තුය්හං මහාවීර, පාදෙසු චක්කලක්ඛණන්ති එත්ථ යෙන පකාරෙන යථා. මහාවීරියෙන යොගතො මහාවීරො. පාදෙසු චක්කලක්ඛණන්ති තව උභොසු පාදතලෙසු සහස්සාරං සනෙමිකං සනාභිකං සබ්බාකාරපරිපූරං චක්කලක්ඛණං සොභතීති අත්ථො. චක්ක-සද්දො පනායං සම්පත්තිරථඞ්ගඉරියාපථදානරතනධම්මඛුරචක්කලක්ඛණාදීසු දිස්සති. ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සාන’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.31) සම්පත්තියං දිස්සති. ‘‘චක්කංව වහතො පද’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 1) රථඞ්ගෙ. ‘‘චතුචක්කං නවද්වාර’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.29) ඉරියාපථෙ. ‘‘දදං භුඤ්ජ ච මා ච පමාදො, චක්කං වත්තය සබ්බපාණින’’න්ති (ජා. 1.7.149) එත්ථ දානෙ. ‘‘දිබ්බං චක්කරතනං පාතුභූත’’න්ති (දී. නි. 2.243; 3.85; ම. නි. 3.256) එත්ථ රතනචක්කෙ. ‘‘මයා පවත්තිතං චක්ක’’න්ති (සු. නි. 562; බු. වං. 28.17) එත්ථ පන ධම්මචක්කෙ. ‘‘ඉච්ඡාහතස්ස ¶ පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ’’ති (ජා. 1.1.104; 1.5.103) එත්ථ ඛුරචක්කෙ, පහරණචක්කෙති අත්ථො. ‘‘පාදතලෙසු චක්කානි ජාතානී’’ති (දී. නි. 2.35; 3.200, 204; ම. නි. 2.386) එත්ථ ලක්ඛණෙ. ඉධාපි ලක්ඛණචක්කෙ දට්ඨබ්බො (ම. නි. අට්ඨ. 1.148; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.187; 2.4.8; පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.44). ධජවජිරපටාකා, වඩ්ඪමානඞ්කුසාචිතන්ති ධජෙන ච වජිරෙන ච පටාකාය ච වඩ්ඪමානෙන ච අඞ්කුසෙන ච ආචිතං අලඞ්කතං පරිවාරිතං පාදෙසු චක්කලක්ඛණන්ති අත්ථො. චක්කලක්ඛණෙ පන ගහිතෙ සෙසලක්ඛණානි ගහිතානෙව හොන්ති. තථා අසීති අනුබ්යඤ්ජනානි බ්යාමප්පභා ච. තස්මා තෙහි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණාසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාහි සමලඞ්කතො භගවතො කායො සබ්බඵාලිඵුල්ලො විය පාරිච්ඡත්තකො විකසිතපදුමං විය කමලවනං විවිධරතනවිචිත්තං විය නවකනකතොරණං තාරාමරීචිවිරාජිතමිව ගගනතලං ඉතො චිතො ච විධාවමානා විප්ඵන්දමානා ඡබ්බණ්ණබුද්ධරස්මියො මුඤ්චමානො අතිවිය සොභති.

ඉදානි ¶ භගවතො රූපකායධම්මකායසම්පත්තිදස්සනත්ථං –

38.

‘‘රූපෙ සීලෙ සමාධිම්හි, පඤ්ඤාය ච අසාදිසො;

විමුත්තියා අසමසමො, ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ’’ති. – අයං ගාථා වුත්තා;

තත්ථ රූපෙති අයං රූප-සද්දො ඛන්ධභවනිමිත්තපච්චයසරීරවණ්ණසණ්ඨානාදීසු ¶ දිස්සති. යථාහ – ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්ති (ම. නි. 1.361; 3.86, 89; විභ. 2; මහාව. 22) එත්ථ රූපක්ඛන්ධෙ දිස්සති. ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’’ති (ධ. ස. 160-161; විභ. 624) එත්ථ රූපභවෙ. ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති (දී. නි. 3.338; ම. නි. 2.249; අ. නි. 1.435-442; ධ. ස. 204-205) එත්ථ කසිණනිමිත්තෙ. ‘‘සරූපා, භික්ඛවෙ, උප්පජ්ජන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා නො අරූපා’’ති (අ. නි. 2.83) එත්ථ පච්චයෙ. ‘‘ආකාසො පරිවාරිතො රූපන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.306) එත්ථ සරීරෙ. ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425-426; සං. නි. 4.60; කථා. 465) එත්ථ වණ්ණෙ. ‘‘රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො’’ති (අ. නි. 4.65) එත්ථ සණ්ඨානෙ. ඉධාපි සණ්ඨානෙ දට්ඨබ්බො (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.1 රූපාදිවග්ගවණ්ණනා). සීලෙති චතුබ්බිධෙ සීලෙ. සමාධිම්හීති තිවිධෙපි සමාධිම්හි. පඤ්ඤායාති ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය. අසාදිසොති අසදිසො අනුපමො. විමුත්තියාති ඵලවිමුත්තියා ¶ . අසමසමොති අසමා අතීතා බුද්ධා තෙහි අසමෙහි බුද්ධෙහි සීලාදීහි සමොති අසමසමො. එත්තාවතා භගවතො රූපකායසම්පත්ති දස්සිතා.

ඉදානි භගවතො කායබලාදිං දස්සෙතුං –

39.

‘‘දසනාගබලං කායෙ, තුය්හං පාකතිකං බලං;

ඉද්ධිබලෙන අසමො, ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ’’ති. – වුත්තං;

තත්ථ දසනාගබලන්ති දසඡද්දන්තනාගබලං. දුවිධඤ්හි තථාගතස්ස බලං – කායබලං, ඤාණබලඤ්චාති. තත්ථ කායබලං හත්ථිකුලානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. කථං?

‘‘කාළාවකඤ්ච ¶ ගඞ්ගෙය්යං, පණ්ඩරං තම්බපිඞ්ගලං;

ගන්ධමඞ්ගලහෙමඤ්ච, උපොසථඡද්දන්තිමෙ දසා’’ති.(ම. නි. අට්ඨ. 1.148; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.22; අ. නි. අට්ඨ. 3.10.21; දී. නි. අට්ඨ. 2.198; විභ. අට්ඨ. 760; උදා. අට්ඨ. 75; චූළනි. අට්ඨ. 81; පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.44) –

ඉමානි දස හත්ථිකුලානි වෙදිතබ්බානි. කාළාවකොති පකතිහත්ථිකුලං. යං දසන්නං පුරිසානං කායබලං, තං එකස්ස කාළාවකස්ස හත්ථිනො බලං. යං දසන්නං කාළාවකානං බලං, තං එකස්ස ගඞ්ගෙය්යස්සාති එතෙනෙව උපායෙන යාව ඡද්දන්තබලං නෙතබ්බන්ති. යං දසන්නං ඡද්දන්තානං බලං, තං එකස්ස තථාගතස්ස බලං, නාරායනබලං වජිරබලන්ති ඉදමෙව වුච්චති. තදෙතං පකතිහත්ථිගණනාය හත්ථිකොටිසහස්සානං බලං, පුරිසගණනාය දසන්නං ¶ පුරිසකොටිසහස්සානං බලං හොති. ඉදං තාව තථාගතස්ස පකතිකායබලං, ඤාණබලං පන අප්පමෙය්යං දසබලඤාණං චතුවෙසාරජ්ජඤාණං අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණං චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණං චුද්දස බුද්ධඤාණානීති එවමාදිකං ඤාණබලං. ඉධ පන කායබලං අධිප්පෙතං. කායෙ, තුය්හං පාකතිකං බලන්ති තඤ්ච පන තව කායෙ පාකතිකබලන්ති අත්ථො. තස්මා ‘‘දසනාගබල’’න්ති දසඡද්දන්තනාගබලන්ති අත්ථො.

ඉදානි ඤාණබලං දස්සෙන්තො ‘‘ඉද්ධිබලෙන අසමො, ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ’’ති ආහ. තත්ථ ඉද්ධිබලෙන අසමොති විකුබ්බනාධිට්ඨානාදිනා ඉද්ධිබලෙන ¶ අසමො අසදිසො අනුපමො. ධම්මචක්කප්පවත්තනෙති දෙසනාඤාණෙපි අසමොති අත්ථො.

ඉදානි ‘‘යො එවමාදිගුණසමන්නාගතො සත්ථා, සො සබ්බලොකෙකනායකො, තං සත්ථාරං නමස්සථා’’ති තථාගතස්ස පණාමනෙ නියොගදස්සනත්ථං –

40.

‘‘එවං සබ්බගුණූපෙතං, සබ්බඞ්ගසමුපාගතං;

මහාමුනිං කාරුණිකං, ලොකනාථං නමස්සථා’’ති. – වුත්තං;

තත්ථ එවන්ති වුත්තප්පකාරනිදස්සනෙ නිපාතො. සබ්බගුණූපෙතන්ති එත්ථ සබ්බොති අයං නිරවසෙසවාචී. ගුණොති අයං ගුණ-සද්දො අනෙකෙසු අත්ථෙසු ¶ දිස්සති. තථා හෙස – ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අහතානං වත්ථානං දිගුණං සඞ්ඝාටි’’න්ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.546; මහාව. 348) එත්ථ පටලත්ථෙ දිස්සති. ‘‘අච්චෙන්ති කාලා තරයන්ති රත්තියො, වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්තී’’ති (සං. නි. 1.4) එත්ථ රාසත්ථෙ. ‘‘සතගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා’’ති (ම. නි. 3.379) එත්ථ ආනිසංසත්ථෙ. ‘‘අන්තං අන්තගුණං’’ (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110, 302; 2.114; 3.154, 349; ඛු. පා. 3.ද්වත්තිංසාකාර) ‘‘කයිරා මාලාගුණෙ බහූ’’ති (ධ. ප. 53) එත්ථ බන්ධනත්ථෙ. ‘‘අට්ඨගුණසමුපෙතං, අභිඤ්ඤාබලමාහරි’’න්ති (බු. වං. 2.29) එත්ථ සම්පත්තිඅත්ථෙ. ඉධාපි සම්පත්තිඅත්ථෙ දට්ඨබ්බො (දී. නි. අට්ඨ. 1.546; ම. නි. අට්ඨ. 1.166; චූළනි. අට්ඨ. 136). තස්මා සබ්බෙහි ලොකියලොකුත්තරෙහි ගුණෙහි සබ්බසම්පත්තීහි උපෙතං සමන්නාගතන්ති අත්ථො. සබ්බඞ්ගසමුපාගතන්ති සබ්බෙහි බුද්ධගුණෙහි ගුණඞ්ගෙහි වා සමුපාගතං සමන්නාගතං. මහාමුනින්ති අඤ්ඤෙහි පච්චෙකබුද්ධාදීහි මුනීහි අධිකභාවතො මහන්තො මුනීති වුච්චති මහාමුනි. කාරුණිකන්ති ¶ කරුණාගුණයොගතො කාරුණිකං. ලොකනාථන්ති සබ්බලොකෙකනාථං, සබ්බලොකෙහි ‘‘අයං නො දුක්ඛොපතාපස්ස ආහන්තා සමෙතා’’ති එවමාසීසීයතීති අත්ථො.

ඉදානි දසබලස්ස සබ්බනිපච්චාකාරස්ස අරහභාවදස්සනත්ථං –

41.

‘‘අභිවාදනං ථොමනඤ්ච, වන්දනඤ්ච පසංසනං;

නමස්සනඤ්ච පූජඤ්ච, සබ්බං අරහසී තුවං.

42.

‘‘යෙ ¶ කෙචි ලොකෙ වන්දනෙය්යා, වන්දනං අරහන්ති යෙ;

සබ්බසෙට්ඨො මහාවීර, සදිසො තෙ න විජ්ජතී’’ති. – වුත්තං;

තත්ථ අභිවාදනන්ති අඤ්ඤෙහි අත්තනො අභිවාදනකාරාපනං. ථොමනන්ති පරම්මුඛතො ථුති. වන්දනන්ති පණාමනං. පසංසනන්ති සම්මුඛතො පසංසනං. නමස්සනන්ති අඤ්ජලිකරණං, මනසා නමස්සනං වා. පූජනන්ති මාලාගන්ධවිලෙපනාදීහි පූජනඤ්ච. සබ්බන්ති සබ්බම්පි තං වුත්තප්පකාරං සක්කාරවිසෙසං තුවං අරහසි යුත්තොති අත්ථො. යෙ කෙචි ලොකෙ වන්දනෙය්යාති යෙ කෙචි ලොකෙ වන්දිතබ්බා වන්දනීයා වන්දනං අරහන්ති. යෙති යෙ පන ලොකෙ ¶ වන්දනං අරහන්ති. ඉදං පන පුරිමපදස්සෙව වෙවචනං. සබ්බසෙට්ඨොති සබ්බෙසං තෙසං සෙට්ඨො උත්තමො, ත්වං මහාවීර සදිසො තෙ ලොකෙ කොචි න විජ්ජතීති අත්ථො.

අථ භගවති යමකපාටිහාරියං දස්සෙත්වා රතනචඞ්කමං මාපෙත්වා තත්ර චඞ්කමමානෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො රාජගහෙ විහරති ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙ පඤ්චහි පරිවාරභික්ඛුසතෙහි. අථ ථෙරො භගවන්තං ඔලොකෙන්තො අද්දස කපිලපුරෙ ආකාසෙ රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමමානං. තෙන වුත්තං –

43.

‘‘සාරිපුත්තො මහාපඤ්ඤො, සමාධිජ්ඣානකොවිදො;

ගිජ්ඣකූටෙ ඨිතොයෙව, පස්සති ලොකනායක’’න්ති. – ආදි;

තත්ථ සාරිපුත්තොති රූපසාරියා නාම බ්රාහ්මණියා පුත්තොති සාරිපුත්තො. මහාපඤ්ඤොති මහතියා සොළසවිධාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතොති මහාපඤ්ඤො. සමාධිජ්ඣානකොවිදොති එත්ථ සමාධීති චිත්තං සමං ආදහති ආරම්මණෙ ඨපෙතීති සමාධි. සො තිවිධො හොති සවිතක්කසවිචාරො අවිතක්කවිචාරමත්තො අවිතක්කඅවිචාරො සමාධීති. ඣානන්ති පඨමජ්ඣානං දුතියජ්ඣානං තතියජ්ඣානං චතුත්ථජ්ඣානන්ති ¶ ඉමෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි මෙත්තාඣානාදීනිපි සඞ්ගහිතානෙව හොන්ති, ඣානම්පි දුවිධං හොති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං ආරම්මණූපනිජ්ඣානන්ති. තත්ථ අනිච්චාදිලක්ඛණං උපනිජ්ඣායතීති විපස්සනාඤාණං ‘‘ලක්ඛණූපනිජ්ඣාන’’න්ති වුච්චති. පඨමජ්ඣානාදිකං පන ආරම්මණූපනිජ්ඣානතො පච්චනීකඣාපනතො වා ඣානන්ති වුච්චති. සමාධීසු ච ඣානෙසු ච කොවිදොති සමාධිජ්ඣානකොවිදො, සමාධිජ්ඣානකුසලොති අත්ථො. ගිජ්ඣකූටෙති එවංනාමකෙ පබ්බතෙ ඨිතොයෙව පස්සතීති පස්සි.

44. සුඵුල්ලං ¶ සාලරාජං වාති සමවට්ටක්ඛන්ධං සමුග්ගතවිපුලකොමලඵලපල්ලවඞ්කුරසමලඞ්කතසාඛං සබ්බඵාලිඵුල්ලං සාලරාජං විය සීලමූලං සමාධික්ඛන්ධං පඤ්ඤාසාඛං අභිඤ්ඤාපුප්ඵං විමුත්තිඵලං දසබලසාලරාජං ඔලොකෙසීති එවං ඔලොකපදෙන සම්බන්ධො. චන්දංව ගගනෙ යථාති අබ්භාහිමධූමරජොරාහුපසග්ගවිනිමුත්තං තාරගණපරිවුතං සරදසමයෙ පරිපුණ්ණං විය ¶ රජනිකරං සබ්බකිලෙසතිමිරවිධමනකරං වෙනෙය්යජනකුමුදවනවිකසනකරං මුනිවරරජනිකරං ඔලොකෙතීති අත්ථො. යථාති නිපාතමත්තං. මජ්ඣන්හිකෙව සූරියන්ති මජ්ඣන්හිකසමයෙ සිරියා පටුතරකිරණමාලිනං අංසුමාලිනමිව විරොචමානං. නරාසභන්ති නරවසභං.

45. ජලන්තන්ති දද්දළ්හමානං, සරදසමයං පරිපුණ්ණචන්දසස්සිරිකචාරුවදනසොභං ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනසමලඞ්කතවරසරීරං පරමාය බුද්ධසිරියා විරොචමානන්ති අත්ථො. දීපරුක්ඛං වාති ආරොපිතදීපං දීපරුක්ඛමිව. තරුණසූරියංව උග්ගතන්ති අභිනවොදිතාදිච්චමිව, සොම්මභාවෙන ජලන්තන්ති අත්ථො. සූරියස්ස තරුණභාවො පන උදයං පටිච්ච වුච්චති. න හි චන්දස්ස විය හානිවුද්ධියො අත්ථි. බ්යාමප්පභානුරඤ්ජිතන්ති බ්යාමප්පභාය අනුරඤ්ජිතං. ධීරං පස්සති ලොකනායකන්ති සබ්බලොකෙකධීරං පස්සති නායකන්ති අත්ථො.

අථායස්මා ධම්මසෙනාපති අතිසීතලසලිලධරනිකරපරිචුම්බිතකූටෙ නානාවිධසුරභිතරුකුසුමවාසිතකූටෙ පරමරුචිරචිත්තකූටෙ ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙ ඨත්වාව දසහි චක්කවාළසහස්සෙහි ආගතෙහි දෙවබ්රහ්මගණෙහි පරිවුතං භගවන්තං අනුත්තරාය බුද්ධසිරියා අනොපමාය ¶ බුද්ධලීළාය සබ්බරතනමයෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමමානං දිස්වා – ‘‘හන්දාහං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා බුද්ධගුණපරිදීපනං බුද්ධවංසදෙසනං යාචෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා අත්තනා සද්ධිං වසමානානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි සන්නිපාතෙසි. තෙන වුත්තං –

46.

‘‘පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං, කතකිච්චාන තාදිනං;

ඛීණාසවානං විමලානං, ඛණෙන සන්නිපාතයී’’ති.

තත්ථ පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානන්ති පඤ්ච භික්ඛුසතානි, උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං දට්ඨබ්බං. කතකිච්චානන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියභාවනාවසෙන පරිනිට්ඨිතසොළසකිච්චානන්ති අත්ථො. ඛීණාසවානන්ති පරික්ඛීණචතුරාසවානං. විමලානන්ති විගතමලානං ¶ , ඛීණාසවත්තා වා විමලානං පරමපරිසුද්ධචිත්තසන්තානානන්ති අත්ථො. ඛණෙනාති ඛණෙයෙව. සන්නිපාතයීති සන්නිපාතෙසි.

ඉදානි ¶ තෙසං භික්ඛූනං සන්නිපාතෙ ගමනෙ ච කාරණං දස්සනත්ථං –

47.

‘‘ලොකප්පසාදනං නාම, පාටිහීරං නිදස්සයි;

අම්හෙපි තත්ථ ගන්ත්වාන, වන්දිස්සාම මයං ජිනං.

48.

‘‘එථ සබ්බෙ ගමිස්සාම, තුච්ඡිස්සාම මයං ජිනං;

කඞ්ඛං විනොදයිස්සාම, පස්සිත්වා ලොකනායක’’න්ති. – ඉමා ගාථායො වුත්තා;

තත්ථ ලොකප්පසාදනං නාමාති ලොකස්ස පසාදකරණතො ලොකප්පසාදනං පාටිහීරං වුච්චති. ‘‘උල්ලොකප්පසාදනං නාමාතිපි පාඨො, තස්ස ලොකවිවරණපාටිහාරියන්ති අත්ථො. තං පන උද්ධං අකනිට්ඨභවනතො හෙට්ඨා යාව අවීචි එත්ථන්තරෙ එකාලොකං කත්වා එත්ථන්තරෙ සබ්බෙසම්පි සත්තානං අඤ්ඤමඤ්ඤං දස්සනකරණාධිට්ඨානන්ති වුච්චති. නිදස්සයීති දස්සෙසි. අම්හෙපීති මයම්පි. තත්ථාති යත්ථ භගවා, තත්ථ ගන්ත්වානාති අත්ථො. වන්දිස්සාමාති මයං භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දිස්සාම. එත්ථ පන අම්හෙපි, මයන්ති ඉමෙසං ද්වින්නං සද්දානං පුරිමස්ස ගමනකිරියාය සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො, පච්ඡිමස්ස වන්දනකිරියාය. ඉතරථා හි පුනරුත්තිදොසතො න මුච්චති.

එථාති ආගච්ඡථ. කඞ්ඛං ¶ විනොදයිස්සාමාති එත්ථාහ – ඛීණාසවානං පන කඞ්ඛා නාම කාචිපි නත්ථි, කස්මා ථෙරො එවමාහාති? සච්චමෙවෙතං, පඨමමග්ගෙනෙව සමුච්ඡෙදං ගතා. යථාහ –

‘‘කතමෙ ධම්මා දස්සනෙන පහාතබ්බාති? චත්තාරො දිට්ඨිගතසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා විචිකිච්ඡාසහගතො චිත්තුප්පාදො අපායගමනීයො ලොභො දොසො මොහො මානො තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’’ති (ධ. ස. 1405 ථොකං විසදිසං).

න පනෙසා විචිකිච්ඡාසඞ්ඛාතා කඞ්ඛාති, කින්තු පඤ්ඤත්තිඅජානනං නාම. ථෙරො පන භගවන්තං බුද්ධවංසං පුච්ඡිතුකාමො, සො පන බුද්ධානංයෙව විසයො, න පච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං, තස්මා ථෙරො අවිසයත්තා එවමාහාති වෙදිතබ්බං. විනොදයිස්සාමාති විනොදෙස්සාම.

අථ ¶ ¶ ඛො තෙ භික්ඛූ ථෙරස්ස වචනං සුත්වා අත්තනො අත්තනො පත්තචීවරමාදාය සුවම්මිතා විය මහානාගා පභින්නකිලෙසා ඡින්නබන්ධනා අප්පිච්ඡා සන්තුට්ඨා පවිවිත්තා අසංසට්ඨා සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසම්පන්නා තරමානා සන්නිපත්තිංසු. තෙන වුත්තං –

49.

‘‘සාධූති තෙ පටිස්සුත්වා, නිපකා සංවුතින්ද්රියා;

පත්තචීවරමාදාය, තරමානා උපාගමු’’න්ති.

තත්ථ සාධූති අයං සාධු-සද්දො ආයාචනසම්පටිච්ඡනසම්පහංසනසුන්දරාදීසු දිස්සති. තථා හෙස – ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ භගවා, සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු (සං. නි. 4.95; 5.382; අ. නි. 4.257) ආයාචනෙ දිස්සති. ‘‘සාධු, භන්තෙති ඛො සො භික්ඛු භගවතො භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.86) සම්පටිච්ඡනෙ. ‘‘සාධු සාධු, සාරිපුත්තා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.349) සම්පහංසනෙ.

‘‘සාධු ධම්මරුචි රාජා, සාධු පඤ්ඤාණවා නරො;

සාධු මිත්තානමද්දුබ්භො, පාපස්සාකරණං සුඛ’’න්ති. –

ආදීසු (ජා. 2.18.101) සුන්දරෙ. ඉධ සම්පටිච්ඡනෙ. තස්මා සාධු සුට්ඨූති ථෙරස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වාති අත්ථො (දී. නි. අට්ඨ. 1.189; ම. නි. අට්ඨ. 1.1 සුත්තනික්ඛෙපවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 1.115 අග්ගිකභාරද්වාජසුත්තවණ්ණනා). නිපකාති පණ්ඩිතා පඤ්ඤවන්තා. සංවුතින්ද්රියාති ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරා, ඉන්ද්රියසංවරසමන්නාගතාති අත්ථො. තරමානාති තුරිතා. උපාගමුන්ති ථෙරං උපසඞ්කමිංසු.

50-1. ඉදානි ¶ ධම්මසෙනාපතිස්ස පවත්තිං දස්සෙන්තෙහි සඞ්ගීතිකාරකෙහි ‘‘ඛීණාසවෙහි විමලෙහී’’තිආදිගාථායො වුත්තා තත්ථ දන්තෙහීති කායෙන ච චිත්තෙන ච දන්තෙහි. උත්තමෙ දමෙති අරහත්තෙ, නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං දට්ඨබ්බං. තෙහි භික්ඛූහීති පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි. මහාගණීති සීලාදීහි ච සඞ්ඛ්යාවසෙන ච මහන්තො ගණො අස්ස අත්ථීති මහාගණී, නානාපදවසෙන වා සීලාදීහි ගුණෙහි මහන්තො ගණොති මහාගණො, මහාගණො අස්ස අත්ථීති මහාගණී. ලළන්තො දෙවොව ගගනෙති ඉද්ධිවිලාසෙන විලාසෙන්තො දෙවො විය ගගනතලෙ භගවන්තං උපසඞ්කමීති අත්ථො.

52. ඉදානි ¶ ‘‘තෙ ඉත්ථම්භූතා උපසඞ්කමිංසූ’’ති උපසඞ්කමවිධානදස්සනත්ථං ‘‘උක්කාසිතඤ්ච ඛිපිත’’න්තිආදි ¶ ආරද්ධං. තත්ථ උක්කාසිතඤ්චාති උක්කාසිතසද්දඤ්ච. ඛිපිතන්ති ඛිපිතසද්දඤ්ච. අජ්ඣුපෙක්ඛියාති උපෙක්ඛිත්වා, තං උභයං අකත්වාති අධිප්පායො. සුබ්බතාති සුවිමලධුතගුණා. සප්පතිස්සාති සහපතිස්සයා, නීචවුත්තිනොති අත්ථො.

53. සයම්භුන්ති සයමෙව අඤ්ඤාපදෙසං විනා පාරමියො පූරෙත්වා අධිගතබුද්ධභාවන්ති අත්ථො. අච්චුග්ගතන්ති අභිනවොදිතං. චන්දං වාති චන්දං විය, නභෙ ජලන්තං භගවන්තං ගගනෙ චන්දං විය පස්සන්තීති එවං පදසම්බන්ධො දට්ඨබ්බො. ඉධාපි යථා-සද්දො නිපාතමත්තොව.

54. විජ්ජුං වාති විජ්ජුඝනං විය. යදි චිරට්ඨිතිකා අචිරප්පභා අස්ස තාදිසන්ති අත්ථො. ගගනෙ යථාති ආකාසෙ යථා, ඉධාපි යථා-සද්දො නිපාතමත්තොව. ඉතො පරම්පි ඊදිසෙසු ඨානෙසු යථා-සද්දො නිපාතමත්තොති දට්ඨබ්බො.

55. රහදමිව විප්පසන්නන්ති අතිගම්භීරවිත්ථතං මහාරහදං විය අනාවිලං විප්පසන්නං සලිලං. සුඵුල්ලං පදුමං යථාති සුවිකසිතපදුමවනං රහදමිවාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘සුඵුල්ලං කමලං යථා’’තිපි පාඨො, තස්ස කමනීයභාවෙන සුඵුල්ලං කමලවනමිවාති අත්ථො.

56. අථ තෙ භික්ඛූ ධම්මසෙනාපතිප්පමුඛා අඤ්ජලිං සිරසි කත්වා දසබලස්ස චක්කාලඞ්කතතලෙසු පාදෙසු නිපතිංසූති අත්ථො. තෙන වුත්තං – ‘‘අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, තුට්ඨහට්ඨා පමොදිතා’’තිආදි. තත්ථ නිපතන්තීති නිපතිංසු, වන්දිංසූති අත්ථො. චක්කලක්ඛණෙති ¶ චක්කං ලක්ඛණං යස්මිං පාදෙ සො පාදො චක්කලක්ඛණො, තස්මිං චක්කලක්ඛණෙ. ජාතිවසෙන ‘‘පාදෙ’’ති වුත්තං, සත්ථුනො චක්කාලඞ්කතතලෙසු පාදෙසු නිපතිංසූති අත්ථො.

57. ඉදානි තෙසං කෙසඤ්චි ථෙරානං නාමං දස්සෙන්තෙහි ‘‘සාරිපුත්තො මහාපඤ්ඤො, කොරණ්ඩසමසාදිසො’’තිආදි ගාථායො වුත්තා. තත්ථ කොරණ්ඩසමසාදිසොති කොරණ්ඩකුසුමසදිසවණ්ණො, යදි එවං ‘‘කොරණ්ඩසමො’’ති වා, ‘‘කොරණ්ඩසදිසො’’ති වා වත්තබ්බං, කිං ද්වික්ඛත්තුං ¶ ‘‘සමසාදිසො’’ති වුත්තන්ති චෙ? නායං දොසො, තාදිසො කොරණ්ඩසමත්තා කොරණ්ඩසදිසභාවෙනෙව කොරණ්ඩසමසාදිසො. න පනාධිකවචනවසෙනාති අධිප්පායො. සමාධිජ්ඣානකුසලොති එත්ථ අයං කුසල-සද්දො තාව අරොග්යානවජ්ජඡෙකසුඛවිපාකාදීසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමය’’න්තිආදීසු (ජා. 1.15.146; 2.20.129) ආරොග්යෙ දිස්සති. ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, කායසමාචාරො කුසලො ¶ ? යො ඛො, මහාරාජ, කායසමාචාරො අනවජ්ජො’’ති (ම. නි. 2.361) එවමාදීසු අනවජ්ජෙ. ‘‘කුසලො ත්වං රථස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගාන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.87) ඡෙකෙ. ‘‘කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා’’තිආදීසු (ධ. ස. 431 ආදයො) සුඛවිපාකෙ. ඉධ පන ඡෙකෙ දට්ඨබ්බො. වන්දතෙති වන්දිත්ථ.

58. ගජ්ජිතාති ගජ්ජන්තීති ගජ්ජිතා. කාලමෙඝො වාති නීලසලිලධරො විය ගජ්ජිතා ඉද්ධිවිසයෙති අධිප්පායො. නීලුප්පලසමසාදිසොති නීලකුවලයසදිසවණ්ණො. හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. මොග්ගල්ලානොති එවං ගොත්තවසෙන ලද්ධනාමො කොලිතො.

59. මහාකස්සපොපි චාති උරුවෙලකස්සපනදීකස්සපගයාකස්සපකුමාරකස්සපෙ ඛුද්දානුඛුද්දකෙ ථෙරෙ උපාදාය අයං මහා, තස්මා ‘‘මහාකස්සපො’’ති වුත්තො. පි චාති සම්භාවනසම්පිණ්ඩනත්ථො. උත්තත්තකනකසන්නිභොති සන්තත්තසුවණ්ණසදිසඡවිවණ්ණො. ධුතගුණෙති එත්ථ කිලෙසධුනනතො ධම්මො ධුතො නාම, ධුතගුණො නාම ධුතධම්මො. කතමො පන ධුතධම්මො නාම? අප්පිච්ඡතා, සන්තුට්ඨිතා, සල්ලෙඛතා, පවිවෙකතා, ඉදමට්ඨිකතාති ඉමෙ ධුතඞ්ගචෙතනාය පරිවාරභූතා පඤ්ච ධම්මා ‘‘අප්පිච්ඡංයෙව නිස්සායා’’තිආදිවචනතො ධුතධම්මා නාම. අථ වා කිලෙසෙ ධුනනතො ඤාණං ධුතං නාම, තස්මිං ධුතගුණෙ. අග්ගනික්ඛිත්තොති ¶ අග්ගො සෙට්ඨො කොටිභූතොති ඨපිතො. ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධුතවාදානං යදිදං මහාකස්සපො’’ති (අ. නි. 1.188, 191) ඨානන්තරෙ ඨපිතොති අත්ථො. අයං පන අග්ග-සද්දො ආදිකොටිකොට්ඨාසසෙට්ඨාදීසු දිස්සති. තථා හෙස – ‘‘අජ්ජතග්ගෙ, සම්ම දොවාරික ¶ , ආවරාමි දාරං නිගණ්ඨානං නිගණ්ඨීන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.70) ආදිම්හි දිස්සති. ‘‘තෙනෙව අඞ්ගුලග්ගෙන තං අඞ්ගුලග්ගං පරාමසෙය්ය’’ (කථා. 441), ‘‘උච්ඡග්ගං වෙළග්ග’’න්තිආදීසු කොටියං. ‘‘අම්බිලග්ගං වා මධුරග්ගං වා’’ (සං. නි. 5.374) ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විහාරග්ගෙන වා පරිවෙණග්ගෙන වා භාජෙතු’’න්තිආදීසු (චූළව. 318) කොට්ඨාසෙ. ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා ද්විපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.34) සෙට්ඨෙ. ස්වායමිධ සෙට්ඨෙ දට්ඨබ්බො. කොටියම්පි වත්තති. ථෙරො අත්තනො ඨානෙ සෙට්ඨො චෙව කොටිභූතො ච. තෙන වුත්තං – ‘‘අග්ගනික්ඛිත්තො’’ති, අග්ගො සෙට්ඨො කොටිභූතොති අත්ථො (දී. නි. අට්ඨ. 1.250 සරණගමනකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.15). ථොමිතොති පසංසිතො දෙවමනුස්සාදීහි. සත්ථු වණ්ණිතොති සත්ථාරා වණ්ණිතො ථුතො, ‘‘කස්සපො, භික්ඛවෙ, චන්දූපමො කුලානි උපසඞ්කමති අපකස්සෙව ¶ කායං අපකස්ස චිත්තං නිච්චනවකො කුලෙසු අප්පගබ්භො’’ති එවමාදීහි අනෙකෙහි සුත්තනයෙහි (සං. නි. 2.146) වණ්ණිතො පසත්ථො, සොපි භගවන්තං වන්දතීති අත්ථො.

60. දිබ්බචක්ඛූනන්ති දිබ්බං චක්ඛු යෙසං අත්ථි තෙ දිබ්බචක්ඛූ, තෙසං දිබ්බචක්ඛූනං භික්ඛූනං අග්ගො සෙට්ඨොති අත්ථො. යථාහ – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං දිබ්බචක්ඛුකානං යදිදං අනුරුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.188, 192). අනුරුද්ධත්ථෙරො භගවතො චූළපිතුනො අමිතොදනස්ස නාම සක්කස්ස පුත්තො මහානාමස්ස කනිට්ඨභාතා මහාපුඤ්ඤො පරමසුඛුමාලො, සො අත්තසත්තමො නික්ඛමිත්වා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො, තස්ස පබ්බජ්ජානුක්කමො සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 330 ආදයො) ආගතොව. අවිදූරෙ වාති භගවතො සන්තිකෙයෙව.

61. ආපත්තිඅනාපත්තියාති ආපත්තියඤ්ච අනාපත්තියඤ්ච කොවිදො. සතෙකිච්ඡායාති සප්පටිකම්මායපි අප්පටිකම්මායපි චාති අත්ථො. තත්ථ සප්පටිකම්මා සා ඡබ්බිධා හොති, අප්පටිකම්මා සා පාරාජිකාපත්ති. ‘‘ආපත්තිඅනාපත්තියා, සතෙකිච්ඡාය කොවිදො’’තිපි පාඨො, සොයෙව අත්ථො. විනයෙති ¶ විනයපිටකෙ. අග්ගනික්ඛිත්තොති ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ ¶ , මම සාවකානං භික්ඛූනං විනයධරානං යදිදං, උපාලී’’ති (අ. නි. 1.219, 228) එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපිතොති අත්ථො. උපාලීති උපාලිත්ථෙරො. සත්ථු වණ්ණිතොති සත්ථාරා වණ්ණිතො පසත්ථො. ථෙරො කිර තථාගතස්සෙව සන්තිකෙ විනයපිටකං උග්ගණ්හිත්වා භාරුකච්ඡකවත්ථුං (පාරා. 78), අජ්ජුකවත්ථුං (පාරා. 158), කුමාරකස්සපවත්ථුන්ති (ම. නි. 1.249) ඉමානි තීණි වත්ථූනි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා කථෙසි. තස්මා ථෙරො විනයධරානං අග්ගොති එවමාදිනා නයෙන සත්ථාරා වණ්ණිතොති වුත්තො.

62. සුඛුමනිපුණත්ථපටිවිද්ධොති පටිවිද්ධසුඛුමනිපුණත්ථො, පටිවිද්ධදුද්දසනිපුණත්ථොති අත්ථො. කථිකානං පවරොති ධම්මකථිකානං සෙට්ඨො. ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධම්මකථිකානං යදිදං පුණ්ණො මන්තාණිපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.188, 196) එතදග්ගපාළියං ආරොපිතො. තෙන වුත්තං ‘‘කථිකානං පවරො’’ති. ගණීති සසඞ්ඝො. ථෙරස්ස කිර සන්තිකෙ පබ්බජිතා කුලපුත්තා පඤ්චසතා අහෙසුං. සබ්බෙපි තෙ දසබලස්ස ජාතභූමිකා ජාතරට්ඨවාසිනො සබ්බෙව ඛීණාසවා සබ්බෙව දසකථාවත්ථුලාභිනො. තෙන වුත්තං ‘‘ගණී’’ති. ඉසීති එසති ගවෙසති කුසලෙ ධම්මෙති ඉසි. මන්තාණියා පුත්තොති මන්තාණියා නාම බ්රාහ්මණියා පුත්තො. පුණ්ණොති තස්ස නාමං. විස්සුතොති අත්තනො අප්පිච්ඡතාදීහි ගුණෙහි විස්සුතො.

අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො ¶ පන සත්ථරි අභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ අනුපුබ්බෙන ආගන්ත්වා රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්තෙ කපිලවත්ථුං ආගන්ත්වා අත්තනො භාගිනෙය්යං පුණ්ණං නාම මාණවං පබ්බාජෙත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා ආපුච්ඡිත්වා නිවාසත්ථාය සයං ඡද්දන්තදහං ගතො. පුණ්ණො පන භගවන්තං දස්සනාය ථෙරෙන සද්ධිං ආගන්ත්වා – ‘‘මය්හං පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පාපෙත්වාව දසබලස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති කපිලපුරෙයෙව ඔහීනො, සො යොනිසොමනසිකාරං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමි. එත්ථ පන අනුරුද්ධත්ථෙරො ච උපාලිත්ථෙරො ච ඉමෙ ද්වෙ ථෙරා භගවතො කපිලවත්ථුපුරං පවිසිත්වා ඤාතිසමාගමදිවසෙ පබ්බජිතා විය දස්සිතා, තං පන ඛන්ධකපාළියා අට්ඨකථාය ච න සමෙති. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

අථ ¶ සත්ථා සාරිපුත්තත්ථෙරාදීනං ¶ පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං චිත්තාචාරමඤ්ඤාය අත්තනො ගුණෙ කථෙතුමාරභි. තෙන වුත්තං –

63.

‘‘එතෙසං චිත්තමඤ්ඤාය, ඔපම්මකුසලො මුනි;

කඞ්ඛච්ඡෙදො මහාවීරො, කථෙසි අත්තනො ගුණ’’න්ති.

තත්ථ ඔපම්මකුසලොති උපමාය කුසලො. කඞ්ඛච්ඡෙදොති සබ්බසත්තානං සංසයච්ඡෙදකො.

ඉදානි තෙ අත්තනො ගුණෙ කථෙසි, තෙ දස්සෙතුං –

64.

‘‘චත්තාරො තෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යා, කොටි යෙසං න නායති;

සත්තකායො ච ආකාසො, චක්කවාළා චනන්තකා;

බුද්ධඤාණං අප්පමෙය්යං, න සක්කා එතෙ විජානිතු’’න්ති. – වුත්තං;

තත්ථ චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. එතෙති ඉදානි වත්තබ්බෙ අත්ථෙ නිදස්සෙති. අසඞ්ඛ්යෙය්යාති සඞ්ඛ්යාතුමසක්කුණෙය්යත්තා අසඞ්ඛ්යෙය්යා, ගණනපථං වීතිවත්තාති අත්ථො. කොටීතිආදි වා අන්තො වා මරියාදා. යෙසන්ති යෙසං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං. න නායතීති න පඤ්ඤායති. ඉදානි තෙ වුත්තප්පකාරෙ චත්තාරො අසඞ්ඛ්යෙය්යෙ දස්සෙතුං ‘‘සත්තකායො’’තිආදි වුත්තං. සත්තකායොති සත්තසමූහො, සත්තකායො අනන්තො අපරිමාණො අප්පමෙය්යො. තථා ආකාසො ආකාසස්සාපි අන්තො නත්ථි. තථා චක්කවාළානි අනන්තානි එව. බුද්ධඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අප්පමෙය්යං. න සක්කා එතෙ විජානිතුන්ති යස්මා පනෙතෙ අනන්තා, තස්මා න සක්කා විජානිතුං.

65. ඉදානි ¶ සත්ථා අත්තනො ඉද්ධිවිකුබ්බනෙ සඤ්ජාතච්ඡරියබ්භුතානං දෙවමනුස්සාදීනං කින්නාමෙතං අච්ඡරියං, ඉතොපි විසිට්ඨතරං අච්ඡරියං අබ්භුතං අත්ථි, මම තං සුණාථාති ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙන්තො –

‘‘කිමෙතං අච්ඡරියං ලොකෙ, යං මෙ ඉද්ධිවිකුබ්බනං;

අඤ්ඤෙ බහූ අච්ඡරියා, අබ්භුතා ලොමහංසනා’’ති. – ආදිමාහ;

තත්ථ ¶ කින්ති පටික්ඛෙපවචනං.එතන්ති ඉදං ඉද්ධිවිකුබ්බනං සන්ධායාහ. යන්ති අයං යං-සද්දො ‘‘යං තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නො, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්රූහී’’තිආදීසු (සු. නි. 1058; මහානි. 110; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡා 77) උපයොගවචනෙ දිස්සති ¶ . ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො; යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා’’ති (අ. නි. 1.277; විභ. 809; මි. ප. 5.1.1) එත්ථ කාරණවචනෙ. ‘‘යං විපස්සී භගවා කප්පෙ උදපාදී’’ති (දී. නි. 2.4) එත්ථ භුම්මෙ. ‘‘යං ඛො මෙ, භන්තෙ, දෙවානං තාවතිංසානං සම්මුඛා සුතං සම්මුඛා පටිග්ගහිතං, ආරොචෙමි තං භගවතො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.293) පච්චත්තවචනෙ. ඉධාපි පච්චත්තවචනෙ දට්ඨබ්බො (දී. නි. අට්ඨ. 2.4). අඤ්ඤෙ බහූ මම අච්ඡරියා අබ්භුතවිසෙසා සන්තීති දීපෙති.

ඉදානි තෙ අච්ඡරියෙ දස්සෙන්තො –

66.

‘‘යදාහං තුසිතෙ කායෙ, සන්තුසිතො නාමහං තදා;

දසසහස්සී සමාගම්ම, යාචන්ති පඤ්ජලී මම’’න්ති. – ආදිමාහ;

තත්ථ යදාති යස්මිං කාලෙ. අහන්ති අත්තානං නිද්දිසති. තුසිතෙ කායෙති තුසිතසඞ්ඛාතෙ දෙවනිකායෙ. යදා පනාහං සමත්තිංසපාරමියො පූරෙත්වා පඤ්චමහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා ඤාතත්ථචරියලොකත්ථචරියබුද්ධත්ථචරියානං කොටිං පත්වා සත්තසතකමහාදානානි දත්වා සත්තක්ඛත්තුං පථවිං කම්පෙත්වා වෙස්සන්තරත්තභාවතො චවිත්වා දුතියෙ චිත්තවාරෙ තුසිතභවනෙ නිබ්බත්තො තදාපි සන්තුසිතො නාම දෙවරාජා අහොසිං. දසසහස්සී සමාගම්මාති දසසහස්සචක්කවාළෙසු දෙවතා සන්නිපතිත්වාති අත්ථො. යාචන්ති පඤ්ජලී මමන්ති මං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘මාරිස, තයා දස පාරමියො පූරෙන්තෙන න සක්කසම්පත්තිං න මාර න බ්රහ්ම න චක්කවත්තිසම්පත්තිං පත්ථෙන්තෙන පූරිතා, ලොකනිත්ථරණත්ථාය පන බුද්ධත්තං පත්ථයමානෙන පූරිතා, සො තව කාලො, මාරිස, බුද්ධත්තාය සමයො ¶ , මාරිස, බුද්ධත්තායා’’ති (ජා. අට්ඨ. 1.නිදානකථා, අවිදූරෙනිදානකථා) යාචන්ති මමන්ති. තෙන වුත්තං –

67.

‘‘කාලො ඛො තෙ මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං;

සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති.

තත්ථ ¶ කාලො තෙති කාලො තව, අයමෙව වා පාඨො. උප්පජ්ජාති පටිසන්ධිං ගණ්හ, ‘‘ඔක්කමා’’තිපි පාඨො. සදෙවකන්ති සදෙවකං ලොකන්ති අත්ථො. තාරයන්තොති එත්ථ පාරමියො පූරෙන්තොපි තාරයති නාම, පාරමියො මත්ථකං පාපෙන්තොපි තාරයති නාම, වෙස්සන්තරත්තභාවතො චවිත්වා ¶ තුසිතපුරෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා සට්ඨිවස්සසතසහස්සාධිකානි සත්තපණ්ණාසවස්සකොටියො තත්ථ තිට්ඨන්තොපි තාරයති නාම, දෙවතාහි යාචිතො පඤ්චවිධං මහාවිලොකිතං විලොකෙත්වා මහාමායාදෙවියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හන්තොපි දසමාසෙ ගබ්භවාසං වසන්තොපි තාරයති නාම, එකූනතිංස වස්සානි අගාරමජ්ඣෙ තිට්ඨන්තොපි තාරයති නාම. රාහුලභද්දස්ස ජාතදිවසෙ ඡන්නසහායො කණ්ඩකං ආරුය්හ නික්ඛමන්තොපි තීණි රජ්ජානි අතික්කමිත්වා අනොමාය නාම නදියා තීරෙ පබ්බජන්තොපි තාරයති නාම, ඡබ්බස්සානි පධානං කරොන්තොපි විසාඛපුණ්ණමායං මහාබොධිමණ්ඩං ආරුය්හ මාරබලං විධමිත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමෙ ද්වාදසඞ්ගං පටිච්චසමුප්පාදං අනුලොමපටිලොමතො සම්මසිත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පටිවිජ්ඣන්තොපි තාරයති නාම, සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙපි, සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙපි, සකදාගාමිඵලක්ඛණෙපි, අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙපි, අනාගාමිඵලක්ඛණෙපි, අරහත්තමග්ගක්ඛණෙපි, අරහත්තඵලක්ඛණෙපි තාරයති නාම, යදා අට්ඨාරසදෙවතාකොටිසහස්සෙහි පඤ්චවග්ගියානං අමතපානං අදාසි, තතො පට්ඨාය තාරයි නාමාති වුච්චති. තෙන වුත්තං –

‘‘සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති.

අථ මහාසත්තො දෙවතාහි යාචියමානොපි දෙවතානං පටිඤ්ඤං අදත්වාව කාලදීපදෙසකුලජනෙත්තිආයුපරිච්ඡෙදවසෙන පඤ්චවිධං මහාවිලොකනං නාම විලොකෙසි. තත්ථ ‘‘කාලො නු ඛො, න කාලො’’ති පඨමං කාලං විලොකෙසි. තත්ථ වස්සසතසහස්සතො උද්ධං ආයුකාලො කාලො නාම න හොති. කස්මා? ජාතිජරාමරණාදීනං අපාකටත්තා, බුද්ධානඤ්ච ධම්මදෙසනා නාම තිලක්ඛණමුත්තා නාම නත්ථි, තෙසං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති කථෙන්තානං ‘‘කින්නාමෙතෙ කථෙන්තී’’ති න සද්දහන්ති, තතො අභිසමයො න හොති, තස්මිං අසති අනිය්යානිකං ¶ සාසනං හොති ¶ . තස්මා සො අකාලො. වස්සසතතො ඌනො ආයුකාලොපි කාලො න හොති. කස්මා? තදා සත්තා උස්සන්නකිලෙසා හොන්ති, උස්සන්නකිලෙසානඤ්ච දින්නො ඔවාදො ඔවාදට්ඨානෙ න තිට්ඨති, තස්මා සොපි අකාලො. වස්සසතසහස්සතො පට්ඨාය හෙට්ඨා වස්සසතතො පට්ඨාය උද්ධං ආයුකාලො කාලො නාම. ඉදානි වස්සසතායුකා මනුස්සාති අථ බොධිසත්තො ‘‘නිබ්බත්තිතබ්බකාලො’’ති අද්දස.

තතො දීපං ඔලොකෙන්තො ‘‘ජම්බුදීපෙයෙව බුද්ධා නිබ්බත්තන්තී’’ති දීපං පස්සි. තතො ජම්බුදීපො නාම මහා දසයොජනසහස්සපරිමාණො, කතරස්මිං නු ඛො පදෙසෙ බුද්ධා නිබ්බත්තන්තී’’ති දෙසං විලොකෙන්තො මජ්ඣිමදෙසං පස්සි. තතො කුලං විලොකෙන්තො ‘‘බුද්ධා නාම ලොකසම්මතෙ කුලෙ නිබ්බත්තන්ති, ඉදානි ඛත්තියකුලං ලොකසම්මතං, තත්ථ නිබ්බත්තිස්සාමි, සුද්ධොදනො නාම මෙ රාජා පිතා භවිස්සතී’’ති කුලං අද්දස. තතො මාතරං විලොකෙන්තො ‘‘බුද්ධමාතා නාම ලොලා සුරාධුත්තා න හොති, අඛණ්ඩපඤ්චසීලාති අයඤ්ච මහාමායා නාම දෙවී එදිසා, අයං මෙ මාතා භවිස්සතීති කිත්තකං අස්සා ආයූ’’ති ආවජ්ජෙන්තො දසන්නං මාසානං උපරි සත්තදිවසානි පස්සි. ඉති ඉමං පඤ්චවිධවිලොකනං විලොකෙත්වා – ‘‘කාලො මෙ, මාරිස, බුද්ධභාවායා’’ති දෙවතානං පටිඤ්ඤං දත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චවිත්වා සක්යරාජකුලෙ ¶ මායාදෙවියා කුච්ඡියං පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි (ජා. අට්ඨ. 1.නිදානකථා, අවිදූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.නිදානකථා, අවිදූරෙනිදානකථා). තෙන වුත්තං –

68.

‘‘තුසිතා කායා චවිත්වාන, යදා ඔක්කමි කුච්ඡියං;

දසසහස්සීලොකධාතු, කම්පිත්ථ ධරණී තදා’’ති. – ආදි;

තත්ථ ඔක්කමීති ඔක්කමිං පාවිසිං. කුච්ඡියන්ති මාතුකුච්ඡිම්හි. දසසහස්සීලොකධාතු, කම්පිත්ථාති සතො සම්පජානො පන බොධිසත්තො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තො එකූනවීසතියා පටිසන්ධිචිත්තෙසු මෙත්තාපුබ්බභාගස්ස සොමනස්සසහගතඤාණසම්පයුත්තඅසඞ්ඛාරිකකුසලචිත්තස්ස සදිස මහාවිපාකචිත්තෙන ආසාළ්හිපුණ්ණමායං උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙනෙව පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. තදා දසසහස්සීලොකධාතු සකලාපි ¶ කම්පි සඞ්කම්පි සම්පකම්පීති අත්ථො. ධරණීති ධාරෙති සබ්බෙ ථාවරජඞ්ගමෙති ධරණී, පථවී.

69. සම්පජානොව නික්ඛමින්ති එත්ථ යදා පනාහං සතො සම්පජානොව මාතුකුච්ඡිතො ධම්මාසනතො ඔතරන්තො ධම්මකථිකො විය නිස්සෙණිතො ඔතරන්තො පුරිසො විය ච ද්වෙ හත්ථෙ ච පාදෙ ¶ ච පසාරෙත්වා ඨිතකොව මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන කෙනචි අසුචිනා අමක්ඛිතොව නික්ඛමිං. සාධුකාරං පවත්තෙන්තීති සාධුකාරං පවත්තයන්ති, සාධුකාරං දෙන්තීති අත්ථො. පකම්පිත්ථාති කම්පිත්ථ, ඔක්කමනෙපි මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනෙපි දසසහස්සී පකම්පිත්ථාති අත්ථො.

70. අථ භගවා ගබ්භොක්කන්තිආදීසු අත්තනා සමසමං අදිස්වා ගබ්භොක්කන්තිආදීසු අත්තනො අච්ඡරියදස්සනත්ථං ‘‘ඔක්කන්ති මෙ සමො නත්ථී’’ති ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ ඔක්කන්තීති ගබ්භොක්කන්තියං, භුම්මත්ථෙ පච්චත්තවචනං, පටිසන්ධිග්ගහණෙති අත්ථො. මෙති මයා. සමොති සදිසො නත්ථි. ජාතිතොති එත්ථ ජායති එතාය මාතුයාති මාතා ‘‘ජාතී’’ති වුච්චති, තතො ජාතිතො මාතුයාති අත්ථො. අභිනික්ඛමෙති මාතුකුච්ඡිතො අභිනික්ඛමනෙ පසවෙ සතීති අත්ථො. සම්බොධියන්ති එත්ථ පසත්ථා සුන්දරා බොධි සම්බොධි. අයං පන බොධි-සද්දො රුක්ඛමග්ගනිබ්බානසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදීසු දිස්සති – ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති (මහාව. 1; උදා. 1) ච, ‘‘අන්තරා ච ගයං අන්තරා ච බොධි’’න්ති (ම. නි. 1.285; 2.341; මහාව. 11) ච ආගතට්ඨානෙ හි රුක්ඛො බොධීති වුච්චති. ‘‘බොධි ¶ වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) ආගතට්ඨානෙ මග්ගො. ‘‘පත්වාන බොධිං අමතං අසඞ්ඛත’’න්ති ආගතට්ඨානෙ නිබ්බානං. ‘‘පප්පොති බොධිං වරභූරිමෙධසො’’ති (දී. නි. 3.217) ආගතට්ඨානෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ඉධ පන භගවතො අරහත්තමග්ගඤාණං අධිප්පෙතං (ම. නි. අට්ඨ. 1.13; පාරා. අට්ඨ. 1.11; උදා. අට්ඨ. 20; චරියා. අට්ඨ. නිදානකථා). අපරෙ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්තිපි වදන්ති, තස්සං සම්බොධියං අහං සෙට්ඨොති අත්ථො.

කස්මා පන භගවා සම්බොධිං පටිච්ච අත්තානං පසංසතීති? සබ්බගුණදායකත්තා. භගවතො හි සම්බොධි සබ්බගුණදායිකා සබ්බෙපි නිරවසෙසෙ බුද්ධගුණෙ ¶ දදාති, න පන අඤ්ඤෙසං. අඤ්ඤෙසං පන කස්සචි අරහත්තමග්ගො අරහත්තඵලමෙව දෙති, කස්සචි තිස්සො විජ්ජා, කස්සචි ඡ අභිඤ්ඤා, කස්සචි චතස්සො පටිසම්භිදා, කස්සචි සාවකපාරමිඤාණං, පච්චෙකබුද්ධානං පච්චෙකබොධිඤාණමෙව දෙති. බුද්ධානං පන සබ්බගුණසම්පත්තිං දෙති. තස්මා භගවා සබ්බගුණදායකත්තා ‘‘සම්බොධියං අහං සෙට්ඨො’’ති අත්තානං පසංසති. අපි ච භූමිං චාලෙත්වා සම්බොධිං පාපුණි, තස්මා ‘‘සම්බොධියං අහං සෙට්ඨො’’ති වදති. ධම්මචක්කප්පවත්තනෙති එත්ථ ධම්මචක්කං පන දුවිධං හොති – පටිවෙධඤාණඤ්ච දෙසනාඤාණඤ්චාති. තත්ථ පඤ්ඤාපභාවිතං අත්තනො අරියඵලාවහං පටිවෙධඤාණං, කරුණාපභාවිතං සාවකානං අරියඵලාවහං දෙසනාඤාණං. පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං කුසලං උපෙක්ඛාසහගතං අවිතක්කඅවිචාරං, දෙසනාඤාණං ලොකියං අබ්යාකතං ¶ , උභයම්පි පනෙතං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං. ඉධ පන දෙසනාඤාණං අධිප්පෙතං (පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.44).

71. ඉදානි භගවතො ගබ්භොක්කමනෙව පථවිකම්පනාදිකං පවත්තිං සුත්වා ‘‘අහො අච්ඡරියං ලොකෙ’’ති දෙවතාහි අයං ගාථා වුත්තා. තත්ථ බුද්ධානං ගුණමහන්තතාති අහො බුද්ධානං ගුණමහන්තභාවො, අහො බුද්ධානං මහානුභාවොති අත්ථො දසසහස්සීලොකධාතු, ඡප්පකාරං පකම්පථාති දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු මහාපථවී ඡප්පකාරං පකම්පිත්ථ චලිත්ථ. කථං? පුරත්ථිමතො උන්නමති පච්ඡිමතො ඔනමති, පච්ඡිමතො උන්නමති පුරත්ථිමතො ඔනමති, උත්තරතො උන්නමති දක්ඛිණතො ඔනමති, දක්ඛිණතො උන්නමති උත්තරතො ඔනමති, මජ්ඣිමතො උන්නමති පරියන්තතො ඔනමති, පරියන්තතො උන්නමති මජ්ඣිමතො ඔනමතීති එවං ඡප්පකාරං අනිලබලචලිතජලතරඞ්ගභඞ්ගසඞ්ඝට්ටිතා විය නාවා චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා පථවිසන්ධාරකජලපරියන්තා අචෙතනාපි සමානා සචෙතනා විය අයං මහාපථවී පීතියා නච්චන්තී විය අකම්පිත්ථාති අත්ථො. ඔභාසො ¶ ච මහා ආසීති අතික්කම්මෙව දෙවානං දෙවානුභාවං උළාරො ඔභාසො අහොසීති අත්ථො. අච්ඡෙරං ලොමහංසනන්ති අච්ඡෙරඤ්ච ලොමහංසනඤ්ච අහොසීති අත්ථො.

72. ඉදානි පථවිකම්පනාලොකපාතුභාවාදීසු අච්ඡරියෙසු වත්තමානෙසු භගවතො පවත්තිදස්සනත්ථං ‘‘භගවා තම්හි සමයෙ’’තිආදිගාථායො වුත්තා. තත්ථ ලොකජෙට්ඨොති ලොකසෙට්ඨො. සදෙවකන්ති ¶ සදෙවකස්ස ලොකස්ස, සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං. දස්සයන්තොති පාටිහාරියං දස්සෙන්තො.

73. චඞ්කමන්තොවාති දසලොකධාතුසහස්සානි අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතෙ තස්මිං රතනමයෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමමානොව කථෙසි. ලොකනායකොති අථ සත්ථා මනොසිලාතලෙ සීහනාදං නදන්තො සීහො විය ගජ්ජන්තො පාවුස්සකමෙඝො විය ච ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය ච අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතෙන (දී. නි. 2.285, 301) සවනීයෙන කමනීයෙන බ්රහ්මස්සරෙන නානානයවිචිත්තං චතුසච්චපටිසංයුත්තං තිලක්ඛණාහතං මධුරධම්මකථං කථෙසීති අත්ථො.

අන්තරා න නිවත්තෙති, චතුහත්ථෙ චඞ්කමෙ යථාති එත්ථ සත්ථාරා පන නිම්මිතස්ස තස්ස චඞ්කමස්ස එකා කොටි පාචීනචක්කවාළමුඛවට්ටියං එකා පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං එවං ඨිතෙ තස්මිං රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමමානො සත්ථා උභො කොටියො පත්වාව නිවත්තති, අන්තරා උභො කොටියො අපත්වා න නිවත්තති. යථා චතුහත්ථප්පමාණෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමමානො උභො කොටියො සීඝමෙව පත්වා නිවත්තති, එවං අන්තරා න නිවත්තතීති අත්ථො. කිං පන භගවා දසසහස්සයොජනප්පමාණායාමං චඞ්කමං රස්සමකාසි ¶ , තාවමහන්තං වා අත්තභාවං නිම්මිනීති? න පනෙවමකාසි. අචින්තෙය්යො බුද්ධානං බුද්ධානුභාවො. අකනිට්ඨභවනතො පට්ඨාය යාව අවීචි, තාව එකඞ්ගණා අහොසි. තිරියතො ච දසචක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසුං. දෙවා මනුස්සෙ පස්සන්ති, මනුස්සාපි දෙවෙ පස්සන්ති. යථා සබ්බෙ දෙවමනුස්සා පකතියා චඞ්කමමානං පස්සන්ති, එවං භගවන්තං චඞ්කමමානං පස්සිංසූති. භගවා පන චඞ්කමන්තොව ධම්මං දෙසෙති අන්තරාසමාපත්තිඤ්ච සමාපජ්ජති.

අථ ආයස්මා සාරිපුත්තො අපරිමිතසමයසමුපචිතකුසලබලජනිතද්වත්තිංසවරලක්ඛණොපසොභිතං අසීතානුබ්යඤ්ජනවිරාජිතං වරසරීරං සරදසමයෙ පරිපුණ්ණං විය රජනිකරං සබ්බඵාලිඵුල්ලං විය ච යොජනසතුබ්බෙධං පාරිච්ඡත්තකං අට්ඨාරසරතනුබ්බෙධං බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපසස්සිරිකං වරකනකගිරිමිව ජඞ්ගමං අනොපමාය බුද්ධලීළාය අනොපමෙන බුද්ධසිරිවිලාසෙන චඞ්කමන්තං දසසහස්සිදෙවගණපරිවුතං භගවන්තං අද්දස. දිස්වාන අයං ¶ පන සකලාපි දසසහස්සී ලොකධාතු සන්නිපතිතා, මහතියා පනෙත්ථ ධම්මදෙසනාය භවිතබ්බං, බුද්ධවංසදෙසනා පන බහූපකාරා භගවති පසාදාවහා, යංනූනාහං දසබලස්ස අභිනීහාරතො ¶ පට්ඨාය බුද්ධවංසං පරිපුච්ඡෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා එකංසං චීවරං කත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා දසනඛසමුජ්ජලං ජලජාමලාවිකල-කමල-මකුලසදිසං අඤ්ජලිං සිරසි කත්වා භගවන්තං ‘‘කීදිසො තෙ මහාවීරා’’තිආදිකං පරිපුච්ඡි. තෙන වුත්තං –

74.

‘‘සාරිපුත්තො මහාපඤ්ඤො, සමාධිජ්ඣානකොවිදො;

පඤ්ඤාය පාරමිප්පත්තො, පුච්ඡති ලොකනායකං.

75.

‘‘කීදිසො තෙ මහාවීර, අභිනීහාරො නරුත්තම;

කම්හි කාලෙ තයා ධීර, පත්ථිතා බොධිමුත්තමා’’ති. –

ආදි. කා නාමායං අනුසන්ධීති? පුච්ඡානුසන්ධි නාම. තිස්සො හි අනුසන්ධියො – පුච්ඡානුසන්ධි අජ්ඣාසයානුසන්ධි යථානුසන්ධීති. තත්ථ ‘‘එවං වුත්තෙ අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවන්තං එතදවොච – ‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, ඔරිමං තීරං කිං පාරිමං තීර’’න්ති (සං. නි. 4.241) එවං පුච්ඡන්තානං භගවතා විස්සජ්ජිතසුත්තවසෙන පුච්ඡානුසන්ධි වෙදිතබ්බා.

‘‘අථ ඛො අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘ඉති කිර, භො, රූපං අනත්තා, වෙදනා අනත්තා, සඤ්ඤා අනත්තා, සඞ්ඛාරා අනත්තා, විඤ්ඤාණං අනත්තා, අනත්තකතානි ¶ කම්මානි කමත්තානං ඵුසිස්සන්තී’ති. අථ ඛො භගවා තස්ස භික්ඛුනො චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ඨානං ඛො පනෙතං, භික්ඛවෙ, විජ්ජති, යං ඉධෙකච්චො මොඝපුරිසො අවිද්වා අවිජ්ජාගතො තණ්හාධිපතෙය්යෙන චෙතසා සත්ථුසාසනං අතිධාවිතබ්බං මඤ්ඤෙය්ය ‘ඉති කිර, භො, රූපං අනත්තා, වෙදනා අනත්තා, සඤ්ඤා අනත්තා, සඞ්ඛාරා අනත්තා, විඤ්ඤාණං අනත්තා, අනත්තකතානි කම්මානි කමත්තානං ඵුසිස්සන්තී’ති…පෙ… තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති (ම. නි. 3.90) එවං පරෙසං අජ්ඣාසයං විදිත්වා භගවතා වුත්තවසෙන අජ්ඣාසයානුසන්ධි වෙදිතබ්බා.

යෙන ¶ පන ධම්මෙන ආදිම්හි දෙසනා උට්ඨිතා, තස්ස ධම්මස්ස අනුරූපධම්මවසෙන වා පටික්ඛෙපවසෙන වා යෙසු සුත්තෙසු උපරිදෙසනා ආගච්ඡති, තෙසං වසෙන යථානුසන්ධි වෙදිතබ්බා. තෙන වුත්තං ‘‘පුච්ඡානුසන්ධී’’ති.

තත්ථ පඤ්ඤාය පාරමිප්පත්තොති සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. පුච්ඡතීති අපුච්ඡි. තත්ථ පුච්ඡා නාම අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා, දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා, විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා, අනුමතිපුච්ඡා, කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති පඤ්චවිධා හොති. තත්ථායං ථෙරස්ස කතමා පුච්ඡාති චෙ? යස්මා පනායං බුද්ධවංසො කප්පසතසහස්සාධිකඅසඞ්ඛ්යෙය්යොපචිතපුඤ්ඤසම්භාරානං පච්චෙකබුද්ධානං ¶ කප්පසතසහස්සාධිකඅසඞ්ඛ්යෙය්යොපචිතපුඤ්ඤසම්භාරානං ද්වින්නං අග්ගසාවකානඤ්ච කප්පසතසහස්සොපචිතපුඤ්ඤසම්භාරානං සෙසමහාසාවකානං වා අවිසයො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානංයෙව විසයො, තස්මා ථෙරස්ස අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡාති වෙදිතබ්බා.

කීදිසොති පුච්ඡනාකාරො, කිංපකාරොති අත්ථො. තෙති තව. අභිනීහාරොති අභිනීහාරො නාම බුද්ධභාවත්ථං මානසං බන්ධිත්වා ‘‘බුද්ධබ්යාකරණං අලද්ධා න උට්ඨහිස්සාමී’’ති වීරියමධිට්ඨාය නිපජ්ජනං. තෙන වුත්තං –

‘‘කීදිසො තෙ මහාවීර, අභිනීහාරො නරුත්තමා’’ති.

කම්හි කාලෙති තස්මිං කාලෙ. පත්ථිතාති ඉච්ඡිතා අභිකඞ්ඛිතා, ‘‘බුද්ධො බොධෙය්යං මුත්තො මොචෙය්ය’’න්තිආදිනා නයෙන බුද්ධභාවාය පණිධානං කදා කතන්ති අපුච්ඡි. බොධීති සම්මාසම්බොධි, අරහත්තමග්ගඤාණස්ස ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස චෙතං අධිවචනං. උත්තමාති සාවකබොධිපච්චෙකබොධීහි සෙට්ඨත්තා උත්තමාති වුත්තා. උභින්නමන්තරා ම-කාරො පදසන්ධිකරො.

ඉදානි ¶ බුද්ධභාවකාරකෙ ධම්මෙ පුච්ඡන්තො –

76.

‘‘දානං සීලඤ්ච නෙක්ඛම්මං, පඤ්ඤාවීරියඤ්ච කීදිසං;

ඛන්තිසච්චමධිට්ඨානං, මෙත්තුපෙක්ඛා ච කීදිසා.

77.

‘‘දස පාරමී තයා ධීර, කීදිසී ලොකනායක;

කථං උපපාරමී පුණ්ණා, පරමත්ථපාරමී කථ’’න්ති. – ආහ;

තත්ථ ¶ දානපාරමියං තාව බාහිරභණ්ඩපරිච්චාගො පාරමී නාම, අඞ්ගපරිච්චාගො උපපාරමී නාම, ජීවිතපරිච්චාගො පරමත්ථපාරමී නාමාති. එස නයො සෙසපාරමීසුපි. එවං දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියොති සමත්තිංස පාරමියො හොන්ති. තත්ථ බොධිසත්තස්ස දානපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සසපණ්ඩිතජාතකෙ –

‘‘භික්ඛාය උපගතං දිස්වා, සකත්තානං පරිච්චජිං;

දානෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ දානපාරමී’’ති. (චරියා. 1.143 තස්සුද්දානං) –

එවං පරං ජීවිතපරිච්චාගං කරොන්තස්ස දානපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා සීලපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙනෙව පනස්ස සඞ්ඛපාලජාතකෙ –

‘‘සූලෙහි ¶ විනිවිජ්ඣන්තෙ, කොට්ටයන්තෙපි සත්තිභි;

භොජපුත්තෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ සීලපාරමී’’ති. (චරියා. 2.91) –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස සීලපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා මහාරජ්ජං පහාය නෙක්ඛම්මපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස චූළසුතසොමජාතකෙ –

‘‘මහාරජ්ජං ¶ හත්ථගතං, ඛෙළපිණ්ඩංව ඡඩ්ඩයිං;

චජතො න හොති ලග්ගනං, එසා මෙ නෙක්ඛම්මපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) –

එවං නිස්සඞ්ගතාය රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමන්තස්ස නෙක්ඛම්මපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා මහොසධපණ්ඩිතකාලාදීසු පඤ්ඤාපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සත්තුභත්තකපණ්ඩිතකාලෙ –

‘‘පඤ්ඤාය විචිනන්තොහං, බ්රාහ්මණං මොචයිං දුඛා;

පඤ්ඤාය මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ පඤ්ඤාපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) –

අන්තොභස්තගතං ¶ සප්පං දස්සෙන්තස්ස පඤ්ඤාපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා වීරියපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස මහාජනකජාතකෙ –

‘‘අතීරදස්සී ජලමජ්ඣෙ, හතා සබ්බෙව මානුසා;

චිත්තස්ස අඤ්ඤථා නත්ථි, එසා මෙ වීරියපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) –

එවං මහාසමුද්දං තරන්තස්ස වීරියපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා ඛන්තිවාදිජාතකෙ –

‘‘අචෙතනංව කොට්ටෙන්තෙ, තිණ්හෙන ඵරසුනා මමං;

කාසිරාජෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ ඛන්තිපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) –

එවං ¶ අචෙතනභාවෙන විය මහාදුක්ඛං අධිවාසෙන්තස්ස ඛන්තිපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා මහාසුතසොමජාතකෙ –

‘‘සච්චවාචංනුරක්ඛන්තො, චජිත්වා මම ජීවිතං;

මොචෙසිං එකසතං ඛත්තියෙ, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) –

එවං ජීවිතං චජිත්වා සච්චං අනුරක්ඛන්තස්ස සච්චපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා මූගපක්ඛජාතකෙ –

‘‘මාතා ¶ පිතා න මෙ දෙස්සා, අත්තා මෙ න ච දෙස්සියො;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා වතං අධිට්ඨහි’’න්ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; චරියා 3.65) –

එවං ජීවිතම්පි පරිච්චජිත්වා වතං අධිට්ඨහන්තස්ස අධිට්ඨානපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා සුවණ්ණසාමජාතකෙ –

‘‘න මං කොචි උත්තසති, නපි භායාමි කස්සචි;

මෙත්තාබලෙනුපත්ථද්ධො, රමාමි පවනෙ තදා’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; චරියා. 3.113) –

එවං ¶ ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා මෙත්තායන්තස්ස මෙත්තාපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තතො ¶ ලොමහංසජාතකෙ –

‘‘සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙමි, ඡවට්ඨිකං උපනිධායහං;

ගාමණ්ඩලා උපගන්ත්වා, රූපං දස්සෙන්තිනප්පක’’න්ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; චරියා. 3.119) –

එවං ගාමදාරකෙසු නිට්ඨුභනාදීහි චෙව මාලාගන්ධූපහාරාදීහි ච සුඛදුක්ඛං උප්පාදෙන්තෙසුපි උපෙක්ඛං අනතිවත්තන්තස්ස උපෙක්ඛාපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන චරියාපිටකතො ගහෙතබ්බො.

ඉදානි ථෙරෙන පුට්ඨස්ස භගවතො බ්යාකරණං දස්සෙන්තෙහි සඞ්ගීතිකාරකෙහි –

78.

‘‘තස්ස පුට්ඨො වියාකාසි, කරවීකමධුරගිරො;

නිබ්බාපයන්තො හදයං, හාසයන්තො සදෙවකං.

79.

‘‘අතීතබුද්ධානං ජිනානං දෙසිතං, නිකීලිතං බුද්ධපරම්පරාගතං;

පුබ්බෙනිවාසානුගතාය බුද්ධියා, පකාසයී ලොකහිතං සදෙවකෙ’’ති. – වුත්තං;

තත්ථ තස්ස පුට්ඨො වියාකාසීති තෙන ධම්මසෙනාපතිනා පුට්ඨො හුත්වා තස්ස බ්යාකාසි, අත්තනො අභිනීහාරතො පට්ඨාය අභිසම්බොධිපරියොසානං සබ්බං බුද්ධවංසං කථෙසීති අත්ථො. කරවීකමධුරගිරොති කරවීකසකුණස්ස විය මධුරා ගිරා යස්ස සො කරවීකමධුරගිරො, කරවීකමධුරමඤ්ජුස්සරොති අත්ථො. තත්රිදං කරවීකානං මධුරස්සරතා – කරවීකසකුණා කිර මධුරරසං ¶ අම්බපක්කං මුඛතුණ්ඩකෙන පහරිත්වා පග්ඝරිතං ඵලරසං පිවිත්වා පක්ඛෙන තාළං දත්වා විකූජමානෙ චතුප්පදා මදමත්තා විය ලළිතුං ආරභන්ති, ගොචරපසුතාපි චතුප්පදගණා මුඛගතානිපි තිණානි ඡඩ්ඩෙත්වා තං නාදං සුණන්ති, වාළමිගා ඛුද්දකමිගෙ අනුබන්ධමානා උක්ඛිත්තං පාදං අනික්ඛිපිත්වා ¶ චිත්තකතා විය තිට්ඨන්ති, අනුබන්ධමිගාපි මරණභයං හිත්වා තිට්ඨන්ති, ආකාසෙ පක්ඛන්දන්තා පක්ඛිනොපි පක්ඛෙ පසාරෙත්වා තිට්ඨන්ති, උදකෙ මච්ඡාපි කණ්ණපටලං අචාලෙන්තා තං සද්දං සුණමානා තිට්ඨන්ති. එවං මධුරස්සරා කරවීකා (දී. නි. අට්ඨ. 2.38; ම. නි. අට්ඨ. 2.386). නිබ්බාපයන්තො හදයන්ති කිලෙසග්ගිසන්තත්තසබ්බජනමානසං ¶ ධම්මකථාමතධාරාය සීතිභාවං ජනයන්තොති අත්ථො. හාසයන්තොති තොසයන්තො. සදෙවකන්ති සදෙවකං ලොකං.

අතීතබුද්ධානන්ති අතීතානං බුද්ධානං. අම්හාකං භගවතො අභිනීහාරස්ස පුරතො පන තණ්හඞ්කරො මෙධඞ්කරො සරණඞ්කරො දීපඞ්කරොති චත්තාරො බුද්ධා එකස්මිං කප්පෙ නිබ්බත්තිංසු. තෙසං අපරභාගෙ කොණ්ඩඤ්ඤාදයො තෙවීසති බුද්ධාති සබ්බෙ දීපඞ්කරාදයො චතුවීසති බුද්ධා ඉධ ‘‘අතීතබුද්ධා’’ති අධිප්පෙතා, තෙසං අතීතබුද්ධානං. ජිනානන්ති තස්සෙව වෙවචනං. දෙසිතන්ති කථිතං. චතුවීසතියා බුද්ධානං චතුසච්චපටිසංයුත්තං ධම්මකථං. නිකීලිතන්ති තෙසං චරිතං කප්පජාතිගොත්තායුබොධිසාවකසන්නිපාතඋපට්ඨාකමාතාපිතුපුත්තභරියාපරිච්ඡෙදාදිකං නිකීලිතං නාම. බුද්ධපරම්පරාගතන්ති දීපඞ්කරදසබලතො පට්ඨාය යාව කස්සපපරම්පරතො ආගතං දෙසිතං නිකීලිතං වාති අත්ථො. පුබ්බෙනිවාසානුගතාය බුද්ධියාති එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියොති (ම. නි. 1.148, 384, 421; 2.233; 3.82; පාරා. 12) එවං විභත්තං පුබ්බෙ නිවුට්ඨක්ඛන්ධසන්තානසඞ්ඛාතං පුබ්බෙනිවාසං අනුගතා උපගතා තාය පුබ්බෙනිවාසානුගතාය බුද්ධියා, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙනාති අත්ථො. පකාසයීති බ්යාකාසි. ලොකහිතන්ති සබ්බලොකහිතං බුද්ධවංසං. සදෙවකෙති සදෙවකෙ ලොකෙති අත්ථො.

80. අථ භගවා කරුණාසීතලෙන හදයෙන සදෙවකං ලොකං සවනෙ නියොජෙන්තො ‘‘පීතිපාමොජ්ජජනන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පීතිපාමොජ්ජජනනන්ති පීතිපාමොජ්ජකරං පීතියා පුබ්බභාගං පාමොජ්ජං, පඤ්චවණ්ණාය පීතියා ජනනන්ති අත්ථො. සොකසල්ලවිනොදනන්ති සොකසඞ්ඛාතානං සල්ලානං විනොදනං විද්ධංසනං. සබ්බසම්පත්තිපටිලාභන්ති ¶ සබ්බාපි දෙවමනුස්සසම්පත්තිආදයො සම්පත්තියො පටිලභන්ති එතෙනාති සබ්බසම්පත්තිපටිලාභො, තං සබ්බසම්පත්තිපටිලාභං බුද්ධවංසදෙසනන්ති අත්ථො. චිත්තීකත්වාති ¶ චිත්තෙ කත්වා, බුද්ධානුස්සතිං පුරක්ඛත්වාති අත්ථො. සුණාථාති නිසාමෙථ නිබොධථ. මෙති මම.

81. මදනිම්මදනන්ති ජාතිමදාදීනං සබ්බමදානං නිම්මදනකරං. සොකනුදන්ති සොකො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස චිත්තසන්තාපො. කිඤ්චාපි අත්ථතො දොමනස්සමෙව හොති, එවං සන්තෙපි අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණො, චෙතසො පරිනිජ්ඣායනරසො, අනුසොචනපච්චුපට්ඨානො, තං සොකං නුදතීති සොකනුදො, තං සොකනුදං. සංසාරපරිමොචනන්ති සංසාරබන්ධනතො පරිමොචනකරං. ‘‘සංසාරසමතික්කම’’න්තිපි පාඨො, තස්ස සංසාරසමතික්කමකරන්ති අත්ථො.

සබ්බදුක්ඛක්ඛයන්ති ¶ එත්ථ දුක්ඛ-සද්දො දුක්ඛවෙදනා-දුක්ඛවත්ථු-දුක්ඛාරම්මණ-දුක්ඛපච්චය-දුක්ඛට්ඨානාදීසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘දුක්ඛස්ස ච පහානා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.232; ම. නි. 1.383, 430; පාරා. 11) දුක්ඛවෙදනායං දිස්සති. ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා ජරාපි දුක්ඛා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.387; සං. නි. 5.1081) දුක්ඛවත්ථුස්මිං. ‘‘යස්මා ච ඛො, මහාලි, රූපං දුක්ඛං දුක්ඛානුපතිතං දුක්ඛාවක්කන්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 3.60) දුක්ඛාරම්මණෙ. ‘‘දුක්ඛො පාපස්ස උච්චයො’’තිආදීසු (ධ. ප. 117) දුක්ඛපච්චයෙ. ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, න සුකරා අක්ඛානෙන පාපුණිතං යාව දුක්ඛා නිරයා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.250) දුක්ඛට්ඨානෙ. ඉධ පනායං දුක්ඛවත්ථුස්මිං දුක්ඛපච්චයෙපි ච දට්ඨබ්බො. තස්මා ජාතිආදිසබ්බදුක්ඛක්ඛයකරන්ති අත්ථො (ධ. ස. අට්ඨ. 2 ආදයො). මග්ගන්ති එත්ථ කුසලත්ථිකෙහි මග්ගීයති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගොති බුද්ධවංසදෙසනා වුච්චති, තං නිබ්බානස්ස මග්ගභූතං බුද්ධවංසදෙසනං. සක්කච්චන්ති සක්කච්චං චිත්තීකත්වා, ඔහිතසොතා හුත්වාති අත්ථො. පටිපජ්ජථාති අධිතිට්ඨථ, සුණාථාති අත්ථො. අථ වා පීතිපාමොජ්ජජනනං සොකසල්ලවිනොදනං සබ්බසම්පත්තිපටිලාභහෙතුභූතං ඉමං බුද්ධවංසදෙසනං සුත්වා ඉදානි මදනිම්මදනාදිගුණවිසෙසාවහං සබ්බදුක්ඛක්ඛයං බුද්ධභාවමග්ගං පටිපජ්ජථාති ¶ සබ්බෙසං දෙවමනුස්සානං බුද්ධත්තං පණිධාය උස්සාහං ජනෙති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

ඉති මධුරත්ථවිලාසිනියා බුද්ධවංස-අට්ඨකථාය

රතනචඞ්කමනකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතා ච සබ්බාකාරෙන අබ්භන්තරනිදානස්සත්ථවණ්ණනා.