📜

13. සුමෙධබුද්ධවංසවණ්ණනා

පදුමුත්තරෙ පන සම්මාසම්බුද්ධෙ පරිනිබ්බුතෙ සාසනෙපිස්ස අන්තරහිතෙ සත්තතිකප්පසහස්සානි බුද්ධා නුප්පජ්ජිංසු, බුද්ධසුඤ්ඤානි අහෙසුං. ඉතො පට්ඨාය තිංසකප්පසහස්සානං මත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ සුමෙධො සුජාතො චාති ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. තත්ථ අධිගතමෙධො සුමෙධො නාම බොධිසත්තො පාරමියො පූරෙත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චවිත්වා සුදස්සනනගරෙ සුදත්තස්ස නාම රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා සුදත්තාය නාම දෙවියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා දසන්නං මාසානං අච්චයෙන සුදස්සනුය්යානෙ තරුණදිවසකරො විය සලිලධරවිවරගතො මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. සො නවවස්සසහස්සානි අගාරං අජ්ඣාවසි. තස්ස කිර සුචන්දන-කඤ්චන-සිරිවඩ්ඪනනාමකා තයො පාසාදා අහෙසුං. සුමනමහාදෙවිප්පමුඛානි අට්ඨචත්තාලීසඉත්ථිසහස්සානි පච්චුපට්ඨිතානි අහෙසුං.

සො චත්තාරි නිමිත්තානි දිස්වා සුමනදෙවියා පුනබ්බසුමිත්තෙ නාම පුත්තෙ ජාතෙ හත්ථියානෙන මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. මනුස්සානඤ්ච කොටිසතමනුපබ්බජි. සො තෙහි පරිවුතො අඩ්ඪමාසං පධානචරියං චරිත්වා විසාඛපුණ්ණමාය නකුලනිගමෙ නකුලසෙට්ඨිධීතාය දින්නං මධුපායාසං පරිභුඤ්ජිත්වා සාලවනෙ දිවාවිහාරං වීතිනාමෙත්වා සිරිවඩ්ඪාජීවකෙන දින්නා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො ගහෙත්වා නීපබොධිමූලෙ වීසතිහත්ථවිත්ථතං තිණසන්ථරං සන්ථරිත්වා සමාරං මාරබලං විධමිත්වා අභිසම්බොධිං පාපුණිත්වා ‘‘අනෙකජාතිසංසාරං…පෙ… තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති උදානං උදානෙත්වා සත්තසත්තාහං බොධිසමීපෙයෙව වීතිනාමෙත්වා අට්ඨමෙ සත්තාහෙ බ්රහ්මුනො ධම්මදෙසනායාචනං සම්පටිච්ඡිත්වා භබ්බපුග්ගලෙ ඔලොකෙන්තො අත්තනො කනිට්ඨභාතිකං සරණකුමාරඤ්ච සබ්බකාමිකුමාරඤ්ච අත්තනා සද්ධිං පබ්බජිතානං භික්ඛූනඤ්ච කොටිසතං චතුසච්චධම්මපටිවෙධසමත්ථෙ දිස්වා ආකාසෙන ගන්ත්වා සුදස්සනනගරසමීපෙ සුදස්සනුය්යානෙ ඔතරිත්වා උය්යානපාලෙන අත්තනො භාතිකෙ පක්කොසාපෙත්වා තෙසං පරිවාරානං මජ්ඣෙ ධම්මචක්කං පවත්තෙසි. තදා කොටිසතසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි, අයං පඨමො අභිසමයො. තෙන වුත්තං –

1.

‘‘පදුමුත්තරස්ස අපරෙන, සුමෙධො නාම නායකො;

දුරාසදො උග්ගතෙජො, සබ්බලොකුත්තමො මුනි.

2.

‘‘පසන්නනෙත්තො සුමුඛො, බ්රහා උජු පතාපවා;

හිතෙසී සබ්බසත්තානං, බහූ මොචෙසි බන්ධනා.

3.

‘‘යදා බුද්ධො පාපුණිත්වා, කෙවලං බොධිමුත්තමං;

සුදස්සනම්හි නගරෙ, ධම්මචක්කං පවත්තයි.

4.

‘‘තස්සාභිසමයා තීණි, අහෙසුං ධම්මදෙසනෙ;

කොටිසතසහස්සානං, පඨමාභිසමයො අහූ’’ති.

තත්ථ උග්ගතෙජොති උග්ගතතෙජො. පසන්නනෙත්තොති සුට්ඨු පසන්නනයනො, ධොවිත්වා මජ්ජිත්වා ඨපිතමණිගුළිකා විය පසන්නානි නෙත්තානි හොන්ති. තස්මා සො ‘‘පසන්නනෙත්තො’’ති වුත්තො. මුදුසිනිද්ධනීලවිමලසුඛුමපඛුමාචිතසුප්පසන්නනයනොති අත්ථො. ‘‘සුප්පසන්නපඤ්චනයනො’’තිපි වත්තුං වට්ටති. සුමුඛොති පරිපුණ්ණසරදසමයචන්දසදිසවදනො. බ්රහාති අට්ඨාසීතිහත්ථප්පමාණසරීරත්තා බ්රහා මහන්තො, අඤ්ඤෙහි අසාධාරණසරීරප්පමාණොති අත්ථො. උජූති බ්රහ්මුජුගත්තො උජුමෙව උග්ගතසරීරො දෙවනගරෙ සමුස්සිතසුවණ්ණතොරණසදිසවරසරීරොති අත්ථො. පතාපවාති විජ්ජොතමානසරීරො. හිතෙසීති හිතගවෙසී. අභිසමයා තීණීති අභිසමයා තයො, ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතොති.

යදා පන භගවා කුම්භකණ්ණසදිසානුභාවං කුම්භකණ්ණං නාම මනුස්සභක්ඛං යක්ඛං මහාඅටවිමුඛෙ සන්දිස්සමානඝොරසරීරං වත්තනිඅටවිසඤ්චාරං පච්ඡින්දිත්වා පවත්තමානං පච්චූසසමයෙ මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය ලොකං ඔලොකෙන්තො දිස්වා එකකොව අසහායො තස්ස යක්ඛස්ස භවනං ගන්ත්වා අන්තො පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තෙ සිරිසයනෙ නිසීදි. අථ ඛො සො යක්ඛො මක්ඛං අසහමානො දණ්ඩාහතො ඝොරවිසො ආසිවිසො විය සංකුද්ධො දසබලං භිංසාපෙතුකාමො අත්තනො අත්තභාවං ඝොරතරං කත්වා පබ්බතසදිසං සීසං කත්වා සූරියමණ්ඩලසදිසානි අක්ඛීනි නිම්මිනිත්වා නඞ්ගලසීසසදිසාතිදීඝවිපුලතිඛිණදාඨායො කත්වා ඔලම්බනීලවිපුලවිසමොදරො තාලක්ඛන්ධසදිසබාහුචිපිටකවිරූපවඞ්කනාසො පබ්බතබිලසදිසවිපුලරත්තමුඛො ථූලපිඞ්ගලඛරඵරුසකෙසො අතිභයානකදස්සනො හුත්වා ආගන්ත්වා සුමෙධස්ස භගවතො පුරතො ඨත්වා පධූපායන්තො පජ්ජලන්තො පාසාණපබ්බතග්ගිජාල-සලිල-කද්දම-ඡාරිකායුධඞ්ගාර-වාලුකප්පකාරා නවවිධා වස්සවුට්ඨියො වස්සෙත්වාපි භගවතො ලොමග්ගමත්තම්පි චාලෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘භගවන්තං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා මාරෙස්සාමී’’ති ආළවකො විය පඤ්හං පුච්ඡි. අයං භගවා පඤ්හාබ්යාකරණෙන තං යක්ඛං විනයමුපනෙසි. තතො දුතියදිවසෙ කිරස්ස රට්ඨවාසිනො මනුස්සා සකටභරිතෙන භත්තෙන සහ රාජකුමාරං ආහරිත්වා යක්ඛස්ස අදංසු. අථ යක්ඛො රාජකුමාරං බුද්ධස්ස අදාසි. අටවිද්වාරෙ ඨිතමනුස්සා භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු. තදා තස්මිං සමාගමෙ දසබලො යක්ඛස්ස මනොනුකූලං ධම්මං දෙසෙන්තො. නවුතිකොටිසහස්සානං පාණීනං ධම්මචක්ඛුං උප්පාදෙසි, සො දුතියො ධම්මාභිසමයො අහොසි. තෙන වුත්තං –

5.

‘‘පුනාපරං කුම්භකණ්ණං, යක්ඛං සො දමයී ජිනො;

නවුතිකොටිසහස්සානං, දුතියාභිසමයො අහූ’’ති.

යදා පන උපකාරිනගරෙ සිරිනන්දනුය්යානෙ චත්තාරි සච්චානි පකාසයි, තදා අසීතිකොටිසතසහස්සානං තතියො ධම්මාභිසමයො අහොසි. තෙන වුත්තං –

6.

‘‘පුනාපරං අමිතයසො, චතුසච්චං පකාසයි;

අසීතිකොටිසහස්සානං, තතියාභිසමයො අහූ’’ති.

සුමෙධස්සාපි භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ සුදස්සනනගරෙ කොටිසතඛීණාසවා අහෙසුං. පුන දෙවකූටෙ පබ්බතෙ කථිනත්ථතෙ දුතියෙ නවුතිකොටියො. පුන තතියෙ භගවති චාරිකං චරමානෙ අසීතිකොටියො අහෙසුං. තෙන වුත්තං –

7.

‘‘සන්නිපාතා තයො ආසුං, සුමෙධස්ස මහෙසිනො;

ඛීණාසවානං විමලානං, සන්තචිත්තාන තාදිනං.

8.

‘‘සුදස්සනං නාම නගරං, උපගඤ්ඡි ජිනො යදා;

තදා ඛීණාසවා භික්ඛූ, සමිංසු සතකොටියො.

9.

‘‘පුනාපරං දෙවකූටෙ, භික්ඛූනං කථිනත්ථතෙ;

තදා නවුතිකොටීනං, දුතියො ආසි සමාගමො.

10.

‘‘පුනාපරං දසබලො, යදා චරති චාරිකං;

තදා අසීතිකොටීනං, තතියො ආසි සමාගමො’’ති.

තදා අම්හාකං බොධිසත්තො උත්තරො නාම සබ්බජනුත්තරො මාණවො හුත්වා නිදහිත්වා ඨපිතංයෙව අසීතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා තදා දසබලස්ස ධම්මං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. සොපි නං සත්ථා භොජනානුමොදනං කරොන්තො – ‘‘අනාගතෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තෙන වුත්තං –

11.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, උත්තරො නාම මාණවො;

අසීතිකොටියො මය්හං, ඝරෙ සන්නිචිතං ධනං.

12.

‘‘කෙවලං සබ්බං දත්වාන, සසඞ්ඝෙ ලොකනායකෙ;

සරණං තස්සූපගඤ්ඡිං, පබ්බජ්ජඤ්චාභිරොචයිං.

13.

‘‘සොපි මං බුද්ධො බ්යාකාසි, කරොන්තො අනුමොදනං;

තිංසකප්පසහස්සම්හි, අයං බුද්ධො භවිස්සති.

14.

‘‘පධානං පදහිත්වාන…පෙ… හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං’’.

බ්යාකරණගාථා විත්ථාරෙතබ්බා.

15.

‘‘තස්සාපි වචනං සුත්වා, භිය්යො චිත්තං පසාදයිං;

උත්තරිං වතමධිට්ඨාසිං, දසපාරමිපූරියා.

16.

‘‘සුත්තන්තං විනයං චාපි, නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං;

සබ්බං පරියාපුණිත්වාන, සොභයිං ජිනසාසනං.

17.

‘‘තත්ථප්පමත්තො විහරන්තො, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අභිඤ්ඤාපාරමිං ගන්ත්වා, බ්රහ්මලොකමගඤ්ඡහ’’න්ති.

තත්ථ සන්නිචිතන්ති නිදහිතං නිධානවසෙන. කෙවලන්ති සකලන්ති අත්ථො. සබ්බන්ති අසෙසතො දත්වා. සසඞ්ඝෙති සසඞ්ඝස්ස. තස්සූපගඤ්ඡින්ති තං උපගඤ්ඡිං, උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. අභිරොචයින්ති පබ්බජිං. තිංසකප්පසහස්සම්හීති තිංසකප්පසහස්සෙසු අතික්කන්තෙසූති අත්ථො.

තස්ස පන සුමෙධස්ස භගවතො සුදස්සනං නාම නගරං අහොසි, සුදත්තො නාම රාජා පිතා, මාතා සුදත්තා නාම, සරණො ච සබ්බකාමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සාගරො නාමුපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහානීපරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුතිවස්සසහස්සානි, නවවස්සසහස්සානි අගාරං අජ්ඣාවසි, සුමනා නාමස්ස අග්ගමහෙසී, පුනබ්බසුමිත්තො නාම පුත්තො, හත්ථියානෙන නික්ඛමි. සෙසං ගාථාසු දිස්සති. තෙන වුත්තං –

18.

‘‘සුදස්සනං නාම නගරං, සුදත්තො නාම ඛත්තියො;

සුදත්තා නාම ජනිකා, සුමෙධස්ස මහෙසිනො.

23.

‘‘සරණො සබ්බකාමො ච, අහෙසුං අග්ගසාවකා;

සාගරො නාමුපට්ඨාකො, සුමෙධස්ස මහෙසිනො.

24.

‘‘රාමා චෙව සුරාමා ච, අහෙසුං අග්ගසාවිකා;

බොධි තස්ස භගවතො, මහානීපොති වුච්චති.

26.

‘‘අට්ඨාසීතිරතනානි, අච්චුග්ගතො මහාමුනි;

ඔභාසෙති දිසා සබ්බා, චන්දො තාරගණෙ යථා.

27.

‘‘චක්කවත්තිමණී නාම, යථා තපති යොජනං;

තථෙව තස්ස රතනං, සමන්තා ඵරති යොජනං.

28.

‘‘නවුතිවස්සසහස්සානි, ආයු විජ්ජති තාවදෙ;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

29.

‘‘තෙවිජ්ජඡළභිඤ්ඤෙහි , බලප්පත්තෙහි තාදිහි;

සමාකුලමිදං ආසි, අරහන්තෙහි සාධුහි.

30.

‘‘තෙපි සබ්බෙ අමිතයසා, විප්පමුත්තා නිරූපධී;

ඤාණාලොකං දස්සයිත්වා, නිබ්බුතා තෙ මහායසා’’ති.

තත්ථ චන්දො තාරගණෙ යථාති යථා නාම ගගනෙ පරිපුණ්ණචන්දො තාරාගණෙ ඔභාසෙති පකාසෙති, එවමෙව සබ්බාපි දිසා ඔභාසෙතීති අත්ථො. කෙචි ‘‘චන්දො පන්නරසො යථා’’ති පඨන්ති, සො උත්තානත්ථොව.

චක්කවත්තිමණී නාමාති යථා නාම චක්කවත්තිරඤ්ඤො මණිරතනං චතුහත්ථායාමං සකටනාභිසමපරිණාහං චතුරාසීතිමණිසහස්සපරිවාරං තාරාගණපරිවුතස්ස සරදසමයපරිපුණ්ණරජනිකරස්ස සිරිසමුදයසොභං අව්හයන්තමිව වෙපුල්ලපබ්බතතො පරමරමණීයදස්සනං මණිරතනමාගච්ඡති, තස්සෙවං ආගච්ඡන්තස්ස සමන්තතො යොජනප්පමාණං ඔකාසං ආභා ඵරති, එවමෙව තස්ස සුමෙධස්සාපි භගවතො සරීරතො ආභාරතනං සමන්තතො යොජනං ඵරතීති අත්ථො.

තෙවිජ්ජඡළභිඤ්ඤෙහීති තෙවිජ්ජෙහි ඡළභිඤ්ඤෙහි චාති අත්ථො. බලප්පත්තෙහීති ඉද්ධිබලප්පත්තෙහි. තාදිහීති තාදිභාවප්පත්තෙහි. සමාකුලන්ති සඞ්කිණ්ණං එකකාසාවපජ්ජොතං. ඉදන්ති සාසනං සන්ධායාහ, මහීතලං වා. අමිතයසාති අමිතපරිවාරා, අතුලකිත්තිඝොසො වා. නිරූපධීති චතුරූපධිවිරහිතා. සෙසමෙත්ථ ගාථාසු සබ්බත්ථ පාකටමෙවාති.

සුමෙධබුද්ධවංසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො එකාදසමො බුද්ධවංසො.