📜

2. සුමෙධපත්ථනාකථාවණ්ණනා

ඉදානි ¶ ¶ –

1-2.

‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ;

අමරං නාම නගරං, දස්සනෙය්යං මනොරම’’න්ති. –

ආදිනයප්පවත්තාය බුද්ධවංසවණ්ණනාය ඔකාසො අනුප්පත්තො. සා පනෙසා බුද්ධවංසවණ්ණනා යස්මා සුත්තනික්ඛෙපං විචාරෙත්වා වුච්චමානා පාකටා හොති, තස්මා සුත්තනික්ඛෙපවිචාරණා තාව වෙදිතබ්බා. චත්තාරො හි සුත්තනික්ඛෙපා අත්තජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයො පුච්ඡාවසිකො අට්ඨුප්පත්තිකොති. තත්ථ යානි සුත්තානි භගවා පරෙහි අනජ්ඣිට්ඨො කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයෙන කථෙසි. සෙය්යථිදං – ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තං (ම. නි. 1.64 ආදයො) වත්ථසුත්තන්ති (ම. නි. 1.70 ආදයො) එවමාදීනි, තෙසං අත්තජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො.

යානි වා පන ‘‘පරිපක්කා ඛො රාහුලස්ස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා, යංනූනාහං රාහුලං උත්තරිං ආසවානං ඛයෙ විනෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 4.121) එවං පරෙසං අජ්ඣාසයං ඛන්තිං මනං බුජ්ඣනකභාවඤ්ච ඔලොකෙත්වා පරජ්ඣාසයවසෙන කථිතානි. සෙය්යථිදං – රාහුලොවාදසුත්තංධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13 ආදයො; පටි. ම. 2.30) එවමාදීනි, තෙසං පරජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො.

භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා තෙ තෙ දෙවමනුස්සා පඤ්හං පුච්ඡන්ති. එවං පුට්ඨෙන පන භගවතා යානි කථිතානි දෙවතාසංයුත්ත (සං. නි. 1.1 ආදයො) බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තාදීනි (සං. නි. 5.182 ආදයො) තෙසං පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපො.

යානි වා පන උප්පන්නං කාරණං පටිච්ච දෙසිතානි ධම්මදායාද- (ම. නි. 1.29 ආදයො) පුත්තමංසූපමාදීනි (සං. නි. 2.63), තෙසං අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො. එවමෙතෙසු චතූසු සුත්තනික්ඛෙපෙසු ඉමස්ස බුද්ධවංසස්ස පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපො. පුච්ඡාවසෙන හි භගවතා අයං ¶ නික්ඛිත්තො. කස්ස පුච්ඡාවසෙන? ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස. වුත්තඤ්හෙතං අස්මිං නිදානස්මිං එව –

‘‘සාරිපුත්තො ¶ ¶ මහාපඤ්ඤො, සමාධිජ්ඣානකොවිදො;

පඤ්ඤාය පාරමිප්පත්තො, පුච්ඡති ලොකනායකං;

කීදිසො තෙ මහාවීර, අභිනීහාරො නරුත්තමා’’ති. (බු. වං. 1.74-75) –

ආදි. තෙනෙසා බුද්ධවංසදෙසනා පුච්ඡාවසිකාති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ කප්පෙ ච සතසහස්සෙති එත්ථ කප්ප-සද්දො පනායං අභිසද්දහනවොහාරකාලපඤ්ඤත්තිඡෙදනවිකප්පනලෙසසමන්තභාවආයුකප්පමහාකප්පාදීසු දිස්සති. තථා හි ‘‘ඔකප්පනීයමෙතං භොතො ගොතමස්ස. යථා තං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.387) අභිසද්දහනෙ දිස්සති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහි සමණකප්පෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති එවමාදීසු (චූළව. 250) වොහාරෙ. ‘‘යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.387) කාලෙ. ‘‘ඉච්චායස්මා කප්පො’’ති (සු. නි. 1098; චූළනි. කප්පමාණවපුච්ඡා 117; කප්පමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 61) ච, ‘‘නිග්රොධකප්පො ඉති තස්ස නාමං, තයා කතං භගවා බ්රාහ්මණස්සා’’ති ච එවමාදීසු (සු. නි. 346) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘අලඞ්කතො කප්පිතකෙසමස්සූ’’ති එවමාදීසු (ජා. 2.22.1368) ඡෙදනෙ. ‘‘කප්පති ද්වඞ්ගුලකප්පො’’තිආදීසු (චූළව. 446) විකප්පෙ. ‘‘අත්ථි කප්පො නිපජ්ජිතු’’න්තිආදීසු (අ. නි. 8.80) ලෙසෙ. ‘‘කෙවලකප්පං ජෙතවනං ඔභාසෙත්වා’’තිආදීසු සමන්තභාවෙ. ‘‘තිට්ඨතු, භන්තෙ, භගවා කප්පං, තිට්ඨතු සුගතො කප්ප’’න්ති (දී. නි. 2.178; උදා. 51) එත්ථ ආයුකප්පෙ. ‘‘කීව දීඝො නු ඛො, භන්තෙ, කප්පො’’ති (සං. නි. 2.128-129) එත්ථ මහාකප්පෙ. ආදිසද්දෙන ‘‘සත්ථුකප්පෙන වත කිර, භො, මයං සාවකෙන සද්ධිං මන්තයමානා න ජානිම්හා’’ති (ම. නි. 1.260) එත්ථ පටිභාගෙ. ‘‘කප්පො නට්ඨො හොති. කප්පකතොකාසො ජිණ්ණො හොතී’’ති (පාචි. 371) එත්ථ විනයකප්පෙ. ඉධ පන මහාකප්පෙ දට්ඨබ්බො. තස්මා කප්පෙ ච සතසහස්සෙති මහාකප්පානං සතසහස්සානන්ති අත්ථො (දී. නි. අට්ඨ. 1.29; 3.275; සං. නි. අට්ඨ. 1.1.1; අ. නි. අට්ඨ. 2.3.128; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.මඞ්ගලසුත්ත, එවමිච්චාදිපාඨවණ්ණනා; සු. නි. අට්ඨ. 2.මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනා; චරියා. අට්ඨ. නිදානකථා.1; චූළනි. අට්ඨ. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා). ¶ චතුරො ච අසඞ්ඛියෙති ‘‘චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ’’ති වචනසෙසො දට්ඨබ්බො. කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙති අත්ථො. අමරං නාම නගරන්ති ‘‘අමර’’න්ති ච ‘‘අමරවතී’’ති ¶ ච ලද්ධනාමං නගරං අහොසි. කෙචි පනෙත්ථ අඤ්ඤෙනාපි පකාරෙන වණ්ණයන්ති, කිං තෙහි, නාමමත්තං පනෙතං තස්ස නගරස්ස. දස්සනෙය්යන්ති සුවිභත්තවිචිත්ර-චච්චරද්වාර-චතුක්කසිඞ්ඝාටික-පාකාර-පරික්ඛෙපපාසාද- හම්මිය-භවන-සමලඞ්කතත්තා දස්සනීයං. මනොරමන්ති සමසුචිපරමරමණීයභූමිභාගත්තා ඡායූදකසම්පන්නත්තා ¶ සුලභාහාරත්තා සබ්බොපකරණයුත්තත්තා ච සමිද්ධත්තා දෙවමනුස්සාදීනං මනො රමයතීති මනොරමං.

දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තන්ති හත්ථිසද්දෙන අස්සසද්දෙන රථසද්දෙන භෙරිසද්දෙන සඞ්ඛසද්දෙන මුදිඞ්ගසද්දෙන වීණාසද්දෙන ගීතසද්දෙන සම්මතාළසද්දෙන ‘‘භුඤ්ජථ පිවථ ඛාදථා’’ති දසමෙන සද්දෙනාති; ඉමෙහි දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං අහොසි, සබ්බකාලං අනුපමුස්සවසමජ්ජනාටකා කීළන්තීති අත්ථො. අන්නපානසමායුතන්ති අන්නෙන චතුබ්බිධෙනාහාරෙන ච පානෙන ච සුට්ඨු ආයුතං අන්නපානසමායුතං, ඉමිනා සුභික්ඛතා දස්සිතා, බහුඅන්නපානසමායුතන්ති අත්ථො.

ඉදානි තෙ දස සද්දෙ වත්ථුතො දස්සනත්ථං –

‘‘හත්ථිසද්දං අස්සසද්දං, භෙරිසඞ්ඛරථානි ච;

ඛාදථ පිවථ චෙව, අන්නපානෙන ඝොසිත’’න්ති. – වුත්තං;

තත්ථ හත්ථිසද්දන්ති හත්ථීනං කොඤ්චනාදසද්දෙන, කරණත්ථෙ උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං. එස නයො සෙසපදෙසුපි. භෙරිසඞ්ඛරථානි චාති භෙරිසද්දෙන ච සඞ්ඛසද්දෙන ච රථසද්දෙන චාති අත්ථො. ලිඞ්ගවිපරියාසෙන වුත්තං, ‘ඛාදථ පිවථා’ති එවමාදිනයප්පවත්තෙන අන්නපානපටිසංයුත්තෙන ඝොසිතං අභිනාදිතන්ති අත්ථො. එත්ථාහ – තෙසං පන සද්දානං එකදෙසොව දස්සිතො, න සකලොති? න එකදෙසො සකලො දසවිධො දස්සිතොව. කථං? භෙරිසද්දෙන මුදිඞ්ගසද්දො සඞ්ගහිතො, සඞ්ඛසද්දෙන වීණාගීතසම්මතාළසද්දා සඞ්ගහිතාති දසෙව දස්සිතා.

එවං එකෙන පරියායෙන නගරසම්පත්තිං වණ්ණෙත්වා පුන තමෙව දස්සෙතුං –

3.

‘‘නගරං ¶ සබ්බඞ්ගසම්පන්නං, සබ්බකම්මමුපාගතං, සත්තරතනසම්පන්නං, නානාජනසමාකුලං;

සමිද්ධං දෙවනගරංව, ආවාසං පුඤ්ඤකම්මින’’න්ති. – වුත්තං;

තත්ථ ¶ සබ්බඞ්ගසම්පන්නන්ති පාකාරගොපුරට්ටාලකාදිසබ්බනගරාවයවසම්පන්නං, පරිපුණ්ණසබ්බවිත්තූපකරණධනධඤ්ඤතිණකට්ඨොදකන්ති වා අත්ථො. සබ්බකම්මමුපාගතන්ති සබ්බකම්මන්තෙන උපගතං, සමුපගතසබ්බකම්මන්තන්ති අත්ථො. සත්තරතනසම්පන්නන්ති ¶ පරිපුණ්ණමුත්තාදිසත්තරතනං, චක්කවත්තිනිවාසභූමිතො වා හත්ථිරතනාදීහි සත්තරතනෙහි සම්පන්නං. නානාජනසමාකුලන්ති නානාවිධදෙසභාසෙහි ජනෙහි සමාකුලං. සමිද්ධන්ති මනුස්සොපභොගසබ්බොපකරණෙහි සමිද්ධං ඵීතං. දෙවනගරං වාති දෙවනගරං විය ආලකමන්දා විය අමරවතී සමිද්ධන්ති වුත්තං හොති. ආවාසං පුඤ්ඤකම්මිනන්ති ආවසන්ති එත්ථ පුඤ්ඤකම්මිනො ජනාති ආවාසො. ‘‘ආවාසො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘ආවාස’’න්ති ලිඞ්ගභෙදං කත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පඤ්ඤායති තෙනාති පුඤ්ඤං, කුලරූපමහාභොගිස්සරියවසෙන පඤ්ඤායතීති අත්ථො. පුනාතීති වා පුඤ්ඤං. සබ්බකුසලමලරජාපවාහකත්තා පුඤ්ඤං කම්මං යෙසං අත්ථි තෙ පුඤ්ඤකම්මිනො, තෙසං පුඤ්ඤකම්මිනං ආවාසභූතන්ති අත්ථො.

තත්ථ සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො පටිවසති උභතො සුජාතො මාතිතො ච පිතිතො ච, සංසුද්ධගහණිකො යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙන, අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතො, සො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ අහොසි සනිඝණ්ඩුකෙටුභානං සාක්ඛරප්පභෙදානං ඉතිහාසපඤ්චමානං පදකො වෙය්යාකරණො අනවයො ලොකායතමහාපුරිසලක්ඛණෙසු. තස්ස පන දහරකාලෙයෙව මාතාපිතරො කාලමකංසු. අථස්ස රාසිවඩ්ඪකො අමච්චො ආයපොත්ථකං ආහරිත්වා සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිවිවිධරතනභරිතෙ ගබ්භෙ විවරිත්වා – ‘‘එත්ථකං තෙ, කුමාර, මාතු සන්තකං, එත්ථකං පිතු සන්තකං, එත්ථකං අය්යකපය්යකාන’’න්ති යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ධනං ආචික්ඛිත්වා – ‘‘එතං පටිපජ්ජාහී’’ති නිය්යාතෙසි. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පුඤ්ඤානි කරොන්තො අගාරං අජ්ඣාවසි. තෙන වුත්තං –

4.

‘‘නගරෙ ¶ අමරවතියා, සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො;

අනෙකකොටිසන්නිචයො, පහූතධනධඤ්ඤවා.

5.

‘‘අජ්ඣායකො මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සධම්මෙ පාරමිං ගතො’’ති.

තත්ථ නගරෙ අමරවතියාති අමරවතීසඞ්ඛාතෙ නගරෙ. සුමෙධො නාමාති එත්ථ ‘‘මෙධා’’ති පඤ්ඤා ¶ වුච්චති. සා තස්ස සුන්දරා පසත්ථාති සුමෙධොති පඤ්ඤායිත්ථ. බ්රාහ්මණොති බ්රහ්මං අණති සික්ඛතීති බ්රාහ්මණො, මන්තෙ සජ්ඣායතීති අත්ථො ¶ . අක්ඛරචින්තකා පන ‘‘බ්රහ්මුනො අපච්චං බ්රාහ්මණො’’ති වදන්ති. අරියා පන බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණාති. අනෙකකොටිසන්නිචයොති කොටීනං සන්නිචයො කොටිසන්නිචයො, අනෙකො කොටිසන්නිචයො යස්ස සොයං අනෙකකොටිසන්නිචයො, අනෙකකොටි ධනසන්නිචයොති අත්ථො. පහූතධනධඤ්ඤවාති බහුලධනධඤ්ඤවා. පුරිමං භූමිගතගබ්භගතධනධඤ්ඤවසෙන වුත්තං, ඉදං නිච්චපරිභොගූපගතධනධඤ්ඤවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අජ්ඣායකොති න ඣායතීති අජ්ඣායකො, ඣානභාවනාරහිතොති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘න දානිමෙ ඣායන්තීති. න දානිමෙ ඣායන්තීති ඛො, වාසෙට්ඨ, ‘අජ්ඣායකා අජ්ඣායකා’ ත්වෙව තතියං අක්ඛරං උපනිබ්බත්ත’’න්ති (දී. නි. 3.132) එවං පඨමකප්පිකකාලෙ ඣානවිරහිතානං බ්රාහ්මණානං ගරහවචනං උප්පන්නං. ඉදානි මන්තං ඣායතීති අජ්ඣායකො, මන්තෙ පරිවත්තෙතීති ඉමිනා අත්ථෙන පසංසවචනං කත්වා වොහරන්ති. මන්තෙ ධාරෙතීති මන්තධරො. තිණ්ණං වෙදානන්ති ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදානං තිණ්ණං වෙදානං. අයං පන වෙද-සද්දො ඤාණසොමනස්සගන්ථෙසු දිස්සති. තථා හෙස – ‘‘යං බ්රාහ්මණං වෙදගුමාභිජඤ්ඤා, අකිඤ්චනං කාමභවෙ අසත්ත’’න්තිආදීසු (සු. නි. 1065) ඤාණෙ දිස්සති. ‘‘යෙ වෙදජාතා විචරන්ති ලොකෙ’’තිආදීසු (අ. නි. 4.57) සොමනස්සෙ. ‘‘තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ සනිඝණ්ඩුකෙටුභාන’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.256) ගන්ථෙ. ඉධාපි ගන්ථෙ (ම. නි. අට්ඨ. 1.75). පාරගූති තිණ්ණං වෙදානං ඔට්ඨපහතකරණමත්තෙන පාරං ගතොති පාරගූ. ලක්ඛණෙති ඉත්ථිලක්ඛණපුරිසලක්ඛණමහාපුරිසලක්ඛණාදිකෙ ලක්ඛණෙ. ඉතිහාසෙති ඉතිහ ආස, ඉතිහ ආසාති ඊදිසවචනපටිසංයුත්තෙ ¶ පුරාණසඞ්ඛාතෙ ගන්ථවිසෙසෙ. සධම්මෙති බ්රාහ්මණානං සකෙ ධම්මෙ, සකෙ ආචරියකෙ වා. පාරමිං ගතොති පාරං ගතො, දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො අහොසීති අත්ථො.

අථෙකදිවසං සො දසගුණගණාරාධිතපණ්ඩිතො සුමෙධපණ්ඩිතො උපරිපාසාදවරතලෙ රහොගතො හුත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො චින්තෙසි – ‘‘පුනබ්භවෙ පටිසන්ධිග්ගහණං නාම දුක්ඛං, තථා නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරභෙදනං, අහඤ්ච ජාතිධම්මො, ජරාධම්මො, බ්යාධිධම්මො, මරණධම්මො, එවංභූතෙන මයා අජාතිං අජරං අබ්යාධිං අමරණං සුඛං සිවං නිබ්බානං පරියෙසිතුං ¶ වට්ටති, අවස්සං භවචාරකතො මුච්චිත්වා නිබ්බානගාමිනා එකෙන මග්ගෙන භවිතබ්බ’’න්ති. තෙන වුත්තං –

6.

‘‘රහොගතො ¶ නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

දුක්ඛො පුනබ්භවො නාම, සරීරස්ස ච භෙදනං.

7.

‘‘ජාතිධම්මො ජරාධම්මො, බ්යාධිධම්මො සහං තදා;

අජරං අමරං ඛෙමං, පරියෙසිස්සාමි නිබ්බුතිං.

8.

‘‘යංනූනිමං පූතිකායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

9.

‘‘අත්ථි හෙහිති සො මග්ගො, න සො සක්කා න හෙතුයෙ;

පරියෙසිස්සාමි තං මග්ගං, භවතො පරිමුත්තියා’’ති.

එත්ථ පන ගාථාසම්බන්ධඤ්ච අනුත්තානපදානමත්ථඤ්ච වත්වාව ගමිස්සාම. තත්ථ රහොගතොති රහසි ගතො, රහසි ඨානෙ නිසින්නො. එවං චින්තෙසහන්ති එවං චින්තෙසිං අහං. එවන්ති ඉමිනා චින්තනාකාරං දස්සෙති. තදාති තස්මිං සුමෙධපණ්ඩිතකාලෙ. ‘‘එවං චින්තෙසහ’’න්ති භගවා ඉමිනා අත්තනා සද්ධිං සුමෙධපණ්ඩිතං එකත්තං කරොති. තස්මා තදා සො සුමෙධො අහමෙවාති පකාසෙන්තො ‘‘එවං චින්තෙසහං තදා’’ති භගවා උත්තමපුරිසවසෙනාහ. ජාතිධම්මොති ජාතිසභාවො. එස නයො සෙසපදෙසුපි. නිබ්බුතින්ති නිබ්බානං.

යංනූනාති ¶ පරිවිතක්කනත්ථෙ නිපාතො, යදි පනාහන්ති අත්ථො. පූතිකායන්ති පූතිභූතං කායං. නානාකුණපපූරිතන්ති මුත්ත-කරීස-පුබ්බලොහිත-පිත්ත-සෙම්හ-ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදිඅනෙකකුණපපූරිතං. අනපෙක්ඛොති අනාලයො. අත්ථීති අවස්සං උපලබ්භති. හෙහිතීති භවිස්සති, පරිවිතක්කනවචනමිදං. න සො සක්කා න හෙතුයෙති තෙන මග්ගෙන න සක්කා න භවිතුං. සො පන මග්ගො හෙතුයෙති හෙතුභාවාය න න හොති, හෙතුයෙවාති අත්ථො. භවතො පරිමුත්තියාති භවබන්ධනවිමුත්තියාති අත්ථො.

ඉදානි අත්තනා පරිවිතක්කිතමත්ථං සම්පාදයිතුං ‘‘යථාපී’’ති ආදිමාහ. යථා හි ලොකෙ දුක්ඛස්ස පටිපක්ඛභූතං සුඛං නාම අත්ථි, එවං භවෙ සති තප්පටිපක්ඛෙන විභවෙනාපි භවිතබ්බං ¶ , යථා ච උණ්හෙ සති තස්ස වූපසමභූතං සීතලම්පි අත්ථි, එවං රාගාදිඅග්ගීනං වූපසමෙන නිබ්බානෙන භවිතබ්බං. යථා ච පාපස්ස ලාමකස්ස ධම්මස්ස පටිපක්ඛභූතො කල්යාණො අනවජ්ජධම්මොපි ¶ අත්ථියෙව, එවමෙව පාපිකාය ජාතියා සති සබ්බජාතිඛෙපනතො අජාතිසඞ්ඛාතෙන නිබ්බානෙනාපි භවිතබ්බමෙවාති. තෙන වුත්තං –

10.

‘‘යථාපි දුක්ඛෙ විජ්ජන්තෙ, සුඛං නාමපි විජ්ජති;

එවං භවෙ විජ්ජමානෙ, විභවොපිච්ඡිතබ්බකො.

11.

‘‘යථාපි උණ්හෙ විජ්ජන්තෙ, අපරං විජ්ජති සීතලං;

එවං තිවිධග්ගි විජ්ජන්තෙ, නිබ්බානං ඉච්ඡිතබ්බකං.

12.

‘‘යථාපි පාපෙ විජ්ජන්තෙ, කල්යාණමපි විජ්ජති;

එවමෙව ජාති විජ්ජන්තෙ, අජාතිපිච්ඡිතබ්බක’’න්ති.

තත්ථ යථාපීති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. සුඛන්ති කායිකචෙතසිකසුඛං, සුට්ඨු දුක්ඛං ඛණතීති සුඛං. භවෙති ජනනෙ. විභවොති අජනනං, ජනනෙ විජ්ජමානෙ අජනනධම්මොපි ඉච්ඡිතබ්බො. තිවිධග්ගි විජ්ජන්තෙති තිවිධෙ රාගාදිකෙ අග්ගිම්හි විජ්ජමානෙති අත්ථො. නිබ්බානන්ති තස්ස තිවිධස්ස රාගාදිඅග්ගිස්ස නිබ්බාපනං උපසමනං නිබ්බානඤ්ච ඉච්ඡිතබ්බං. පාපෙති අකුසලෙ ලාමකෙ. කල්යාණමපීති කුසලමපි. එවමෙවාති එවමෙවං. ජාති විජ්ජන්තෙති ¶ ජාතියා විජ්ජමානායාති අත්ථො. ලිඞ්ගභෙදඤ්ච විභත්තිලොපඤ්ච කත්වා වුත්තං. අජාතිපීති ජාතිඛෙපනං අජාතිනිබ්බානම්පි ඉච්ඡිතබ්බං.

අථාහං පරම්පි චින්තෙසිං – ‘‘යථා නාම ගූථරාසිම්හි නිමුග්ගෙන පුරිසෙන දූරතොව කමලකුවලයපුණ්ඩරීකසණ්ඩමණ්ඩිතං විමලසලිලං තළාකං දිස්වා – ‘කතරෙන නු ඛො මග්ගෙන තත්ථ ගන්තබ්බ’න්ති තළාකං ගවෙසිතුං යුත්තං. යං තස්ස අගවෙසනං, න සො තස්ස තළාකස්ස දොසො, තස්ස පුරිසස්සෙව දොසො. එවමෙව කිලෙසමලධොවනෙ අමතමහාතළාකෙ විජ්ජමානෙ යං තස්ස අගවෙසනං, න සො අමතසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානමහාතළාකස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. යථා පන චොරෙහි සංපරිවාරිතො පුරිසො පලායනමග්ගෙ විජ්ජමානෙපි සචෙ සො න පලායති, න සො තස්ස මග්ගස්ස දොසො, තස්ස පුරිසස්සෙව දොසො. එවමෙව කිලෙසචොරෙහි පරිවාරෙත්වා ගහිතස්ස පුරිසස්ස විජ්ජමානෙයෙව නිබ්බානමහානගරගාමිම්හි සිවෙ මහාමග්ගෙ තස්ස මග්ගස්ස අගවෙසනං ¶ නාම න මග්ගස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. යථා බ්යාධිපීළිතො පුරිසො විජ්ජමානෙ බ්යාධිතිකිච්ඡකෙ වෙජ්ජෙ සචෙ තං වෙජ්ජං ගවෙසිත්වා තං බ්යාධිං න තිකිච්ඡාපෙති, න ¶ සො වෙජ්ජස්ස දොසො, තස්ස පුරිසස්සෙව දොසො. එවමෙව පන යො කිලෙසබ්යාධිපරිපීළිතො කිලෙසවූපසමමග්ගකොවිදං විජ්ජමානමෙව ආචරියං න ගවෙසති, තස්සෙව දොසො, න කිලෙසබ්යාධිවිනායකස්ස ආචරියස්ස දොසො’’ති. තෙන වුත්තං –

13.

‘‘යථා ගූථගතො පුරිසො, තළාකං දිස්වාන පූරිතං;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො තළාකස්ස සො.

14.

‘‘එවං කිලෙසමලධොවං, විජ්ජන්තෙ අමතන්තළෙ;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො අමතන්තළෙ.

15.

‘‘යථා අරීහි පරිරුද්ධො, විජ්ජන්තෙ ගමනම්පථෙ;

න පලායති සො පුරිසො, න දොසො අඤ්ජසස්ස සො.

16.

‘‘එවං කිලෙසපරිරුද්ධො, විජ්ජමානෙ සිවෙ පථෙ;

න ගවෙසති තං මග්ගං, න දොසො සිවමඤ්ජසෙ.

17.

‘‘යථාපි ¶ බ්යාධිතො පුරිසො, විජ්ජමානෙ තිකිච්ඡකෙ;

න තිකිච්ඡාපෙති තං බ්යාධිං, න දොසො සො තිකිච්ඡකෙ.

18.

‘‘එවං කිලෙසබ්යාධීහි, දුක්ඛිතො පතිපීළිතො;

න ගවෙසති තං ආචරියං, න දොසො සො විනායකෙ’’ති.

තත්ථ ගූථගතොති ගූථකූපගතො, ගූථෙන ගතො මක්ඛිතො වා. කිලෙසමලධොවන්ති කිලෙසමලසොධනෙ, භුම්මත්ථෙ පච්චත්තවචනං. අමතන්තළෙති අමතසඞ්ඛාතස්ස තළාකස්ස, සාමිඅත්ථෙ භුම්මවචනං දට්ඨබ්බං, අනුස්සරං පක්ඛිපිත්වා වුත්තං. අරීහීති පච්චත්ථිකෙහි. පරිරුද්ධොති සමන්තතො නිරුද්ධො. ගමනම්පථෙති ගමනපථෙ. ඡන්දාවිනාසත්ථං අනුස්සරාගමනං කත්වා වුත්තං. න පලායතීති යදි න පලායෙය්ය. සො පුරිසොති සො චොරෙහි පරිරුද්ධො පුරිසො. අඤ්ජසස්සාති ¶ මග්ගස්ස. මග්ගස්ස හි –

‘‘මග්ගො ¶ පන්ථො පථො පජ්ජො, අඤ්ජසං වටුමායනං;

නාවා උත්තරසෙතු ච, කුල්ලො ච භිසි සඞ්කමො’’ති. (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 101) –

බහූනි නාමානි. ස්වායමිධ අඤ්ජසනාමෙන වුත්තො. සිවෙති සබ්බුපද්දවාභාවතො සිවෙ. සිවමඤ්ජසෙති සිවස්ස අඤ්ජසස්සාති අත්ථො. තිකිච්ඡකෙති වෙජ්ජෙ. න තිකිච්ඡාපෙතීති න තිකිච්ඡාපෙය්ය. න දොසො සො තිකිච්ඡකෙති තිකිච්ඡකස්ස දොසො නත්ථි, බ්යාධිතස්සෙව දොසොති අත්ථො. දුක්ඛිතොති සඤ්ජාතකායිකචෙතසිකදුක්ඛො. ආචරියන්ති මොක්ඛමග්ගාචරියං. විනායකෙති ආචරියස්ස.

එවං පනාහං චින්තෙත්වා උත්තරිම්පි එවං චින්තෙසිං – ‘‘යථාපි මණ්ඩනකජාතිකො පුරිසො කණ්ඨෙ ආසත්තං කුණපං ඡඩ්ඩෙත්වා සුඛී ගච්ඡෙය්ය, එවං මයාපි ඉමං පූතිකායං ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛෙන නිබ්බානමහානගරං පවිසිතබ්බං. යථා ච නරනාරියො උක්කාරභූමියං උච්චාරපස්සාවං කත්වා න තං උච්ඡඞ්ගෙන වා ආදාය දසන්තෙ වා වෙඨෙත්වා ආදාය ගච්ඡන්ති, අථ ඛො ජිගුච්ඡමානා ඔලොකෙතුම්පි අනිච්ඡන්තා අනපෙක්ඛා ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, එවං මයාපි ඉමං පූතිකායං අනපෙක්ඛෙන ඡඩ්ඩෙත්වා අමතං නිබ්බානනගරං පවිසිතුං වට්ටති. යථා ච නාවිකා නාම ජජ්ජරං නාවං උදකගාහිනිං ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛාව ගච්ඡන්ති, එවමහම්පි ඉමං නවහි වණමුඛෙහි පග්ඝරන්තං කායං ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛො නිබ්බානමහානගරං පවිසිස්සාමි ¶ . යථා ච කොචි පුරිසො මුත්තාමණිවෙළුරියාදීනි නානාවිධානි රතනානි ආදාය චොරෙහි සද්ධිං මග්ගං ගච්ඡන්තො අත්තනො රතනවිනාසභයෙන තෙ චොරෙ ඡඩ්ඩෙත්වා ඛෙමං මග්ගං ගණ්හාති, එවමයම්පි පූතිකායො රතනවිලොපකචොරසදිසො. සචාහං එත්ථ තණ්හං කරිස්සාමි, අරියමග්ගකුසලධම්මරතනානි මෙ නස්සිස්සන්ති, තස්මා මයා ඉමං මහාචොරසදිසං කරජකායං ඡඩ්ඩෙත්වා නිබ්බානමහානගරං පවිසිතුං වට්ටතී’’ති. තෙන වුත්තං –

19.

‘‘යථාපි කුණපං පුරිසො, කණ්ඨෙ බද්ධං ජිගුච්ඡිය;

මොචයිත්වාන ගච්ඡෙය්ය, සුඛී සෙරී සයංවසී.

20.

‘‘තථෙවිමං පූතිකායං, නානාකුණපසඤ්චයං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

21.

‘‘යථා ¶ ¶ උච්චාරට්ඨානම්හි, කරීසං නරනාරියො;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

22.

‘‘එවමෙවාහං ඉමං කායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, වච්චං කත්වා යථා කුටිං.

23.

‘‘යථාපි ජජ්ජරං නාවං, පලුග්ගං උදගාහිනිං;

සාමී ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

24.

‘‘එවමෙවාහං ඉමං කායං, නවච්ඡිද්දං ධුවස්සවං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, ජිණ්ණනාවංව සාමිකා.

25.

‘‘යථාපි පුරිසො චොරෙහි, ගච්ඡන්තො භණ්ඩමාදිය;

භණ්ඩච්ඡෙදභයං දිස්වා, ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡති.

26.

‘‘එවමෙව ඉමං කායො, මහාචොරසමො විය;

පහායිමං ගමිස්සාමි, කුසලච්ඡෙදනාභයා’’ති.

තත්ථ යථාපි කුණපං පුරිසොති යථාපි දහරො යුවා මණ්ඩනකජාතිකො පුරිසො අහිකුණපෙන වා කුක්කුරකුණපෙන වා මනුස්සකුණපෙන වා කණ්ඨෙ ආසත්තෙන අට්ටීයිත්වා හරායිත්වා ජිගුච්ඡිත්වා තං කුණපං මොචෙත්වා ¶ ගච්ඡෙය්ය. සුඛීති සුඛිතො. සෙරීති යථිච්ඡකවිහාරී. නානාකුණපසඤ්චයන්ති අනෙකවිධකුණපරාසිභූතං ‘‘නානාකුණපපූරිත’’න්තිපි පාඨො.

උච්චාරට්ඨානම්හීති උච්චාරෙන්ති වච්චං කරොන්ති එත්ථාති උච්චාරො, උච්චාරො ච සො ඨානං චෙති උච්චාරට්ඨානං. අථ වා උස්සාසිය්යතීති උස්සාසො, වච්චස්සෙතං නාමං, තස්ස ඨානං උස්සාසට්ඨානං, තස්මිං උස්සාසට්ඨානම්හි, උක්කාරට්ඨානෙති අත්ථො. වච්චං කත්වා යථා කුටින්ති වච්චං කත්වා කුටිං නරනාරියො වියාති අත්ථො.

ජජ්ජරන්ති ජිණ්ණං. පලුග්ගන්ති පලුජ්ජන්තිං, විකිරන්තින්ති අත්ථො. උදගාහිනින්ති උදකගාහිනිං ¶ . සාමීති නාවාසාමිකා. නවච්ඡිද්දන්ති චක්ඛුසොතාදීහි නවහි වණමුඛෙහි ඡිද්දාවච්ඡිද්දෙහි යුත්තත්තා නවච්ඡිද්දං. ධුවස්සවන්ති ධුවනිස්සන්දං, නිච්චං පග්ඝරණාසුචින්ති අත්ථො.

භණ්ඩමාදියාති යංකිඤ්චි රතනාදිකං භණ්ඩං ආදිය. භණ්ඩච්ඡෙදභයං ¶ දිස්වාති භණ්ඩස්ස අච්ඡින්දනෙන භයං දිස්වාති අත්ථො. එවමෙවාති සො භණ්ඩමාදාය ගච්ඡන්තො පුරිසො විය. අයං කායොති අයං පන කුච්ඡිතානං පරමජෙගුච්ඡානං ආයොති කායො. ආයොති උපත්තිට්ඨානං. ආයන්ති තතොති ආයො, කුච්ඡිතා කෙසාදයො. ඉති කුච්ඡිතානං කෙසාදීනං ආයොති කායො. මහාචොරසමො වියාති චක්ඛුආදීහි රූපාදීසු පියරූපෙසු සාරජ්ජනාදිවසෙන පාණාතිපාතාදින්නාදානාදිචොරො හුත්වා සබ්බකුසලං විලුම්පතීති මහාචොරසමො. තස්මා යථා සො රතනභණ්ඩමාදාය චොරෙහි සද්ධිං ගච්ඡන්තො පුරිසො තෙ චොරෙ පහාය ගච්ඡති, එවමෙවාහම්පි ඉමං මහාචොරසමං කායං පහාය අත්තනො සොත්ථිභාවකරං මග්ගං ගවෙසිතුං ගමිස්සාමීති අත්ථසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. කුසලච්ඡෙදනාභයාති කුසලධම්මවිලොපනභයෙනාති අත්ථො.

අථෙවං සුමෙධපණ්ඩිතො නානාවිධාහි උපමාහි නෙක්ඛම්මකාරණං චින්තෙත්වා පුනපි චින්තෙසි – ‘‘ඉමං මහාධනරාසිං සංහරිත්වා මය්හං පිතුපිතාමහාදයො පරලොකං ගච්ඡන්තා එකකහාපණම්පි ගහෙත්වා න ගතා, මයා පන ගහෙත්වා ගමනකාරණං කාතුං වට්ටතී’’ති ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි ¶ – ‘‘අහං, මහාරාජ, ජාතිජරාදීහි උපද්දුතහදයො අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිස්සාමි, මය්හං අනෙකකොටිසතසහස්සං ධනං අත්ථි, තං දෙවො පටිපජ්ජතූ’’ති. රාජා ආහ – ‘‘න මය්හං තෙ ධනෙන අත්ථො, ත්වංයෙව යථිච්ඡකං කරොහී’’ති.

සො ච ‘‘සාධු දෙවා’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා මහාජනස්ස දානං දත්වා වත්ථුකාමෙ ච කිලෙසකාමෙ ච පහාය අමරවරනගරසදිසතො අමරනගරතො නික්ඛමිත්වා එකකොව නානාමිගගණවන්තෙ හිමවන්තෙ ධම්මිකං නාම පබ්බතං නිස්සාය අස්සමං කත්වා තත්ථ පණ්ණසාලං කත්වා පඤ්චදොසවිවජ්ජිතං චඞ්කමං මාපෙත්වා අට්ඨගුණසමුපෙතං අභිඤ්ඤාබලං සමාහරිතුං නවදොසසමන්නාගතං සාටකං පජහිත්වා ද්වාදසගුණමුපාගතං වාකචීරං නිවාසෙත්වා පබ්බජි. එවං පන සො පබ්බජිතො අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං පණ්ණසාලං පහාය දසගුණසමන්නාගතං රුක්ඛමූලං උපගන්ත්වා සබ්බධඤ්ඤවිකතිං පහාය පවත්තඵලභොජනො හුත්වා නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමනවසෙන පධානං පදහන්තො සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං පඤ්චන්නඤ්ච අභිඤ්ඤානං ලාභී අහොසි. තෙන වුත්තං –

27.

‘‘එවාහං ¶ චින්තයිත්වාන, නෙකකොටිසතං ධනං;

නාථානාථානං දත්වාන, හිමවන්තමුපාගමිං.

28.

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, ධම්මිකො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා.

29.

‘‘චඞ්කමං ¶ තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිතං.

අට්ඨගුණසමුපෙතං, අභිඤ්ඤාබලමාහරිං.

30.

‘‘සාටකං පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතං;

වාකචීරං නිවාසෙසිං, ද්වාදසගුණමුපාගතං.

31.

‘‘අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලකං;

උපාගමිං රුක්ඛමූලං, ගුණෙ දසහුපාගතං.

32.

‘‘වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

33.

‘‘තත්ථප්පධානං ¶ පදහිං, නිස්සජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබලපාපුණි’’න්ති.

තත්ථ එවාහන්ති එවං අහං, හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරෙන චින්තෙත්වාති අත්ථො. නාථානාථානන්ති සනාථානමනාථානඤ්ච අඩ්ඪානඤ්චෙව දලිද්දානඤ්ච ‘‘අත්ථිකා ගණ්හන්තූ’’ති සහ කොට්ඨාගාරෙහි දත්වාති අත්ථො. හිමවන්තස්සාවිදූරෙති හිමවන්තපබ්බතරාජස්ස අවිදූරෙ සමීපෙ. ධම්මිකො නාම පබ්බතොති එවංනාමකො පබ්බතො. කස්මා පනායං ධම්මිකොති? යෙභුය්යෙන පන බොධිසත්තා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තං පබ්බතං උපනිස්සාය අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා සමණධම්මං අකංසු. තස්මා සමණධම්මස්ස නිස්සයභූතත්තා ‘‘ධම්මිකො’’ත්වෙව පාකටො අහොසි. අස්සමො සුකතො මය්හන්තිආදිනා සුමෙධපණ්ඩිතෙන අස්සමපණ්ණසාලා චඞ්කමා සහත්ථා මාපිතා විය වුත්තා, න ච පන සහත්ථා මාපිතා, කින්තු සක්කෙන දෙවෙන පෙසිතෙ විස්සකම්මුනා දෙවපුත්තෙන නිම්මිතා. භගවා ¶ පන තදා අත්තනො පුඤ්ඤානුභාවෙන නිබ්බත්තං තං සම්පදං සන්ධාය – ‘‘සාරිපුත්ත, තස්මිං පබ්බතෙ –

‘අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා;

චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’’න්ති. – ආදිමාහ;

තත්ථ පණ්ණසාලාති පණ්ණඡදනසාලා. තත්ථාති තස්මිං අස්සමපදෙ. පඤ්චදොසවිවජ්ජිතන්ති පඤ්චහි චඞ්කමදොසෙහි විවජ්ජිතං. කතමෙ පඤ්ච චඞ්කමදොසා නාම? ථද්ධවිසමතා, අන්තොරුක්ඛතා, ගහනච්ඡන්නතා, අතිසම්බාධතා, අතිවිසාලතාති ඉමෙහි පඤ්චහි ¶ දොසෙහි විවජ්ජිතං. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන දීඝතො සට්ඨිරතනො විත්ථාරතො දියඩ්ඪරතනො චඞ්කමො වුත්තො. අථ වා පඤ්චදොසවිවජ්ජිතන්ති පඤ්චහි නීවරණදොසෙහි විවජ්ජිතං පරිහීනං අභිඤ්ඤාබලමාහරින්ති ඉමිනා උත්තරපදෙන සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා, සුමෙධකථා). අට්ඨගුණසමුපෙතන්ති ‘‘එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ පරිසුද්ධෙ පරියොදාතෙ අනඞ්ගණෙ විගතූපක්කිලෙසෙ මුදුභූතෙ කම්මනියෙ ඨිතෙ ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති එවං වුත්තෙහි අට්ඨගුණෙහි (දී. නි. 1.244-245; ම. නි. 1.384-386, 431-433; පාරා. 12-14) සමන්නාගතං අභිඤ්ඤාබලං ආහරිං ආනෙසින්ති අත්ථො.

කෙචි ¶ පන ‘‘අට්ඨහි සමණසුඛෙහි උපෙතං, අට්ඨිමානි සමණසුඛානි නාම ධනධඤ්ඤපරිග්ගහාභාවො, අනවජ්ජපිණ්ඩපාතපරියෙසනභාවො, නිබ්බුතපිණ්ඩභුඤ්ජනභාවො, රට්ඨං පීළෙත්වා ධනධඤ්ඤාදීසු ගණ්හන්තෙසු රාජපුරිසෙසු රට්ඨපීළනකිලෙසාභාවො, උපකරණෙසු නිච්ඡන්දරාගභාවො, චොරවිලොපනෙ නිබ්භයභාවො, රාජරාජමහාමත්තෙහි අසංසට්ඨභාවො, චතූසු දිසාසු අප්පටිහතභාවොති ඉමෙහි අට්ඨහි සමණසුඛෙහි (අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදාන, සුමෙධකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) උපෙතං සමුපෙතං අස්සමං මාපෙසි’’න්ති අස්සමෙන සම්බන්ධං කත්වා වදන්ති, තං පාළියා න සමෙති.

සාටකන්ති වත්ථං. තත්ථාති තස්මිං අස්සමෙ. නවදොසමුපාගතන්ති, සාරිපුත්ත, තත්ථ වසන්තො අත්තනො නිවත්ථපාරුතං මහග්ඝසාටකං පජහිං පරිච්චජිං. සාටකං පජහන්තො ච තත්ථ නව දොසෙ දිස්වා පජහින්ති දීපෙති. තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිතානඤ්හි සාටකස්මිං නව දොසා පකාසිතා. කතමෙ නව? සාටකස්ස මහග්ඝභාවො, පරපටිබද්ධභාවො, පරිභොගෙන ලහුකං කිලිස්සනභාවො, කිලිට්ඨො ච ධොවිතබ්බො පුන රජිතබ්බො ච හොති පරිභොගෙන ජීරණභාවො, ජිණ්ණස්ස පුන තුන්නකරණං ¶ වා අග්ගළදානං වා කාතබ්බං හොති පුන පරියෙසනාය දුරභිසම්භවභාවො, තාපසපබ්බජ්ජාය අනනුච්ඡවිකභාවො, පච්චත්ථිකානං සාධාරණභාවො, යථා නං න පච්චත්ථිකා ගණ්හන්ති, එවං ගොපෙතබ්බො හොති පරිදහතො විභූසනට්ඨානභාවො, ගහෙත්වා චරන්තස්ස මහිච්ඡභාවොති එතෙහි නවහි දොසෙහි (අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදාන, සුමෙධකථා) උපගතං සාටකං පහාය වාකචීරං නිවාසෙසින්ති දීපෙති. වාකචීරන්ති මුඤ්ජතිණං හීරාහීරං කත්වා ගන්ථෙත්වා කතං වාකමයචීරං නිවාසනපාරුපනත්ථාය ආදියින්ති අත්ථො. ද්වාදසගුණමුපාගතන්ති ද්වාදසහි ආනිසංසෙහි උපෙතං. එත්ථ ගුණ-සද්දො ආනිසංසට්ඨො ‘‘සතගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.379) විය. ම-කාරො පදසන්ධිකරො. වාකචීරස්මිං ද්වාදසානිසංසා ¶ අප්පග්ඝතා, අපරායත්තතා, සහත්ථා කාතුං සක්කුණෙය්යතා, පරිභොගෙන ජිණ්ණෙපි සිබ්බිතබ්බාභාවො, චොරභයාභාවො පරියෙසන්තස්ස සුඛෙන කරණභාවො, තාපසපබ්බජ්ජාය සාරුප්පභාවො, සෙවමානස්ස විභූසනට්ඨානාභාවො, චීවරප්පච්චයෙ අප්පිච්ඡභාවො ¶ , පරිභොගසුඛභාවො, වාකුප්පත්තියා සුලභභාවො, වාකචීරෙ නට්ඨෙපි අනපෙක්ඛභාවොති ඉමෙහි ද්වාදසහි ගුණෙහි සම්පන්නං (අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදාන, සුමෙධකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා).

අථ සුමෙධපණ්ඩිතො තත්ථ පණ්ණසාලායං විහරන්තො පච්චූසසමයෙ පච්චුට්ඨාය අත්තනො නික්ඛමනකාරණං පච්චවෙක්ඛමානො එවං කිර චින්තෙසි – ‘‘අහං පන නවකනකකටකනූපුරාදිසඞ්ඝට්ටනසද්දසම්මිස්සිත-මධුරහසිතකථිතගෙහජනරමණීයං උළාරවිභවසොභිතං සුරවරභවනාකාරමගාරං ඛෙළපිණ්ඩං විය පහාය විවෙකාරාමතාය සබ්බජනපාපපවාහනං තපොවනං පවිට්ඨොස්මි, ඉධ පන මෙ පණ්ණසාලාය වාසො දුතියො ඝරාවාසො විය හොති, හන්දාහං රුක්ඛමූලෙ වසෙය්ය’’න්ති. තෙන වුත්තං –

31.

‘‘අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලක’’න්ති.

තත්ථ අට්ඨදොසසමාකිණ්ණන්ති අට්ඨහි දොසෙහි සමාකිණ්ණං සංයුත්තං. කතමෙහි අට්ඨහි? මහාසම්භාරෙහි නිප්ඵාදනීයතා, තිණපණ්ණමත්තිකාදීහි නිච්චං පටිජග්ගනීයතා, සෙනාසනං නාම මහල්ලකස්ස පාපුණාතීති අවෙලාය වුට්ඨාපියමානස්ස චිත්තෙකග්ගතා න හොතීති වුට්ඨාපනීයභාවො, සීතුණ්හස්ස පටිඝාතෙන කායස්ස සුඛුමාලකරණභාවො, ඝරං පවිට්ඨෙන යං කිඤ්චි පාපං සක්කා කාතුන්ති ගරහපටිච්ඡාදනකරණභාවො, ‘‘මය්හමිද’’න්ති සපරිග්ගහභාවො, ගෙහස්ස අත්ථිභාවො සදුතියකවාසො, ඌකාමඞ්ගුලඝරගොළිකාදීනං සාධාරණතාය බහුසාධාරණභාවොති ¶ ඉති ඉමෙ අට්ඨ ආදීනවෙ (අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදාන, සුමෙධකථා) දිස්වා මහාසත්තො පණ්ණසාලං පජහිං.

ගුණෙ දසහුපාගතන්ති ඡන්නං පටික්ඛිපිත්වා දසහි ගුණෙහි උපෙතං, රුක්ඛමූලං උපගතොස්මීති අත්ථො. කතමෙහි දසහි? අප්පසමාරම්භතා, උපගමනමත්තමෙවෙත්ථ හොතීති සුලභානවජ්ජතා, අභිණ්හං තරුපණ්ණවිකාරදස්සනෙන අනිච්චසඤ්ඤාසමුට්ඨාපනතා, සෙනාසනමච්ඡෙරාභාවො, තත්ථ හි පාපං කරොන්තො ලජ්ජතීති පාපකරණාරහාභාවො, පරිග්ගහකරණාභාවො, දෙවතාහි සහ වාසො, ඡන්නපටික්ඛෙපො, පරිභොගසුඛතා, රුක්ඛමූලසෙනාසනස්ස ගතගතට්ඨානෙ සුලභතාය අනපෙක්ඛභාවොති ඉති ඉමෙ දස ගුණෙ (අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදාන, සුමෙධකථා) දිස්වා රුක්ඛමූලං උපගතොස්මීති වදති. ආහ ච –

‘‘වණ්ණිතො ¶ බුද්ධසෙට්ඨෙන, නිස්සයොති ච භාසිතො;

නිවාසො පවිවිත්තස්ස, රුක්ඛමූලසමො කුතො.

‘‘ආවාසමච්ඡෙරහරෙ, දෙවතාපරිපාලිතෙ;

පවිවිත්තෙ වසන්තො හි, රුක්ඛමූලම්හි සුබ්බතො.

‘‘අභිරත්තානි ¶ නීලානි, පණ්ඩූනි පතිතානි ච;

පස්සන්තො තරුපණ්ණානි, නිච්චසඤ්ඤං පනූදති.

‘‘තස්මා හි බුද්ධදායජ්ජං, භාවනාභිරතාලයං;

විවිත්තං නාතිමඤ්ඤෙය්ය, රුක්ඛමූලං විචක්ඛණො’’ති. (විසුද්ධි. 1.32);

අථ සුමෙධපණ්ඩිතො පණ්ණසාලාය දිට්ඨදොසො හුත්වා රුක්ඛමූලසෙනාසනෙ ලද්ධානිසංසො විහරන්තො උත්තරිපි චින්තෙසි – ‘‘ආහාරත්ථාය මෙ ගාමගමනං ආහාරපරියෙසනදුක්ඛං, නාහං කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන නික්ඛමිත්වා ආහාරත්ථාය පබ්බජිතො, ආහාරපරියෙසනමූලස්ස ච දුක්ඛස්ස පමාණං නත්ථි, යංනූනාහං පවත්තඵලෙන යාපෙය්ය’’න්ති. ඉමං පන අත්ථවිසෙසං දීපෙන්තො –

32-33. ‘‘වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො.

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියි’’න්ති. – ආදිමාහ;

තත්ථ ¶ වාපිතන්ති වපිත්වා නිප්ඵන්නං. රොපිතන්ති රොපිත්වා නිප්ඵන්නං, වපනරොපනවසෙන දුවිධාව සස්සනිප්ඵත්ති, තං දුවිධම්පි අත්තනො අප්පිච්ඡතාය පහාය පවත්තඵලෙන යාපෙසිං. පවත්තඵලන්ති සයමෙව පතිතඵලං. ආදියින්ති පරිභුඤ්ජිං.

‘‘පවත්තඵලසන්තුට්ඨො, අපරායත්තජීවිකො;

පහීනාහාරලොලුප්පො, හොති චාතුද්දිසො මුනි.

‘‘ජහාති රසතණ්හඤ්ච, ආජීවො තස්ස සුජ්ඣති;

තස්මා හි නාතිමඤ්ඤෙය්ය, පවත්තඵලභොජන’’න්ති. (විසුද්ධි. 1.26 ථොකං විසදිසං) –

එවං පවත්තමානො සුමෙධපණ්ඩිතො නචිරස්සෙව අන්තොසත්තාහෙ අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච පාපුණි. ඉමමත්ථං පකාසෙන්තෙන ‘‘තත්ථප්පධානං ¶ පදහි’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං අස්සමෙ. පධානන්ති වීරියං, වීරියඤ්හි පදහිතබ්බතො පධානභාවකරණතො වා ‘‘පධාන’’න්ති වුච්චති. පදහින්ති වීරියමාරභිං. නිස්සජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙති නිසජ්ජාය ච ඨානෙන ච චඞ්කමෙන ච.

සුමෙධපණ්ඩිතො පන සෙය්යං පටික්ඛිපිත්වා නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙහෙව රත්තින්දිවං වීතිනාමෙත්වා සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අභිඤ්ඤාබලං පාපුණි. එවං පන අභිඤ්ඤාබලං පත්වා සුමෙධතාපසෙ සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තෙ තදා සබ්බජනසඞ්ගහකරො මාරබලභයංකරො ඤාණදීපඞ්කරො දීපඞ්කරො නාම සත්ථා ලොකෙ උදපාදි.

සඞ්ඛෙපෙනෙව තස්සායමානුපුබ්බිකථා – අයං කිර දීපඞ්කරො නාම මහාසත්තො සමත්තිංස පාරමියො පූරෙත්වා වෙස්සන්තරත්තභාවසදිසෙ අත්තභාවෙ ඨිතො පථවිකම්පනාදීනි මහාදානානි දත්වා ආයුපරියොසානෙ ¶ තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාහි සන්නිපතිත්වා –

‘‘කාලො ඛො තෙ මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං;

සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති. (බු. වං. 1.67) –

වුත්තෙ ¶ තතො සො දෙවතානං වචනං සුත්වා ච පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා තතො චුතො රම්මවතීනගරෙ අත්තනො යසවිභූතියා විජිතවාසුදෙවස්ස නරදෙවස්ස සුදෙවස්ස නාම රඤ්ඤො කුලෙ සුමෙධාය දෙවියා කුච්ඡිස්මිං ආසාළ්හිපුණ්ණමියා උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙන පටිසන්ධිං ගහෙත්වා මහතා පරිවාරෙන පරිහරියමානො මහාදෙවියා කුච්ඡිම්හි මණිකූටගතො විය කෙනචි අසුචිනා අමක්ඛිතො දස මාසෙ වසිත්වා සලිලධරවිවරගතො සරදකාලචන්දො විය තස්සා උදරතො නික්ඛමි.

ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි

තස්ස පන දීපඞ්කරකුමාරස්ස පටිසන්ධික්ඛණෙපි විජාතක්ඛණෙපි ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාටිහාරියානි පාතුරහෙසුං. සබ්බසබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තෙසු මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තෙසු නික්ඛමන්තෙසු සම්බුජ්ඣන්තෙසු ධම්මචක්කං පවත්තන්තෙසූති ඉමෙසු ¶ චතූසු ඨානෙසු ද්වත්තිංස පාටිහාරියානි පවත්තන්තෙව. තස්මා මයා පාකටත්තා දීපඞ්කරකුමාරස්ස ජාතියං දස්සිතානි –

‘‘දීපඞ්කරෙ චාරුකරෙ කුමාරෙ, සිවංකරෙ සන්තිකරෙව ජාතෙ;

පකම්පි සඞ්කම්පි තදා සමන්තා, සහස්සසඞ්ඛ්යා දසලොකධාතු.

‘‘චක්කවාළසහස්සෙසු, දසසහස්සෙව දෙවතා;

එකස්මිං චක්කවාළස්මිං, තදා සන්නිපතිංසු තා.

‘‘බොධිසත්තං මහාසත්තං, ජාතමත්තන්තු දෙවතා;

පඨමං පටිග්ගණ්හිංසු, පච්ඡා තං මනුජා පන.

‘‘අවාදිතා කෙනචි චම්මනද්ධා, සුපොක්ඛරා දුන්දුභියො ච වීණා;

අඝට්ටිතානාභරණානි තස්මිං, ඛණෙ සමන්තා මධුරං රවිංසු.

‘‘ඡිජ්ජිංසු සබ්බත්ථ ච බන්ධනානි, සයං විගච්ඡිංසු ච සබ්බරොගා;

රූපානි පස්සිංසු ච ජාතිඅන්ධා, සද්දං සමන්තා බධිරා සුණිංසු.

‘‘අනුස්සතිං ජාතිජළා මනුස්සා, ලභිංසු යානං පදසාව පඞ්ගුලා;

විදෙසයාතා සයමෙව නාවා, සපට්ටනං සීඝමුපාගමිංසු.

‘‘ආකාසට්ඨං ¶ ¶ භූමිගතඤ්ච සබ්බං, සයං සමන්තා රතනං විරොචි;

නිබ්බායි ඝොරෙ නිරයෙ හුතාසො, නදීසු තොයම්පි ච නප්පවත්ති.

‘‘ලොකන්තරෙ ¶ දුක්ඛනිරන්තරෙපි, පභා උළාරා විපුලා අහොසි;

තථා තදා සන්තතරඞ්ගමාලො, මහාසමුද්දො මධුරොදකොයං.

‘‘න වායි වාතො ඵරුසො ඛරො වා, සම්ඵුල්ලපුප්ඵා තරවො අහෙසුං;

විරොචි චන්දො අධිකං සතාරො, න චාපි උණ්හො සූරියො අහොසි.

‘‘ඛගා නභම්හාපි ච රුක්ඛතො ච, හට්ඨාව හෙට්ඨා පථවිං භජිංසු;

මහාචතුද්දීපගතො ච මෙඝො, පවස්සි තොයං මධුරං සමන්තා.

‘‘ඨත්වාව දිබ්බෙ භවනෙ සකස්මිං, පසන්නචිත්තා පන දෙවතායො;

නච්චිංසු ගායිංසු ච වාදයිංසු, සෙළිංසු තා කෙළිමකංසු චෙව.

‘‘සයං කිර ද්වාරමහාකවාටා, ඛණෙව තස්මිං විවටා අහෙසුං;

මහාජනෙ නෙව ඛුදා පිපාසා, පීළෙසි ලොකං කිර කඤ්චි කඤ්චි.

‘‘යෙ නිච්චවෙරා පන පාණිසඞ්ඝා, තෙ මෙත්තචිත්තං පරමං ලභිංසු;

කාකා උලූකෙහි චරිංසු සද්ධිං, කොණා වරාහෙහි අකංසු කෙළිං.

‘‘ඝොරාපි සප්පානමුඛාපි සප්පා, කීළිංසු කාමං නකුලෙහි සද්ධිං;

ගණ්හිංසු මජ්ජාරසිරෙසු යූකා, විස්සත්ථචිත්තා ඝරමූසිකාපි.

‘‘බුද්ධන්තරෙනාපි ¶ අලද්ධතොයෙ, පිසාචලොකෙ විගතා පිපාසා;

ඛුජ්ජා අහෙසුං සමචාරුකායා, මූගා ච වාචං මධුරං ලපිංසු.

‘‘පසන්නචිත්තා ¶ පන පාණිසඞ්ඝා, තදඤ්ඤමඤ්ඤං පියමාලපිංසු;

අස්සා ච හෙසිංසු පහට්ඨචිත්තා, ගජ්ජිංසු මත්තා වරවාරණාපි.

‘‘සුරභිචන්දනචුණ්ණසමාකුලා ¶ , කුසුමකුඞ්කුමධූපසුගන්ධිනී;

විවිධචාරුමහද්ධජමාලිනී, දසසහස්සි අහොසි සමන්තතො’’ති.

තත්ර හිස්ස දසසහස්සිලොකධාතුකම්පො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, දෙවතානං එකචක්කවාළෙ සන්නිපාතො ධම්මචක්කප්පවත්තනකාලෙ එකප්පහාරෙනෙව සන්නිපතිත්වා ධම්මපටිග්ගහණස්ස පුබ්බනිමිත්තං, පඨමං දෙවතානං පටිග්ගහණං චතුන්නං රූපාවචරජ්ඣානානං පටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, පච්ඡා මනුස්සානං පටිග්ගහණං චතුන්නං අරූපාවචරජ්ඣානානං පටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, චම්මනද්ධදුන්දුභීනං සයමෙව වජ්ජනං මහන්තියා ධම්මභෙරියා අනුසාවනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, වීණාභරණානං සයමෙව වජ්ජනං අනුපුබ්බවිහාරපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, බන්ධනානං සයමෙව ඡෙදො අස්මිමානසමුච්ඡෙදස්ස පුබ්බනිමිත්තං, මහාජනස්ස සබ්බරොගවිගමො චතුසච්චඵලපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ජච්චන්ධානං රූපදස්සනං දිබ්බචක්ඛුපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, බධිරානං සද්දස්සවනං දිබ්බසොතධාතුපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං.

ජාතිජළානං අනුස්සතුප්පාදො චතුසතිපට්ඨානපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, පඞ්ගුලානං පදසා ගමනං චතුරිද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, විදෙසගතානං නාවානං සපට්ටනාගමනං චතුපටිසම්භිදාධිගමස්ස, රතනානං සයමෙව විරොචනං ධම්මොභාසපටිලාභස්ස, නිරයෙ අග්ගිනිබ්බායනං එකාදසග්ගිනිබ්බායනස්ස, නදීසු තොයස්ස නප්පවත්තනං චතුවෙසාරජ්ජපටිලාභස්ස, ලොකන්තරෙ ආලොකො අවිජ්ජන්ධකාරං විධමෙත්වා ඤාණලොකදස්සනස්ස, මහාසමුද්දස්ස ¶ මධුරොදකතා නිබ්බානරසෙන එකරසභාවස්ස, වාතස්ස අවායනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතභෙදනස්ස, තරූනං පුප්ඵිතභාවො විමුත්තිපුප්ඵෙහි පුප්ඵිතභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං.

චන්දස්ස අතිවිරොචනං බහුජනකන්තතාය පුබ්බනිමිත්තං, සූරියස්ස නාතිඋණ්හවිමලභාවො කායිකචෙතසිකසුඛුප්පත්තියා, ඛගානං නගාදීහි පථවිගමනං ඔවාදං සුත්වා මහාජනස්ස පාණෙහි සරණගමනස්ස, මහතො චතුද්දීපගතමෙඝස්ස පවස්සනං මහතො ධම්මවස්සස්ස, දෙවතානං සකසකභවනෙස්වෙව ඨත්වා නච්චාදීහි කීළනං බුද්ධභාවං පත්වා උදානුදානස්ස, ද්වාරකවාටානං සයමෙව විවරණං අට්ඨඞ්ගිකමග්ගද්වාරවිවරණස්ස, ඛුදාපීළනස්ස අභාවො විමුත්තිසුඛෙන සුඛිතභාවස්ස, වෙරීනං මෙත්තචිත්තපටිලාභො චතුබ්රහ්මවිහාරපටිලාභස්ස, දසසහස්සිලොකධාතුයා ¶ එකධජමාලිතා අරියධජමාලිතාය පුබ්බනිමිත්තං, සෙසවිසෙසා පන සෙසබුද්ධගුණපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තානීති වෙදිතබ්බා.

අථ ¶ දීපඞ්කරකුමාරො මහතියා සම්පත්තියා පරිචාරියමානො අනුක්කමෙන භද්දං යොබ්බනං පත්වා තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු දෙවලොකසිරිං විය රජ්ජසිරිමනුභවන්තො උය්යානකීළාය ගමනසමයෙ අනුක්කමෙන ජිණ්ණබ්යාධිමතසඞ්ඛාතෙ තයො දෙවදූතෙ දිස්වා සඤ්ජාතසංවෙගො නිවත්තිත්වා සුදස්සනනගරසදිසවිභවසොභං රම්මවතී නාම නගරං පාවිසි. නගරං පවිසිත්වා පුන චතුත්ථවාරෙ හත්ථාචරියං පක්කොසාපෙත්වා එතදවොච – ‘‘අහං, තාත, උය්යානදස්සනත්ථාය නික්ඛමිස්සාමි හත්ථියානානි කප්පාපෙහී’’ති. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති පටිසුණිත්වා චතුරාසීතිහත්ථිසහස්සානි කප්පාපෙසි. අථ විස්සකම්මො නාම දෙවපුත්තො බොධිසත්තං නානාවිරාගවසනනිවාසනං ආමුක්කමුත්තාහාරකෙයූරං රුචිරනවකනකකටකමකුටකුණ්ඩලධරං පරමසුරභිකුසුමමාලසමලඞ්කතසිරොරුහං සමලඞ්කරි කිර. අථ දීපඞ්කරකුමාරො දෙවකුමාරො විය චතුරාසීතියා හත්ථිසහස්සෙහි පරිවුතො හත්ථික්ඛන්ධවරගතො මහතා බලකායෙන පරිවුතො රතිජනනං උය්යානං පවිසිත්වා හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරුය්හ තං උය්යානමනුසඤ්චරිත්වා පරමරුචිරදස්සනෙ සකහදයසීතලෙ සිලාතලෙ නිසීදිත්වා පබ්බජ්ජාය චිත්තං උප්පාදෙසි ¶ . තඞ්ඛණඤ්ඤෙව සුද්ධාවාසඛීණාසවො මහාබ්රහ්මා අට්ඨ සමණපරික්ඛාරෙ ආදාය මහාපුරිසස්ස චක්ඛුපථෙ පාතුරහොසි.

මහාපුරිසො තං දිස්වා – ‘‘කිමිද’’න්ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘සමණපරික්ඛාරො’’ති සුත්වා අලඞ්කාරභණ්ඩං ඔමුඤ්චිත්වා පසාධනභණ්ඩාගාරිකස්ස හත්ථෙ දත්වා මඞ්ගලඛග්ගමාදාය සද්ධිං මකුටෙන කෙසෙ ඡින්දිත්වා අන්තලික්ඛෙ ආකාසෙ උක්ඛිපි. අථ සක්කො දෙවරාජා සුවණ්ණචඞ්කොටකෙන තං කෙසමකුටං ආදාය සිනෙරුමුද්ධනි තියොජනප්පමාණං ඉන්දනීලමණිමයං මකුටචෙතියං නාම අකාසි. අථ මහාපුරිසො දෙවදත්තියං අරහත්තධජං කාසාවං පරිදහිත්වා සාටකයුගං ආකාසෙ ඛිපි. තං බ්රහ්මා පටිග්ගහෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ ද්වාදසයොජනිකං සබ්බරතනමයං චෙතියමකාසි. දීපඞ්කරකුමාරං පන පබ්බජන්තං එකා පුරිසකොටි අනුපබ්බජි. තාය පන පරිසාය පරිවුතො බොධිසත්තො දස මාසෙ පධානචරියං අචරි. අථ විසාඛපුණ්ණමාය අඤ්ඤතරං නගරං පිණ්ඩාය පාවිසි.

තස්මිං කිර නගරෙ තංදිවසං දෙවතානං බලිකරණත්ථාය නිරුදකපායාසං පචිංසු. තස්ස පන මහාසත්තස්ස සපරිසස්ස පිණ්ඩාය පවිට්ඨස්ස මනුස්සා අදංසු. තං කිර සබ්බෙසං කොටිසඞ්ඛ්යායානං භික්ඛූනං පරියත්තං අහොසි. මහාපුරිසස්ස පන පත්තෙ දෙවතා දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. තං පරිභුඤ්ජිත්වා තත්ථෙව ¶ සාලවනෙ දිවාවිහාරං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයෙ පටිසල්ලානා වුට්ඨාය ගණං විස්සජ්ජෙත්වා සුනන්දෙන නාමාජීවකෙන දින්නා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො ගහෙත්වා ¶ පිප්ඵලිබොධිරුක්ඛමූලං ගන්ත්වා තිණසන්ථරං සන්ථරිත්වා නවුතිහත්ථං බොධික්ඛන්ධං පිට්ඨිතො කත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨහිත්වා බොධිරුක්ඛමූලෙ නිසීදි.

තතො මාරබලං විධමිත්වා රත්තියා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමෙ අනුලොමපටිලොමවසෙන පච්චයාකාරං සම්මසිත්වා ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අභිනිවිසිත්වා උදයබ්බයවසෙන සමපඤ්ඤාස ලක්ඛණානි දිස්වා යාව ගොත්රභුඤාණං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරුණොදයෙ අරියමග්ගෙන සකලබුද්ධගුණෙ පටිවිජ්ඣිත්වා බුද්ධසීහනාදං නදිත්වා සත්තසත්තාහං බොධිසමීපෙයෙව වීතිනාමෙත්වා බ්රහ්මුනො ධම්මදෙසනං පටිඤ්ඤාය සුනන්දාරාමෙ ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා කොටිසතානං දෙවමනුස්සානං ධම්මාමතං පායෙත්වා චතුද්දීපිකමහාමෙඝො විය ධම්මවස්සං ¶ වස්සෙන්තො මහාජනස්ස බන්ධනමොක්ඛං කරොන්තො ජනපදචාරිකං විචරි.

තදා කිර සුමෙධපණ්ඩිතො සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො නෙව පථවිකම්පනමද්දස න තානි නිමිත්තානි. තෙන වුත්තං –

34.

‘‘එවං මෙ සිද්ධිප්පත්තස්ස, වසීභූතස්ස සාසනෙ;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො.

35.

‘‘උප්පජ්ජන්තෙ ච ජායන්තෙ, බුජ්ඣන්තෙ ධම්මදෙසනෙ;

චතුරො නිමිත්තෙ නාද්දසං, ඣානරතිසමප්පිතො’’ති.

තත්ථ එවන්ති ඉදානි වත්තබ්බං නිදස්සෙති. මෙති මම. සිද්ධිප්පත්තස්සාති පඤ්චාභිඤ්ඤාසිද්ධිප්පත්තස්ස. වසීභූතස්සාති භූතවසිස්ස, චිණ්ණවසීභාවමුපගතස්සාති අත්ථො. සාසනෙති විවෙකමානසානං සාසනෙ, අනාදරලක්ඛණෙ සාමිවචනං දට්ඨබ්බං. ජිනොති කිලෙසාරිජයනෙන ජිනො.

උප්පජ්ජන්තෙති පටිසන්ධිග්ගහණෙ. ජායන්තෙති මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනෙ. බුජ්ඣන්තෙති අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣන්තෙ. ධම්මදෙසනෙති ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ. චතුරො ¶ නිමිත්තෙති චත්තාරි නිමිත්තානි. දීපඞ්කරස්ස දසබලස්ස පටිසන්ධි-ජාති-බොධි-ධම්මචක්කප්පවත්තනෙසු චතූසු ඨානෙසු දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනාදීනි නිමිත්තානීති අත්ථො. එත්ථාහ – තානි පන බහූනි නිමිත්තානි, කස්මා ¶ ‘‘චතුරො නිමිත්තෙ’’ති වුත්තං, අයුත්තං නනූති? නායුත්තං, යදිපි එතානි බහූනි නිමිත්තානි, චතූසු ඨානෙසු පන පවත්තත්තා ‘‘චතුරො නිමිත්තෙ’’ති වුත්තං. නාද්දසන්ති නාද්දසිං. ඉදානි තෙසං චතුන්නං නිමිත්තානං අදස්සනෙ කාරණං නිද්දිසන්තො ‘‘ඣානරතිසමප්පිතො’’ති ආහ. ඣානරතීති සමාපත්තිසුඛස්සෙතං අධිවචනං. ඣානරතියා සමප්පිතත්තා සමඞ්ගීභූතත්තා තානි නිමිත්තානි නාද්දසන්ති අත්ථො.

අථ තස්මිං කාලෙ දීපඞ්කරදසබලො චතූහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි පරිවුතො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො පරමරම්මං රම්මං නාම නගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසති. රම්මනගරවාසිනො ‘‘දීපඞ්කරො කිර දසබලො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන ¶ චාරිකං චරමානො රම්මනගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසතී’’ති සුත්වා සප්පිආදීනි භෙසජ්ජානි ගහෙත්වා භුත්තපාතරාසා සුද්ධුත්තරාසඞ්ගා පුප්ඵධූපගන්ධහත්ථා යෙන බුද්ධො තෙනුපසඞ්කමිංසු, උපසඞ්කමිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පුප්ඵාදීහි පූජෙත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා අතිමධුරං ධම්මකථං සුත්වා ස්වාතනාය භගවන්තං නිමන්තෙත්වා උට්ඨායාසනා දසබලං පදක්ඛිණං කත්වා පක්කමිංසු.

තෙ පුනදිවසෙ අසදිසමහාදානං සජ්ජෙත්වා මණ්ඩපං කාරෙත්වා විමලකොමලෙහි නීලුප්පලෙහි ඡාදෙත්වා චතුජ්ජාතිගන්ධෙන පරිභණ්ඩං කාරෙත්වා ලාජපඤ්චමානි සුරභිකුසුමානි විකිරිත්වා මණ්ඩපස්ස චතූසු කොණෙසු සීතලමධුරවාරිපුණ්ණා චාටියො ඨපෙත්වා කදලිපණ්ණෙහි පිදහිත්වා මණ්ඩපොපරි ජයසුමනකුසුමසදිසං පරමරුචිරදස්සනං චෙලවිතානං බන්ධිත්වා සුවණ්ණමණිරජතතාරකාහි රචයිත්වා තත්ථ ගන්ධදාමපුප්ඵදාමපත්තදාමරතනදාමානි ඔලම්බෙත්වා ධූපෙහි දුද්දිනං කත්වා සකලඤ්ච තං රම්මං රම්මනගරං සම්මට්ඨං සඵලකදලියො ච පුප්ඵසමලඞ්කතෙ පුණ්ණඝටෙ ච ඨපාපෙත්වා නානාවිරාගා ධජපටාකායො ච සමුස්සාපෙත්වා මහාවීථියා උභොසු පස්සෙසු සාණිපාකාරෙහි පරික්ඛිපිත්වා දීපඞ්කරදසබලස්ස ආගමනමග්ගං අලඞ්කරොන්තා උදකපරිභින්නට්ඨානෙසු පංසුං පක්ඛිපිත්වා චික්ඛල්ලකම්පි පථවිං අසමං සමං කත්වා මුත්තාසදිසාහි වාලුකාහි ආකිරන්ති, ලාජපඤ්චමෙහි ච පුප්ඵෙහි ආකිරන්ති, සඵලකදලිකමුකෙ ච පතිට්ඨාපෙන්ති.

අථ තස්මිං කාලෙ සුමෙධතාපසො අත්තනො අස්සමපදතො උග්ගන්ත්වා රම්මනගරවාසීනං තෙසං මනුස්සානං උපරිභාගෙන ආකාසෙන ගච්ඡන්තො තෙ හට්ඨපහට්ඨෙ මග්ගං සොධෙන්තෙ ච අලඞ්කරොන්තෙ ච දිස්වා – ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති චින්තෙත්වා සබ්බෙසං පස්සන්තානඤ්ඤෙව ¶ ආකාසතො ඔරුය්හ එකමන්තෙ ¶ ඨත්වා තෙ මනුස්සෙ පුච්ඡි – ‘‘අම්භො! කස්සත්ථාය තුම්හෙ ඉමං මග්ගං සොධෙථා’’ති? තෙන වුත්තං –

36.

‘‘පච්චන්තදෙසවිසයෙ, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

තස්ස ආගමනං මග්ගං, සොධෙන්ති තුට්ඨමානසා.

37.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, නික්ඛමිත්වා සකස්සමා;

ධුනන්තො වාකචීරානි, ගච්ඡාමි අම්බරෙ තදා.

38.

‘‘වෙදජාතං ¶ ජනං දිස්වා, තුට්ඨහට්ඨං පමොදිතං;

ඔරොහිත්වාන ගගනා, මනුස්සෙ පුච්ඡි තාවදෙ.

39.

‘‘තුට්ඨහට්ඨො පමුදිතො, වෙදජාතො මහාජනො;

කස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායන’’න්ති.

තත්ථ පච්චන්තදෙසවිසයෙති මජ්ඣිමදෙසස්සෙව එකපස්සෙ පච්චන්තදෙසසඤ්ඤිතෙ ජනපදෙ. තස්ස ආගමනං මග්ගන්ති තෙන ආගන්තබ්බං මග්ගන්ති අත්ථො. අහං තෙන සමයෙනාති අහං තස්මිං සමයෙ, භුම්මත්ථෙ චෙතං කරණවචනං දට්ඨබ්බං. සකස්සමාති අත්තනො අස්සමපදතො නික්ඛමිත්වා. ධුනන්තොති ඔධුනන්තො. ‘‘තෙන සමයෙන’’ ච, ‘‘තදා’’ චාති ඉමෙසං ද්වින්නං පදානං එකත්ථත්තා පුරිමස්ස නික්ඛමනකිරියාය පච්ඡිමස්ස ච ගමනකිරියාය සද්ධිං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො, ඉතරථා පුනරුත්තිදොසා න මුච්චති. තදාති තස්මිං සමයෙ.

වෙදජාතන්ති සඤ්ජාතසොමනස්සං. තුට්ඨහට්ඨං පමොදිතන්ති ඉමානි තීණි පදානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අත්ථදීපනානි. අථ වා සුඛෙන තුට්ඨං, පීතියා හට්ඨං, පාමොජ්ජෙන පමුදිතං. ඔරොහිත්වානාති ඔතරිත්වා. මනුස්සෙ පුච්ඡීති මානුසෙ පුච්ඡි. අයමෙව වා පාඨො. තාවදෙති තදා, තඞ්ඛණෙයෙවාති අත්ථො. ඉදානි පුච්ඡිතමත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘තුට්ඨහට්ඨො පමුදිතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අයං මහාජනො තුට්ඨහට්ඨො පමොදිතහදයො හුත්වා මග්ගං සොධෙති, කිං කාරණා සොධෙති, කස්සත්ථාය වා සොධෙතීති? එවං ‘‘සොධෙති’’ සද්දං ආහරිත්වා අත්ථො දට්ඨබ්බො, ඉතරථා න යුජ්ජති. සොධීයතීති සුද්ධභාවො කරීයති. මග්ගො අඤ්ජසං වටුමායනන්ති මග්ගස්සෙවෙතානි වෙවචනානි.

එවං ¶ තෙන සුමෙධතාපසෙන පුට්ඨා තෙ මනුස්සා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ ¶ සුමෙධ, කිං න ජානාථ දීපඞ්කරො නාම බුද්ධො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො ජනපදචාරිකං චරමානො අනුක්කමෙන අම්හාකං නගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසති, මයං තං භගවන්තං නිමන්තයිත්වා තස්සෙව බුද්ධස්ස භගවතො ආගමනමග්ගං සොධෙමා’’ති. තතො තං සුත්වා සුමෙධපණ්ඩිතො චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධොති ඛො පනෙස ඝොසොපි දුල්ලභො, පගෙව බුද්ධුප්පාදො, තෙන හි මයාපි ඉමෙහි මනුස්සෙහි සද්ධිං දසබලස්ස ආගමනමග්ගං සොධෙතුං වට්ටතී’’ති. සො තෙ මනුස්සෙ ¶ ආහ – ‘‘සචෙ, භො, තුම්හෙ ඉමං මග්ගං බුද්ධස්ස සොධෙථ, මය්හම්පි එකං ඔකාසං දෙථ, අහම්පි තුම්හෙහි සද්ධිං බුද්ධස්ස මග්ගං සොධෙස්සාමී’’ති. තතො තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා – ‘‘අයං සුමෙධපණ්ඩිතො මහිද්ධිකො මහානුභාවො’’ති ජානමානා දුබ්බිසොධනං උදකසම්භින්නං අතිවිය විසමං එකං ඔකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා – ‘‘ඉමං ඔකාසං තුම්හෙ සොධෙථ අලඞ්කරොථ චා’’ති අදංසු. තතො සුමෙධපණ්ඩිතො බුද්ධාරම්මණං පීතිං උප්පාදෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං පන ඉමං ඔකාසං ඉද්ධියා පරමදස්සනීයං කාතුං පහොමි, එවං කතෙ පන මං න පරිතොසෙස්සති. අජ්ජ පන මයා කායවෙය්යාවච්චං කාතුං වට්ටතී’’ති පංසුං ආහරිත්වා තං පදෙසං පූරෙති.

තස්ස පන තස්මිං පදෙසෙ අසොධිතෙ විප්පකතෙයෙව රම්මනගරවාසිනො මනුස්සා භගවතො කාලමාරොචෙසුං – ‘‘නිට්ඨිතං, භන්තෙ, භත්ත’’න්ති. එවං තෙහි කාලෙ ආරොචිතෙ දසබලො ජයසුමනකුසුමසදිසවණ්ණං දුපට්ටචීවරං තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙත්වා නිවාසෙත්වා තස්සුපරි සුවණ්ණපාමඞ්ගෙන ජයසුමනකුසුමකලාපං පරික්ඛිපන්තො විය විජ්ජුලතාසස්සිරිකං කායබන්ධනං බන්ධිත්වා කනකගිරිසිඛරමත්ථකෙ ලාඛාරසං පරිසිඤ්චන්තො විය සුවණ්ණචෙතියං පවාළජාලෙන පරික්ඛිපන්තො විය ච සුවණ්ණග්ඝිකං රත්තකම්බලෙන පටිමුඤ්චන්තො විය ච සරදසමයරජනිකරං රත්තවලාහකෙන පටිච්ඡාදෙන්තො විය ච ලාඛාරසෙන තින්තකිංසුකකුසුමසදිසවණ්ණං රත්තවරපංසුකූලචීවරං පාරුපිත්වා ගන්ධකුටිද්වාරතො කඤ්චනගුහතො සීහො විය නික්ඛමිත්වා ගන්ධකුටිපමුඛෙ අට්ඨාසි. අථ සබ්බෙ භික්ඛූ අත්තනො අත්තනො පත්තචීවරමාදාය භගවන්තං පරිවාරයිංසු. තෙ පන පරිවාරෙත්වා ඨිතා භික්ඛූ එවරූපා අහෙසුං –

‘‘අප්පිච්ඡා පන සන්තුට්ඨා, වත්තාරො වචනක්ඛමා;

පවිවිත්තා අසංසට්ඨා, විනීතා පාපගරහිනො.

‘‘සබ්බෙපි සීලසම්පන්නා, සමාධිජ්ඣානකොවිදා;

පඤ්ඤාවිමුත්තිසම්පන්නා, තිපඤ්චචරණායුතා.

‘‘ඛීණාසවා ¶ වසිප්පත්තා, ඉද්ධිමන්තො යසස්සිනො;

සන්තින්ද්රියා දමප්පත්තා, සුද්ධා ඛීණපුනබ්භවා’’ති.

ඉති ¶ ¶ භගවා සයං වීතරාගො වීතරාගෙහි වීතදොසො වීතදොසෙහි වීතමොහො වීතමොහෙහි පරිවුතො අතිවිය විරොචිත්ථ. අථ සත්ථා මහානුභාවානං ඛීණාසවානං ඡළභිඤ්ඤානං චතූහි සතසහස්සෙහි පරිවුතො මරුගණපරිවුතො දසසතනයනො විය බ්රහ්මගණපරිවුතො හාරිතමහාබ්රහ්මා විය ච අපරිමිතසමයසමුපචිතකුසලබලජනිතාය අනොපමාය බුද්ධලීළාය තාරාගණපරිවුතො සරදසමයරජනිකරො විය ච ගගනතලං තං මග්ගං අලඞ්කතපටියත්තං පටිපජ්ජි.

‘‘සුවණ්ණවණ්ණාය පභාය ධීරො, සුවණ්ණවණ්ණෙ කිර මග්ගරුක්ඛෙ;

සුවණ්ණවණ්ණෙ කුසුමෙ කරොන්තො, සුවණ්ණවණ්ණො පටිපජ්ජි මග්ගං’’.

සුමෙධතාපසොපි තෙන අලඞ්කතපටියත්තෙන මග්ගෙන ආගච්ඡන්තස්ස දීපඞ්කරස්ස භගවතො ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං අසීතියා අනුබ්යඤ්ජනෙහි අනුරඤ්ජිතං බ්යාමප්පභාය පරික්ඛෙපං සස්සිරිකං ඉන්දනීලමණිසදිසං ආකාසෙ නානප්පකාරා විජ්ජුලතා විය ඡබ්බණ්ණබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තං රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙත්වා – ‘‘අජ්ජ මයා දසබලස්ස ජීවිතපරිච්චාගං කාතුං වට්ටතී’’ති, ‘‘මා භගවා කලලෙ අක්කමි, මණිමයඵලකසෙතුං අක්කමන්තො විය සද්ධිං චතූහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි මම පිට්ඨිං අක්කමන්තො ගච්ඡතු, තං මෙ භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති කෙසෙ මොචෙත්වා අජිනජටාවාකචීරානි කාළවණ්ණෙ කලලෙ පත්ථරිත්වා තත්ථෙව කලලපිට්ඨෙ නිපජ්ජි. තෙන වුත්තං –

40.

‘‘තෙ මෙ පුට්ඨා වියාකංසු, බුද්ධො ලොකෙ අනුත්තරො;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො;

තස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායනං.

41.

‘‘බුද්ධොති වචනං සුත්වාන, පීති උප්පජ්ජි තාවදෙ;

බුද්ධො බුද්ධොති කථයන්තො, සොමනස්සං පවෙදයිං.

42.

‘‘තත්ථ ¶ ¶ ඨත්වා විචින්තෙසිං, තුට්ඨො සංවිග්ගමානසො;

ඉධ බීජානි රොපිස්සං, ඛණො වෙ මා උපච්චගා.

43.

‘‘යදි බුද්ධස්ස සොධෙථ, එකොකාසං දදාථ මෙ;

අහම්පි සොධයිස්සාමි, අඤ්ජසං වටුමායනං.

44.

‘‘අදංසු ¶ තෙ මමොකාසං, සොධෙතුං අඤ්ජසං තදා;

බුද්ධො බුද්ධොති චින්තෙන්තො, මග්ගං සොධෙමහං තදා.

45.

‘‘අනිට්ඨිතෙ මමොකාසෙ, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

චතූහි සතසහස්සෙහි, ඡළභිඤ්ඤෙහි තාදිහි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, පටිපජ්ජි අඤ්ජසං ජිනො.

46.

‘‘පච්චුග්ගමනා වත්තන්ති, වජ්ජන්ති භෙරියො බහූ;

ආමොදිතා නරමරූ, සාධුකාරං පවත්තයුං.

47.

‘‘දෙවා මනුස්සෙ පස්සන්ති, මනුස්සාපි ච දෙවතා;

උභොපි තෙ පඤ්ජලිකා, අනුයන්ති තථාගතං.

48.

‘‘දෙවා දිබ්බෙහි තුරියෙහි, මනුස්සා මානුසෙහි ච;

උභොපි තෙ වජ්ජයන්තා, අනුයන්ති තථාගතං.

49.

‘‘දිබ්බං මන්දාරවං පුප්ඵං, පදුමං පාරිඡත්තකං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

50.

‘‘දිබ්බං චන්දනචුණ්ණඤ්ච, වරගන්ධඤ්ච කෙවලං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

51.

‘‘චම්පකං සරලං නීපං, නාගපුන්නාගකෙතලං;

දිසොදිසං උක්ඛිපන්ති, භූමිතලගතා නරා.

52.

‘‘කෙසෙ ¶ මුඤ්චිත්වාහං තත්ථ, වාකචීරඤ්ච චම්මකං;

කලලෙ පත්ථරිත්වාන, අවකුජ්ජො නිපජ්ජහං.

53.

‘‘අක්කමිත්වාන මං බුද්ධො, සහ සිස්සෙහි ගච්ඡතු;

මා නං කලලෙ අක්කමිත්ථ, හිතාය මෙ භවිස්සතී’’ති.

තත්ථ ¶ වියාකංසූති බ්යාකරිංසු. ‘‘දීපඞ්කරො නාම ජිනො, තස්ස සොධීයති පථො’’තිපි පාඨො. සොමනස්සං පවෙදයින්ති සොමනස්සමනුභවින්ති අත්ථො. තත්ථ ඨත්වාති යස්මිං පදෙසෙ ආකාසතො ඔතරි, තත්ථෙව ඨත්වා. සංවිග්ගමානසොති පීතිවිම්හිතමානසො. ඉධාති ඉමස්මිං දීපඞ්කරෙ පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ. බීජානීති කුසලබීජානි. රොපිස්සන්ති රොපිස්සාමි. ඛණොති අට්ඨක්ඛණවිරහිතො නවමො ඛණසන්නිපාතො. අතිදුල්ලභො සො මයා පටිලද්ධො. වෙති නිපාතමත්තං. මා උපච්චගාති සො මා අච්චගමා, මා අතික්කමීති අත්ථො. දදාථාති ¶ දෙථ. තෙති යෙ මෙ පුට්ඨා මනුස්සා, තෙති අත්ථො. සොධෙමහං තදාති සොධෙමි අහං තදා. අනිට්ඨිතෙති අපරියොසිතෙ විප්පකතෙ. ඛීණාසවෙහීති එත්ථ චත්තාරො ආසවා – කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවොති (චූළනි. ජතුකණ්ණිමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 69) ඉමෙ චත්තාරො ආසවා යෙසං ඛීණා පහීනා සමුච්ඡින්නා පටිප්පස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, තෙ ඛීණාසවා, තෙහි ඛීණාසවෙහි. ඛීණාසවත්තායෙව විමලෙහි.

දෙවා මනුස්සෙ පස්සන්තීති එත්ථ දෙවානං මනුස්සදස්සනෙ වත්තබ්බං නත්ථි, පකතිදස්සනවසෙන පන යථා මනුස්සා ඉධ ඨත්වා පස්සන්ති, එවං දෙවාපි මනුස්සෙ පස්සන්තීති අත්ථො. දෙවතාති දෙවෙ. උභොපීති උභො දෙවමනුස්සා. පඤ්ජලිකාති කතපඤ්ජලිකා, උභොපි හත්ථෙ සිරසි පතිට්ඨාපෙත්වාති අත්ථො. අනුයන්ති තථාගතන්ති තථාගතස්ස පච්ඡතො යන්ති, අනුයොගෙ සති සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං හොතීති ලක්ඛණං. තෙන වුත්තං ‘‘අනුයන්ති තථාගත’’න්ති. වජ්ජයන්තාති වාදෙන්තා.

මන්දාරවන්ති මන්දාරවපුප්ඵං. දිසොදිසන්ති දිසතො දිසතො. ඔකිරන්තීති අවකිරන්ති. ආකාසනභගතාති ආකාසසඞ්ඛාතෙ නභසි ගතා. අථ වා ආකාසං ගතා සග්ගගතාව. ‘‘නභො’’ති හි සග්ගො වුච්චති. මරූති අමරා. සරලන්ති සරලතරුකුසුමං. නීපන්ති කදම්බපුප්ඵං. නාගපුන්නාගකෙතකන්ති නාගපුන්නාගකෙතකපුප්ඵානි ච. භූමිතලගතාති භූමිගතා.

කෙසෙ ¶ මුඤ්චිත්වාහන්ති අහං කෙසෙ බද්ධා කලාපකුටිලජටා මුඤ්චිත්වා, විප්පකිරිත්වාති අත්ථො. තත්ථාති මය්හං දින්නෙ ඔකාසෙ. චම්මකන්ති චම්මක්ඛණ්ඩං. කලලෙති චික්ඛල්ලකද්දමෙ. අවකුජ්ජොති අධොමුඛො හුත්වා. නිපජ්ජහන්ති නිපජ්ජිං ¶ අහං. මා නන්ති එත්ථ මාති පටිසෙධත්ථෙ නිපාතො. නන්ති පදපූරණත්ථෙ නිපාතො, බුද්ධො කලලෙ මා අක්කමිත්ථාති අත්ථො. හිතාය මෙ භවිස්සතීති තං කලලෙ අනක්කමනං දීඝරත්තං මම හිතත්ථාය භවිස්සතීති. ‘‘සුඛාය මෙ භවිස්සතී’’තිපි පාඨො.

තතො ¶ සුමෙධපණ්ඩිතො කලලපිට්ඨෙ නිපන්නො එවං චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ඉච්ඡෙය්යං සබ්බකිලෙසෙ ඣාපෙත්වා සඞ්ඝනවකො හුත්වා රම්මනගරං පවිසෙය්යං, අඤ්ඤාතකවෙසෙන පන මෙ කිලෙසෙ ඣාපෙත්වා නිබ්බානප්පත්තියා කිච්චං නත්ථි, යංනූනාහං දීපඞ්කරදසබලො විය පරමාභිසම්බොධිං පත්වා ධම්මනාවං ආරොපෙත්වා මහාජනං සංසාරසාගරා උත්තාරෙත්වා පච්ඡා පරිනිබ්බායෙය්යං, ඉදං මෙ පතිරූප’’න්ති. තතො අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා බුද්ධභාවාය අභිනීහාරං කත්වා නිපජ්ජි. තෙන වුත්තං –

54.

‘‘පථවියං නිපන්නස්ස, එවං මෙ ආසි චෙතසො;

ඉච්ඡමානො අහං අජ්ජ, කිලෙසෙ ඣාපයෙ මම.

55.

‘‘කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, බුද්ධො හෙස්සං සදෙවකෙ.

56.

‘‘කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං.

57.

‘‘ඉමිනා මෙ අධිකාරෙන, කතෙන පුරිසුත්තමෙ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරෙමි ජනතං බහුං.

58.

‘‘සංසාරසොතං ඡින්දිත්වා, විද්ධංසෙත්වා තයො භවෙ;

ධම්මනාවං සමාරුය්හ, සන්තාරෙස්සං සදෙවක’’න්ති.

තත්ථ පථවියං නිපන්නස්සාති පුථවියා නිපන්නස්ස. අයමෙව වා පාඨො. චෙතසොති චෙතසො පරිවිතක්කො ¶ අහොසීති අත්ථො. ‘‘එවං මෙ ආසි චෙතනා’’තිපි පාඨො. ඉච්ඡමානොති ආකඞ්ඛමානො. කිලෙසෙති කිලිස්සන්ති උපතාපෙන්තීති කිලෙසා, රාගාදයො දස. ඣාපයෙති ඣාපෙය්යං, මම කිලෙසෙ ඣාපයෙ අහන්ති අත්ථො.

කින්ති පටික්ඛෙපවචනං. අඤ්ඤාතවෙසෙනාති අපාකටවෙසෙන, අවිඤ්ඤාතෙන පටිච්ඡන්නෙන. ඉධ පන භික්ඛූ විය ආසවක්ඛයං කත්වා කිං, බුද්ධකරෙ ධම්මෙ ¶ පූරෙත්වා පටිසන්ධිජාතිබොධිධම්මචක්කප්පවත්තනෙසු මහාපථවිකම්පනං කත්වා බුද්ධො බොධෙතා, තිණ්ණො තාරෙතා, මුත්තො මොචෙතා භවෙය්යන්ති අධිප්පායො. සදෙවකෙති සදෙවකෙ ලොකෙ.

ථාමදස්සිනාති අත්තනො ථාමබලං පස්සමානෙන. සන්තාරෙස්සන්ති සන්තාරෙස්සාමි. සදෙවකන්ති ¶ සදෙවකං සත්තනිකායං, සදෙවකං ලොකං වා. අධිකාරෙනාති අධිවිසිට්ඨෙන කාරෙන, බුද්ධස්ස මම ජීවිතං පරිච්චජිත්වා කලලපිට්ඨෙ සයනෙනාධිකාරෙනාති අත්ථො.

සංසාරසොතන්ති කම්මකිලෙසවසෙන යොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිනවසත්තාවාසෙසු ඉතො චිතො ච සංසරණං සංසාරො. යථාහ –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනානඤ්ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති. (විසුද්ධි. 2.619; දී. නි. අට්ඨ. 2.95 අපසාදනාවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.60; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.199; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාපදනිද්දෙස; සු. නි. අට්ඨ. 2.523; උදා. අට්ඨ. 39; ඉතිවු. අට්ඨ. 14, 58; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.67, 99; චූළනි. අට්ඨ. 6; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.117);

සංසාරො ච සො සොතං චෙති සංසාරසොතං, තං සංසාරසොතං. අථ වා සංසාරස්ස සොතං සංසාරසොතං, සංසාරකාරණං තණ්හාසොතං ඡින්දිත්වාති අත්ථො. තයො භවෙති කාමරූපාරූපභවෙ. තිභවනිබ්බත්තකකම්මකිලෙසා තයො භවාති අධිප්පෙතා. ධම්මනාවන්ති අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං. සො හි චතුරොඝුත්තරණට්ඨෙන ‘‘ධම්මනාවා’’ති වුච්චති. සමාරුය්හාති ආරුය්හ. සන්තාරෙස්සන්ති සන්තාරෙස්සාමි. යස්මා පන බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තස්ස –

59.

‘‘මනුස්සත්තං ¶ ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣති’’.

තත්ථ මනුස්සත්තන්ති මනුස්සත්තභාවෙයෙව ඨත්වා බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣති, න නාගජාතිආදීසු ඨිතානං. කස්මාති චෙ? අහෙතුකභාවතො.

ලිඞ්ගසම්පත්තීති මනුස්සත්තභාවෙ වත්තමානස්සාපි පුරිසලිඞ්ගෙ ඨිතස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, න ඉත්ථියා වා පණ්ඩකනපුංසකඋභතොබ්යඤ්ජනකානං වා සමිජ්ඣති ¶ . කස්මාති චෙ? ලක්ඛණපාරිපූරියා අභාවතො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං ඉත්ථී අරහං අස්ස සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (ම. නි. 3.130; අ. නි. 1.279; විභ. 809) විත්ථාරො. තස්මා ඉත්ථිලිඞ්ගෙ ඨිතස්ස මනුස්සජාතිකස්සාපි පත්ථනා න සමිජ්ඣති.

හෙතූති පුරිසස්සාපි තස්මිං අත්තභාවෙ අරහත්තප්පත්තියා හෙතුසම්පන්නස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, නො ඉතරස්ස.

සත්ථාරදස්සනන්ති සචෙ ජීවමානකබුද්ධස්සෙව සන්තිකෙ පත්ථෙති පත්ථනා සමිජ්ඣති. පරිනිබ්බුතෙ භගවති චෙතියස්ස සන්තිකෙ වා බොධිරුක්ඛමූලෙ වා පටිමාය වා පච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං වා සන්තිකෙ පත්ථනා න සමිජ්ඣති. කස්මා? භබ්බාභබ්බකෙ ඤත්වා කම්මවිපාකපරිච්ඡෙදකඤාණෙන ¶ පරිච්ඡින්දිත්වා බ්යාකාතුං අසමත්ථත්තා. තස්මා බුද්ධස්ස සන්තිකෙයෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති.

පබ්බජ්ජාති බුද්ධස්ස භගවතො සන්තිකෙ පත්ථෙන්තස්සාපි කම්මකිරියවාදීසු තාපසෙසු වා භික්ඛූසු වා පබ්බජිතස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, නො ගිහිලිඞ්ගෙ ඨිතස්ස. කස්මා? පබ්බජිතායෙව හි බොධිසත්තා සම්බොධිං අධිගච්ඡන්ති, න ගහට්ඨා. තස්මා ආදිම්හි පණිධානකාලෙපි පබ්බජිතෙනෙව භවිතබ්බං.

ගුණසම්පත්තීති පබ්බජිතස්සාපි අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො පඤ්චාභිඤ්ඤස්සෙව සමිජ්ඣති, න පන ඉමාය ගුණසම්පත්තියා විරහිතස්ස. කස්මා? නිග්ගුණස්ස තදභාවතො.

අධිකාරොති ¶ ගුණසම්පන්නෙනාපි යෙන අත්තනො ජීවිතං බුද්ධානං පරිච්චත්තං හොති, තස්ස ඉමිනා අධිකාරෙන සම්පන්නස්සෙව සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස.

ඡන්දතාති අභිනීහාරසම්පන්නස්සාපි යස්ස බුද්ධකාරකධම්මානං අත්ථාය මහන්තො ඡන්දො වායාමො ච උස්සාහො ච පරියෙට්ඨි ච, තස්සෙව සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස. තත්රිදං ඡන්දමහන්තතාය ඔපම්මං – සචෙ හි එවමස්ස, ‘‘යො පන සකලචක්කවාළගබ්භං එකොදකීභූතං අත්තනො බාහුබලෙන උත්තරිත්වා පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාති. යො පනිමං අත්තනො දුක්කරං න මඤ්ඤති ‘අහං ඉමං උත්තරිත්වා පාරං ගමිස්සාමී’’’ති එවං මහතා ඡන්දෙන උස්සාහෙන සමන්නාගතො හොති, තස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස (සු. නි. අට්ඨ. 1.ඛග්ගවිසාණසුත්තවණ්ණනා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදාන, සුමෙධකථා; චරියා. අට්ඨ. පකිණ්ණකකථා).

සුමෙධපණ්ඩිතො ¶ පන ඉමෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වාව බුද්ධභාවාය අභිනීහාරං කත්වා නිපජ්ජි. දීපඞ්කරොපි භගවා ආගන්ත්වා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස සීසභාගෙ ඨත්වා කලලපිට්ඨෙ නිපන්නං සුමෙධතාපසං දිස්වා – ‘‘අයං තාපසො බුද්ධත්තාය අභිනීහාරං කත්වා නිපන්නො, ඉජ්ඣිස්සති නු ඛො එතස්ස පත්ථනා, උදාහු නො’’ති අනාගතංසඤාණං පෙසෙත්වා උපධාරෙන්තො – ‘‘ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ඨිතකොව පරිසමජ්ඣෙ බ්යාකාසි – ‘‘පස්සථ නො, තුම්හෙ භික්ඛවෙ, ඉමං උග්ගතපං තාපසං කලලපිට්ඨෙ නිපන්න’’න්ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. අයං බුද්ධත්තාය අභිනීහාරං කත්වා නිපන්නො, සමිජ්ඣිස්සති ඉමස්ස තාපසස්ස පත්ථනා, අයඤ්හි ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති. තස්මිං පනස්ස අත්තභාවෙ කපිලවත්ථු නාම නගරං නිවාසො භවිස්සති, මහාමායා නාම දෙවී මාතා, සුද්ධොදනො නාම රාජා පිතා, උපතිස්සො ච කොලිතො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, ආනන්දො නාම උපට්ඨාකො, ඛෙමා ච උප්පලවණ්ණා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා භවිස්සන්ති ¶ . අයං පරිපක්කඤාණො හුත්වා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා මහාපධානං පදහිත්වා නිග්රොධමූලෙ සුජාතාය නාම කුමාරියා දින්නං පායාසං පටිග්ගහෙත්වා නෙරඤ්ජරාය තීරෙ පරිභුඤ්ජිත්වා බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ අස්සත්ථරුක්ඛමූලෙ අභිසම්බුජ්ඣිස්සතීති. තෙන වුත්තං –

60.

‘‘දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

උස්සීසකෙ මං ඨත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවි.

61.

‘‘පස්සථ ¶ ඉමං තාපසං, ජටිලං උග්ගතාපනං;

අපරිමෙය්යිතො කප්පෙ, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති.

62.

‘‘අහූ කපිලව්හයා රම්මා, නික්ඛමිත්වා තථාගතො;

පධානං පදහිත්වාන, කත්වා දුක්කරකාරිකං.

63.

‘‘අජපාලරුක්ඛමූලස්මිං, නිසීදිත්වා තථාගතො;

තත්ථ පායාසං පග්ගය්හ, නෙරඤ්ජරමුපෙහිති.

64.

‘‘නෙරඤ්ජරාය තීරම්හි, පායාසං අද සො ජිනො;

පටියත්තවරමග්ගෙන, බොධිමූලමුපෙහිති.

65.

‘‘තතො ¶ පදක්ඛිණං කත්වා, බොධිමණ්ඩං අනුත්තරො;

අස්සත්ථරුක්ඛමූලම්හි, බුජ්ඣිස්සති මහායසො.

66.

‘‘ඉමස්ස ජනිකා මාතා, මායා නාම භවිස්සති;

පිතා සුද්ධොදනො නාම, අයං හෙස්සති ගොතමො.

67.

‘‘අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

කොලිතො උපතිස්සො ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවකා;

ආනන්දො නාමුපට්ඨාකො, උපට්ඨිස්සතිමං ජිනං.

68.

‘‘ඛෙමා උප්පලවණ්ණා ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවිකා;

අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා.

69.

‘‘බොධි තස්ස භගවතො, අස්සත්ථොති පවුච්චති;

චිත්තො ච හත්ථාළවකො, අග්ගා හෙස්සන්තුපට්ඨකා;

උත්තරා නන්දමාතා ච, අග්ගා හෙස්සන්තුපට්ඨිකා’’ති.

තත්ථ ලොකවිදූති සබ්බථා විදිතලොකත්තා පන ලොකවිදූ. භගවා හි සභාවතො සමුදයතො ¶ නිරොධතො නිරොධූපායතොති සබ්බථාපි ලොකං ¶ අවෙදි අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි. තස්මා ලොකවිදූති වුච්චති. යථාහ –

‘‘තස්මා හවෙ ලොකවිදූ සුමෙධො, ලොකන්තගූ වූසිතබ්රහ්මචරියො;

ලොකස්ස අන්තං සමිතාවි ඤත්වා, නාසීසතී ලොකමිමං පරඤ්චා’’ති. (සං. නි. 1.107; අ. නි. 4.46);

අපි ච තයො ලොකා – සඞ්ඛාරලොකො, සත්තලොකො, ඔකාසලොකොති. තත්ථ සඞ්ඛාරලොකො නාම පටිච්චසමුප්පන්නා පථවිආදයො ධම්මා. සත්තලොකො නාම සඤ්ඤිනො අසඤ්ඤිනො නෙවසඤ්ඤිනාසඤ්ඤිනො ච සත්තා. ඔකාසලොකො නාම සත්තානං නිවාසට්ඨානං. ඉමෙ පන තයොපි ලොකා භගවතා යථාසභාවතො විදිතා, තස්මා ලොකවිදූති වුච්චති. ආහුතීනං පටිග්ගහොති දානානං පටිග්ගහෙතුං අරහත්තා දක්ඛිණෙය්යත්තා ආහුතීනං පටිග්ගහො. උස්සීසකෙ මං ඨත්වානාති මම ¶ සීසසමීපෙ ඨත්වා. ඉදං ඉදානි වත්තබ්බං වචනං අබ්රවීති අත්ථො. ජටිලන්ති ජටා අස්ස සන්තීති ජටිලො, තං ජටිලං. උග්ගතාපනන්ති උග්ගතාපසං. අහූති අහනි, අථාති අත්ථො. අයමෙව වා පාඨො. කපිලව්හයාති කපිලඅව්හයා අභිධානා. රම්මාති රමණීයතො. පධානන්ති වීරියං. එහිතීති එස්සති ගමිස්සති. සෙසගාථාසු උත්තානමෙවාති.

තතො සුමෙධපණ්ඩිතො – ‘‘මය්හං කිර පත්ථනා සමිජ්ඣිස්සතී’’ති සඤ්ජාතසොමනස්සො අහොසි. මහාජනො දීපඞ්කරදසබලස්ස වචනං සුත්වා – ‘‘සුමෙධතාපසො කිර බුද්ධබීජඞ්කුරො’’ති හට්ඨතුට්ඨො අහොසි. එවඤ්චස්ස අහොසි – ‘‘යථා නාම පුරිසො නදිං තරන්තො උජුකෙන තිත්ථෙන තරිතුං අසක්කොන්තො හෙට්ඨාතිත්ථෙන උත්තරති, එවමෙව මයං දීපඞ්කරදසබලස්ස සාසනෙ මග්ගඵලං අලභමානා අනාගතෙ යදා ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි, තදා තව සම්මුඛා මග්ගඵලං සච්ඡිකාතුං සමත්ථා භවෙය්යාමා’’ති පත්ථනං අකංසු. දීපඞ්කරදසබලො බොධිසත්තං මහාසත්තං පසංසිත්වා අට්ඨහි පුප්ඵමුට්ඨීහි පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. තෙපි චතුසතසහස්සා ඛීණාසවා බොධිසත්තං පුප්ඵෙහි ච ගන්ධෙහි ච පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කමිංසු. දෙවමනුස්සා පන තථෙව පූජෙත්වා වන්දිත්වා පක්කමිංසු.

අථ සබ්බලොකමතිදීපඞ්කරො දීපඞ්කරො භගවා චතූහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි පරිවුතො රම්මනගරවාසීහි පූජියමානො දෙවතාහි අභිවන්දියමානො සඤ්ඣාප්පභානුරඤ්ජිතවරකනකගිරිසිඛරො විය ජඞ්ගමමානො අනෙකෙසු පාටිහාරියෙසු ¶ වත්තමානෙසු තෙන අලඞ්කතපටියත්තෙන ¶ මග්ගෙන ගන්ත්වා නානාසුරභිකුසුමගන්ධවාසිතං චුණ්ණසම්මොදගන්ධං සමුස්සිතධජපටාකං ගන්ධානුබද්ධහදයෙහි භමරගණෙහි ගුම්බගුම්බායමානං ධූපන්ධකාරං අමරපුරසදිසසොභං අභිරම්මං රම්මනගරං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තෙ මහාරහෙ බුද්ධාසනෙ යුගන්ධරමත්ථකෙ සරදසමයරුචිරකරරජනිකරො තිමිරනිකරනිධනකරො කමලවනවිකසනකරො දිවසකරො විය දසබලදිවසකරො නිසීදි. භික්ඛුසඞ්ඝොපි පටිපාටියා අත්තනො අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදි. රම්මනගරවාසිනො පන උපාසකා සද්ධාදිගුණසම්පන්නා නානාවිධඛජ්ජාදීහි සමලඞ්කතං වණ්ණගන්ධරසසම්පන්නං අසදිසං සුඛනිදානං දානං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අදංසු.

අථ ¶ ඛො බොධිසත්තො දසබලස්ස බ්යාකරණං සුත්වා බුද්ධභාවං කරතලගතමිව මඤ්ඤමානො පමුදිතහදයො සබ්බෙසු පටික්කන්තෙසු සයනා වුට්ඨාය – ‘‘පාරමියො විචිනිස්සාමී’’ති පුප්ඵරාසිමත්ථකෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. එවං නිසින්නෙ මහාසත්තෙ සකලදසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සාධුකාරං දත්වා – ‘‘අය්ය සුමෙධතාපස, පොරාණකබොධිසත්තානං පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා – ‘පාරමියො විචිනිස්සාමී’ති නිසින්නකාලෙ යානි පුබ්බනිමිත්තානි නාම පඤ්ඤායන්ති, තානි සබ්බානිපි අජ්ජ පාතුභූතානි නිස්සංසයෙන ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි, මයමෙතං ජානාම – ‘යස්සෙතානි නිමිත්තානි පඤ්ඤායන්ති, සො එකන්තෙනෙව බුද්ධො භවිස්සති’ තස්මා ත්වං අත්තනො වීරියං දළ්හං කත්වා පග්ගණ්හා’’ති බොධිසත්තං නානප්පකාරාහි ථුතීහි අභිත්ථවිංසු. තෙන වුත්තං –

70.

‘‘ඉදං සුත්වාන වචනං, අසමස්ස මහෙසිනො;

ආමොදිතා නරමරූ, බුද්ධබීජං කිර අයං.

71.

‘‘උක්කුට්ඨිසද්දා වත්තන්ති, අප්ඵොටෙන්ති හසන්ති ච;

කතඤ්ජලී නමස්සන්ති, දසසහස්සී සදෙවකා.

72.

‘‘යදිමස්ස ලොකනාථස්ස, විරජ්ඣිස්සාම සාසනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

73.

‘‘යථා මනුස්සා නදිං තරන්තා, පටිතිත්ථං විරජ්ඣිය;

හෙට්ඨාතිත්ථෙ ගහෙත්වාන, උත්තරන්ති මහානදිං.

74.

‘‘එවමෙව මයං සබ්බෙ, යදි මුඤ්චාමිමං ජිනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

75.

‘‘දීපඞ්කරො ¶ ¶ ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මම කම්මං පකිත්තෙත්වා, දක්ඛිණං පාදමුද්ධරි.

76.

‘‘යෙ තත්ථාසුං ජිනපුත්තා, පදක්ඛිණමකංසු මං;

දෙවා මනුස්සා අසුරා ච, අභිවාදෙත්වාන පක්කමුං.

77.

‘‘දස්සනං මෙ අතික්කන්තෙ, සසඞ්ඝෙ ලොකනායකෙ;

සයනා වුට්ඨහිත්වාන, පල්ලඞ්කං ආභුජිං තදා.

78.

‘‘සුඛෙන ¶ සුඛිතො හොමි, පාමොජ්ජෙන පමොදිතො;

පීතියා ච අභිස්සන්නො, පල්ලඞ්කං ආභුජිං තදා.

79.

‘‘පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

වසීභූතො අහං ඣානෙ, අභිඤ්ඤාසු පාරමිං ගතො.

80.

‘‘සහස්සියම්හි ලොකම්හි, ඉසයො නත්ථි මෙ සමා;

අසමො ඉද්ධිධම්මෙසු, අලභිං ඊදිසං සුඛං.

81.

‘‘පල්ලඞ්කාභුජනෙ මය්හං, දසසහස්සාධිවාසිනො;

මහානාදං පවත්තෙසුං, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

82.

‘‘යා පුබ්බෙ බොධිසත්තානං, පල්ලඞ්කවරමාභුජෙ;

නිමිත්තානි පදිස්සන්ති, තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ.

83.

‘‘සීතං බ්යපගතං හොති, උණ්හඤ්ච උපසම්මති;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

84.

‘‘දසසහස්සී ලොකධාතු, නිස්සද්දා හොන්ති නිරාකුලා;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

85.

‘‘මහාවාතා ¶ න වායන්ති, න සන්දන්ති සවන්තියො;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

86.

‘‘ථලජා දකජා පුප්ඵා, සබ්බෙ පුප්ඵන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ පුප්ඵිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

87.

‘‘ලතා වා යදි වා රුක්ඛා, ඵලභාරා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ ඵලිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

88.

‘‘ආකාසට්ඨා ච භූමට්ඨා, රතනා ජොතන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ රතනා ජොතන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

89.

‘‘මානුස්සකා ච දිබ්බා ච, තුරියා වජ්ජන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

90.

‘‘විචිත්තපුප්ඵා ¶ ගගනා, අභිවස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපි අජ්ජ පවස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

91.

‘‘මහාසමුද්දො ¶ ආභුජති, දසසහස්සී පකම්පති;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

92.

‘‘නිරයෙපි දසසහස්සෙ, අග්ගී නිබ්බන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ නිබ්බුතා අග්ගී, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

93.

‘‘විමලො හොති සූරියො, සබ්බා දිස්සන්ති තාරකා;

තෙපි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

94.

‘‘අනොවට්ඨෙන උදකං, මහියා උබ්භිජ්ජි තාවදෙ;

තම්පජ්ජුබ්භිජ්ජතෙ මහියා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

95.

‘‘තාරාගණා ¶ විරොචන්ති, නක්ඛත්තා ගගනමණ්ඩලෙ;

විසාඛා චන්දිමායුත්තා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

96.

‘‘බිලාසයා දරීසයා, නික්ඛමන්ති සකාසයා;

තෙපජ්ජ ආසයා ඡුද්ධා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

97.

‘‘න හොන්ති අරතී සත්තානං, සන්තුට්ඨා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ සන්තුට්ඨා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

98.

‘‘රොගා තදුපසම්මන්ති, ජිඝච්ඡා ච විනස්සසි;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

99.

‘‘රොගා තදා තනු හොති, දොසො මොහො විනස්සසි;

තෙපජ්ජ විගතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

100.

‘‘භයං තදා න භවති, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

101.

‘‘රජොනුද්ධංසතී උද්ධං, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

102.

‘‘අනිට්ඨගන්ධො පක්කමති, දිබ්බගන්ධො පවායති;

සොපජ්ජ වායතී ගන්ධො, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

103.

‘‘සබ්බෙ ¶ දෙවා පදිස්සන්ති, ඨපයිත්වා අරූපිනො;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

104.

‘‘යාවතා නිරයා නාම, සබ්බෙ දිස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

105.

‘‘කුට්ටා ¶ ¶ කවාටා සෙලා ච, න හොන්තාවරණා තදා;

ආකාසභූතා තෙපජ්ජ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

106.

‘‘චුතී ච උපපත්තී ච, ඛණෙ තස්මිං න විජ්ජති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

107.

‘‘දළ්හං පග්ගණ්හ වීරියං, මා නිවත්ත අභික්කම;

මයම්පෙතං විජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසී’’ති.

තත්ථ ඉදං සුත්වාන වචනන්ති ඉදං දීපඞ්කරස්ස භගවතො බොධිසත්තස්ස බ්යාකරණවචනං සුත්වා. අසමස්සාති සමස්ස සදිසස්ස අභාවතො අසමස්ස. යථාහ –

‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජති;

සදෙවකස්මිං ලොකස්මිං, නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලො’’ති. (ම. නි. 1.285; 2.341; මහාව. 11; කථා. 405; මි. ප. 4.5.11);

මහෙසිනොති මහන්තෙ සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ එසි ගවෙසීති මහෙසී, තස්ස මහෙසිනො. නරමරූති නරා ච අමරා ච, උක්කට්ඨනිද්දෙසො පනායං සබ්බෙපි දසසහස්සිලොකධාතුයා නාගසුපණ්ණයක්ඛාදයොපි ආමොදිතාව. බුද්ධබීජං කිර අයන්ති අයං කිර බුද්ධඞ්කුරො උප්පන්නොති ආමොදිතාති අත්ථො.

උක්කුට්ඨිසද්දාති උන්නාදසද්දා වත්තන්ති. අප්ඵොටෙන්තීති හත්ථෙහි බාහා අභිහනන්ති. දසසහස්සීති දසසහස්සිලොකධාතුයො. සදෙවකාති සහ දෙවෙහි සදෙවකා දසසහස්සී නමස්සන්තීති අත්ථො. යදිමස්සාති යදි ඉමස්ස, අයමෙව වා පාඨො. විරජ්ඣිස්සාමාති යදි න සම්පාපුණිස්සාම. අනාගතම්හි අද්ධානෙති අනාගතෙ කාලෙ. හෙස්සාමාති භවිස්සාම. සම්මුඛාති සම්මුඛීභූතා. ඉමන්ති ඉමස්ස, සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං.

නදිං ¶ තරන්තාති නදීතරණකා, ‘‘නදිතරන්තා’’තිපි පාඨො. පටිතිත්ථන්ති පටිමුඛතිත්ථං. විරජ්ඣියාති විරජ්ඣිත්වා. යදි මුඤ්චාමාති යදි ඉමං භගවන්තං මුඤ්චිත්වා අකතකිච්චා ගමිස්සාමාති ¶ අත්ථො. මම කම්මං පකිත්තෙත්වාති මම භාවිතමත්ථං බ්යාකරිත්වා. දක්ඛිණං ¶ පාදමුද්ධරීති දක්ඛිණං පාදං උක්ඛිපි, ‘‘කතපදක්ඛිණො’’තිපි පාඨො.

ජිනපුත්තාති දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො සාවකා. දෙවා මනුස්සා අසුරා ච, අභිවාදෙත්වාන පක්කමුන්ති දෙවාදයො සබ්බෙපි ඉමෙ මං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා පුප්ඵාදීහි පූජෙත්වා සුප්පතිට්ඨිතපඤ්චඞ්ගා වන්දිත්වා නිවත්තිත්වා පුනප්පුනං ඔලොකෙත්වා මධුරත්ථබ්යඤ්ජනාහි නානප්පකාරාහි ථුතීහි වණ්ණෙන්තා පක්කමිංසු. ‘‘නරා නාගා ච ගන්ධබ්බා, අභිවාදෙත්වාන පක්කමු’’න්තිපි පාඨො.

දස්සනං මෙ අතික්කන්තෙති මම දස්සනවිසයං භගවති අතික්කන්තෙ. ‘‘ජහිතෙ දස්සනූපචාරෙ’’තිපි පාඨො. සසඞ්ඝෙති සද්ධිං සඞ්ඝෙන සසඞ්ඝො, තස්මිං සසඞ්ඝෙ. සයනා වුට්ඨහිත්වානාති නිපන්නට්ඨානතො කලලතො උට්ඨහිත්වා. පල්ලඞ්කං ආභුජින්ති කතපල්ලඞ්කො හුත්වා පුප්ඵරාසිම්හි නිසීදින්ති අත්ථො. ‘‘හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන, ආසනා වුට්ඨහිං තදා’’තිපි පාඨො, සො උත්තානත්ථොව.

පීතියා ච අභිස්සන්නොති පීතිපරිප්ඵුටො. වසීභූතොති වසීභාවප්පත්තො. ඣානෙති රූපාවචරාරූපාවචරඣානෙසු. සහස්සියම්හීති දසසහස්සියං. ලොකම්හීති ලොකධාතුයා. මෙ සමාති මයා සදිසා. අවිසෙසෙන ‘‘මෙ සමා නත්ථී’’ති වත්වා ඉදානි තමෙව නියමෙන්තො ‘‘අසමො ඉද්ධිධම්මෙසූ’’ති ආහ. තත්ථ ඉද්ධිධම්මෙසූති පඤ්චසු ඉද්ධිධම්මෙසූති අත්ථො. අලභින්ති පටිලභිං. ඊදිසං සුඛන්ති ඊදිසං සොමනස්සං.

අථ සුමෙධතාපසො දසබලස්ස බ්යාකරණං සුත්වා බුද්ධභාවං කරතලගතකාලමිව මඤ්ඤමානො පමුදිතහදයො දසසු ලොකධාතුසහස්සෙසු සුද්ධාවාසමහාබ්රහ්මානො අතීතබුද්ධදස්සාවිනො නියතබොධිසත්තානං බ්යාකරණෙ උප්පජ්ජමානපාටිහාරියදස්සනෙන තථාගතවචනස්ස අවිතථතං පකාසෙන්තො මං පරිතොසයන්තා ඉමා ගාථායො ආහංසූති දස්සෙන්තො භගවා ‘‘පල්ලඞ්කාභුජනෙ මය්හ’’න්තිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ පල්ලඞ්කාභුජනෙ මය්හන්ති මම පල්ලඞ්කාභුජනෙ. අයමෙව වා පාඨො. දසසහස්සාධිවාසිනොති දසසහස්සිවාසිනො මහාබ්රහ්මානො. යා පුබ්බෙති යානි පුබ්බෙ, විභත්තිලොපං කත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පල්ලඞ්කවරමාභුජෙති වරපල්ලඞ්කාභුජනෙ. නිමිත්තානි පදිස්සන්තීති නිමිත්තානි ¶ පදිස්සිංසූති අත්ථො. අතීතවචනෙ වත්තබ්බෙ වත්තමානවචනං වුත්තං. කිඤ්චාපි වුත්තං, අතීතවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. තානි අජ්ජ පදිස්සරෙති පුබ්බෙපි නියතබොධිසත්තානං පල්ලඞ්කාභුජනෙ ¶ යානි නිමිත්තානි උප්පජ්ජිංසු, තානි නිමිත්තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ. තස්මා ත්වං ධුවමෙව බුද්ධො භවිස්සසීති අත්ථො. න පන තානියෙව නිමිත්තානි උප්පජ්ජිංසු, තංසදිසත්තා ‘‘තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

සීතන්ති සීතත්තං. බ්යපගතන්ති ගතං විගතං. තානීති සීතවිගමනඋණ්හුපසමනානීති අත්ථො. නිස්සද්දාති අසද්දා අනිග්ඝොසා. නිරාකුලාති අනාකුලා, අයමෙව වා පාඨො. න සන්දන්තීති න වහන්ති නප්පවත්තන්ති. සවන්තියොති නදියො. තානීති අවායනඅසන්දනානි. ථලජාති පථවිතලපබ්බතරුක්ඛෙසු ජාතානි. දකජාති ඔදකානි පුප්ඵානි. පුප්ඵන්තීති පුබ්බෙ බොධිසත්තානං පුප්ඵිංසු, අතීතත්ථෙ වත්තමානවචනං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තෙපජ්ජ පුප්ඵිතානීති තානි පුප්ඵානි අජ්ජ පුප්ඵිතානීති අත්ථො.

ඵලභාරාති ඵලධරා. තෙපජ්ජාති තෙපි අජ්ජ, පුල්ලිඞ්ගවසෙන ‘‘තෙපී’’ති වුත්තං, ‘‘ලතා වා රුක්ඛා වා’’ති වුත්තත්තා. ඵලිතාති සඤ්ජාතඵලා. ආකාසට්ඨා ච භූමට්ඨා චාති ආකාසගතා ච භූමිගතා ච රතනානීති මුත්තාදීනි රතනානි. ජොතන්තීති ඔභාසන්ති. මානුස්සකාති මනුස්සානං සන්තකා මානුස්සකා. දිබ්බාති දෙවානං සන්තකා දිබ්බා. තුරියාති ආතතං විතතං ආතතවිතතං සුසිරං ඝනන්ති පඤ්ච තුරියානි. තත්ථ ආතතං නාම චම්මපරියොනද්ධෙසු භෙරිආදීසු එකතලතුරියං. විතතං නාම උභයතලං. ආතතවිතතං නාම සබ්බතො පරියොනද්ධං මහතිවල්ලකිආදිකං. සුසිරං නාම වංසාදිකං. ඝනං නාම සම්මතාළාදිකං. වජ්ජන්තීති හෙට්ඨා වුත්තනයෙන වජ්ජිංසු, අතීතත්ථෙ වත්තමානවචනං වෙදිතබ්බං. එස නයො උපරි ඊදිසෙසු වචනෙසුපි. අභිරවන්තීති තත්ර තත්ර කුසලෙහි සුමුඤ්චිතා සුප්පතාළිතා සුවාදිතා විය අභිරවන්ති, අභිනදන්තීති අත්ථො.

විචිත්තපුප්ඵාති ¶ විචිත්රානි නානාගන්ධවණ්ණානි පුප්ඵානි. අභිවස්සන්තීති අභිවස්සිංසු, නිපතිංසූති අත්ථො. තෙපීති තානිපි විචිත්රපුප්ඵානි අභිවස්සන්තානි පදිස්සන්ති, දෙවබ්රහ්මගණෙහි ඔකිරියමානානීති අධිප්පායො. ආභුජතීති ඔසක්කති. තෙපජ්ජුභොති ¶ තෙපි අජ්ජ උභො මහාසමුද්දදසසහස්සියො. අභිරවන්තීති අභිනදන්ති. නිරයෙති නිරයෙසු. දසසහස්සාති අනෙකදසසහස්සා. නිබ්බන්තීති සම්මන්ති, සන්තිං උපෙන්තීති අත්ථො. තාරකාති නක්ඛත්තානි ¶ . තෙපි අජ්ජ පදිස්සන්තීති තෙපි සූරියස්ස විමලභාවා තාරකා අජ්ජ දිවා දිස්සන්ති.

අනොවට්ඨෙනාති අනොවට්ඨෙ, භුම්මත්ථෙ කරණවචනං. අථ වා අනොවට්ඨෙති අනභිවට්ඨෙපි. නාති නිපාතමත්තං ‘‘සුත්වා න දූතවචන’’න්තිආදීසු විය. තම්පජ්ජුබ්භිජ්ජතෙති තම්පි උදකං අජ්ජ උබ්භිජ්ජති, උබ්භිජ්ජිත්වා උට්ඨහතීති අත්ථො. මහියාති පථවියා, නිස්සක්කවචනං. තාරාගණාති ගහනක්ඛත්තාදයො සබ්බෙ තාරගණා. නක්ඛත්තාති නක්ඛත්තතාරකා ච. ගගනමණ්ඩලෙති සකලගගනමණ්ඩලං විරොචන්තීති අත්ථො. බිලාසයාති බිලාසයා අහිනකුලකුම්භීලගොධාදයො. දරීසයාති ඣරාසයා. අයමෙව වා පාඨො. නික්ඛමන්තීති නික්ඛමිංසු. සකාසයාති අත්තනො අත්තනො ආසයතො. ‘‘තදාසයා’’තිපි පාඨො. තස්ස තදා තස්මිං කාලෙ, ආසයතො, බිලතොති අත්ථො. ඡුද්ධාති සුඡුද්ධා සුවුද්ධාරිතා, නික්ඛන්තාති අත්ථො.

අරතීති උක්කණ්ඨා. සන්තුට්ඨාති පරමෙන සන්තුට්ඨෙන සන්තුට්ඨා. විනස්සතීති විගච්ඡති. රාගොති කාමරාගො. තදා තනු හොතීති ඔරමත්තකො හොති, ඉමිනා පරියුට්ඨානාභාවං දීපෙති. විහතාති විනට්ඨා. තදාති පුබ්බෙ, බොධිසත්තානං පල්ලඞ්කාභුජනෙති අත්ථො. න භවතීති න හොති. අජ්ජපෙතන්ති අජ්ජ තව පල්ලඞ්කාභුජනෙපි එතං භයං න හොතෙවාති අත්ථො. තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාමාති තෙන කාරණෙන සබ්බෙව මයං ජානාම, යං ත්වං බුද්ධො භවිස්සසීති අත්ථො.

අනුද්ධංසතීති න උග්ගච්ඡති. අනිට්ඨගන්ධොති දුග්ගන්ධො. පක්කමතීති පක්කමි විගච්ඡි. පවායතීති පවායි. සොපජ්ජාති සොපි දිබ්බගන්ධො අජ්ජ. පදිස්සන්තීති ¶ පදිස්සිංසු. තෙපජ්ජාති තෙපි සබ්බෙ දෙවා අජ්ජ. යාවතාති පරිච්ඡෙදනත්ථෙ ¶ නිපාතො, යත්තකාති අත්ථො. කුට්ටාති පාකාරා. න හොන්තාවරණාති ආවරණකරා න අහෙසුං. තදාති පුබ්බෙ. ආකාසභූතාති තෙ කුට්ටකවාටපබ්බතා ආවරණං තිරොකරණං කාතුං අසක්කොන්තා, අජටාකාසභූතාති අත්ථො. චුතීති මරණං. උපපත්තීති පටිසන්ධිග්ගහණං. ඛණෙති පුබ්බෙ බොධිසත්තානං පල්ලඞ්කාභුජනක්ඛණෙ. න විජ්ජතීති නාහොසි. තානිපජ්ජාති තානිපි අජ්ජ චවනභවනානීති අත්ථො. මා නිවත්තීති මා පටික්කමි. අභික්කමාති පරක්කම. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

තතො සුමෙධපණ්ඩිතො දීපඞ්කරස්ස දසබලස්ස ච දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානඤ්ච වචනං සුත්වා භිය්යොසොමත්තාය සඤ්ජාතුස්සාහො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධා නාම අමොඝවචනා, නත්ථි බුද්ධානං කථාය අඤ්ඤථත්තං. යථා හි ආකාසෙ ඛිත්තස්ස ලෙඩ්ඩුස්ස පතනං ධුවං, ජාතස්ස මරණං, අරුණෙ ¶ උග්ගතෙ සූරියස්ස අබ්භුග්ගමනං, ආසයා නික්ඛන්තස්ස සීහස්ස සීහනාදනදනං, ගරුගබ්භාය ඉත්ථියා භාරමොරොපනං ධුවං අවස්සම්භාවී, එවමෙව බුද්ධානං වචනං නාම ධුවං අමොඝං, අද්ධා අහං බුද්ධො භවිස්සාමීති. තෙන වුත්තං –

108.

‘‘බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා, දසසහස්සීනචූභයං;

තුට්ඨහට්ඨො පමුදිතො, එවං චින්තෙසහං තදා.

109.

‘‘අද්වෙජ්ඣවචනා බුද්ධා, අමොඝවචනා ජිනා;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

110.

‘‘යථා ඛිත්තං නභෙ ලෙඩ්ඩු, ධුවං පතති භූමියං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

111.

‘‘යථාපි සබ්බසත්තානං, මරණං ධුවසස්සතං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

112.

‘‘යථා ¶ රත්තික්ඛයෙ පත්තෙ, සූරියුග්ගමනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

113.

‘‘යථා ¶ නික්ඛන්තසයනස්ස, සීහස්ස නදනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

114.

‘‘යථා ආපන්නසත්තානං, භාරමොරොපනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහ’’න්ති.

තත්ථ ¶ බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා, දසසහස්සී න චූභයන්ති දීපඞ්කරසම්මාසම්බුද්ධස්ස ච දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානඤ්ච වචනං සුත්වා. උභයන්ති උභයෙසං, සාමිඅත්ථෙ පච්චත්තවචනං, උභයවචනං වා. එවං චින්තෙසහන්ති එවං චින්තෙසිං අහං.

අද්වෙජ්ඣවචනාති ද්වෙධා අප්පවත්තවචනා, එකංසවචනාති අත්ථො. ‘‘අච්ඡිද්දවචනා’’තිපි පාඨො, තස්ස නිද්දොසවචනාති අත්ථො. අමොඝවචනාති අවිතථවචනා. විතථන්ති විතථවචනං නත්ථීති අත්ථො. ධුවං බුද්ධො භවාමහන්ති අහං එකංසෙනෙව බුද්ධො භවිස්සාමීති නියතවසෙන අවස්සම්භාවිවසෙන ච වත්තමානවචනං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

සූරියුග්ගමනන්ති සූරියස්ස උදයනං, අයමෙව වා පාඨො. ධුවසස්සතන්ති එකංසභාවී චෙව සස්සතඤ්ච. නික්ඛන්තසයනස්සාති සයනතො නික්ඛන්තස්ස. ආපන්නසත්තානන්ති ගරුගබ්භානං, ගබ්භිනීනන්ති අත්ථො. භාරමොරොපනන්ති භාරඔරොපනං, ගබ්භස්ස ඔරොපනන්ති අත්ථො. ම-කාරො පදසන්ධිකරො. සෙසමෙත්ථාපි උත්තානමෙවාති.

‘‘ස්වාහං අද්ධා බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති එවං කතසන්නිට්ඨානො බුද්ධකාරකෙ ධම්මෙ උපධාරෙතුං – ‘‘කහං නු ඛො බුද්ධකාරකා ධම්මා’’ති, උද්ධං අධො දිසාසු විදිසාසූති අනුක්කමෙන සකලං ධම්මධාතුං විචිනන්තො පුබ්බෙ පොරාණකෙහි බොධිසත්තෙහි ආසෙවිතනිසෙවිතං පඨමං දානපාරමිං දිස්වා එවං අත්තානං ඔවදි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය පඨමං දානපාරමිං පූරෙය්යාසි. යථා හි නිකුජ්ජිතො උදකකුම්භො නිස්සෙසං කත්වා උදකං වමතියෙව න පච්චාහරති, එවමෙව ධනං වා යසං වා පුත්තදාරං ¶ වා අඞ්ගපච්චඞ්ගං වා අනොලොකෙත්වා සබ්බත්ථ යාචකානං සබ්බං ඉච්ඡිතිච්ඡිතං නිස්සෙසං කත්වා දදමානො බොධිමූලෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො භවිස්සසී’’ති පඨමං දානපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

115.

‘‘හන්ද ¶ බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො චිතො;

උද්ධං අධො දස දිසා, යාවතා ධම්මධාතුයා.

116.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඨමං දානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, අනුචිණ්ණං මහාපථං.

117.

‘‘ඉමං ¶ ත්වං පඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

දානපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

118.

‘‘යථාපි කුම්භො සම්පුණ්ණො, යස්ස කස්සචි අධො කතො;

වමතෙවුදකං නිස්සෙසං, න තත්ථ පරිරක්ඛති.

119.

‘‘තථෙව යාචකෙ දිස්වා, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

දදාහි දානං නිස්සෙසං, කුම්භො විය අධො කතො’’ති.

තත්ථ හන්දාති වවස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. බුද්ධකරෙ ධම්මෙති බුද්ධත්තකරෙ ධම්මෙ. බුද්ධත්තකරා නාම ධම්මා දානපාරමිතාදයො දස ධම්මා. විචිනාමීති විචිනිස්සාමි, වීමංසිස්සාමි උපපරික්ඛිස්සාමීති අත්ථො. ඉතො චිතොති ඉතො ඉතො, අයමෙව වා පාඨො. තත්ථ තත්ථ විචිනාමීති අත්ථො. උද්ධන්ති දෙවලොකෙ. අධොති මනුස්සලොකෙ. දස දිසාති දසසු දිසාසු; කත්ථ නු ඛො තෙ බුද්ධකාරකධම්මා උද්ධං අධො තිරියං දිසාසු විදිසාසූති අධිප්පායො. යාවතා ධම්මධාතුයාති එත්ථ යාවතාති පරිච්ඡෙදවචනං. ධම්මධාතුයාති සභාවධම්මස්ස, පවත්තනීති වචනසෙසො දට්ඨබ්බො. කිං වුත්තං හොති? යාවතිකා සභාවධම්මානං කාමරූපාරූපධම්මානං පවත්ති, තාවතිකං විචිනිස්සාමීති වුත්තං හොති.

විචිනන්තොති වීමංසන්තො උපපරික්ඛන්තො. පුබ්බකෙහීති පොරාණෙහි බොධිසත්තෙහි. අනුචිණ්ණන්ති අජ්ඣාචිණ්ණං ආසෙවිතං. සමාදියාති සමාදියනං කරොහි, අජ්ජ පට්ඨාය අයං පඨමං දානපාරමී පූරෙතබ්බා මයාති එවං සමාදියාති අත්ථො. දානපාරමිතං ගච්ඡාති දානපාරමිං ගච්ඡ, පූරයාති අත්ථො. යදි ¶ බොධිං පත්තුමිච්ඡසීති බොධිමූලමුපගන්ත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං පත්තුං ඉච්ඡසි චෙ. යස්ස කස්සචීති උදකස්ස වා ඛීරස්ස වා යස්ස කස්සචි සම්පුණ්ණො. සම්පුණ්ණසද්දයොගෙ සති සාමිවචනං ඉච්ඡන්ති ¶ සද්දවිදූ. කරණත්ථෙ වා සාමිවචනං, යෙන කෙනචීති අත්ථො. අධො කතොති හෙට්ඨාමුඛීකතො. න තත්ථ පරිරක්ඛතීති තස්මිං වමනෙ න පරිරක්ඛති, නිස්සෙසං උදකං වමතෙවාති අත්ථො. හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙති හීනමජ්ඣිමපණීතෙ. ම-කාරො පදසන්ධිකරො. කුම්භො විය අධො කතොති හෙට්ඨාමුඛීකතො විය කුම්භො. යාචකෙ උපගතෙ දිස්වා – ‘‘ත්වං, සුමෙධ, අත්තනො අනවසෙසෙත්වා සබ්බධනපරිච්චාගෙන දානපාරමිං, අඞ්ගපරිච්චාගෙන උපපාරමිං, ජීවිතපරිච්චාගෙන පරමත්ථපාරමිඤ්ච පූරෙහී’’ති එවං අත්තනාව අත්තානං ඔවදි.

අථස්ස ¶ ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකෙහි ධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො දුතියං සීලපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය සීලපාරමිං පූරෙය්යාසි. යථා චමරී මිගො නාම ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා අත්තනො වාලමෙව රක්ඛති, එවං ත්වම්පි ඉතො පට්ඨාය ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා සීලමෙව රක්ඛන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති දුතියං සීලපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

120.

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

121.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, දුතියං සීලපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

122.

‘‘ඉමං ත්වං දුතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

සීලපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

123.

‘‘යථාපි චමරී වාලං, කිස්මිඤ්චි පටිලග්ගිතං;

උපෙති මරණං තත්ථ, න විකොපෙති වාලධිං.

124.

‘‘තථෙව ත්වං චතූසු භූමීසු, සීලානි පරිපූරය;

පරිරක්ඛ සබ්බදා සීලං, චමරී විය වාලධි’’න්ති.

තත්ථ න හෙතෙති න හි එතෙයෙව. බොධිපාචනාති මග්ගපරිපාචනා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපරිපාචනා වා. දුතියං ¶ සීලපාරමින්ති සීලං නාම සබ්බෙසං කුසලධම්මානං පතිට්ඨා, සීලෙ පතිට්ඨිතො කුසලධම්මෙහි න පරිහායති, සබ්බෙපි ¶ ලොකියලොකුත්තරගුණෙ පටිලභති. තස්මා සීලපාරමී පූරෙතබ්බාති දුතියං සීලපාරමිං අද්දක්ඛින්ති අත්ථො.

ආසෙවිතනිසෙවිතන්ති භාවිතඤ්චෙව බහුලීකතඤ්ච. චමරීති චමරී මිගො. කිස්මිඤ්චීති යත්ථ කත්ථචි රුක්ඛලතාකණ්ටකාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං. පටිලග්ගිතන්ති පටිවිලග්ගිතං. තත්ථාති යත්ථ විලග්ගිතං, තත්ථෙව ඨත්වා මරණං උපගච්ඡති. න විකොපෙතීති න ඡින්දති. වාලධින්ති වාලං ඡින්දිත්වා න ගච්ඡති, තත්ථෙව මරණං උපෙතීති අත්ථො.

චතූසු ¶ භූමීසු සීලානීති චතූසු ඨානෙසු විභත්තසීලානි, පාතිමොක්ඛසංවරඉන්ද්රියසංවරආජීවපාරිසුද්ධිපච්චයසන්නිස්සිතවසෙනාති අත්ථො. භූමිවසෙන පන ද්වීසුයෙව භූමීසු පරියාපන්නං තම්පි චතුසීලමෙවාති. පරිපූරයාති ඛණ්ඩඡිද්දසබලාදිඅභාවෙන පරිපූරය. සබ්බදාති සබ්බකාලං. චමරී වියාති චමරී මිගො විය. සෙසමෙත්ථාපි උත්තානත්ථමෙවාති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකෙහි ධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය නෙක්ඛම්මපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. යථාපි සුචිරං බන්ධනාගාරෙ වසමානො පුරිසො න තත්ථ සිනෙහං කරොති, අථ ඛො උක්කණ්ඨිතො අවසිතුකාමො හොති, එවමෙව ත්වම්පි සබ්බභවෙ බන්ධනාගාරසදිසෙ කත්වා පස්ස, සබ්බභවෙහි උක්කණ්ඨිතො මුච්චිතුකාමො හුත්වා නෙක්ඛම්මාභිමුඛොව හොති, එවං බුද්ධො භවිස්සසී’’ති තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

125.

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

126.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

127.

‘‘ඉමං ත්වං තතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

නෙක්ඛම්මපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

128.

‘‘යථා අන්දුඝරෙ පුරිසො, චිරවුට්ඨො දුඛට්ටිතො;

න තත්ථ රාගං ජනෙති, මුත්තිංයෙව ගවෙසති.

129.

‘‘තථෙව ¶ ¶ ත්වං සබ්බභවෙ, පස්ස අන්දුඝරෙ විය;

නෙක්ඛම්මාභිමුඛො හොති, භවතො පරිමුත්තියා’’ති.

තත්ථ අන්දුඝරෙති බන්ධනාගාරෙ. චිරවුට්ඨොති චිරකාලං වුට්ඨො. දුඛට්ටිතොති දුක්ඛපීළිතො. න ¶ තත්ථ රාගං ජනෙතීති තත්ථ අන්දුඝරෙ රාගං සිනෙහං න ජනෙති න උප්පාදෙති. ‘‘ඉමං අන්දුඝරං මුඤ්චිත්වා නාහං අඤ්ඤත්ථ ගමිස්සාමී’’ති එවං තත්ථ රාගං න ජනෙති, කින්තු මුත්තිංයෙව මොක්ඛමෙව ගවෙසතීති අධිප්පායො. නෙක්ඛම්මාභිමුඛොති නික්ඛමනාභිමුඛො හොති. භවතොති සබ්බභවෙහි. පරිමුත්තියාති පරිමොචනත්ථාය. නෙක්ඛම්මාභිමුඛො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’තිපි පාඨො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය පඤ්ඤාපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. හීනමජ්ඣිමුක්කට්ඨෙසු කඤ්චි අවජ්ජෙත්වා සබ්බෙපි පණ්ඩිතෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡෙය්යාසි. යථාපි පිණ්ඩචාරිකො භික්ඛු හීනාදිභෙදෙසු කුලෙසු කිඤ්චි කුලං අවිවජ්ජෙත්වා පටිපාටියා පිණ්ඩාය චරන්තො ඛිප්පං යාපනමත්තං ලභති, එවමෙව ත්වම්පි සබ්බෙ පණ්ඩිතෙ උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

130.

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

131.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

132.

‘‘ඉමං ත්වං චතුත්ථං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

133.

‘‘යථා හි භික්ඛු භික්ඛන්තො, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

කුලානි න විවජ්ජෙන්තො, එවං ලභති යාපනං.

134.

‘‘තථෙව ¶ ත්වං සබ්බකාලං, පරිපුච්ඡං බුධං ජනං;

පඤ්ඤාය පාරමිං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

තත්ථ ¶ භික්ඛන්තොති පිණ්ඩාය චරන්තො. හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙති හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමානි කුලානීති ¶ අත්ථො. ලිඞ්ගවිපරියාසො කතො. න විවජ්ජෙන්තොති න පරිහරන්තො, ඝරපටිපාටිං මුඤ්චිත්වා චරන්තො විවජ්ජෙති නාම, එවමකත්වාති අත්ථො. යාපනන්ති යාපනමත්තං පාණධාරණං ආහාරං ලභතීති අත්ථො. පරිපුච්ඡන්ති – ‘‘කිං, භන්තෙ, කුසලං, කිං අකුසලං; කිං සාවජ්ජං, කිං අනවජ්ජ’’න්තිආදිනා (දී. නි. 3.84, 216) නයෙන තත්ථ තත්ථ අභිඤ්ඤාතෙ පණ්ඩිතෙ ජනෙ උපසඞ්කමිත්වා පරිපුච්ඡන්තොති අත්ථො. බුධං ජනන්ති පණ්ඩිතං ජනං. ‘‘බුධෙ ජනෙ’’තිපි පාඨො. පඤ්ඤාය පාරමින්ති පඤ්ඤාය පාරං. ‘‘පඤ්ඤාපාරමිතං ගන්ත්වා’’තිපි පාඨො. සෙසමෙත්ථාපි උත්තානමෙවාති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො පඤ්චමං වීරියපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය වීරියපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. යථාපි සීහො මිගරාජා සබ්බඉරියාපථෙසු දළ්හවීරියො හොති, එවං ත්වම්පි සබ්බභවෙසු සබ්බඉරියාපථෙසු දළ්හවීරියො අනොලීනවීරියො සමානො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති පඤ්චමං වීරියපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

135.

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

136.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඤ්චමං වීරියපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

137.

‘‘ඉමං ත්වං පඤ්චමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

වීරියපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

138.

‘‘යථාපි සීහො මිගරාජා, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අලීනවීරියො හොති, පග්ගහිතමනො සදා.

139.

‘‘තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පග්ගණ්හ වීරියං දළ්හං;

වීරියපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

තත්ථ ¶ අලීනවීරියොති අනොලීනවීරියො. සබ්බභවෙති ¶ ජාතජාතභවෙ, සබ්බෙසු භවෙසූති අත්ථො. ආරද්ධවීරියො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසීතිපි පාඨො. සෙසමෙත්ථාපි උත්තානමෙවාති.

අථස්ස ¶ ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො ඡට්ඨමං ඛන්තිපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය ඛන්තිපාරමිං පරිපූරෙය්යාසි, සම්මානනෙපි අවමානනෙපි ඛමොව භවෙය්යාසි. යථා හි පථවියං නාම සුචිම්පි පක්ඛිපන්ති අසුචිම්පි, න ච තෙන පථවී සිනෙහං වා පටිඝං වා කරොති, ඛමති සහති අධිවාසෙතියෙව, එවමෙව ත්වම්පි සබ්බෙසං සම්මානනාවමානනෙසු ඛමො සමානො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති ඡට්ඨමං ඛන්තිපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

140.

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

141.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, ඡට්ඨමං ඛන්තිපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

142.

‘‘ඉමං ත්වං ඡට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣමානසො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

143.

‘‘යථාපි පථවී නාම, සුචිම්පි අසුචිම්පි ච;

සබ්බං සහති නික්ඛෙපං, න කරොති පටිඝං තයා.

144.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සබ්බෙසං, සම්මානාවමානක්ඛමො;

ඛන්තිපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

තත්ථ තත්ථාති තස්සං ඛන්තිපාරමියං. අද්වෙජ්ඣමානසොති එකංසමානසො. සුචිම්පීති චන්දනකුඞ්කුමගන්ධමාලාදිසුචිම්පි. අසුචිම්පීති අහිකුක්කුරමනුස්සකුණපගූථමුත්තඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදිඅසුචිම්පි. සහතීති ඛමති, අධිවාසෙති. නික්ඛෙපන්ති නික්ඛිත්තං. පටිඝන්ති කොධං. තයාති තාය වුත්තියා, තාය නික්ඛිත්තතාය වා. ‘‘පටිඝං දය’’න්තිපි පාඨො, තස්ස තෙන නික්ඛෙපෙන පටිඝානුරොධං න කරොතීති අත්ථො. සම්මානාවමානක්ඛමොති සබ්බෙසං ¶ සම්මානනාවමානනසහො ත්වම්පි ¶ භවාති අත්ථො. ‘‘තථෙව ත්වම්පි සබ්බභවෙ, සම්මානනවිමානක්ඛමො’’තිපි පඨන්ති. ‘‘ඛන්තියා පාරමිං ගන්ත්වා’’තිපි පාඨො, තස්සා ඛන්තියා පාරමිපූරණවසෙන ගන්ත්වාති අත්ථො. සෙසමෙත්ථාපි උත්තානමෙවාති. ඉතො පරං එත්තකම්පි අවත්වා යත්ථ යත්ථ විසෙසො අත්ථි, තං තමෙව වත්වා පාඨන්තරං දස්සෙත්වා ගමිස්සාමාති.

අථස්ස ¶ ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො සත්තමං සච්චපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය සච්චපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, අසනියා මත්ථකෙ පතමානායපි ධනාදීනං අත්ථාය ඡන්දාදීනං වසෙන සම්පජානමුසාවාදං නාම මා භාසි. යථාපි ඔසධීතාරකා නාම සබ්බඋතූසු අත්තනො ගමනවීථිං විජහිත්වා අඤ්ඤාය වීථියා න ගච්ඡති, සකවීථියාව ගච්ඡති, එවමෙව ත්වම්පි සච්චං පහාය මුසාවාදං නාම අවදන්තොයෙව බුද්ධො භවිස්සසී’’ති සත්තමං සච්චපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

145.

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

146.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, සත්තමං සච්චපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

147.

‘‘ඉමං ත්වං සත්තමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣවචනො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

148.

‘‘යථාපි ඔසධී නාම, තුලාභූතා සදෙවකෙ;

සමයෙ උතුවස්සෙ වා, න වොක්කමති වීථිතො.

149.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සච්චෙසු, මා වොක්කම හි වීථිතො;

සච්චපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

තත්ථ තත්ථාති සච්චපාරමියං. අද්වෙජ්ඣවචනොති අවිතථවචනො. ඔසධී නාමාති ඔසධීතාරකා, ඔසධගහණෙ ඔසධීතාරකං උදිතං දිස්වා ඔසධං ගණ්හන්ති. තස්මා ‘‘ඔසධීතාරකා’’ති වුච්චති. තුලාභූතාති පමාණභූතා. සදෙවකෙති සදෙවකස්ස ලොකස්ස. සමයෙති ¶ වස්සසමයෙ. උතුවස්සෙති හෙමන්තගිම්හෙසු. ‘‘සමයෙ උතුවට්ටෙ’’තිපි පාඨො. තස්ස සමයෙති ගිම්හෙ. උතුවට්ටෙති හෙමන්තෙ ච වස්සානෙ චාති අත්ථො. න ¶ වොක්කමති වීථිතොති තං තං උතුම්හි අත්තනො ගමනවීථිතො න වොක්කමති න විගච්ඡති, ඡ මාසෙ පච්ඡිමං දිසං ගච්ඡති, ඡ මාසෙ පුබ්බං දිසං ගච්ඡතීති. අථ වා ඔසධී නාමාති සිඞ්ගිවෙරපිප්ඵලිමරිචාදිකං ඔසධං. න වොක්කමතීති යං යං ඵලදානසමත්ථං ඔසධං, තං තං ඵලදානං ඔක්කම්ම අත්තනො ¶ ඵලං අදත්වා න නිවත්තති. වීථිතොති ගමනවීථිතො, පිත්තහරො පිත්තං හරතෙව, වාතහරො වාතං හරතෙව, සෙම්හහරො සෙම්හං හරතෙවාති අත්ථො. සෙසමෙත්ථාපි උත්තානමෙවාති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය අධිට්ඨානපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, යං අධිට්ඨාසි, තස්මිං අධිට්ඨානෙ නිච්චලො භවෙය්යාසි, යථා පබ්බතො නාම සබ්බදිසාසු වාතෙ පහරන්තෙපි න කම්පති න චලති, අත්තනො ඨානෙයෙව තිට්ඨති, එවමෙව ත්වම්පි අත්තනො අධිට්ඨානෙ නිච්චලො හොන්තොව බුද්ධො භවිස්සසී’’ති අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසීති. තෙන වුත්තං –

150.

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

151.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

152.

‘‘ඉමං ත්වං අට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ ත්වං අචලො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

153.

‘‘යථාපි පබ්බතො සෙලො, අචලො සුප්පතිට්ඨිතො;

න කම්පති භුසවාතෙහි, සකට්ඨානෙව තිට්ඨති.

154.

‘‘තත්ථෙව ත්වම්පි අධිට්ඨානෙ, සබ්බදා අචලො භව;

අධිට්ඨානපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

තත්ථ ¶ සෙලොති සිලාමයො. අචලොති නිච්චලො සුප්පතිට්ඨිතොති අචලත්තාව සුට්ඨු පතිට්ඨිතො. ‘‘යථාපි පබ්බතො අචලො, නිඛාතො සුප්පතිට්ඨිතො’’තිපි පාඨො. භුසවාතෙහීති බලවවාතෙහි. සකට්ඨානෙවාති අත්තනො ඨානෙයෙව, යථාඨිතට්ඨානෙයෙවාති අත්ථො. සෙසමෙත්ථාපි උත්තානමෙවාති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො නවමං මෙත්තාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි ¶ – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය මෙත්තාපාරමිං පූරෙය්යාසි, හිතෙසුපි අහිතෙසුපි එකචිත්තොව ¶ භවෙය්යාසි. යථාපි උදකං නාම පාපජනස්සපි කල්යාණජනස්සපි සීතභාවං එකසදිසං කත්වා ඵරති, එවමෙව ත්වම්පි සබ්බසත්තෙසු මෙත්තචිත්තෙන එකචිත්තොව හුත්වා බුද්ධො භවිස්සසී’’ති නවමං මෙත්තාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසීති. තෙන වුත්තං –

155.

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

156.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, නවමං මෙත්තාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

157.

‘‘ඉමං ත්වං නවමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

මෙත්තාය අසමො හොති, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

158.

‘‘යථාපි උදකං නාම, කල්යාණෙ පාපකෙ ජනෙ;

සමං ඵරති සීතෙන, පවාහෙති රජොමලං.

159.

‘‘තථෙව ත්වං හිතාහිතෙ, සමං මෙත්තාය භාවය;

මෙත්තාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

තත්ථ අසමො හොහීති මෙත්තාභාවනාය අසදිසො හොහි. තත්ථ ‘‘ත්වං සමසමො හොහී’’තිපි පාඨො, සො උත්තානත්ථොව. සමන්ති තුල්යං. ඵරතීති ඵුසති. පවාහෙතීති විසොධෙති. රජොති ආගන්තුකරජං. මලන්ති සරීරෙ උට්ඨිතං සෙදමලාදිං. ‘‘රජමල’’න්තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. හිතාහිතෙති ¶ හිතෙ ච අහිතෙ ච, මිත්තෙ ච අමිත්තෙ චාති අත්ථො. මෙත්තාය භාවයාති මෙත්තං භාවය වඩ්ඪෙහි. සෙසමෙත්ථාපි උත්තානමෙවාති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය උපෙක්ඛාපාරමිං පරිපූරෙය්යාසි, සුඛෙපි දුක්ඛෙපි මජ්ඣත්තොව භවෙය්යාසි. යථාපි පථවී නාම සුචිම්පි අසුචිම්පි ච පක්ඛිපමානෙ මජ්ඣත්තාව හොති, එවමෙව ත්වම්පි සුඛදුක්ඛෙසු මජ්ඣත්තොව හොන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති ¶ දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

160.

‘‘න ¶ හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

161.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

162.

‘‘ඉමං ත්වං දසමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තුලාභූතො දළ්හො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

163.

‘‘යථාපි පථවී නාම, නික්ඛිත්තං අසුචිං සුචිං;

උපෙක්ඛති උභොපෙතෙ, කොපානුනයවජ්ජිතා.

164.

‘‘තථෙව ත්වං සුඛදුක්ඛෙ, තුලාභූතො සදා භව;

උපෙක්ඛාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

තත්ථ තුලාභූතොති මජ්ඣත්තභාවෙ ඨිතො යථා තුලාය දණ්ඩො සමං තුලිතො සමං තිට්ඨති, න නමති න උන්නමති, එවමෙව ත්වම්පි සුඛදුක්ඛෙසු තුලාසදිසො හුත්වා සම්බොධිං පාපුණිස්සසි. කොපානුනයවජ්ජිතාති පටිඝානුරොධවජ්ජිතා. ‘‘දයාකොපවිවජ්ජිතා’’තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. සෙසං ඛන්තිපාරමියං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

තතො සුමෙධපණ්ඩිතො ඉමෙ දස පාරමිධම්මෙ විචිනිත්වා තතො පරං චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං ¶ ලොකෙ බොධිසත්තෙහි පරිපූරෙතබ්බා බොධිපාචනා බුද්ධත්තකරා ධම්මා එත්තකායෙව, න ඉතො භිය්යො, ඉමා පන පාරමියො උද්ධං ආකාසෙපි නත්ථි, න හෙට්ඨා පථවියම්පි, න පුරත්ථිමාදීසු දිසාසුපි අත්ථි, මය්හංයෙව පන හදයමංසන්තරෙයෙව පතිට්ඨිතා’’ති. එවං තාසං අත්තනො හදයෙ පතිට්ඨිතභාවං දිස්වා සබ්බාපි තා දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය පුනප්පුනං සම්මසන්තො අනුලොමපටිලොමං සම්මසි, පරියන්තෙ ගහෙත්වා ආදිම්හි පාපෙසි, ආදිම්හි ගහෙත්වා පරියන්තෙ ඨපෙසි, මජ්ඣෙ ගහෙත්වා උභතො ඔසාපෙසි, උභතො කොටීසු ගහෙත්වා මජ්ඣෙ ඔසාපෙසි. බාහිරභණ්ඩපරිච්චාගො පාරමියො නාම, අඞ්ගපරිච්චාගො උපපාරමියො නාම, ජීවිතපරිච්චාගො පරමත්ථපාරමියො නාමාති දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියොති සමත්තිංස පාරමියො යමකතෙලං විනිවට්ටෙන්තො විය සම්මසි. තස්ස දස පාරමියො සම්මසන්තස්ස ධම්මතෙජෙන ¶ චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා විපුලා අයං මහාපථවී හත්ථිනා අක්කන්තනළකලාපො විය උප්පීළියමානං උච්ඡුයන්තං විය ච මහාවිරවං විරවමානා සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි. කුලාලචක්කං ¶ විය තෙලයන්තචක්කං විය ච පරිබ්භමි. තෙන වුත්තං –

165.

‘‘එත්තකායෙව තෙ ලොකෙ, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා;

තතුද්ධං නත්ථි අඤ්ඤත්ර, දළ්හං තත්ථ පතිට්ඨහ.

166.

‘‘ඉමෙ ධම්මෙ සම්මසතො, සභාවසරසලක්ඛණෙ;

ධම්මතෙජෙන වසුධා, දසසහස්සී පකම්පථ.

167.

‘‘චලතී රවතී පථවී, උච්ඡුයන්තංව පීළිතං;

තෙලයන්තෙ යථා චක්කං, එවං කම්පති මෙදනී’’ති.

තත්ථ එත්තකායෙවාති නිද්දිට්ඨානං දසන්නං පාරමිතානං අනූනාධිකභාවස්ස දස්සනත්ථං වුත්තං. තතුද්ධන්ති තතො දසපාරමීහි උද්ධං නත්ථි. අඤ්ඤත්රාති අඤ්ඤං, ලක්ඛණං සද්දසත්ථතො ගහෙතබ්බං. තතො දසපාරමිතො අඤ්ඤො බුද්ධකාරකධම්මො නත්ථීති අත්ථො. තත්ථාති තාසු දසසු පාරමීසු. පතිට්ඨහාති පතිට්ඨ, පරිපූරෙන්තො තිට්ඨාති අත්ථො.

ඉමෙ ධම්මෙති පාරමිධම්මෙ. සම්මසතොති උපපරික්ඛන්තස්ස, අනාදරත්ථෙ සාමිවචනං දට්ඨබ්බං. සභාවසරසලක්ඛණෙති සභාවසඞ්ඛාතෙන සරසලක්ඛණෙන සම්මසන්තස්සාති අත්ථො. ධම්මතෙජෙනාති පාරමිපවිචයඤාණතෙජෙන. වසුධාති වසූති රතනං වුච්චති, තං ධාරෙති ධීයති වා එත්ථාති වසුධා ¶ . කා සා? මෙදනී. පකම්පථාති පකම්පිත්ථ. සුමෙධපණ්ඩිතෙ පන පාරමියො විචිනන්තෙ තස්ස ඤාණතෙජෙන දසසහස්සී පකම්පිත්ථාති අත්ථො.

චලතීති ඡප්පකාරා කම්පි. රවතීති නදති විකූජති. උච්ඡුයන්තංව පීළිතන්ති නිප්පීළිතං උච්ඡුයන්තං විය. ‘‘ගුළයන්තංව පීළිත’’න්තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. තෙලයන්තෙති තෙලපීළනයන්තෙ. යථා චක්කන්ති චක්කිකානං මහාචක්කයන්තං විය. එවන්ති යථා තෙලපීළනචක්කයන්තං පරිබ්භමති කම්පති, එවං අයං මෙදනී කම්පතීති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

එවං ¶ මහාපථවියා කම්පමානාය රම්මනගරවාසිනො මනුස්සා භගවන්තං ¶ පරිවිසයමානා සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා යුගන්ධරවාතබ්භාහතා මහාසාලා විය මුච්ඡිතා පපතිංසු. ඝටාදීනි කුලාලභණ්ඩානි පවට්ටෙන්තානි අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරන්තානි චුණ්ණවිචුණ්ණානි අහෙසුං. මහාජනො භීතතසිතො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘කිං නු ඛො භගවා ‘නාගාවට්ටො අයං, භූතයක්ඛදෙවතාසු අඤ්ඤතරාවට්ටො වා’ති න හි මයං එතං ජානාම. අපි ච ඛො සබ්බොපි අයං මහාජනො භයෙන උපද්දුතො, කිං නු ඛො ඉමස්ස ලොකස්ස පාපකං භවිස්සති, උදාහු කල්යාණං, කථෙථ නො එතං කාරණ’’න්ති පුච්ඡිංසු.

අථ සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා – ‘‘තුම්හෙ මා භායිත්ථ, මා ඛො චින්තයිත්ථ, නත්ථි වො ඉතොනිදානං භයං, යො සො මයා අජ්ජ සුමෙධපණ්ඩිතො ‘අනාගතෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’ති බ්යාකතො, සො ඉදානි පාරමියො සම්මසති, තස්ස සම්මසන්තස්ස ධම්මතෙජෙන සකලදසසහස්සී ලොකධාතු එකප්පහාරෙන කම්පති චෙව විරවති චා’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

168.

‘‘යාවතා පරිසා ආසි, බුද්ධස්ස පරිවෙසනෙ;

පවෙධමානා සා තත්ථ, මුච්ඡිතා සෙති භූමියං.

169.

‘‘ඝටානෙකසහස්සානි, කුම්භීනඤ්ච සතා බහූ;

සඤ්චුණ්ණමථිතා තත්ථ, අඤ්ඤමඤ්ඤං පඝට්ටිතා.

170.

‘‘උබ්බිග්ගා තසිතා භීතා, භන්තා බ්යථිතමානසා;

මහාජනා සමාගම්ම, දීපඞ්කරමුපාගමුං.

171.

‘‘කිං ¶ භවිස්සති ලොකස්ස, කල්යාණමථ පාපකං;

සබ්බො උපද්දුතො ලොකො, තං විනොදෙහි චක්ඛුම.

172.

‘‘තෙසං තදා සඤ්ඤාපෙසි, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

විස්සත්ථා හොථ මා භාථ, ඉමස්මිං පථවිකම්පනෙ.

173.

‘‘යමහං අජ්ජ බ්යාකාසිං, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති;

එසො සම්මසතී ධම්මං, පුබ්බකං ජිනසෙවිතං.

174.

‘‘තස්ස ¶ සම්මසතො ධම්මං, බුද්ධභූමිං අසෙසතො;

තෙනායං කම්පිතා පථවී, දසසහස්සී සදෙවකෙ’’ති.

තත්ථ යාවතාති යාවතිකා. ආසීති ¶ අහොසි. ‘‘යා තදා පරිසා ආසී’’තිපි පාඨො, තස්ස යා තත්ථ පරිසා ඨිතා ආසීති අත්ථො. පවෙධමානාති කම්පමානා. සාති සා පරිසා. තත්ථාති තස්මිං පරිවෙසනට්ඨානෙ. සෙතීති සයිත්ථ.

ඝටාති ඝටානං, සාමිඅත්ථෙ පච්චත්තවචනං, ඝටානං නෙකසහස්සානීති අත්ථො. සඤ්චුණ්ණමථිතාති චුණ්ණා චෙව මථිතා ච, මථිතසඤ්චුණ්ණාති අත්ථො. අඤ්ඤමඤ්ඤං පඝට්ටිතාති අඤ්ඤමඤ්ඤං පහටා. උබ්බිග්ගාති උත්රාසහදයා. තසිතාති සඤ්ජාතතාසා. භීතාති භයභීතා. භන්තාති ඵන්දනමානසා, විබ්භන්තචිත්තාති අත්ථො. සබ්බානි පනෙතානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. සමාගම්මාති සමාගන්ත්වා. අයමෙව වා පාඨො.

උපද්දුතොති උපහතො. තං විනොදෙහීති තං උපද්දුතභයං විනොදෙහි, විනාසයාති අත්ථො. චක්ඛුමාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුම. තෙසං තදාති තෙ ජනෙ තදා, උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. සඤ්ඤාපෙසීති ඤාපෙසි බොධෙසි. විසත්ථාති විස්සත්ථචිත්තා. මා භාථාති මා භායථ. යමහන්ති යං අහං සුමෙධපණ්ඩිතං. ධම්මන්ති පාරමිධම්මං. පුබ්බකන්ති පොරාණං. ජිනසෙවිතන්ති ජිනෙහි බොධිසත්තකාලෙ සෙවිතන්ති අත්ථො. බුද්ධභූමින්ති පාරමිධම්මං. තෙනාති තෙන සම්මසනකාරණෙන. කම්පිතාති චලිතා. සදෙවකෙති සදෙවකෙ ලොකෙ.

තතො මහාජනො තථාගතස්ස වචනං සුත්වා හට්ඨතුට්ඨො මාලාගන්ධවිලෙපනාදීනි ආදාය රම්මනගරතො ¶ නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා මාලාගන්ධාදීහි පූජෙත්වා වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා රම්මනගරමෙව පාවිසි. අථ ඛො බොධිසත්තො දස පාරමියො සම්මසිත්වා වීරියං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය නිසින්නාසනා වුට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

175.

‘‘බුද්ධස්ස ¶ වචනං සුත්වා, මනො නිබ්බායි තාවදෙ;

සබ්බෙ මං උපසඞ්කම්ම, පුනාපි මං අභිවන්දිසුං.

176.

‘‘සමාදියිත්වා ¶ බුද්ධගුණං, දළ්හං කත්වාන මානසං;

දීපඞ්කරං නමස්සිත්වා, ආසනා වුට්ඨහිං තදා’’ති.

තත්ථ මනො නිබ්බායීති මහාජනස්ස පථවිකම්පනෙ උබ්බිග්ගහදයස්ස තත්ථ කාරණං සුත්වා මනො නිබ්බායි, සන්තිං අගමාසීති අත්ථො. ‘‘ජනො නිබ්බායී’’තිපි පාඨො, සො උත්තානොයෙව. සමාදියිත්වාති සම්මා ආදියිත්වා, සමාදායාති අත්ථො. බුද්ධගුණන්ති පාරමියො. සෙසං උත්තානමෙව.

අථ ඛො බොධිසත්තං දයිතසබ්බසත්තං ආසනා වුට්ඨහන්තං සකලදසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිත්වා දිබ්බෙහි මාලාගන්ධාදීහි පූජෙත්වා – ‘‘අය්ය සුමෙධතාපස, තයා අජ්ජ දීපඞ්කරදසබලස්ස පාදමූලෙ මහති පත්ථනා පත්ථිතා, සා තෙ අනන්තරායෙන සමිජ්ඣතු, මා තෙ තත්ථ භයං වා ඡම්භිතත්තං වා අහොසි. සරීරෙ තෙ අප්පමත්තකොපි රොගො මා උප්පජ්ජතු, ඛිප්පං පාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බොධිං පටිවිජ්ඣ. යථා පුප්ඵූපගඵලූපගා රුක්ඛා සමයෙ පුප්ඵන්ති චෙව ඵලන්ති ච, තථෙව ත්වම්පි තං සමයං අනතික්කමිත්වා ඛිප්පං සම්බොධිං ඵුසස්සූ’’තිආදීනි ථුතිමඞ්ගලානි පයිරුදාහංසු, එවං පයිරුදාහිත්වා බොධිසත්තං අභිවාදෙත්වා අත්තනො අත්තනො දෙවට්ඨානමෙව අගමංසු. බොධිසත්තොපි දෙවතාහි අභිත්ථුතො – ‘‘අහං දස පාරමියො පූරෙත්වා කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති වීරියං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය ආකාසමබ්භුග්ගන්ත්වා ඉසිගණවන්තං හිමවන්තං අගමාසි. තෙන වුත්තං –

177.

‘‘දිබ්බං මානුසකං පුප්ඵං, දෙවා මානුසකා උභො;

සමොකිරන්ති පුප්ඵෙහි, වුට්ඨහන්තස්ස ආසනා.

178.

‘‘වෙදයන්ති ¶ ච තෙ සොත්ථිං, දෙවා මානුසකා උභො;

මහන්තං පත්ථිතං තුය්හං, තං ලභස්සු යථිච්ඡිතං.

179.

‘‘සබ්බීතියො විවජ්ජන්තු, සොකො රොගො විනස්සතු;

මා තෙ භවන්ත්වන්තරායා, ඵුස ඛිප්පං බොධිමුත්තමං.

180.

‘‘යථාපි සමයෙ පත්තෙ, පුප්ඵන්ති පුප්ඵිනො දුමා;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුද්ධඤාණෙහි පුප්ඵසු.

181.

‘‘යථා ¶ ¶ යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, පූරයුං දසපාරමී;

තථෙව ත්වං මහාවීර, පූරය දසපාරමී.

182.

‘‘යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, බොධිමණ්ඩම්හි බුජ්ඣරෙ;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුජ්ඣස්සු ජිනබොධියං.

183.

‘‘යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, ධම්මචක්කං පවත්තයුං;

තථෙව ත්වං මහාවීර, ධම්මචක්කං පවත්තය.

184.

‘‘පුණ්ණමායෙ යථා චන්දො, පරිසුද්ධො විරොචති;

තථෙව ත්වං පුණ්ණමනො, විරොච දසසහස්සියං.

185.

‘‘රාහුමුත්තො යථා සූරියො, තාපෙන අතිරොචති;

තථෙව ලොකා මුච්චිත්වා, විරොච සිරියා තුවං.

186.

‘‘යථා යා කාචි නදියො, ඔසරන්ති මහොදධිං;

එවං සදෙවකා ලොකා, ඔසරන්තු තවන්තිකෙ.

187.

‘‘තෙහි ථුතප්පසත්ථො සො, දස ධම්මෙ සමාදිය;

තෙ ධම්මෙ පරිපූරෙන්තො, පවනං පාවිසී තදා’’ති.

තත්ථ ¶ දිබ්බන්ති මන්දාරවපාරිච්ඡත්තකසන්තානකුසෙසයාදිකං දිබ්බකුසුමං දෙවා මානුසකා ච මානුසපුප්ඵං ගහෙත්වාති අත්ථො. සමොකිරන්තීති මමොපරි සමොකිරිංසූති අත්ථො. වුට්ඨහන්තස්සාති වුට්ඨහතො. වෙදයන්තීති නිවෙදයිංසු සඤ්ඤාපෙසුං. සොත්ථින්ති සොත්ථිභාවං. ඉදානි වෙදයිතාකාරදස්සනත්ථං ‘‘මහන්තං පත්ථිතං තුය්හ’’න්තිආදි වුත්තං. තයා පන, සුමෙධපණ්ඩිත, මහන්තං ඨානං පත්ථිතං, තං යථාපත්ථිතං ලභස්සූති අත්ථො.

සබ්බීතියොති එන්තීති ඊතියො, සබ්බා ඊතියො සබ්බීතියො, උපද්දවා. විවජ්ජන්තූති මා හොන්තු. සොකො රොගො විනස්සතූති සොචනසඞ්ඛාතො සොකො රුජනසඞ්ඛාතො රොගො ච විනස්සතු. තෙති තව. මා භවන්ත්වන්තරායාති මා භවන්තු අන්තරායා. ඵුසාති අධිගච්ඡ පාපුණාහි. බොධින්ති අරහත්තමග්ගඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි වට්ටති. උත්තමන්ති සෙට්ඨං සබ්බබුද්ධගුණදායකත්තා අරහත්තමග්ගඤාණං ‘‘උත්තම’’න්ති වුත්තං.

සමයෙති ¶ තස්ස තස්ස රුක්ඛස්ස පුප්ඵනසමයෙ සම්පත්තෙති අත්ථො. පුප්ඵිනොති ¶ පුප්ඵනකා. බුද්ධඤාණෙහීති අට්ඨාරසහි බුද්ධඤාණෙහි. පුප්ඵසූති පුප්ඵස්සු. පූරයුන්ති පූරයිංසු. පූරයාති පරිපූරය. බුජ්ඣරෙති බුජ්ඣිංසු. ජිනබොධියන්ති ජිනානං බුද්ධානං බොධියා, සබ්බඤ්ඤුබොධිමූලෙති අත්ථො. පුණ්ණමායෙති පුණ්ණමාසියං. පුණ්ණමනොති පරිපුණ්ණමනොරථො.

රාහුමුත්තොති රාහුනා සොබ්භානුනා මුත්තො. තාපෙනාති පතාපෙන, ආලොකෙන. ලොකා මුච්චිත්වාති ලොකධම්මෙහි අලිත්තො හුත්වාති අත්ථො. විරොචාති විරාජ. සිරියාති බුද්ධසිරියා. ඔසරන්තීති මහාසමුද්දං පවිසන්ති. ඔසරන්තූති උපගච්ඡන්තු. තවන්තිකෙති තව සන්තිකං. තෙහීති දෙවෙහි. ථුතප්පසත්ථොති ථුතො චෙව පසත්ථො ච, ථුතෙහි වා දීපඞ්කරාදීහි පසත්ථොති ථුතප්පසත්ථො. දස ධම්මෙති දස පාරමිධම්මෙ. පවනන්ති මහාවනං, ධම්මිකපබ්බතෙ මහාවනං පාවිසීති අත්ථො. සෙසගාථා සුඋත්තානා එවාති.

ඉති මධුරත්ථවිලාසිනියා බුද්ධවංස-අට්ඨකථාය

සුමෙධපත්ථනාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.