📜

19. තිස්සබුද්ධවංසවණ්ණනා

තස්ස පන සිද්ධත්ථස්ස භගවතො අපරභාගෙ එකො කප්පො බුද්ධසුඤ්ඤො අහොසි. ඉතො ද්වානවුතිකප්පමත්ථකෙ තිස්සො, ඵුස්සොති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. තත්ථ තිස්සො නාම මහාපුරිසො පාරමියො පූරෙත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චවිත්වා ඛෙමකනගරෙ ජනසන්ධස්ස නාම රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා පදුමදලසදිසනයනාය පදුමානාමාය දෙවියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා දසන්නං මාසානං අච්චයෙන අනොමුය්යානෙ මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. සත්තවස්සසහස්සානි අගාරං අජ්ඣාවසි. තස්ස ගුහාසෙල-නාරිසය-නිසභනාමකා තයො පාසාදා අහෙසුං. සුභද්දාදෙවිප්පමුඛානි තෙත්තිංස ඉත්ථිසහස්සානි අහෙසුං.

සො චත්තාරි නිමිත්තානි දිස්වා සුභද්දාදෙවියා පුත්තෙ ආනන්දකුමාරෙ උප්පන්නෙ සොනුත්තරං නාම අනුත්තරං තුරඞ්ගවරමාරුය්හ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. තං මනුස්සානං කොටි අනුපබ්බජි. සො තෙහි පරිවුතො අට්ඨ මාසෙ පධානචරියං චරිත්වා විසාඛපුණ්ණමාය වීරනිගමෙ වීරසෙට්ඨිස්ස ධීතාය දින්නං මධුපායාසං පරිභුඤ්ජිත්වා සලලවනෙ දිවාවිහාරං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයෙ විජිතසඞ්ගාමකෙන නාම යවපාලෙන උපනීතා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො ගහෙත්වා අසනබොධිං උපසඞ්කමිත්වා චත්තාලීසහත්ථවිත්ථතං තිණසන්ථරං සන්ථරිත්වා තත්ථ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා සමාරං මාරබලං විධමිත්වා අධිගතසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො – ‘‘අනෙකජාතිසංසාරං…පෙ… තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති උදානං උදානෙත්වා සත්තසත්තාහං බොධිසමීපෙයෙව වීතිනාමෙත්වා යසවතී නගරෙ බ්රහ්මදෙවං උදයඤ්ච ද්වෙ රාජපුත්තෙ සපරිවාරෙ උපනිස්සයසම්පන්නෙ ආකාසෙන ගන්ත්වා යසවතීමිගදායෙ ඔතරිත්වා උය්යානපාලෙන රාජපුත්තෙ පක්කොසාපෙත්වා තෙසං සපරිවාරානං අවිසාරිනා බ්යාපිනා මධුරෙන බ්රහ්මස්සරෙන දසසහස්සිලොකධාතුං විඤ්ඤාපෙන්තොව ධම්මචක්කං පවත්තෙසි, තදා කොටිසතානං පඨමො ධම්මාභිසමයො අහොසි. තෙන වුත්තං –

1.

‘‘සිද්ධත්ථස්ස අපරෙන, අසමො අප්පටිපුග්ගලො;

අනන්තතෙජො අමිතයසො, තිස්සො ලොකග්ගනායකො.

2.

‘‘තමන්ධකාරං විධමිත්වා, ඔභාසෙත්වා සදෙවකං;

අනුකම්පකො මහාවීරො, ලොකෙ උප්පජ්ජි චක්ඛුමා.

3.

‘‘තස්සාපි අතුලා ඉද්ධි, අතුලං සීලං සමාධි ච;

සබ්බත්ථ පාරමිං ගන්ත්වා, ධම්මචක්කං පවත්තයි.

4.

‘‘සො බුද්ධො දසසහස්සිම්හි, විඤ්ඤාපෙසි ගිරං සුචිං;

කොටිසතානි අභිසමිංසු, පඨමෙ ධම්මදෙසනෙ’’ති.

තත්ථ සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ධම්මෙසු පාරං ගන්ත්වා. දසසහස්සිම්හීති දසසහස්සියං අථාපරෙන සමයෙන තිස්සෙන සත්ථාරා සද්ධිං පබ්බජිතානං භික්ඛූනං කොටි මහාපුරිසස්ස ගණවාසං පහාය බොධිමූලමුපගමනසමයෙ අඤ්ඤත්ර ගතා. සා තිස්සෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන ධම්මචක්කං පවත්තිත’’න්ති සුත්වා යසවතීමිගදායං ආගන්ත්වා දසබලමභිවාදෙත්වා තං පරිවාරෙත්වා නිසීදි. තෙසං භගවා ධම්මං දෙසෙසි, තදා නවුතියා කොටීනං දුතියාභිසමයො අහොසි. පුන මහාමඞ්ගලසමාගමෙ මඞ්ගලපරියොසානෙ සට්ඨියා කොටීනං තතියො අභිසමයො අහොසි. තෙන වුත්තං –

5.

‘‘දුතියො නවුතිකොටීනං, තතියො සට්ඨිකොටියො;

බන්ධනාතො පමොචෙසි, සත්තෙ නරමරූ තදා’’ති.

තත්ථ දුතියො නවුතිකොටීනන්ති දුතියො අභිසමයො අහොසි නවුතිකොටිපාණීනන්ති අත්ථො. බන්ධනාතොති බන්ධනතො, දසහි සංයොජනෙහි පරිමොචෙසීති අත්ථො. ඉදානි පරිමොචිතෙ සත්තෙ සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘නරමරූ’’ති ආහ. නරමරූති නරාමරෙ.

යසවතීනගරෙ කිර අන්තොවස්සං පබ්බජිතානං අරහන්තානං සතසහස්සෙහි පරිවුතො පවාරෙසි, සො පඨමො සන්නිපාතො අහොසි. උභතො සුජාතස්ස සුජාතස්ස නාම රඤ්ඤො නාරිවාහනකුමාරො නාරිවාහනනගරං අනුප්පත්තෙ භගවති ලොකනාථෙ සපරිවාරො පච්චුග්ගන්ත්වා දසබලං සභික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං අසදිසදානං දත්වා අත්තනො රජ්ජං පුත්තස්ස නිය්යාතෙත්වා සපරිවාරො සබ්බලොකාධිපතිස්ස තිස්සසම්මාසම්බුද්ධස්ස සන්තිකෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බජි. තස්ස කිර සා පබ්බජ්ජා සබ්බදිසාසු පාකටා අහොසි. තස්මා තතො තතො ආගන්ත්වා නාරිවාහනකුමාරං මහාජනො අනුපබ්බජි. තදා තථාගතො නවුතියා භික්ඛුසතසහස්සස්ස මජ්ඣගතො පාතිමොක්ඛං උද්දිසි , සො දුතියො සන්නිපාතො අහොසි. පුන ඛෙමවතීනගරෙ ඤාතිසමාගමෙ බුද්ධවංසධම්මකථං සුත්වා අසීතිසතසහස්සානි තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු, තෙහි පරිවුතො සුගතො පාතිමොක්ඛං උද්දිසි, සො තතියො සන්නිපාතො අහොසි. තෙන වුත්තං –

6.

‘‘සන්නිපාතා තයො ආසුං, තිස්සෙ ලොකග්ගනායකෙ;

ඛීණාසවානං විමලානං, සන්තචිත්තාන තාදිනං.

7.

‘‘ඛීණාසවසතසහස්සානං, පඨමො ආසි සමාගමො;

නවුතිසතසහස්සානං, දුතියො ආසි සමාගමො.

8.

‘‘අසීතිසතසහස්සානං, තතියො ආසි සමාගමො;

ඛීණාසවානං විමලානං, පුප්ඵිතානං විමුත්තියා’’ති.

තදා අම්හාකං බොධිසත්තො යසවතීනගරෙ සුජාතො නාම රාජා හුත්වා ඉද්ධං ඵීතං ජනපදං අනෙකකොටිධනසන්නිචයං අනුරාගමුපගතහදයඤ්ච පරිජනං තිණනළමිව පරිච්චජිත්වා ජාතිආදීසු සංවිග්ගහදයො නික්ඛමිත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මහිද්ධිකො මහානුභාවො හුත්වා ‘‘බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො’’ති සුත්වා පඤ්චවණ්ණාය පීතියා ඵුටසරීරො හුත්වා සපතිස්සො තිස්සං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා චින්තෙසි – ‘‘හන්දාහං මන්දාරවපාරිච්ඡත්තකාදීහි දිබ්බකුසුමෙහි භගවන්තං පූජෙස්සාමී’’ති. අථ සො එවං චින්තෙත්වා ඉද්ධියා සග්ගලොකං ගන්ත්වා චිත්තලතාවනං පවිසිත්වා පදුමපාරිච්ඡත්තකමන්දාරවාදීහි දිබ්බකුසුමෙහි රතනමයං චඞ්කොටකං ගාවුතප්පමාණං පූරෙත්වා ගහෙත්වා ගගනතලෙන ආගන්ත්වා දිබ්බෙහි සුරභිකුසුමෙහි භගවන්තං පූජෙසි. එකඤ්ච මණිදණ්ඩකං සුවණ්ණමයකණ්ණිකං පදුමරාගමණිමයපණ්ණං සුගන්ධකෙසරච්ඡත්තං විය පදුමච්ඡත්තං භගවතො සිරසි ධාරයන්තො චතුපරිසමජ්ඣෙ අට්ඨාසි. අථ භගවා නං – ‘‘ඉතො ද්වෙනවුතෙ කප්පෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තෙන වුත්තං –

9.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, සුජාතො නාම ඛත්තියො;

මහාභොගං ඡඩ්ඩයිත්වා, පබ්බජිං ඉසිපබ්බජං.

10.

‘‘මයි පබ්බජිතෙ සන්තෙ, උප්පජ්ජි ලොකනායකො;

බුද්ධොති සද්දං සුත්වාන, පීති මෙ උපපජ්ජථ.

11.

‘‘දිබ්බං මන්දාරවං පුප්ඵං, පදුමං පාරිඡත්තකං;

උභො හත්ථෙහි පග්ගය්හ, ධුනමානො උපාගමිං.

12.

‘‘චාතුවණ්ණපරිවුතං, තිස්සං ලොකග්ගනායකං;

තමහං පුප්ඵං ගහෙත්වා, මත්ථකෙ ධාරයිං ජිනං.

13.

‘‘සොපි මං බුද්ධො බ්යාකාසි, ජනමජ්ඣෙ නිසීදිය;

ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, අයං බුද්ධො භවිස්සති.

14.

‘‘පධානං පදහිත්වාන…පෙ… හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

15.

‘‘තස්සාපි වචනං සුත්වා, භිය්යො චිත්තං පසාදයිං;

උත්තරිං වතමධිට්ඨාසිං, දසපාරමිපූරියා’’ති.

තත්ථ මයි පබ්බජිතෙති මයි පබ්බජිතභාවං උපගතෙ. ‘‘මම පබ්බජිතං සන්ත’’න්ති පොත්ථකෙසු ලිඛන්ති, සො පමාදලෙඛොති වෙදිතබ්බො. උපපජ්ජථාති උප්පජ්ජිත්ථ. උභො හත්ථෙහීති උභෙහි හත්ථෙහි. පග්ගය්හාති ගහෙත්වාන. ධුනමානොති වාකචීරානි විධුනමානොව. චාතුවණ්ණපරිවුතන්ති චතුපරිසපරිවුතං, ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිසමණපරිවුතන්ති අත්ථො. ‘‘චතුවණ්ණෙහි පරිවුත’’න්ති පඨන්ති කෙචි.

තස්ස පන භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි. ජනසන්ධො නාම ඛත්තියො පිතා, පදුමා නාම ජනිකා, බ්රහ්මදෙවො ච උදයො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සමඞ්ගො නාමුපට්ඨාකො, ඵුස්සා ච සුදත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, අසනරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයු, සුභද්දා නාම අග්ගමහෙසී, ආනන්දො නාම පුත්තො, තුරඞ්ගයානෙන නික්ඛමි. තෙන වුත්තං –

16.

‘‘ඛෙමකං නාම නගරං, ජනසන්ධො නාම ඛත්තියො;

පදුමා නාම ජනිකා, තිස්සස්ස ච මහෙසිනො.

21.

‘‘බ්රහ්මදෙවො ච උදයො ච, අහෙසුං අග්ගසාවකා;

සමඞ්ගො නාමුපට්ඨාකො, තිස්සස්ස ච මහෙසිනො.

22.

‘‘ඵුස්සා චෙව සුදත්තා ච, අහෙසුං අග්ගසාවිකා;

බොධි තස්ස භගවතො, අසනොති පවුච්චති.

24.

‘‘සො බුද්ධො සට්ඨිරතනො, අහු උච්චත්තනෙ ජිනො;

අනූපමො අසදිසො, හිමවා විය දිස්සති.

25.

‘‘තස්සාපි අතුලතෙජස්ස, ආයු ආසි අනුත්තරො;

වස්සසතසහස්සානි, ලොකෙ අට්ඨාසි චක්ඛුමා.

26.

‘‘උත්තමං පවරං සෙට්ඨං, අනුභොත්වා මහායසං;

ජලිත්වා අග්ගික්ඛන්ධොව, නිබ්බුතො සො සසාවකො.

27.

‘‘වලාහකොව අනිලෙන, සූරියෙන විය උස්සවො;

අන්ධකාරොව පදීපෙන, නිබ්බුතො සො සසාවකො’’ති.

තත්ථ උච්චත්තනෙති උච්චභාවෙන. හිමවා විය දිස්සතීති හිමවාව පදිස්සති. අයමෙව වා පාඨො. යථා යොජනානං සතානුච්චො හිමවා පඤ්චපබ්බතො සුදූරෙ ඨිතානම්පි උච්චභාවෙන ච සොම්මභාවෙන ච අතිරමණීයො හුත්වා දිස්සති, එවං භගවාපි දිස්සතීති අත්ථො. අනුත්තරොති නාතිදීඝො නාතිරස්සො. ආයු වස්සසතසහස්සන්ති අත්ථො. උත්තමං පවරං සෙට්ඨන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. උස්සවොති හිමබින්දු වලාහකඋස්සවඅන්ධකාරා විය අනිලසූරියදීපෙහි අනිච්චතානිලසූරියදීපෙහි උපද්දුතො පරිනිබ්බුතො සසාවකො භගවාති අත්ථො.

තිස්සො කිර භගවා සුනන්දවතීනගරෙ සුනන්දාරාමෙ පරිනිබ්බායි. සෙසමෙත්ථ ගාථාසු පාකටමෙවාති.

තිස්සබුද්ධවංසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො සත්තරසමො බුද්ධවංසො.