📜

16. අත්ථදස්සීබුද්ධවංසවණ්ණනා

පියදස්සිම්හි සම්මාසම්බුද්ධෙ පරිනිබ්බුතෙ තස්ස සාසනෙ ච අන්තරහිතෙ පරිහායිත්වා වඩ්ඪිත්වා අපරිමිතායුකෙසු මනුස්සෙසු අනුක්කමෙන පරිහායිත්වා වස්සසතසහස්සායුකෙසු ජාතෙසු පරමත්ථදස්සී අත්ථදස්සී නාම බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජි. සො පාරමියො පූරෙත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චවිත්වා පරමසොභනෙ සොභනෙ නාම නගරෙ සාගරස්ස නාම රඤ්ඤො කුලෙ අග්ගමහෙසියා සුදස්සනදෙවියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා දස මාසෙ ගබ්භෙ වසිත්වා සුචින්ධනුය්යානෙ මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. මාතුකුච්ඡිතො මහාපුරිසෙ නික්ඛන්තමත්තෙ සුචිරකාලනිහිතානි කුලපරම්පරාගතානි මහානිධානානි ධනසාමිකා පටිලභිංසූති තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘අත්ථදස්සී’’ති නාමමකංසු. සො දසවස්සසහස්සානි අගාරං අජ්ඣාවසි. අමරගිරි-සුරගිරි-ගිරිවාහනනාමකා පරමසුරභිජනකා තයො චස්ස පාසාදා අහෙසුං. විසාඛාදෙවිප්පමුඛානි තෙත්තිංස ඉත්ථිසහස්සානි අහෙසුං.

සො චත්තාරි නිමිත්තානි දිස්වා විසාඛාදෙවියා සෙලකුමාරෙ නාම පුත්තෙ උප්පන්නෙ සුදස්සනං නාම අස්සරාජං අභිරුහිත්වා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. තං නව මනුස්සකොටියො අනුපබ්බජිංසු. තෙහි පරිවුතො සො මහාපුරිසො අට්ඨ මාසෙ පධානචරියං චරිත්වා විසාඛපුණ්ණමාය සුචින්ධරනාගියා උපහාරත්ථාය ආනීතං මධුපායාසං මහාජනෙන සන්දිස්සමානසබ්බසරීරාය නාගියා සහ සුවණ්ණපාතියා දින්නං මධුපායාසං පරිභුඤ්ජිත්වා තරුණතරුසතසමලඞ්කතෙ තරුණසාලවනෙ දිවාවිහාරං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයෙ ධම්මරුචිනා මහාරුචිනා නාම නාගරාජෙන දින්නා අට්ඨ කුසතිණමුට්ඨියො ගහෙත්වා චම්පකබොධිං උපසඞ්කමිත්වා තෙපඤ්ඤාසහත්ථායාමවිත්ථතං කුසතිණසන්ථරං සන්ථරිත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා සම්බොධිං පත්වා සබ්බබුද්ධාචිණ්ණං – ‘‘අනෙකජාතිසංසාරං…පෙ… තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති උදානං උදානෙත්වා සත්තසත්තාහං බොධිසමීපෙයෙව වීතිනාමෙත්වා බ්රහ්මුනො ධම්මදෙසනායාචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අත්තනා සහ පබ්බජිතනවභික්ඛුකොටියො අරියධම්මපටිවෙධසමත්ථෙ දිස්වා ආකාසෙන ගන්ත්වා අනොමනගරසමීපෙ අනොමුය්යානෙ ඔතරිත්වා තෙහි පරිවුතො තත්ථ ධම්මචක්කං පවත්තෙසි. තදා කොටිසතසහස්සානං පඨමො ධම්මාභිසමයො අහොසි.

පුන භගවති ලොකනායකෙ දෙවලොකචාරිකං චරිත්වා තත්ථ ධම්මං දෙසෙන්තෙ කොටිසතසහස්සානං දුතියො අභිසමයො අහොසි. යදා පන භගවා අත්ථදස්සී අම්හාකං භගවා විය කපිලවත්ථුපුරං සොභනපුරං පවිසිත්වා ධම්මං දෙසෙසි, තදා කොටිසතසහස්සානං තතියො ධම්මාභිසමයො අහොසි. තෙන වුත්තං –

1.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, අත්ථදස්සී මහායසො;

මහාතමං නිහන්ත්වාන, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං.

2.

‘‘බ්රහ්මුනා යාචිතො සන්තො, ධම්මචක්කං පවත්තයි;

අමතෙන තප්පයී ලොකං, දසසහස්සී සදෙවකං.

3.

‘‘තස්සාපි ලොකනාථස්ස, අහෙසුං අභිසමයා තයො;

කොටිසතසහස්සානං, පඨමාභිසමයො අහු.

4.

‘‘යදා බුද්ධො අත්ථදස්සී, චරති දෙවචාරිකං;

කොටිසතසහස්සානං, දුතියාභිසමයො අහු.

5.

‘‘පුනාපරං යදා බුද්ධො, දෙසෙසි පිතුසන්තිකෙ;

කොටිසතසහස්සානං, තතියාභිසමයො අහූ’’ති.

තත්ථ තත්ථෙවාති තස්මිඤ්ඤෙව කප්පෙති අත්ථො. එත්ථ පන වරකප්පො ‘‘මණ්ඩකප්පො’’ති අධිප්පෙතො. ‘‘යස්මිං කප්පෙ තයො බුද්ධා නිබ්බත්තන්ති, සො කප්පො වරකප්පො’’ති හෙට්ඨා පදුමුත්තරබුද්ධවංසවණ්ණනායං වුත්තො. තස්මා වරකප්පො ඉධ ‘‘මණ්ඩකප්පො’’ති වුත්තො. නිහන්ත්වානාති නිහනිත්වා. අයමෙව වා පාඨො. සන්තොති සමානො. අමතෙනාති මග්ගඵලාධිගමාමතපානෙන. තප්පයීති අතප්පයි, පීණෙසීති අත්ථො. දසසහස්සීති දසසහස්සිලොකධාතුං. දෙවචාරිකන්ති දෙවානං විනයනත්ථං දෙවලොකචාරිකන්ති අත්ථො.

සුචන්දකනගරෙ කිර සන්තො ච රාජපුත්තො උපසන්තො ච පුරොහිතපුත්තො තීසු වෙදෙසු සබ්බසමයන්තරෙසු ච සාරමදිස්වා නගරස්ස චතූසු ද්වාරෙසු චත්තාරො පණ්ඩිතෙ විසාරදෙ ච මනුස්සෙ ඨපෙසුං – ‘‘යං පන තුම්හෙ පණ්ඩිතං සමණං වා බ්රාහ්මණං වා පස්සථ සුණාථ වා, තං අම්හාකං ආගන්ත්වා ආරොචෙථා’’ති. තෙන ච සමයෙන අත්ථදස්සී ලොකනාථො සුචන්දකනගරං සම්පාපුණි. අථ තෙහි නිවෙදිතා පුරිසා ගන්ත්වා තෙසං දසබලස්ස තත්ථාගමනං පටිවෙදෙසුං. තතො තෙ සන්තොපසන්තා තථාගතාගමනං සුත්වා පහට්ඨමානසා සහස්සපරිවාරා දසබලං අසමං පච්චුග්ගන්ත්වා අභිවාදෙත්වා නිමන්තෙත්වා සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස අසදිසං මහාදානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සකලනගරවාසීහි මනුස්සෙහි සද්ධිං ධම්මකථං සුණිංසු. තස්මිං කිර දිවසෙ අට්ඨනවුතිසහස්සානි එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. තාය පරිසාය මජ්ඣෙ භගවා පාතිමොක්ඛං උද්දිසි, සො පඨමො සන්නිපාතො අහොසි.

යදා පන භගවා අත්තනො පුත්තස්ස සෙලත්ථෙරස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො අට්ඨාසීතිසහස්සානි පසාදෙත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බාජෙත්වා අරහත්තං පාපෙත්වා පාතිමොක්ඛං උද්දිසි, සො දුතියො සන්නිපාතො අහොසි. පුන මහාමඞ්ගලසමාගමෙ මාඝපුණ්ණමායං දෙවමනුස්සානං ධම්මං දෙසෙන්තො අට්ඨසත්තතිසහස්සානි අරහත්තං පාපෙත්වා පාතිමොක්ඛං උද්දිසි, සො තතියො සන්නිපාතො අහොසි. තෙන වුත්තං –

6.

‘‘සන්නිපාතා තයො ආසුං, තස්සාපි ච මහෙසිනො;

ඛීණාසවානං විමලානං, සන්තචිත්තාන තාදිනං.

7.

‘‘අට්ඨනවුතිසහස්සානං, පඨමො ආසි සමාගමො;

අට්ඨාසීතිසහස්සානං, දුතියො ආසි සමාගමො.

8.

‘‘අට්ඨසත්තතිසහස්සානං, තතියො ආසි සමාගමො;

අනුපාදා විමුත්තානං, විමලානං මහෙසින’’න්ති.

තදා කිර අම්හාකං බොධිසත්තො චම්පකනගරෙ සුසීමො නාම බ්රාහ්මණමහාසාලො ලොකසම්මතො අහොසි. සො සබ්බවිභවජාතං දීනානාථකපණද්ධිකාදීනං විස්සජ්ජෙත්වා හිමවන්තසමීපං ගන්ත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච නිබ්බත්තෙත්වා මහිද්ධිකො මහානුභාවො හුත්වා මහාජනස්ස කුසලාකුසලානං ධම්මානං අනවජ්ජසාවජ්ජභාවඤ්ච දස්සෙත්වා බුද්ධුප්පාදං ආගමයමානො අට්ඨාසි.

අථාපරෙන සමයෙන අත්ථදස්සිම්හි ලොකනායකෙ ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා සුදස්සනමහානගරෙ අට්ඨන්නං පරිසානං මජ්ඣෙ ධම්මාමතවස්සං වස්සෙන්තෙ තස්ස ධම්මං සුත්වා සග්ගලොකං ගන්ත්වා දිබ්බානි මන්දාරවපදුමපාරිච්ඡත්තකාදීනි පුප්ඵානි දෙවලොකතො ආහරිත්වා අත්තනො ආනුභාවං දස්සෙන්තො දිස්සමානසරීරො චතූසු දිසාසු චතුද්දීපිකමහාමෙඝො විය පුප්ඵවස්සං වස්සෙත්වා සමන්තතො පුප්ඵමණ්ඩපං පුප්ඵමයග්ඝිතොරණහෙමජාලාදීනි පුප්ඵමයානි කත්වා මන්දාරවපුප්ඵච්ඡත්තෙන දසබලං පූජෙසි. සොපි නං භගවා – ‘‘අනාගතෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තෙන වුත්තං –

9.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, ජටිලො උග්ගතාපනො;

සුසීමො නාම නාමෙන, මහියා සෙට්ඨසම්මතො.

10.

‘‘දිබ්බං මන්දාරවං පුප්ඵං, පදුමං පාරිච්ඡත්තකං;

දෙවලොකා හරිත්වාන, සම්බුද්ධමභිපූජයිං.

11.

‘‘සොපි මං බුද්ධො බ්යාකාසි, අත්ථදස්සී මහාමුනි;

අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, අයං බුද්ධො භවිස්සති.

12.

‘‘පධානං පදහිත්වාන…පෙ… හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

13.

‘‘තස්සාපි වචනං සුත්වා, හට්ඨො සංවිග්ගමානසො;

උත්තරිං වතමධිට්ඨාසිං, දසපාරමිපූරියා’’ති.

තත්ථ ජටිලොති ජටා අස්ස අත්ථීති ජටිලො. මහියා සෙට්ඨසම්මතොති සකලෙනපි ලොකෙන සෙට්ඨො උත්තමො පවරොති එවං සම්මතො සම්භාවිතොති අත්ථො.

තස්ස පන භගවතො සොභනං නාම නගරං අහොසි. සාගරො නාම රාජා පිතා, සුදස්සනා නාම මාතා, සන්තො උපසන්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අභයො නාමුපට්ඨාකො, ධම්මා ච සුධම්මා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, චම්පකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි. සරීරප්පභා සමන්තතො සබ්බකාලං යොජනමත්තං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, ආයු වස්සසතසහස්සං, විසාඛා නාමස්ස අග්ගමහෙසී, සෙලො නාම පුත්තො, අස්සයානෙන නික්ඛමි. තෙන වුත්තං –

14.

‘‘සොභනං නාම නගරං, සාගරො නාම ඛත්තියො;

සුදස්සනා නාම ජනිකා, අත්ථදස්සිස්ස සත්ථුනො.

19.

‘‘සන්තො ච උපසන්තො ච, අහෙසුං අග්ගසාවකා;

අභයො නාමුපට්ඨාකො, අත්ථදස්සිස්ස සත්ථුනො.

20.

‘‘ධම්මා චෙව සුධම්මා ච, අහෙසුං අග්ගසාවිකා;

බොධි තස්ස භගවතො, චම්පකොති පවුච්චති.

22.

‘‘සොපි බුද්ධො අසමසමො, අසීතිහත්ථමුග්ගතො;

සොභතෙ සාලරාජාව, උළුරාජාව පූරිතො.

23.

‘‘තස්ස පාකතිකා රංසී, අනෙකසතකොටියො;

උද්ධං අධො දස දිසා, ඵරන්ති යොජනං සදා.

24.

‘‘සොපි බුද්ධො නරාසභො, සබ්බසත්තුත්තමො මුනි;

වස්සසතසහස්සානි, ලොකෙ අට්ඨාසි චක්ඛුමා.

25.

‘‘අතුලං දස්සෙත්වා ඔභාසං, විරොචෙත්වා සදෙවකෙ;

සොපි අනිච්චතං පත්තො, යථග්ගුපාදානසඞ්ඛයා’’ති.

තත්ථ උළුරාජාව පූරිතොති සරදසමයපරිපුණ්ණවිමලසකලමණ්ඩලො තාරකරාජා වියාති අත්ථො. පාකතිකාති පකතිවසෙන උප්පජ්ජමානා, න අධිට්ඨානවසෙන. යදා ඉච්ඡති භගවා, තදා අනෙකකොටිසතසහස්සෙපි චක්කවාළෙ ආභාය ඵරෙය්ය. රංසීති රස්මියො. උපාදානසඞ්ඛයාති උපාදානක්ඛයා ඉන්ධනක්ඛයා අග්ගි විය. සොපි භගවා චතුන්නං උපාදානානං ඛයෙන අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා අනුපමනගරෙ අනොමාරාමෙ පරිනිබ්බායි. ධාතුයො පනස්ස අධිට්ඨානෙන විකිරිංසු. සෙසමෙත්ථ ගාථාසු උත්තානමෙවාති.

අත්ථදස්සීබුද්ධවංසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො චුද්දසමො බුද්ධවංසො.