📜

27. ගොතමබුද්ධවංසවණ්ණනා

දූරෙනිදානකථා

‘‘ඉදානි ¶ යස්මා අම්හාකං, බුද්ධවංසස්ස වණ්ණනා;

අනුක්කමෙන සම්පත්තා, තස්මායං තස්ස වණ්ණනා’’.

තත්ථ අම්හාකං බොධිසත්තො දීපඞ්කරාදීනං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ අධිකාරං කරොන්තො කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ආගතො. කස්සපස්ස ¶ පන භගවතො ඔරභාගෙ ඨපෙත්වා ඉමං සම්මාසම්බුද්ධං අඤ්ඤො බුද්ධො නාම නත්ථි. ඉති දීපඞ්කරාදීනං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො පන බොධිසත්තො යෙනෙන –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59) –

ඉමෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරෙන ‘‘හන්ද, බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො චිතො’’ති උස්සාහං කත්වා ‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, පඨමං දානපාරමි’’න්ති දානපාරමිතාදයො බුද්ධකාරකධම්මා ¶ දිට්ඨා, තෙ පූරෙන්තො යාව වෙස්සන්තරත්තභාවා ආගමි, ආගච්ඡන්තො ච යෙ තෙ කතාභිනීහාරානං බොධිසත්තානං ආනිසංසා සංවණ්ණිතා –

‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, බොධියා නියතා නරා;

සංසරං දීඝමද්ධානං, කප්පකොටිසතෙහිපි.

‘‘අවීචිම්හි ¶ නුප්පජ්ජන්ති, තථා ලොකන්තරෙසු ච;

නිජ්ඣාමතණ්හා ඛුප්පිපාසා, න හොන්ති කාළකඤ්ජිකා.

‘‘න හොන්ති ඛුද්දකා පාණා, උප්පජ්ජන්තාපි දුග්ගතිං;

ජායමානා මනුස්සෙසු, ජච්චන්ධා න භවන්ති තෙ.

‘‘සොතවෙකල්ලතා නත්ථි, න භවන්ති මූගපක්ඛිකා;

ඉත්ථිභාවං න ගච්ඡන්ති, උභතොබ්යඤ්ජනපණ්ඩකා.

‘‘න භවන්ති පරියාපන්නා, බොධියා නියතා නරා;

මුත්තා ආනන්තරිකෙහි, සබ්බත්ථ සුද්ධගොචරා.

‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිං න සෙවන්ති, කම්මකිරියදස්සනා;

වසමානාපි සග්ගෙසු, අසඤ්ඤං නූපපජ්ජරෙ.

‘‘සුද්ධාවාසෙසු දෙවෙසු, හෙතු නාම න විජ්ජති;

නෙක්ඛම්මනින්නා සප්පුරිසා, විසංයුත්තා භවාභවෙ;

චරන්ති ලොකත්ථචරියායො, පූරෙන්ති සබ්බපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; චරියා. අට්ඨ. පකිණ්ණකකථා);

තෙ ¶ ආනිසංසෙ අධිගන්ත්වාව ආගතො. එවං ආගච්ඡන්තො වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨිතො –

‘‘අචෙතනායං පථවී, අවිඤ්ඤාය සුඛං දුඛං;

සාපි දානබලා මය්හං, සත්තක්ඛත්තුං පකම්පථා’’ති. (චරියා. 1.124) –

එවං මහාපථවිකම්පනාදීනි මහාපුඤ්ඤානි කත්වා ආයුපරියොසානෙ තතො චවිත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති.

අවිදූරෙනිදානකථා

තුසිතපුරෙ ¶ ¶ වසමානෙයෙව පන බොධිසත්තෙ බුද්ධකොලාහලං නාම උදපාදි. ලොකස්මිඤ්හි තීණි කොලාහලානි උප්පජ්ජන්ති. සෙය්යථිදං – කප්පකොලාහලං, බුද්ධකොලාහලං, චක්කවත්තිකොලාහලන්ති. තත්ථ ‘‘වස්සසතසහස්සස්ස අච්චයෙන කප්පුට්ඨානං භවිස්සතී’’ති ලොකබ්යූහා නාම කාමාවචරදෙවා මුත්තසිරා විකිණ්ණකෙසා රුදමුඛා අස්සූනි හත්ථෙහි පුඤ්ඡමානා රත්තවත්ථනිවත්ථා අතිවිය විරූපවෙසධාරිනො හුත්වා මනුස්සපථෙ විචරන්තා එවං ආරොචෙන්ති – ‘‘මාරිසා, මාරිසා, ඉතො වස්සසතසහස්සස්ස අච්චයෙන කප්පුට්ඨානං භවිස්සති, අයං ලොකො විනස්සිස්සති, මහාසමුද්දොපි උස්සුස්සිස්සති, අයඤ්ච මහාපථවී සිනෙරු ච පබ්බතරාජා උඩ්ඩය්හිස්සන්ති විනස්සිස්සන්ති, යාව බ්රහ්මලොකා ලොකවිනාසො භවිස්සති, මෙත්තං, මාරිසා, භාවෙථ, කරුණං මුදිතං උපෙක්ඛං, මාරිසා, භාවෙථ, මාතරං පිතරං උපට්ඨහථ, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනො හොථා’’ති. ඉදං කප්පකොලාහලං නාම.

‘‘වස්සසහස්සස්ස අච්චයෙන පන සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො ලොකෙ උපජ්ජිස්සතී’’ති ලොකපාලදෙවතා – ‘‘ඉතො, මාරිසා, වස්සසහස්සස්ස අච්චයෙන බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙන්තියො ආහිණ්ඩන්ති. ඉදං බුද්ධකොලාහලං නාම.

‘‘වස්සසතස්ස අච්චයෙන චක්කවත්තිරාජා උප්පජ්ජිස්සතී’’ති දෙවතා – ‘‘ඉතො, මාරිසා, වස්සසතස්ස අච්චයෙන චක්කවත්තිරාජා උප්පජ්ජිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙන්තියො ආහිණ්ඩන්ති. ඉදං චක්කවත්තිකොලාහලං නාම (ඛු. පා. අට්ඨ. 5.මඞ්ගලපඤ්හසමුට්ඨානකථා; අප. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා).

තෙසු බුද්ධකොලාහලසද්දං සුත්වා සකලදසසහස්සචක්කවාළදෙවතා එකතො සන්නිපතිත්වා – ‘‘අසුකො නාම සත්තො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා උපසඞ්කමිත්වා ආයාචන්ති, ආයාචමානා ච තස්ස පුබ්බනිමිත්තෙසු උප්පන්නෙසු ආයාචන්ති. තදා පන සබ්බාපි තා එකෙකචක්කවාළෙ චතුමහාරාජ-සක්ක-සුයාම-සන්තුසිත-සුනිම්මිත-වසවත්ති-මහාබ්රහ්මෙහි සද්ධිං එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිත්වා තුසිතභවනෙ උප්පන්නචුතිනිමිත්තස්ස බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා – ‘‘මාරිස, තුම්හෙහි දස පාරමියො පූරිතා, පූරෙන්තෙහි ¶ ච න සක්කබ්රහ්මසම්පත්තිආදිකං සම්පත්තිං පත්ථෙන්තෙහි පූරිතා, ලොකනිත්ථරණත්ථාය පන වො සබ්බඤ්ඤුතං පත්ථෙන්තෙහි පරිපූරිතා බුද්ධත්තාය –

‘‘කාලො ¶ ¶ ඛො තෙ මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං;

සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති. (බු. වං. 1.67) –

යාචිංසු.

අථ මහාසත්තො දෙවතාහි එවං ආයාචියමානො දෙවතානං පටිඤ්ඤං අදත්වාව කාල-දීප-දෙස-කුල-ජනෙත්තිආයුපරිච්ඡෙදවසෙන පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙසි. තත්ථ ‘‘කාලො නු ඛො, න කාලො’’ති පඨමං කාලං විලොකෙසි. තත්ථ වස්සසතසහස්සතො උද්ධං වඩ්ඪිතආයුකාලො කාලො නාම න හොති. කස්මා? තදා හි සත්තානං ජාතිජරාමරණානි න පඤ්ඤායන්ති, බුද්ධානඤ්ච ධම්මදෙසනා තිලක්ඛණමුත්තා නාම නත්ථි, තෙසං ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති කථෙන්තානං ‘‘කිං නාමෙතං කථෙන්තී’’ති නෙව සොතබ්බං න සද්ධාතබ්බං මඤ්ඤන්ති, තතො අභිසමයො න හොති, තස්මිං අසති අනිය්යානිකං සාසනං හොති. තස්මා සො අකාලො. වස්සසතතො ඌනආයුකාලොපි කාලො න හොති. කස්මා? තදා සත්තා උස්සන්නකිලෙසා හොන්ති, උස්සන්නකිලෙසානඤ්ච දින්නොවාදො ඔවාදට්ඨානෙ න තිට්ඨති, උදකෙ දණ්ඩරාජි විය ඛිප්පං විගච්ඡති. තස්මා සොපි අකාලො. වස්සසතසහස්සතො පන පට්ඨාය හෙට්ඨා වස්සසතතො පට්ඨාය උද්ධං ආයුකාලො කාලො නාම. තදා පන වස්සසතකාලො අහොසි. අථ මහාසත්තො ‘‘නිබ්බත්තිතබ්බකාලො’’ති කාලං පස්සි.

තතො දීපං ඔලොකෙන්තො සපරිවාරෙ චත්තාරො මහාදීපෙ ඔලොකෙත්වා – ‘‘තීසු දීපෙසු බුද්ධා න නිබ්බත්තන්ති, ජම්බුදීපෙයෙව නිබ්බත්තන්තී’’ති දීපං පස්සි.

තතො ‘‘ජම්බුදීපො නාම මහා, දසයොජනසහස්සපරිමාණො. කතරස්මිං නු ඛො පදෙසෙ බුද්ධා නිබ්බත්තන්තී’’ති ඔකාසං ඔලොකෙන්තො මජ්ඣිමදෙසං පස්සි. ‘‘කපිලවත්ථු නාම නගරං, තත්ථ මයා නිබ්බත්තිතබ්බ’’න්ති නිට්ඨමගමාසි.

තතො ¶ කුලං විලොකෙන්තො – ‘‘බුද්ධා නාම වෙස්සකුලෙ වා සුද්දකුලෙ වා න නිබ්බත්තන්ති. ලොකසම්මතෙ පන ඛත්තියකුලෙ වා බ්රාහ්මණකුලෙ වා නිබ්බත්තන්ති, එතරහි ඛත්තියකුලං ලොකසම්මතං, තත්ථ නිබ්බත්තිස්සාමි සුද්ධොදනො නාම රාජා පිතා මෙ භවිස්සතී’’ති කුලං පස්සි.

තතො මාතරං විලොකෙන්තො – ‘‘බුද්ධමාතා නාම ලොලා සුරාධුත්තා න හොති, කප්පසතසහස්සං පන ¶ පූරිතපාරමී ජාතිතො පට්ඨාය අඛණ්ඩපඤ්චසීලායෙව හොති. අයඤ්ච මහාමායා නාම දෙවී එදිසී, අයං මෙ මාතා භවිස්සති, කිත්තකං පනස්සා ආයූති, දසන්නං මාසානං උපරි සත්ත දිවසානී’’ති පස්සි.

ඉති ඉමං පඤ්චවිධං මහාවිලොකනං විලොකෙත්වා – ‘‘කාලො මෙ, මාරිසා, බුද්ධභාවායා’’ති දෙවානං පටිඤ්ඤං දත්වා – ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ’’ති තා දෙවතා උය්යොජෙත්වා තුසිතදෙවතාහි පරිවුතො තුසිතපුරෙ නන්දනවනං පාවිසි. සබ්බදෙවලොකෙසු හි නන්දනවනං අත්ථියෙව. තත්ර නං දෙවතා – ‘‘ඉතො චුතො සුගතිං ගච්ඡා’’ති පුබ්බෙ කතකුසලකම්මොකාසං ¶ සාරයමානා විචරන්ති. සො එවං තාහි දෙවතාහි කුසලං සාරයමානාහි පරිවුතො තත්ර විචරන්තොව චවිත්වා මහාමායාය දෙවියා කුච්ඡිස්මිං උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙන පටිසන්ධිං ගණ්හි. මහාපුරිසස්ස පන මාතු කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිග්ගණ්හනක්ඛණෙ එකප්පහාරෙනෙව සකලදසසහස්සිලොකධාතු සඞ්කම්පි. ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං.

එවං ගහිතපටිසන්ධිකස්ස බොධිසත්තස්ස චෙව බොධිසත්තමාතුයා ච උපද්දවනිවාරණත්ථං ඛග්ගහත්ථා චත්තාරො දෙවපුත්තා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු. බොධිසත්තස්ස මාතු පුරිසෙසු රාගචිත්තං නුප්පජ්ජි, ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තා ච සා අහොසි සුඛිනී අකිලන්තකායා. බොධිසත්තඤ්ච අත්තනො කුච්ඡිගතං විප්පසන්නෙ මණිරතනෙ ආවුතපණ්ඩුසුත්තං විය පස්සති. යස්මා බොධිසත්තෙන වසිතකුච්ඡි නාම චෙතියගබ්භසදිසා හොති, න සක්කා අඤ්ඤෙන සත්තෙන ආවසිතුං වා පරිභුඤ්ජිතුං වා, තස්මා බොධිසත්තමාතා සත්තාහජාතෙ බොධිසත්තෙ කාලං කත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති. යථා පන අඤ්ඤා ඉත්ථියො දස මාසෙ අප්පත්වාපි අතික්කමිත්වාපි නිසින්නාපි නිපන්නාපි විජායන්ති, න එවං බොධිසත්තමාතා. බොධිසත්තමාතා පන බොධිසත්තං දස මාසෙ කුච්ඡිනා පරිහරිත්වා ඨිතාව විජායති. අයං බොධිසත්තමාතු ධම්මතා.

මහාමායාපි ¶ දෙවී දස මාසෙ කුච්ඡිනා බොධිසත්තං පරිහරිත්වා පරිපුණ්ණගබ්භා ඤාතිඝරං ගන්තුකාමා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ආරොචෙසි – ‘‘ඉච්ඡාමහං, මහාරාජ, දෙවදහනගරං ගන්තු’’න්ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා කපිලවත්ථුතො යාව දෙවදහනගරා අඤ්ජසං සමං කාරෙත්වා කදලිපුණ්ණඝටකමුකධජපටාකාදීහි අලඞ්කාරාපෙත්වා නවකනකසිවිකාය නිසීදාපෙත්වා මහතියා විභූතියා මහතා පරිවාරෙන පෙසෙසි. ද්වින්නං පන නගරානං අන්තරෙ උභයනගරවාසීනං පරිභොගාරහං ලුම්බිනීවනං නාම මඞ්ගලසාලවනං අත්ථි, තං තස්මිං සමයෙ මූලතො යාව අග්ගසාඛා සබ්බං එකඵාලිඵුල්ලං අහොසි. සාඛන්තරෙහි චෙව පුප්ඵන්තරෙහි ච පරමරතිකරමධුරමනොරමවිරුතාහි ¶ මදමුදිතාහි අනුභුත්තපඤ්චරාහි පරභතමධුකරවධූහි උපගීයමානසුරනන්දනනන්දනවනසදිසසොභං වනං දිස්වා දෙවියා සාලවනකීළමනුභවිතුං චිත්තමුප්පජ්ජි (අප. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා).

‘‘විභූසිතා බාලජනාතිචාලිනී, විභූසිතඞ්ගී වනිතෙව මාලිනී;

සදා ජනානං නයනාලිමාලිනී, විලුම්පිනීවාතිවිරොචි ලුම්බිනී’’.

අමච්චා රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා දෙවිං ගහෙත්වා තං ලුම්බිනීවනං පවිසිංසු. සා මඞ්ගලසාලමූලං ගන්ත්වා තස්ස උජුසමවට්ටක්ඛන්ධස්ස ¶ පුප්ඵඵලපල්ලවසමලඞ්කතස්ස යං සාඛං ගණ්හිතුකාමා අහොසි, සා සාලසාඛා අබලා ජනහදයලොලා සයමෙව විලම්බමානා හුත්වා තස්සා කරතලස්මිං සමුපගතා. අථ සා තං සාලසාඛං තම්බතුඞ්ගනඛුජ්ජලෙන කමලදලවත්තිවට්ටඞ්ගුලිනා නවකනකකටවලයසොභිනා දක්ඛිණෙන පරමරතිකරෙන කරෙන අග්ගහෙසි. සා තං සාලසාඛං ගහෙත්වා ඨිතා අසිතජලධරවිවරගතා බාලචන්දලෙඛා විය ච අචිරට්ඨිතිකා අච්චිපභා විය ච නන්දනවනජාතා දෙවී විය ච දෙවී විරොචිත්ථ. තාවදෙව චස්සා කම්මජවාතා චලිංසු. අථස්සා සාණිපාකාරං පරික්ඛිපිත්වා මහාජනො පටික්කමි. සා සාලසාඛං ගහෙත්වා තිට්ඨමානාය එව තස්සා ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි.

තඞ්ඛණංයෙව ¶ චත්තාරො විසුද්ධචිත්තා මහාබ්රහ්මානො සුවණ්ණජාලං ආදාය ආගන්ත්වා තෙන සුවණ්ණජාලෙන බොධිසත්තං සම්පටිච්ඡිත්වා මාතු පුරතො ඨපෙත්වා – ‘‘අත්තමනා, දෙවි, හොහි, මහෙසක්ඛො තෙ පුත්තො උප්පන්නො’’ති ආහංසු. යථා පන අඤ්ඤෙ සත්තා මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තා පටික්කූලෙන අසුචිනා මක්ඛිතා නික්ඛමන්ති, න එවං බොධිසත්තො. බොධිසත්තො පන ද්වෙ හත්ථෙ ද්වෙ පාදෙ පසාරෙත්වා ඨිතකොව මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන කෙනචි අසුචිනා අමක්ඛිතොව සුද්ධො විසදො කාසිකවත්ථෙ නික්ඛිත්තමණිරතනං විය විරොචමානො මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. එවං සන්තෙපි බොධිසත්තස්ස ච බොධිසත්තමාතුයා ච සක්කාරත්ථං ආකාසතො ද්වෙ උදකධාරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තස්ස ච මාතුයා ච සරීරෙ උතුං ගාහාපෙසුං.

අථ නං සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගහෙත්වා ඨිතානං බ්රහ්මානං හත්ථතො චත්තාරො මහාරාජානො මඞ්ගලසම්මතාය සුඛසම්ඵස්සාය අජිනප්පවෙණියා ගණ්හිංසු, තෙසං හත්ථතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන ගණ්හිංසු, මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පථවියං පතිට්ඨාය පුරත්ථිමං දිසං ඔලොකෙසි, අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසුං. තත්ථ දෙවමනුස්සා ගන්ධපුප්ඵමාලාදීහි ¶ පූජයමානා – ‘‘මහාපුරිස, තුම්හෙහි සදිසො එත්ථ නත්ථි, කුතො උත්තරිතරො’’ති ආහංසු. එවං දස දිසා අනුවිලොකෙත්වා අත්තනා සදිසං අදිස්වා උත්තරදිසාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන අගමාසි. ගච්ඡන්තො ච පථවියා එව ගතො, නාකාසෙන. අචෙලකොව ගතො, න සචෙලකො. දහරොව ගතො, න සොළසවස්සුද්දෙසිකො. මහාජනස්ස පන ආකාසෙන ගච්ඡන්තො විය අලඞ්කතපටියත්තො විය ච සොළසවස්සුද්දෙසිකො විය ච අහොසි. තතො සත්තමෙ පදෙ ඨත්වා ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්සා’’තිආදිකං (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207) ආසභිං වාචං නිච්ඡාරෙන්තො සීහනාදං නදි.

බොධිසත්තො හි තීසු අත්තභාවෙසු මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තොව වාචං නිච්ඡාරෙසි මහොසධත්තභාවෙ, වෙස්සන්තරත්තභාවෙ, ඉමස්මිං අත්තභාවෙති. මහොසධත්තභාවෙ කිරස්ස මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තස්සෙව සක්කො දෙවරාජා ආගන්ත්වා චන්දනසාරං හත්ථෙ ඨපෙත්වා ගතො, තං මුට්ඨියං කත්වාව නික්ඛන්තො. අථ නං මාතා – ‘‘තාත, ත්වං කිං ¶ ගහෙත්වා ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඔසධං, අම්මා’’ති. ඉති ඔසධං ගහෙත්වා ආගතත්තා ‘‘ඔසධකුමාරො’’ත්වෙවස්ස ¶ නාමමකංසු.

වෙස්සන්තරත්තභාවෙ පන මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තොව දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා – ‘‘අත්ථි නු ඛො, අම්ම, කිඤ්චි ගෙහස්මිං ධනං, දානං දස්සාමී’’ති වදන්තො නික්ඛමි. අථස්ස මාතා – ‘‘සධනෙ කුලෙ නිබ්බත්තොසි, තාතා’’ති පුත්තස්ස හත්ථං අත්තනො හත්ථතලෙ කත්වා සහස්සත්ථවිකං ඨපෙසි.

ඉමස්මිං පන අත්තභාවෙ ඉමං සීහනාදං නදීති එවං බොධිසත්තො තීසු අත්තභාවෙසු මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තොව වාචං නිච්ඡාරෙසි. ජාතක්ඛණෙපිස්ස ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං. යස්මිං පන සමයෙ අම්හාකං බොධිසත්තො ලුම්බිනීවනෙ ජාතො තස්මිංයෙව සමයෙ රාහුලමාතා දෙවී ආනන්දො ඡන්නො කාළුදායී අමච්චො කණ්ඩකො අස්සරාජා මහාබොධිරුක්ඛො චතස්සො නිධිකුම්භියො ච ජාතා, තත්ථ එකො ගාවුතප්පමාණො එකො අඩ්ඪයොජනප්පමාණො එකො තිගාවුතප්පමාණො එකො යොජනප්පමාණො අහොසි. ඉමෙ සත්ත සහජාතා නාම හොන්ති.

උභයනගරවාසිනො මහාපුරිසං ගහෙත්වා කපිලවත්ථුපුරමෙව අගමංසු. තංදිවසමෙව – ‘‘කපිලවත්ථුනගරෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තො බොධිමූලෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො භවිස්සතී’’ති තාවතිංසභවනෙ හට්ඨතුට්ඨා දෙවසඞ්ඝා චෙලුක්ඛෙපාදීනි පවත්තෙන්තා කීළිංසු. තස්මිං සමයෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස කුලූපකො අට්ඨසමාපත්තිලාභී කාළදෙවලො නාම තාපසො භත්තකිච්චං කත්වා දිවාවිහාරත්ථාය ¶ තාවතිංසභවනං ගන්ත්වා තත්ථ දිවාවිහාරං නිසින්නො තා දෙවතා තුට්ඨමානසා කීළන්තියො දිස්වා ‘‘කිංකාරණා තුට්ඨමානසා පමුදිතහදයා කීළථ, මය්හං තං කාරණං කථෙථා’’ති පුච්ඡි. තතො දෙවතා ආහංසු – ‘‘මාරිස, සුද්ධොදනරඤ්ඤො පුත්තො ජාතො, සො බොධිමණ්ඩෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො හුත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙස්සති, තස්ස ‘අනන්තරූපං බුද්ධලීළං පස්සිතුං ලභිස්සාමා’ති ඉමිනා කාරණෙන තුට්ඨම්හා’’ති.

අථ තාපසො තාසං දෙවතානං වචනං සුත්වා පරමදස්සනීයරතනාවලොකතො දෙවලොකතො ඔරුය්හ නරපතිනිවෙසනං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ¶ ආසනෙ නිසීදි. තතො කතපටිසන්ථාරං රාජානං – ‘‘පුත්තො කිර තෙ, මහාරාජ, ජාතො, තං පස්සිස්සාමා’’ති ආහ. රාජා අලඞ්කතපටියත්තං තනයං ආහරාපෙත්වා දෙවලතාපසං වන්දාපෙතුං අභිහරි. මහාපුරිසස්ස පාදා පරිවත්තිත්වා විජ්ජුලතා විය අසිතජලධරකූටෙසු තාපසස්ස ජටාසු පතිට්ඨහිංසු. බොධිසත්තෙන හි තෙනත්තභාවෙන වන්දිතබ්බො නාම අඤ්ඤො නත්ථි. තතො තාපසො උට්ඨායාසනා බොධිසත්තස්ස අඤ්ජලිං පග්ගහෙසි. රාජා තං අච්ඡරියං දිස්වා අත්තනො පුත්තං වන්දි. තාපසො බොධිසත්තස්ස ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා – ‘‘භවිස්සති නු ඛො බුද්ධො, උදාහු න භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙත්වා උපධාරෙන්තො – ‘‘නිස්සංසයං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති අනාගතංසඤාණෙන ඤත්වා – ‘‘අච්ඡරියපුරිසො අය’’න්ති සිතං අකාසි.

තතො ‘‘අහං ඉමං බුද්ධභූතං දට්ඨුං ලභිස්සාමි නු ඛො, නො’’ති උපධාරෙන්තො – ‘‘න ලභිස්සාමි, අන්තරායෙව කාලං කත්වා බුද්ධසතෙනපි බුද්ධසහස්සෙනපි ගන්ත්වා බොධෙතුං අසක්කුණෙය්යෙ අරූපභවෙ නිබ්බත්තිස්සාමී’’ති දිස්වා – ‘‘එවරූපං නාම අච්ඡරියපුරිසං ¶ බුද්ධභූතං දට්ඨුං න ලභිස්සාමි, මහතී වත මෙ ජානි භවිස්සතී’’ති පරොදි. මනුස්සා පන දිස්වා – ‘‘අම්හාකං අය්යො ඉදානෙව හසිත්වා පුන රොදිතුමාරභි, කිං නු ඛො, භන්තෙ, අම්හාකං අය්යපුත්තස්ස කොචි අන්තරායො භවිස්සතී’’ති පුච්ඡිංසු. තාපසො ආහ – ‘‘නත්ථෙතස්ස අන්තරායො, නිස්සංසයෙන බුද්ධො භවිස්සතී’’ති. ‘‘අථ කස්මා තුම්හෙ පරොදිත්ථා’’ති? ‘‘එවරූපං අච්ඡරියපුරිසං බුද්ධභූතං දට්ඨුං න ලභිස්සාමි, මහතී වත මෙ ජානි භවිස්සතීති අත්තානං අනුසොචන්තො රොදාමී’’ති ආහ.

තතො බොධිසත්තං පඤ්චමෙ දිවසෙ සීසං න්හාපෙත්වා – ‘‘නාමං ගණ්හිස්සාමා’’ති රාජභවනං චතුජ්ජාතිකගන්ධෙන උපලිම්පිත්වා ලාජපඤ්චමානි කුසුමානි විකිරිත්වා අසම්භින්නපායාසං පචාපෙත්වා තිණ්ණං වෙදානං පාරඞ්ගතෙ අට්ඨසතෙ බ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා රාජභවනෙ නිසීදාපෙත්වා මධුපායාසං භොජෙත්වා සක්කාරං කත්වා – ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ලක්ඛණානි පරිග්ගාහාපෙසුං. තෙසු රාමාදයො අට්ඨ බ්රාහ්මණපණ්ඩිතා ලක්ඛණපරිග්ගාහකා අහෙසුං. තෙසු සත්ත ජනා ද්වෙ අඞ්ගුලියො උක්ඛිපිත්වා ¶ ද්වෙධා බ්යාකරිංසු – ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අගාරං අජ්ඣාවසන්තො රාජා හොති චක්කවත්තී, පබ්බජමානො බුද්ධො’’ති. තෙසං පන සබ්බදහරො ගොත්තෙන ¶ කොණ්ඩඤ්ඤො නාම බ්රාහ්මණො බොධිසත්තස්ස ලක්ඛණවරසම්පත්තිං දිස්වා – ‘‘එතස්ස අගාරමජ්ඣෙ ඨානකාරණං නත්ථි, එකන්තෙනෙව විවටච්ඡදො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති එකමෙව අඞ්ගුලිං උක්ඛිපිත්වා එකංසබ්යාකරණං බ්යාකාසි. අථස්ස නාමං ගණ්හන්තා සබ්බලොකත්ථසිද්ධිකරත්තා සිද්ධත්ථොති නාමමකංසු.

අථ තෙ බ්රාහ්මණා අත්තනො ඝරානි ගන්ත්වා පුත්තෙ ආමන්තෙත්වා එවමාහංසු – ‘‘අම්හෙ මහල්ලකා, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තං සබ්බඤ්ඤුතං පත්තං සම්භාවෙය්යාම වා නො වා, තුම්හෙ පන තස්මිං පබ්බජිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තෙ තස්ස සාසනෙ පබ්බජථා’’ති. තතො සත්තපි ජනා යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතා. කොණ්ඩඤ්ඤමාණවො අරොගො අහොසි. තදා පන රාජා තෙසං වචනං සුත්වා – ‘‘කිං දිස්වා මම පුත්තො පබ්බජිස්සතී’’ති තෙ පුච්ඡි. ‘‘චත්තාරි පුබ්බනිමිත්තානි, දෙවා’’ති. ‘‘කතරඤ්ච කතරඤ්චා’’ති? ‘‘ජිණ්ණං බ්යාධිතං මතං පබ්බජිත’’න්ති. රාජා ‘‘ඉතො පට්ඨාය එවරූපානං මම පුත්තස්ස සන්තිකං ආගමිතුං මා අදත්ථා’’ති වත්වා කුමාරස්ස චක්ඛුපථෙ ජිණ්ණපුරිසාදීනං ආගමනනිවාරණත්ථං චතූසු දිසාසු ගාවුතගාවුතට්ඨානෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. තංදිවසං මඞ්ගලට්ඨානෙ සන්නිපතිතෙසු අසීතියා ඤාතිකුලසහස්සෙසු එකමෙකො එකමෙකං පුත්තං පටිජානි – ‘‘අයං බුද්ධො වා හොතු රාජා වා, මයං එකමෙකං පුත්තං දස්සාම, සචෙ බුද්ධො භවිස්සති, ඛත්තියසමණෙහෙව පරිවුතො විචරිස්සති. සචෙ රාජා චක්කවත්තී භවිස්සති, ඛත්තියකුමාරෙහෙව පරිවුතො විචරිස්සතී’’ති. අථ රාජා මහාපුරිසස්ස පරමරූපසම්පන්නා විගතසබ්බදොසා චතුසට්ඨි ධාතියො අදාසි. බොධිසත්තො අනන්තෙන පරිවාරෙන මහතා සිරිසමුදයෙන වඩ්ඪි.

අථෙකදිවසං රඤ්ඤො වප්පමඞ්ගලං නාම අහොසි. තංදිවසං ¶ රාජා මහතියා විභූතියා මහතා පරිවාරෙන නගරතො නික්ඛමන්තො පුත්තම්පි ගහෙත්වාව අගමාසි. කසිකම්මට්ඨානෙ එකො ජම්බුරුක්ඛො පරමරමණීයො ඝනසන්දච්ඡායො අහොසි. තස්ස හෙට්ඨා කුමාරස්ස සයනං පඤ්ඤාපෙත්වා උපරි වරකනකතාරාඛචිතං රත්තචෙලවිතානං බන්ධිත්වා සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙත්වා ආරක්ඛං ඨපෙත්වා රාජා සබ්බාලඞ්කාරං අලඞ්කරිත්වා අමච්චගණපරිවුතො නඞ්ගලකරණට්ඨානමගමාසි. තත්ථ රාජා පරමමඞ්ගලං සුවණ්ණනඞ්ගලං ¶ ගණ්හාති, අමච්චාදයො රජතනඞ්ගලාදීනි ගණ්හන්ති. තංදිවසං නඞ්ගලසහස්සං යොජීයති. බොධිසත්තං පරිවාරෙත්වා නිසින්නා ධාතියො – ‘‘රඤ්ඤො සම්පත්තිං පස්සිස්සාමා’’ති අන්තොසාණිතො බහි නික්ඛන්තා.

අථ ¶ බොධිසත්තො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො කිඤ්චි අදිස්වා සහසා උට්ඨාය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ආනාපානෙ පරිග්ගහෙත්වා පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙසි. ධාතියො ඛජ්ජභොජ්ජන්තරෙ විචරන්තියො ථොකං චිරායිංසු. සෙසරුක්ඛානං ඡායා නිවත්තා, තස්ස පන ජම්බුරුක්ඛස්ස ඡායා පරිමණ්ඩලා හුත්වා තත්ථෙව අට්ඨාසි. ධාතිතො පනස්ස ‘‘අය්යපුත්තො එකකොවා’’ති වෙගෙන සාණිපාකාරං උක්ඛිපිත්වා පරියෙසන්තියො සිරිසයනෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තඤ්ච පාටිහාරියං දිස්වා ගන්ත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා වෙගෙන ආගන්ත්වා තං පාටිහාරියං දිස්වා – ‘‘අයං වො, තාත, දුතියවන්දනා’’ති පුත්තං වන්දි.

අථ මහාපුරිසො අනුක්කමෙන සොළසවස්සුද්දෙසිකො අහොසි. රාජා බොධිසත්තස්ස තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙ රම්ම-සුරම්ම-සුභනාමකෙ තයො පාසාදෙ කාරෙසි. එකං නවභූමිකං එකං සත්තභූමිකං එකං පඤ්චභූමිකං. තයොපි පාසාදා උබ්බෙධෙන සමප්පමාණා අහෙසුං. භූමිකාසු පන නානත්තං අහොසි.

අථ රාජා චින්තෙසි – ‘‘පුත්තො මෙ වයප්පත්තො ඡත්තමස්ස උස්සාපෙත්වා රජ්ජසිරිං පස්සිස්සාමී’’ති. සො සාකියානං පණ්ණානි පහිණි ‘‘පුත්තො මෙ වයප්පත්තො, රජ්ජෙ නං පතිට්ඨාපෙස්සාමි, සබ්බෙ අත්තනො ගෙහෙසු වයප්පත්තා දාරිකා ඉමං ගෙහං පෙසෙන්තූ’’ති. තෙ රඤ්ඤො සාසනං සුත්වා – ‘‘කුමාරො කෙවලං රූපසම්පන්නො, න කිඤ්චි සිප්පං ජානාති, දාරභරණං කාතුං න සක්ඛිස්සති, න මයං ධීතරො දස්සාමා’’ති ආහංසු. රාජා තං පවත්තිං සුත්වා පුත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. බොධිසත්තො – ‘‘කිං සිප්පං දස්සෙතුං වට්ටතී’’ති ආහ. ‘‘සහස්සත්ථාමං ධනුං ආරොපෙතුං වට්ටති, තාතා’’ති. ‘‘තෙන හි ආහරාපෙථා’’ති ආහ. රාජා ආහරාපෙත්වා අදාසි. තං ධනුං පුරිසසහස්සං ආරොපෙති, පුරිසසහස්සං ඔරොපෙති. මහාපුරිසො තං සරාසනං ආහරාපෙත්වා පල්ලඞ්කෙන නිසින්නොව ජියං පාදඞ්ගුට්ඨකෙ වෙඨාපෙත්වා කඩ්ඪන්තො පාදඞ්ගුට්ඨකෙනෙව ධනුං ආරොපෙත්වා වාමෙන හත්ථෙන දණ්ඩෙ ගහෙත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන කඩ්ඪිත්වා ජියං රොපෙසි. සකලනගරං උප්පත්තනාකාරප්පත්තං අහොසි ¶ . ‘‘කිං එසො සද්දො’’ති ච වුත්තෙ ‘‘දෙවො ගජ්ජතී’’ති ආහංසු. අථඤ්ඤෙ ‘‘තුම්හෙ න ජානාථ, න දෙවො ගජ්ජති, අඞ්ගීරසස්ස කුමාරස්ස සහස්සත්ථාමං ධනුං ආරොපෙත්වා ජියං පොඨෙන්තස්ස ජියප්පහාරසද්දො එසො’’ති ආහංසු. සාකියා තං සුත්වා තාවතකෙනෙව ආරද්ධචිත්තා තුට්ඨමානසා අහෙසුං.

අථ මහාපුරිසො – ‘‘කිං කාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. අට්ඨඞ්ගුලබහලං අයොපට්ටං කණ්ඩෙන විජ්ඣිතුං වට්ටතීති ¶ . තං විජ්ඣිත්වා – ‘‘අඤ්ඤං කිං කාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. චතුරඞ්ගුලබහලං අසනඵලකං ¶ විජ්ඣිතුං වට්ටතීති. තම්පි විජ්ඣිත්වා – ‘‘අඤ්ඤං කිං කාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. විදත්ථිබහලං උදුම්බරඵලකං විජ්ඣිතුං වට්ටතීති. තම්පි විජ්ඣිත්වා අඤ්ඤං කිං කාතුං වට්ටතීති. තතො ‘‘වාලුකසකටානී’’ති ආහංසු. මහාසත්තො වාලුකසකටම්පි පලාලසකටම්පි විනිවිජ්ඣිත්වා උදකෙ එකූසභප්පමාණං කණ්ඩං පෙසෙසි ථලෙ අට්ඨඋසභප්පමාණං. අථ නං ‘‘වාතිඞ්ගණසඤ්ඤාය වාලං විජ්ඣිතුං වට්ටතී’’ති ආහංසු. ‘‘තෙන හි යොජනමත්තං වාතිඞ්ගණං බන්ධාපෙථා’’ති වත්වා යොජනමත්තකෙ වාතිඞ්ගණසඤ්ඤාය වාලං බන්ධාපෙත්වා රත්තන්ධකාරෙ මෙඝපටලෙහි ඡන්නාසු දිසාසු කණ්ඩං ඛිපි. තං ගන්ත්වා යොජනමත්තකෙ වාලං ඵාලෙත්වා පථවිං පාවිසි. න කෙවලං එත්තකමෙව, තංදිවසං මහාපුරිසො ලොකෙ වත්තමානං සිප්පං සබ්බමෙව දස්සෙසි.

අථ සාකියා අත්තනො ධීතරො අලඞ්කරිත්වා පෙසයිංසු. චත්තාලීසසහස්සා නාටකිත්ථියො අහෙසුං. රාහුලමාතා පන දෙවී අග්ගමහෙසී අහොසි. මහාපුරිසො දෙවකුමාරො විය සුරයුවතීහි පරිවුතො නරයුවතීහි පරිවුතො නිප්පුරිසෙහි තුරියෙහි පරිචාරියමානො මහාසම්පත්තිං අනුභවමානො උතුවාරෙන උතුවාරෙන තෙසු තීසු පාසාදෙසු විහරති. අථෙකදිවසං බොධිසත්තො උය්යානභූමිං ගන්තුකාමො සාරථිං ආමන්තෙත්වා – ‘‘රථං යොජෙහි උය්යානභූමිං පස්සිස්සාමී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා මහාරහං වරරුචිරථිරකුබ්බරවරත්තං ථිරතරනෙමිනාභිං වරකනකරජතමණිරතනඛචිතඊසාමුඛං නවකනකරජතතාරකඛචිතනෙමිපස්සං සමොසරිතවිවිධසුරභිකුසුමදාමසස්සිරිකං රවිරථසදිසදස්සනීයං වරරථං සමලඞ්කරිත්වා සසිකුමුදසදිසවණ්ණෙ අනිලගරුළජවෙ ආජානීයෙ චත්තාරො මඞ්ගලසින්ධවෙ යොජෙත්වා ¶ බොධිසත්තස්ස පටිවෙදෙසි. බොධිසත්තො දෙවවිමානසදිසං තං රථවරමාරුය්හ උය්යානාභිමුඛො පායාසි.

අථ දෙවතා ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරස්ස අභිසම්බුජ්ඣනකාලො ආසන්නො, පුබ්බනිමිත්තමස්ස දස්සෙස්සාමා’’ති එකං දෙවපුත්තං ජරාජජ්ජරසරීරං ඛණ්ඩදන්තං පලිතකෙසං වඞ්කගත්තං දණ්ඩහත්ථං පවෙධමානං කත්වා දස්සෙසුං. තං බොධිසත්තො චෙව සාරථි ච පස්සන්ති. තතො බොධිසත්තො – ‘‘සාරථි කො නාමෙස පුරිසො කෙසාපිස්ස න යථා අඤ්ඤෙස’’න්ති මහාපදානසුත්තෙ (දී. නි. 2.43 ආදයො) ආගතනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා තස්ස වචනං සුත්වා – ‘‘ධිරත්ථු වත, භො, ජාති, යත්ර හි නාම ජාතස්ස ජරා පඤ්ඤායිස්සතී’’ති (දී. නි. 2.45, 47) සංවිග්ගහදයො තතොව පටිනිවත්තිත්වා පාසාදමෙව අභිරුහි.

රාජා ‘‘කිංකාරණා මම පුත්තො පටිනිවත්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ජිණ්ණපුරිසං දිස්වා, දෙවා’’ති. තතො කම්පමානමානසො රාජා අඩ්ඪයොජනෙ ආරක්ඛං ¶ ඨපෙසි. පුනෙකදිවසං බොධිසත්තො ¶ උය්යානං ගච්ඡන්තො තාහි එව දෙවතාහි නිම්මිතං බ්යාධිතඤ්ච පුරිසං දිස්වා පුරිමනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා සංවිග්ගහදයො නිවත්තිත්වා පාසාදමෙව අභිරුහි. රාජා පුච්ඡිත්වා නාටකානි විස්සජ්ජෙසි. ‘‘පබ්බජ්ජාය මානසං අස්ස භින්නං කරිස්ස’’න්ති ආරක්ඛං වඩ්ඪෙත්වා සමන්තතො තිගාවුතප්පමාණෙ පදෙසෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි.

පුනපි බොධිසත්තො එකදිවසං උය්යානං ගච්ඡන්තො තථෙව දෙවතාහි නිම්මිතං කාලඞ්කතං දිස්වා පුරිමනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා සංවිග්ගහදයො නිවත්තිත්වා පාසාදමභිරුහි. රාජා නිවත්තනකාරණං පුච්ඡිත්වා පුන ආරක්ඛං වඩ්ඪෙත්වා යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි.

පුනපි බොධිසත්තො එකදිවසං උය්යානං ගච්ඡන්තො තථෙව දෙවතාහි නිම්මිතං සුනිවත්ථං සුපාරුතං පබ්බජිතං දිස්වා – ‘‘කො නාමෙසො, සම්ම, සාරථී’’ති සාරථිං පුච්ඡි. සාරථි කිඤ්චාපි බුද්ධුප්පාදස්ස අභාවා පබ්බජිතං වා පබ්බජිතගුණෙ වා න ජානාති, දෙවතානුභාවෙන පන ‘‘පබ්බජිතො නාමායං දෙවා’’ති වත්වා පබ්බජ්ජාය ගුණං තස්ස වණ්ණෙසි.

තතො බොධිසත්තො පබ්බජ්ජාය රුචිං උප්පාදෙත්වා තංදිවසං උය්යානං අගමාසි. දීඝායුකා බොධිසත්තා වස්සසතෙ වස්සසතෙ අතික්කන්තෙ ජිණ්ණාදීසු ¶ එකෙකං අද්දසංසු. අම්හාකං පන බොධිසත්තො අප්පායුකකාලෙ උප්පන්නත්තා චතුන්නං චතුන්නං මාසානං අච්චයෙන උය්යානං ගච්ඡන්තො අනුක්කමෙන එකෙකං අද්දස. දීඝභාණකා පනාහු – ‘‘චත්තාරි නිමිත්තානි එකදිවසෙනෙව දිස්වා අගමාසී’’ති. තත්ථ දිවසභාගං කීළිත්වා උය්යානරසමනුභවිත්වා මඞ්ගලපොක්ඛරණියං න්හත්වා අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ මඞ්ගලසිලාතලෙ නිසීදි අත්තානං අලඞ්කාරාපෙතුකාමො. අථස්ස චිත්තාචාරමඤ්ඤාය සක්කෙන දෙවානමින්දෙන ආණත්තො විස්සකම්මො නාම දෙවපුත්තො ආගන්ත්වා තස්සෙව කප්පකසදිසො හුත්වා දිබ්බෙහි අලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරි. අථස්ස සබ්බාලඞ්කාරසමලඞ්කතස්ස සබ්බතාලාවචරෙසු සකානි සකානි පටිභානානි දස්සයන්තෙසු බ්රාහ්මණෙසු ච ‘‘ජය නන්දා’’තිආදිවචනෙහි සුතමඞ්ගලිකාදීසු නානප්පකාරෙහි මඞ්ගලවචනත්ථුතිඝොසෙහි සම්භාවෙන්තෙසු සබ්බාලඞ්කාරසමලඞ්කතං රථවරං අභිරුහි. තස්මිං සමයෙ – ‘‘රාහුලමාතා පුත්තං විජාතා’’ති සුත්වා සුද්ධොදනමහාරාජා – ‘‘පුත්තස්ස මෙ තුට්ඨිං නිවෙදෙථා’’ති සාසනං පහිණි. බොධිසත්තො තං සුත්වා – ‘‘රාහු ජාතො, බන්ධනං ජාත’’න්ති ආහ. රාජා – ‘‘කිං මෙ පුත්තො අවචා’’ති පුච්ඡිත්වා තං වචනං සුත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මෙ නත්තා ‘රාහුලකුමාරො’ත්වෙව නාමං හොතූ’’ති ආහ.

බොධිසත්තොපි තං රථවරමාරුය්හ මහතා පරිවාරෙන අතිමනොරමෙන සිරිසොභග්ගෙන නගරං පාවිසි. තස්මිං සමයෙ රූපසිරියා ගුණසම්පත්තියා ච අකිසා කිසාගොතමී නාම ඛත්තියකඤ්ඤා ¶ උපරිපාසාදවරතලගතා නගරං පවිසන්තස්ස බොධිසත්තස්ස රූපසිරිං දිස්වා සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සා හුත්වා –

‘‘නිබ්බුතා නූන සා මාතා, නිබ්බුතො නූන සො පිතා;

නිබ්බුතා නූන සා නාරී, යස්සායං ඊදිසො පතී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ධ. ප. අට්ඨ. 1.සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු; අප. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා) –

ඉමං ¶ උදානං උදානෙසි.

බොධිසත්තො තං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං මෙ සුස්සවනං වචනං සාවෙසි, අහඤ්හි නිබ්බානං ගවෙසන්තො විචරාමි, අජ්ජෙව මයා ඝරාවාසං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛම්ම ¶ පබ්බජිත්වා නිබ්බානං ගවෙසිතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘අයං ඉමිස්සා ආචරියභාගො හොතූ’’ති මුත්තාහාරං කණ්ඨතො ඔමුඤ්චිත්වා කිසාගොතමියා සතසහස්සග්ඝනිකං පරමරතිකරං මුත්තාහාරං පෙසෙසි. සා ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො මයි පටිබද්ධහදයො හුත්වා පණ්ණාකාරං පෙසෙසී’’ති සොමනස්සජාතා අහොසි.

බොධිසත්තොපි මහතා සිරිසමුදයෙන පරමරමණීයං පාසාදං අභිරුහිත්වා සිරිසයනෙ නිපජ්ජි. තාවදෙව නං පරිපුණ්ණරජනිකරසදිසරුචිරවරවදනා බිම්බඵලසදිසදසනවසනා සිතවිමලසමසංහිතාවිරළවරදසනා අසිතනයනකෙසපාසා සුජාතඤ්ජනාතිනීලකුටිලභමුකා සුජාතහංසසමසංහිතපයොධරා රතිකරනවකනකරජතවිරචිතවරමණිමෙඛලා පරිගතවිපුලඝනජඝනතටා කරිකරසන්නිභොරුයුගලා නච්චගීතවාදිතෙසු කුසලා සුරයුවතිසදිසරූපසොභා වරයුවතියො මධුරරවානි තුරියානි ගහෙත්වා මහාපුරිසං සම්පරිවාරෙත්වා රමාපයන්තියො නච්චගීතවාදිතානි පයොජයිංසු. බොධිසත්තො පන කිලෙසෙසු විරත්තචිත්තතාය නච්චගීතාදීසු අනභිරතො මුහුත්තං නිද්දං ඔක්කමි.

තා තං දිස්වා ‘‘යස්සත්ථාය නච්චාදීනි මයං පයොජෙම, සො නිද්දං උපගතො, ඉදානි කිමත්ථං කිලමාමා’’ති ගහිතානි තුරියානි අජ්ඣොත්ථරිත්වා නිපජ්ජිංසු, ගන්ධතෙලප්පදීපා ච ඣායන්ති. බොධිසත්තො පබුජ්ඣිත්වා සයනපිට්ඨෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො අද්දස තා ඉත්ථියො තුරියභණ්ඩානි අවත්ථරිත්වා නිද්දායන්තියො පග්ඝරිතලාලා කිලින්නකපොලගත්තා, එකච්චා දන්තෙ ඛාදන්තියො, එකච්චා කාකච්ඡන්තියො, එකච්චා විප්පලපන්තියො, එකච්චා විවටමුඛා, එකච්චා අපගතවසනරසනා ¶ , පාකටබීභච්ඡසම්බාධට්ඨානා, එකච්චා විමුත්තාකුලසිරොරුහා සුසානරූපරූපං ධාරයමානා සයිංසු. මහාසත්තො තාසං තං විප්පකාරං දිස්වා භිය්යොසොමත්තාය කාමෙසු විරත්තචිත්තො අහොසි. තස්ස පන අලඞ්කතපටියත්තං දසසතනයනභවනසදිසං රුචිරසොභම්පි පාසාදවරතලං අපවිද්ධමතසරීරකුණපභරිතං ආමකසුසානමිව පරමපටික්කූලං උපට්ඨාසි. තයොපි භවා ආදිත්තභවනසදිසා හුත්වා උපට්ඨහිංසු. ‘‘උපද්දුතං වත, භො, උපස්සට්ඨං වත භො’’ති ච වාචං පවත්තෙසි. අතිවිය පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි.

සො ¶ ‘‘අජ්ජෙව මයා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුං වට්ටතී’’ති සිරිසයනතො උට්ඨාය ද්වාරසමීපං ගන්ත්වා – ‘‘කො එත්ථා’’ති ආහ. උම්මාරෙ සීසං කත්වා නිපන්නො ඡන්නො ආහ – ‘‘අහං, අය්යපුත්ත, ඡන්නො’’ති. අථ මහාපුරිසො – ‘‘අහං අජ්ජ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුකාමො, න කඤ්චි පටිවෙදිත්වා සීඝමෙකං අතිජයං සින්ධවං කප්පෙහී’’ති. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති අස්සභණ්ඩකං ගහෙත්වා අස්සසාලං ගන්ත්වා ගන්ධතෙලප්පදීපෙසු ජලන්තෙසු සුමනපට්ටවිතානස්ස හෙට්ඨා පරමරමණීයෙ ¶ භූමිභාගෙ ඨිතං අරිමන්ථකං කණ්ඩකං තුරඞ්ගවරං දිස්වා – ‘‘අජ්ජ මයා අය්යපුත්තස්ස නික්ඛමනත්ථාය ඉමමෙව මඞ්ගලහයං කප්පෙතුං වට්ටතී’’ති කණ්ඩකං කප්පෙසි. සො කප්පියමානොව අඤ්ඤාසි – ‘‘අයං කප්පනා අතිගාළ්හා, අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු උය්යානකීළං ගමනකාලෙ කප්පනා විය න හොති. නිස්සංසයං අජ්ජෙව අය්යපුත්තො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිස්සතී’’ති. තතො තුට්ඨමානසො මහාහසිතං හසි. සො නාදො තං සකලකපිලවත්ථුපුරං උන්නාදං කරෙය්ය, දෙවතා පන සන්නිරුම්භිත්වා න කස්සචි සොතුං අදංසු.

බොධිසත්තො ‘‘පුත්තං තාව පස්සිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඨිතට්ඨානතො උට්ඨාය රාහුලමාතුයා වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ගබ්භද්වාරං විවරි. තස්මිං ඛණෙ අන්තොගබ්භෙ ගන්ධතෙලප්පදීපො ඣායති. රාහුලමාතා සුමනමල්ලිකාදීනං අම්බණමත්තෙන අත්තිප්පකිණ්ණෙ වරසයනෙ පුත්තස්ස මත්ථකෙ හත්ථං ඨපෙත්වා නිද්දායති. බොධිසත්තො උම්මාරෙ පාදං ඨපෙත්වා ඨිතකොව ඔලොකෙත්වා – ‘‘සචාහං දෙවියා හත්ථං අපනෙත්වා මම පුත්තං ගණ්හිස්සාමි, දෙවී පබුජ්ඣිස්සති, එවං මෙ අභිනික්ඛමනස්ස අන්තරායො භවිස්සති. බුද්ධො හුත්වාව ආගන්ත්වා පුත්තං පස්සිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පාසාදතලතො ඔතරිත්වා අස්සස්ස සමීපං ගන්ත්වා එවමාහ – ‘‘තාත කණ්ඩක, ත්වං අජ්ජ එකරත්තිං මං තාරය, අහං තං නිස්සාය බුද්ධො හුත්වා සදෙවකං ලොකං තාරෙස්සාමී’’ති. තතො උල්ලඞ්ඝිත්වා කණ්ඩකස්ස පිට්ඨිං අභිරුහි. කණ්ඩකො ගීවතො පට්ඨාය ආයාමතො අට්ඨාරසහත්ථො හොති තදනුරූපෙන උබ්බෙධෙන සමන්නාගතො රූපග්ගජවබලසම්පන්නො සබ්බසෙතො ධොතසඞ්ඛසදිසදස්සනීයවණ්ණො. තතො ¶ බොධිසත්තො වරතුරඞ්ගපිට්ඨිගතො ඡන්නං අස්සස්ස වාලධිං ගාහාපෙත්වා අඩ්ඪරත්තසමයෙ නගරස්ස මහාද්වාරං සම්පත්තො.

තදා ¶ පන රාජා පුබ්බෙව බොධිසත්තස්ස ගමනපටිසෙධනත්ථාය ද්වීසු ද්වාරකවාටෙසු එකෙකං පුරිසසහස්සෙන විවරිතබ්බං කාරෙත්වා තත්ථ බහුපුරිසෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. බොධිසත්තො කිර පුරිසගණනාය කොටිසතසහස්සස්ස බලං ධාරෙසි, හත්ථිගණනාය කොටිසහස්සස්ස. තස්මා සො චින්තෙසි – ‘‘යදි ද්වාරං න විවරීයති, අජ්ජ කණ්ඩකස්ස පිට්ඨෙ නිසින්නො ඡන්නං වාලධිං ගාහාපෙත්වා තෙන සද්ධිංයෙව කණ්ඩකං ඌරූහි නිප්පීළෙත්වා අට්ඨාරසහත්ථං පාකාරං උප්පතිත්වා අතික්කමෙය්ය’’න්ති. ඡන්නො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ ද්වාරං න උග්ඝාපයති, අහං අය්යපුත්තං ඛන්ධෙ කත්වා කණ්ඩකං දක්ඛිණහත්ථෙන පරික්ඛිපන්තො උපකච්ඡකෙ කත්වා උප්පතිත්වා පාකාරං අතික්කමිස්සාමී’’ති. කණ්ඩකො චින්තෙසි – ‘‘අහං ද්වාරෙ අවිවරියමානෙ යථානිසින්නමෙව අය්යපුත්තං ගහිතවාලධිනා ඡන්නෙන සද්ධිං උප්පතිත්වා පාකාරස්ස පුරතො පතිට්ඨහිස්සාමී’’ති. එවමෙව තයො පුරිසා චින්තයිංසු. ද්වාරෙ අධිවත්ථා දෙවතා මහාද්වාරං විවරිංසු.

තස්මිං ඛණෙ මාරො පාපිමා ‘‘මහාසත්තං නිවත්තෙස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා ගගනතලෙ ඨත්වා ආහ –

‘‘මා නික්ඛම මහාවීර, ඉතො තෙ සත්තමෙ දිනෙ;

දිබ්බං තු චක්කරතනං, අද්ධා පාතු භවිස්සති. –

ද්විසහස්සපරිත්තදීපපරිවාරානං චතුන්නං මහාදීපානං රජ්ජං කාරෙස්සසි, නිවත්ත, මාරිසා’’ති. මහාපුරිසො ආහ ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති. අහං වසවත්තීති.

‘‘ජානාමහං ¶ මහාරාජ, මය්හං චක්කස්ස සම්භවං;

අනත්ථිකොහං රජ්ජෙන, ගච්ඡ ත්වං මාර මා ඉධ.

‘‘සකලං දසසහස්සම්පි, ලොකධාතුමහං පන;

උන්නාදෙත්වා භවිස්සාමි, බුද්ධො ලොකෙ විනායකො’’ති. –

ආහ. සො තත්ථෙවන්තරධායි.

මහාසත්තො ¶ එකූනත්තිංසවස්සකාලෙ හත්ථගතං චක්කවත්තිරජ්ජං ඛෙළපිණ්ඩං විය අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩෙත්වා චක්කවත්තිසිරිනිවාසභූතා රාජභවනා නික්ඛමිත්වා ආසාළ්හිපුණ්ණමාය උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙ වත්තමානෙ නගරතො නික්ඛමිත්වා නගරං ¶ අපලොකෙතුකාමො අහොසි. විතක්කසමනන්තරමෙව චස්ස කුලාලචක්කං විය සො භූමිප්පදෙසො පරිවත්ති. යථාඨිතොව මහාසත්තො කපිලවත්ථුපුරං දිස්වා තස්සිං භූමිප්පදෙසෙ කණ්ඩකනිවත්තනං නාම චෙතියට්ඨානං දස්සෙත්වා ගන්තබ්බමගාභිමුඛංයෙව කණ්ඩකං කත්වා පායාසි මහතා සක්කාරෙන උළාරෙන සිරිසමුදයෙන. තදා මහාසත්තෙ ගච්ඡන්තෙ තස්ස පුරතො දෙවතා සට්ඨි උක්කාසතසහස්සානි ධාරයිංසු, තථා පච්ඡතො සට්ඨි දක්ඛිණතො සට්ඨි උක්කාසතසහස්සානි, තථා වාමපස්සතො. අපරා දෙවතා සුරභිකුසුමමාලාදාමචන්දනචුණ්ණචාමරධජපටාකාහි සක්කරොන්තියො පරිවාරෙත්වා අගමංසු. දිබ්බානි සඞ්ගීතානි අනෙකානි ච තුරියානි වජ්ජිංසු.

ඉමිනා සිරිසමුදයෙන ගච්ඡන්තො බොධිසත්තො එකරත්තෙනෙව තීණි රජ්ජානි අතික්කම්ම තිංසයොජනිකං මග්ගං ගන්ත්වා අනොමානදීතීරං සම්පාපුණි. අථ බොධිසත්තො නදීතීරෙ ඨත්වා ඡන්නං පුච්ඡි – ‘‘කා නාමායං නදී’’ති? ‘‘අනොමා නාම, දෙවා’’ති. ‘‘අම්හාකම්පි පබ්බජ්ජා අනොමා භවිස්සතී’’ති පණ්හියා අස්සං ඝට්ටෙන්තො අස්සස්ස සඤ්ඤං අදාසි. අස්සො උල්ලඞ්ඝිත්වා අට්ඨඋසභවිත්ථාරාය නදියා පාරිමතීරෙ අට්ඨාසි. බොධිසත්තො අස්සපිට්ඨිතො ඔරුය්හ මුත්තරාසිසදිසෙ වාලුකාපුලිනෙ ඨත්වා ඡන්නං ආමන්තෙසි – ‘‘සම්ම ඡන්න, ත්වං මය්හං ආභරණානි චෙව කණ්ඩකඤ්ච ආදාය ගච්ඡ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. ඡන්නො, ‘‘අහම්පි, දෙව, පබ්බජිස්සාමී’’ති. බොධිසත්තො ආහ – ‘‘න ලබ්භා තයා පබ්බජිතුං, ගච්ඡෙව ත්ව’’න්ති තික්ඛත්තුං නිවාරෙත්වා ආභරණානි චෙව කණ්ඩකඤ්ච පටිච්ඡාපෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මය්හං කෙසා සමණසාරුප්පා න හොන්ති, තෙ ඛග්ගෙන ඡින්දිස්සාමී’’ති දක්ඛිණෙන හත්ථෙන පරමනිසිතමසිවරං ගහෙත්වා වාමහත්ථෙන මොළියා සද්ධිං චූළං ගහෙත්වා ඡින්දි, කෙසා ද්වඞ්ගුලමත්තා හුත්වා දක්ඛිණතො ආවට්ටමානා සීසෙ අල්ලීයිංසු. තෙසං පන කෙසානං යාවජීවං තදෙව පමාණං අහොසි, මස්සු ච තදනුරූපං, පුන කෙසමස්සුඔහාරණකිච්චම්පිස්ස නාහොසි. බොධිසත්තො සහ මොළියා චූළං ගහෙත්වා – ‘‘සචාහං බුද්ධො භවිස්සාමි, ආකාසෙ තිට්ඨතු, නො චෙ, භූමියං පතතූ’’ති ¶ ආකාසෙ ඛිපි. තං චූළාමණිබන්ධනං යොජනප්පමාණං ඨානං ගන්ත්වා ආකාසෙ අට්ඨාසි.

අථ ¶ සක්කො දෙවරාජා දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො යොජනිකෙන රතනචඞ්කොටකෙන තං පටිග්ගහෙත්වා තාවතිංසභවනෙ තියොජනං සත්තරතනමයං චූළාමණිචෙතියං නාම පතිට්ඨාපෙසි. යථාහ –

‘‘ඡෙත්වාන ¶ මොළිං වරගන්ධවාසිතං, වෙහායසං උක්ඛිපි අග්ගපුග්ගලො;

සහස්සනෙත්තො සිරසා පටිග්ගහි, සුවණ්ණචඞ්කොටවරෙන වාසවො’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.222; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.12; අප. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා);

පුන බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘ඉමානි කාසිකවත්ථානි මහග්ඝානි, න මය්හං සමණසාරුප්පානී’’ති. අථස්ස කස්සපබුද්ධකාලෙ පුරාණසහායකො ඝටිකාරමහාබ්රහ්මා එකං බුද්ධන්තරං විනාසභාවාප්පත්තෙන මිත්තභාවෙන චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ මෙ සහායකො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, සමණපරික්ඛාරමස්ස ගහෙත්වා ගච්ඡිස්සාමී’’ති.

‘‘තිචීවරඤ්ච පත්තො ච, වාසි සූචි ච බන්ධනං;

පරිස්සාවනඤ්ච අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛුනො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.215; ම. නි. අට්ඨ. 1.294; 2.349; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.198; පාරා. අට්ඨ. 1.45 පදභාජනීයවණ්ණනා; අප. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා; මහානි. අට්ඨ. 206) –

ඉමෙ අට්ඨ සමණපරික්ඛාරෙ ආහරිත්වා අදාසි. මහාපුරිසො අරහද්ධජං නිවාසෙත්වා උත්තමං පබ්බජ්ජාවෙසං ගහෙත්වා සාටකයුගලං ආකාසෙ ඛිපි. තං මහාබ්රහ්මා පටිග්ගහෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ ද්වාදසයොජනිකං සබ්බරතනමයං චෙතියං කත්වා තං අන්තො පක්ඛිපිත්වා ඨපෙසි. අථ නං මහාසත්තො – ‘‘ඡන්න, මම වචනෙන මාතාපිතූනං ආරොග්යං වදෙහී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. තතො ඡන්නො මහාපුරිසං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. කණ්ඩකො පන ඡන්නෙන සද්ධිං මන්තයමානස්ස බොධිසත්තස්ස වචනං සුණන්තො ඨත්වා – ‘‘නත්ථි දානි මය්හං පුන සාමිනො දස්සන’’න්ති චක්ඛුපථමස්ස විජහන්තො වියොගදුක්ඛමධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො හදයෙන ඵලිතෙන කාලං කත්වා සුරරිපුදුරභිභවනෙ තාවතිංසභවනෙ කණ්ඩකො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස උප්පත්ති විමලත්ථවිලාසිනියා විමානවත්ථුට්ඨකථාය ගහෙතබ්බා. ඡන්නස්ස පඨමං එකොව සොකො අහොසි. සො ¶ කණ්ඩකස්ස කාලකිරියාය දුතියෙන සොකෙන පීළියමානො රොදන්තො පරිදෙවන්තො දුක්ඛෙන අගමාසි.

බොධිසත්තොපි පබ්බජිත්වා තස්මිංයෙව පදෙසෙ අනුපියං නාම අම්බවනං අත්ථි, තත්ථෙව සත්තාහං පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා තතො පච්ඡා සඤ්ඣාප්පභානුරඤ්ජිතසලිලධරසංවුතො සරදසමයෙ පරිපුණ්ණරජනිකරො විය කාසාවවරසංවුතො එකකොපි අනෙකජනපරිවුතො විය විරොචමානො ¶ තං වනවාසිමිගපක්ඛීනං නයනාමතපානමිව කරොන්තො එකචරො සීහො විය නරසීහො මත්තමාතඞ්ගවිලාසගාමී සමස්සාසෙන්තො විය වසුන්ධරං පාදතලෙහි එකදිවසෙනෙව තිංසයොජනිකං මග්ගං ගන්ත්වා උත්තුඞ්ගතරඞ්ගභඞ්ගං අසඞ්ගං ¶ ගඞ්ගං නදිං උත්තරිත්වා රතනජුතිවිසරවිරාජිතවරරුචිරරාජගහං රාජගහං නාම නගරං පාවිසි. පවිසිත්වා ච පන සපදානං පිණ්ඩාය චරි. සකලං පන තං නගරං බොධිසත්තස්ස රූපදස්සනෙන ධනපාලකෙ පවිට්ඨෙ තං නගරං විය අසුරින්දෙ පවිට්ඨෙ දෙවනගරං විය සඞ්ඛොභමගමාසි. පිණ්ඩාය චරන්තෙ මහාපුරිසෙ නගරවාසිනො මනුස්සා මහාසත්තස්ස රූපදස්සනෙන සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සා ජාතවිම්හිතා බොධිසත්තස්ස රූපදස්සනාවජ්ජිතහදයා අහෙසුං.

තෙසං මනුස්සානං අඤ්ඤතරො අඤ්ඤතරමෙවමාහ – ‘‘කින්නු යං, භො, රාහුභයෙන නිගූළ්හකිරණජාලො පුණ්ණචන්දො මනුස්සලොකමාගතො’’ති. තමඤ්ඤො සිතං කත්වා එවමාහ – ‘‘කිං කථෙසි, සම්ම, කදා නාම තයා පුණ්ණචන්දො මනුස්සලොකමාගතො දිට්ඨපුබ්බො, නනු එස කුසුමකෙතුකාමදෙවො වෙසන්තරමාදාය අම්හාකං මහාරාජස්ස නාගරානඤ්ච පරමලීළාවිභූතිං දිස්වා කීළිතුමාගතො’’ති. තමඤ්ඤො සිතං කත්වා එවමාහ – ‘‘කිං, භො, ත්වං උම්මත්තොසි, නනු කාමො ඉස්සරකොධහුතාසනපරිදඩ්ඪසරීරො සුරපතිදසසතනයනො එසො අමරපුරසඤ්ඤාය ඉධාගතො’’ති! තමඤ්ඤො ඊසකං හසිත්වා – ‘‘කිං වදෙසි, භො, තෙ පුබ්බාපරවිරොධං, කුතො පනස්ස දසසතනයනානි, කුතො වජිරං, කුතො එරාවණො. අද්ධා බ්රහ්මා එස බ්රාහ්මණජනං පමත්තං ඤත්වා වෙදවෙදඞ්ගාදීසු නියොජනත්ථාය ආගතො’’ති. තෙ සබ්බෙපි අපසාදෙත්වා අඤ්ඤො පණ්ඩිතජාතිකො එවමාහ – ‘‘නෙවායං පුණ්ණචන්දො ¶ , න ච කාමදෙවො, නාපි දසසතනයනො, න චාපි බ්රහ්මා, සබ්බලොකනායකො සත්ථා එස අච්ඡරියමනුස්සො’’ති.

එවං සල්ලපන්තෙසු එව නාගරෙසු රාජපුරිසා ගන්ත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො බිම්බිසාරස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘දෙව, දෙවො වා ගන්ධබ්බො වා උදාහු නාගරාජා වා යක්ඛො වා කො නු වා අම්හාකං නගරෙ පිණ්ඩාය චරතී’’ති. රාජා තං සුත්වා උපරිපාසාදතලෙ ඨත්වා මහාපුරිසං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො රාජපුරිසෙ ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, තං වීමංසථ, සචෙ අමනුස්සො භවිස්සති, නගරා නික්ඛමිත්වා අන්තරධායිස්සති, සචෙ දෙවතා භවිස්සති, ආකාසෙන ගමිස්සති, සචෙ නාගරාජා භවිස්සති, පථවියං නිමුජ්ජිත්වා ගමිස්සති, සචෙ මනුස්සො භවිස්සති, යථාලද්ධං භික්ඛං පරිභුඤ්ජිස්සතී’’ති.

මහාපුරිසොපි සන්තින්ද්රියො සන්තමානසො රූපසොභාය මහාජනස්ස නයනානි ආකඩ්ඪෙන්තො විය ¶ යුගමත්තං පෙක්ඛමානො මිස්සකභත්තං යාපනමත්තං සංහරිත්වා පවිට්ඨද්වාරෙනෙව නගරා නික්ඛමිත්වා පණ්ඩවපබ්බතච්ඡායාය පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදිත්වා ආහාරං පච්චවෙක්ඛිත්වා නිබ්බිකාරො පරිභුඤ්ජි. තතො රාජපුරිසා ගන්ත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. තතො දූතවචනං සුත්වා මගධාධිපති රාජා බාලජනෙහි දුරනුසාරො මෙරුමන්දාරසාරො සත්තසාරො බිම්බිසාරො බොධිසත්තස්ස ගුණස්සවනෙනෙව සඤ්ජාතදස්සනකුතූහලො වෙගෙන නගරතො නික්ඛමිත්වා ¶ පණ්ඩවපබ්බතාභිමුඛො ගන්ත්වා යානා ඔරුය්හ බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තෙන කතානුඤ්ඤො බන්ධුජනසිනෙහසීතලෙ සිලාතලෙ නිසීදිත්වා බොධිසත්තස්ස ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා කතපටිසන්ථාරො නාමගොත්තාදීනි පුච්ඡිත්වා බොධිසත්තස්ස සබ්බං ඉස්සරියං නිය්යාතෙසි. බොධිසත්තො – ‘‘මය්හං, මහාරාජ, වත්ථුකාමෙහි වා කිලෙසකාමෙහි වා අත්ථො නත්ථි. අහඤ්හි පරමාභිසම්බොධිං පත්ථයන්තො නික්ඛන්තො’’ති ආහ. රාජා අනෙකප්පකාරෙන යාචන්තොපි තස්ස චිත්තං අලභිත්වා – ‘‘අද්ධා බුද්ධො භවිස්සති, බුද්ධභූතෙන පන තයා පඨමං මම විජිතං ආගන්තබ්බ’’න්ති වත්වා නගරං පවිට්ඨො.

‘‘අථ රාජගහං වරරාජගහං, නරරාජවරෙ නගරං තු ගතෙ;

ගිරිරාජවරො මුනිරාජවරො, මිගරාජගතො සුගතොපි ගතො’’.

අථ ¶ බොධිසත්තො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො ආළාරඤ්ච කාලාමං උදකඤ්ච රාමපුත්තං උපසඞ්කමිත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා – ‘‘නායං මග්ගො බොධියා’’ති තං සමාපත්තිභාවනං අනලඞ්කරිත්වා මහාපධානං පදහිතුකාමො උරුවෙලං ගන්ත්වා – ‘‘රමණීයො වතායං භූමිභාගො’’ති තත්ථෙව වාසං උපගන්ත්වා මහාපධානං පදහි. ලක්ඛණපරිග්ගාහකබ්රාහ්මණානං චත්තාරො පුත්තා කොණ්ඩඤ්ඤො බ්රාහ්මණො චාති ඉමෙ පඤ්ච ජනා පඨමංයෙව පබ්බජිතා ගාමනිගමරාජධානීසු භික්ඛාචරියං චරන්තා තත්ථ බොධිසත්තං සම්පාපුණිංසු. අථ නං ඡබ්බස්සානි මහාපධානං පදහන්තං – ‘‘ඉදානි බුද්ධො භවිස්සති, ඉදානි බුද්ධො භවිස්සතී’’ති පරිවෙණසම්මජ්ජනාදිකාය වත්තපටිපත්තියා උපට්ඨහමානා සන්තිකාවචරාවස්ස අහෙසුං. බොධිසත්තොපි – ‘‘කොටිප්පත්තං දුක්කරං කරිස්සාමී’’ති එකතිලතණ්ඩුලාදීහි වීතිනාමෙසි. සබ්බසොපි ආහාරුපච්ඡෙදං අකාසි. දෙවතාපි ලොමකූපෙහි දිබ්බොජං උපහාරයමානා පක්ඛිපිංසු.

අථස්ස තාය නිරාහාරතාය පරමකිසභාවප්පත්තකායස්ස සුවණ්ණවණ්ණො කායො කාළවණ්ණො අහොසි, ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි පටිච්ඡන්නානි අහෙසුං. අථ බොධිසත්තො දුක්කරකාරිකාය අන්තං ගන්ත්වා – ‘‘නායං මග්ගො බොධියා’’ති ඔළාරිකං ආහාරං ආහාරෙතුං ගාමනිගමෙසු පිණ්ඩාය ¶ චරිත්වා ආහාරං ආහරි. අථස්ස ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි පාකතිකානි අහෙසුං, කායො සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි. අථ පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ තං දිස්වා – ‘‘අයං ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කරොන්තොපි සබ්බඤ්ඤුතං පටිවිජ්ඣිතුං නාසක්ඛි, ඉදානි ගාමනිගමරාජධානීසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ඔළාරිකං ආහාරං ආහරියමානො කිං සක්ඛිස්සති, බාහුල්ලිකො එස පධානවිබ්භන්තො, කිං නො ඉමිනා’’ති මහාපුරිසං පහාය බාරාණසියං ඉසිපතනං අගමංසු.

අථ මහාපුරිසො විසාඛපුණ්ණමාය උරුවෙලායං සෙනානිගමෙ සෙනාකුටුම්බිකස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්තා සුජාතා නාම දාරිකා අහොසි ¶ . තාය සම්පසාදනජාතාය දින්නං පක්ඛිත්තදිබ්බොජං මධුපායාසං පරිභුඤ්ජිත්වා සුවණ්ණපාතිං ගහෙත්වා නෙරඤ්ජරාය පටිසොතං ඛිපිත්වා කාළනාගරාජං සුපන්තං බොධෙසි. අථ බොධිසත්තො නෙරඤ්ජරාතීරෙ සුරභිකුසුමසමලඞ්කතෙ නීලොභාසෙ මනොරමෙ සාලවනෙ දිවාවිහාරං කත්වා සායන්හසමයෙ ¶ දෙවතාහි අලඞ්කතෙන මග්ගෙන බොධිරුක්ඛාභිමුඛො පායාසි. දෙවනාගයක්ඛසිද්ධාදයො දිබ්බෙහි මාලාගන්ධවිලෙපනෙහි පූජයිංසු. තස්මිං සමයෙ සොත්ථියො නාම තිණහාරකො තිණං ආදාය පටිපථෙ ආගච්ඡන්තො මහාපුරිසස්ස ආකාරං ඤත්වා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො අදාසි. බොධිසත්තො තිණං ගහෙත්වා අසිතඤ්ජනගිරිසඞ්කාසං ආචරන්තමිව දිනකරජාලං සකහදයමිව කරුණාසීතලං සීතච්ඡායං විවිධවිහගගණසම්පාතවිරහිතං මන්දමාරුතෙරිතාය ඝනසාඛාය සමලඞ්කතං නච්චන්තමිව පීතියා රඤ්ජමානමිව ච තරුගණානං විරොචමානවිජයතරුමස්සත්ථබොධිරුක්ඛමූලමුපගන්ත්වා අස්සත්ථදුමරාජං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා පුබ්බුත්තරදිසාභාගෙ ඨිතො තානි තිණානි අග්ගෙ ගහෙත්වා චාලෙසි. තාවදෙව චුද්දසහත්ථො පල්ලඞ්කො අහොසි. තානි ච තිණානි චිත්තකාරෙන ලෙඛාගහිතානි විය අහෙසුං. බොධිසත්තො තත්ථ චුද්දසහත්ථෙ තිණසන්ථරෙ තිසන්ධිපල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා චතුරඞ්ගසමන්නාගතවීරියං අධිට්ඨහිත්වා සුවණ්ණපීඨෙ ඨපිතරජතක්ඛන්ධං විය ච පඤ්ඤාසහත්ථං බොධික්ඛන්ධං පිට්ඨිතො කත්වා උපරි මණිඡත්තෙන විය බොධිසාඛාහි ධාරියමානො නිසීදි. සුවණ්ණවණ්ණෙ පනස්ස චීවරෙ බොධිඅඞ්කුරා පතමානා සුවණ්ණපට්ටෙ පවාළා විය නික්ඛිත්තා විරොචයිංසු.

බොධිසත්තෙ පන තත්ථ නිසින්නෙයෙව වසවත්තිමාරො දෙවපුත්තො – ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො මම විසයමතික්කමිතුකාමො, න දානාහමතික්කමිතුමස්ස දස්සාමී’’ති මාරබලස්ස තමත්ථං ආරොචෙත්වා මාරබලමාදාය නික්ඛමි. සා කිර මාරසෙනා මාරස්ස පුරතො ද්වාදසයොජනා අහොසි, තථා දක්ඛිණතො ච වාමපස්සතො ච, පච්ඡතො පන චක්කවාළපරියන්තං කත්වා ඨිතා, උද්ධං නවයොජනුබ්බෙධා අහොසි. යස්සා පන උන්නදන්තියා සද්දො නවයොජනසහස්සතො පට්ඨාය පථවිඋන්ද්රියනසද්දො විය සුය්යති. තස්මිං සමයෙ සක්කො දෙවරාජා විජයුත්තරං නාම සඞ්ඛං ¶ ධමමානො අට්ඨාසි. සො කිර සඞ්ඛො වීසහත්ථසතිකො අහොසි. පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො තිගාවුතායතං බෙළුවපණ්ඩුවීණං ආදාය වාදයමානො මඞ්ගලයුත්තානි ගීතානි ගායමානො අට්ඨාසි. සුයාමො දෙවරාජා තිගාවුතායතං සරදසමයරජනිකරසස්සිරිකං දිබ්බචාමරං ගහෙත්වා මන්දං මන්දං බීජයමානො අට්ඨාසි. බ්රහ්මා ච සහම්පති තියොජනවිත්ථතං දුතියමිව පුණ්ණචන්දං සෙතච්ඡත්තං භගවතො ¶ උද්ධං ධාරෙත්වා අට්ඨාසි. මහාකාළොපි නාගරාජා අසීතියා නාගනාටකසහස්සෙහි පරිවුතො ථුතිසඞ්ගීතානි පවත්තෙන්තො මහාසත්තං නමස්සමානො අට්ඨාසි. දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු දෙවතායො නානාවිධෙහි සුරභිකුසුමදාමධූපචුණ්ණාදීහි පූජයමානා සාධුකාරං පවත්තයමානා අට්ඨංසු.

අථ මාරො දෙවපුත්තො ¶ දියඩ්ඪයොජනසතිකං හිමගිරිසිඛරසදිසං පරමරුචිරදස්සනං ගිරිමෙඛලං නාම රතනඛචිතවරවාරණං අරිවාරණවාරණං අභිරුහිත්වා බාහුසහස්සං මාපෙත්වා අග්ගහිතග්ගහණෙන නානාවුධානි අග්ගහාපෙසි. මාරපරිසාපි අසිඵරසුසරසත්තිසබලා සමුස්සිතධනුමුසල-ඵාල-සඞ්කු-කුන්ත-තොමර-උපල-ලගුළ-වලය-කණය-කප්පණ-චක්කකටකධාරාරුරු- සීහ-ඛග්ග-සරභ-වරාහ-බ්යග්ඝ-වානරොරග-මජ්ජාරොලූකවදනා මහිංස-පසද-තුරඞ්ග-දිරදාදිවදනා ච නානාභීමවිරූපබීභච්ඡකායා මනුස්සයක්ඛපිසාචසදිසකායා ච මහාසත්තං බොධිසත්තං බොධිමූලෙ නිසින්නං අජ්ඣොත්ථරමානා ගන්ත්වා පරිවාරයිත්වා මාරස්ස සන්දෙසං සමුදික්ඛමානා අට්ඨාසි.

තතො මාරබලෙ බොධිමණ්ඩමුපසඞ්කමන්තෙයෙව තෙසං සක්කාදීනං එකොපි ඨාතුං නාසක්ඛි. සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙනෙව පලායිංසු. සක්කො පන දෙවරාජා තං විජයුත්තරසඞ්ඛං පිට්ඨියං කත්වා පලායිත්වා චක්කවාළමුඛවට්ටියං අට්ඨාසි. මහාබ්රහ්මා සෙතච්ඡත්තං චක්කවාළකොටියං ඨපෙත්වා බ්රහ්මලොකමෙව අගමාසි. කාළො නාගරාජා සබ්බනාටකානි ඡඩ්ඩෙත්වා පථවියං නිමුජ්ජිත්වා පඤ්චයොජනසතිකං මඤ්ජෙරිකනාගභවනං ගන්ත්වා හත්ථෙන මුඛං පිදහිත්වා නිපජ්ජි. එකදෙවතාපි තත්ථ ඨාතුං සමත්ථා නාම නාහොසි. මහාපුරිසො පන සුඤ්ඤවිමානෙ මහාබ්රහ්මා විය එකකොව නිසීදි. ‘‘ඉදානි මාරො ආගමිස්සතී’’ති පඨමමෙව අනෙකරූපානි අනිට්ඨානි දුන්නිමිත්තානි පාතුරහෙසුං.

‘‘පමත්තබන්ධුස්ස ච යුද්ධකාලෙ, තිලොකබන්ධුස්ස ච වත්තමානෙ;

උක්කා සමන්තා නිපතිංසු ඝොරා, ධූමන්ධකාරා ච දිසා අහෙසුං.

‘‘අචෙතනායම්පි ¶ ¶ සචෙතනා යථා, ගතා වියොගං පතිනෙව කාමිනී;

ලතෙව වාතාභිහතා සසාගරා, පකම්පි නානාසධරා ධරා මහී.

‘‘අහෙසුමුද්ධූතජලා සමුද්දා, වහිංසු නජ්ජො පටිලොමමෙව;

කූටානි නානාතරුසඞ්ඝටානි, භෙත්වා ගිරීනං පථවිං භජිංසු.

‘‘පවායි වාතො ඵරුසො සමන්තා, නිඝට්ටසද්දො තුමුලො අහොසි;

භජිත්ථ ඝොරං රවිරන්ධකාරං, කබන්ධරූපං ගගනෙ චරිත්ථ.

‘‘එවංපකාරං අසිවං අනිට්ඨං, ආකාසගං භූමිගතඤ්ච ඝොරං;

අනෙකරූපං කිර දුන්නිමිත්තං, අහොසි මාරාගමනෙ සමන්තා.

‘‘තං ¶ දෙවදෙවං අභිහන්තුකාමං, කාමං තු දිස්වා පන දෙවසඞ්ඝා;

හාහාති සද්දං අනුකම්පමානා, අකංසු සද්ධිං අමරඞ්ගනාහි.

‘‘පච්ඡාපි පස්සිංසු සුදන්තරූපං, දිසාවිදිසාසු පලායමානං;

සඅන්තකං තං සබලං අනෙකං, හත්ථෙ ච ථරූ ච පාතා තයිංසු.

‘‘විහඞ්ගමානං ගරුළොව මජ්ඣෙ, මජ්ඣෙ මිගානං පරමොව සීහො;

මහායසො මාරබලස්ස මජ්ඣෙ, විසාරදො වීතභයො නිසීදි’’.

අථ ¶ මාරො – ‘‘සිද්ධත්ථං භිංසාපෙත්වා පලාපෙස්සාමී’’ති වාතවස්සං පහරණවස්සං පාසාණවස්සං පුන අඞ්ගාරකුක්කුළවාලුකකලලන්ධකාරවුට්ඨීහි නවහි මාරඉද්ධීහි බොධිසත්තං පලාපෙතුං අසක්කොන්තො කුද්ධමානසො – ‘‘කිං, භණෙ, තිට්ඨථ, ඉමං සිද්ධත්ථමසිද්ධත්ථං කරොථ, ගණ්හථ හනථ ඡින්දථ බන්ධථ න මුඤ්චථ පලාපෙථා’’ති මාරපරිසං ආණාපෙත්වා සයඤ්ච ගිරිමෙඛලස්ස ඛන්ධෙ නිසීදිත්වා එකෙන කරෙන සරං භමයන්තො බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘භො සිද්ධත්ථ, උට්ඨහ පල්ලඞ්කා’’ති ආහ. මාරපරිසාපි මහාසත්තස්ස අතිඝොරං පීළමකාසි. අථ මහාපුරිසො – ‘‘කදා තෙ පූරිතා, මාර, පල්ලඞ්කත්ථාය පාරමී’’තිආදීනි වචනානි වත්වා දක්ඛිණහත්ථං පථවිං නින්නාමෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව චුද්දසසහස්සාධිකානි දසසතසහස්සයොජනබහලානි පථවිසන්ධාරකානි වාතුදකානි පඨමං කම්පෙත්වා තදන්තරං චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා අයං මහාපථවී ඡධා පකම්පිත්ථ. උපරි ආකාසෙ අනෙකසහස්සානි ¶ විජ්ජුලතා ච අසනී ච ඵලිංසු. අථ ගිරිමෙඛලදිරදො ජණ්ණුකෙන පති. මාරො ගිරිමෙඛලක්ඛන්ධෙ නිසින්නො භූමියං පති. මාරපරිසාපි දිසාවිදිසාසු භුසමුට්ඨි විය විකිරිංසු.

අථ මහාපුරිසොපි තං සමාරං මාරබලං ඛන්තිමෙත්තාවීරියපඤ්ඤාදීනං අත්තනො පාරමීනමානුභාවෙන විද්ධංසෙත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා පච්චූසසමයෙ සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණෙ පච්චයාකාරෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තමෙව පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අධිගතෙන චතුත්ථමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා සබ්බබුද්ධගුණෙ පටිවිජ්ඣිත්වා සබ්බබුද්ධාචිණ්ණං –

‘‘අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං;

ගහකාරං ගවෙසන්තො, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.

‘‘ගහකාරක දිට්ඨොසි, පුන ගෙහං න කාහසි;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, ගහකූටං විසඞ්ඛතං;

විසඞ්ඛාරගතං චිත්තං, තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති. (ධ. ප. 153-154) –

උදානං උදානෙසි.

සන්තිකෙනිදානකථා

උදානං ¶ උදානෙත්වා නිසින්නස්ස භගවතො එතදහොසි – ‘‘අහං කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ඉමස්ස පල්ලඞ්කස්ස කාරණා සන්ධාවිං, අයං මෙ පල්ලඞ්කො විජයපල්ලඞ්කො මඞ්ගලපල්ලඞ්කො, එත්ථ මෙ නිසින්නස්ස යාව සඞ්කප්පො න පරිපුණ්ණො, න තාව ඉතො වුට්ඨහිස්සාමී’’ති අනෙකකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා සමාපත්තියො සමාපජ්ජන්තො සත්තාහං තත්ථෙව නිසීදි. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසීදි විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදී’’ති (මහාව. 1).

අථෙකච්චානං දෙවතානං – ‘‘අජ්ජාපි තාව නූන සිද්ධත්ථස්ස කත්තබ්බකිච්චං අත්ථි. පල්ලඞ්කස්මිඤ්හි ආලයං න විජහතී’’ති පරිවිතක්කො උදපාදි. අථ සත්ථා දෙවතානං විතක්කං ඤත්වා තාසං විතක්කූපසමනත්ථං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා යමකපාටිහාරියං දස්සෙසි. එවං ඉමිනා පාටිහාරියෙන ¶ දෙවතානං විතක්කං වූපසමෙත්වා පල්ලඞ්කතො ඊසකං පාචීනනිස්සිතෙ උත්තරදිසාභාගෙ ඨත්වා – ‘‘ඉමස්මිං වත මෙ පල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිද්ධ’’න්ති චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච ¶ පූරිතානං පාරමීනං ඵලාධිගමනට්ඨානං පල්ලඞ්කඤ්ච බොධිරුක්ඛඤ්ච අනිමිසෙහි අක්ඛීහි ඔලොකයමානො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං අනිමිසචෙතියං නාම ජාතං.

අථ පල්ලඞ්කස්ස ච ඨිතට්ඨානස්ස ච අන්තරා චඞ්කමං මාපෙත්වා පුරත්ථිමපච්ඡිමතො ආයතෙ රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං රතනචඞ්කමචෙතියං නාම ජාතං.

චතුත්ථෙ පන සත්තාහෙ බොධිතො පච්ඡිමුත්තරදිසාභාගෙ දෙවතා රතනඝරං මාපයිංසු. තත්ථ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා අභිධම්මපිටකං විචිනන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං පන ඨානං රතනඝරචෙතියං නාම ජාතං.

එවං භගවා බොධිසමීපෙයෙව චත්තාරි සත්තාහානි වීතිනාමෙත්වා පඤ්චමෙ සත්තාහෙ බොධිරුක්ඛමූලා යෙන අජපාලනිග්රොධො තෙනුපසඞ්කමි. තත්රාපි ධම්මං විචිනන්තො විමුත්තිසුඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්තො නිසීදි.

සත්ථා තත්ථ සත්තාහං වීතිනාමෙත්වා මුචලින්දමූලං අගමාසි. තත්ථ සත්තාහවද්දලිකාය උප්පන්නාය සීතාදිපටිබාහනත්ථං මුචලින්දෙන නාගරාජෙන සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිත්තො අසම්බාධාය ගන්ධකුටියා විහරන්තො විය ¶ විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානො තත්ථ සත්තාහං වීතිනාමෙත්වා රාජායතනමූලං උපසඞ්කමි. තත්ථපි විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානොව සත්තාහං නිසීදි. එත්තාවතා සත්ත සත්තාහානි පරිපුණ්ණානි. එත්ථන්තරෙ භගවතො නෙව මුඛධොවනං න සරීරපටිජග්ගනං නාහාරකිච්චං අහොසි, ඵලසුඛෙනෙව වීතිවත්තෙසි. අථ සත්තසත්තාහමත්ථකෙ එකූනපඤ්ඤාසතිමෙ දිවසෙ සක්කෙන දෙවානමින්දෙන උපනීතෙන නාගලතාදන්තකට්ඨෙන ච අනොතත්තදහොදකෙන ච මුඛං ධොවිත්වා තත්ථෙව රාජායතනමූලෙ නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ තපුස්සභල්ලිකා නාම ද්වෙ වාණිජා ඤාතිසාලොහිතාය දෙවතාය සත්ථු ආහාරදානෙ උස්සාහිතා මන්ථඤ්ච මධුපිණ්ඩිකඤ්ච ආදාය – ‘‘පටිග්ගණ්හාතු භගවා ඉමං ආහාරං අනුකම්පං උපාදායා’’ති සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අට්ඨංසු. භගවා පායාසපටිග්ගහණදිවසෙයෙව දෙවදත්තියස්ස පත්තස්ස අන්තරහිතත්තා – ‘‘න ඛො තථාගතා හත්ථෙසු ආහාරං පටිග්ගණ්හන්ති, කිම්හි නු ඛො අහං ඉමං පටිග්ගණ්හෙය්ය’’න්ති චින්තෙසි. අථස්ස භගවතො අජ්ඣාසයං විදිත්වා චතූහි ¶ දිසාහි චත්තාරො මහාරාජානො ඉන්දනීලමණිමයෙ චත්තාරො පත්තෙ උපනාමෙසුං. භගවා තෙ පටික්ඛිපි. පුන මුග්ගවණ්ණෙ සිලාමයෙ චත්තාරො පත්තෙ උපනාමෙසුං. භගවා තෙසං චතුන්නම්පි දෙවපුත්තානං අනුකම්පං උපාදාය පටිග්ගහෙත්වා එකීභාවං උපනෙත්වා තස්මිං පච්චග්ඝෙ සෙලමයෙ පත්තෙ ආහාරං පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා අනුමොදනමකාසි. තෙ ද්වෙ භාතරො වාණිජා බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච සරණං ගන්ත්වා ද්වෙවාචිකා උපාසකා අහෙසුං.

අථ සත්ථා පුන අජපාලනිග්රොධමෙව ගන්ත්වා නිග්රොධමූලෙ නිසීදි. අථස්ස තත්ථ නිසින්නමත්තස්සෙව අධිගතස්ස ධම්මස්ස ගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ¶ සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණො – ‘‘අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.64; ම. නි. 1.281; 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7) පරෙසං ධම්මං අදෙසෙතුකාමතාකාරප්පත්තො පරිවිතක්කො උදපාදි. අථ බ්රහ්මා සහම්පති ‘‘නස්සති වත භො ලොකො, විනස්සති වත භො ලොකො’’ති (දී. නි. 2.66; ම. නි. 1.282; 2.338; සං. නි. 1.172; මහාව. 8) දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු සක්කසුයාමසන්තුසිතනිම්මානරතිපරනිම්මිතවසවත්තිමහාබ්රහ්මානො ච ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ආගන්ත්වා – ‘‘දෙසෙතු, භන්තෙ, භගවා ධම්ම’’න්තිආදිනා (දී. නි. 2.66; ම. නි. 1.282; 2.338; සං. නි. 1.172; මහාව. 8) නයෙන ධම්මදෙසනං ආයාචි.

අථ ¶ සත්ථා තස්ස පටිඤ්ඤං දත්වා – ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො ආළාරුදකානං කාලඞ්කතභාවං ඤත්වා – ‘‘බහූපකාරා ඛො මෙ පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ’’ති පඤ්චවග්ගියෙ ආරබ්භ මනසිකාරං කත්වා – ‘‘කහං නු ඛො තෙ එතරහි විහරන්තී’’ති ආවජ්ජෙන්තො – ‘‘බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ’’ති ඤත්වා – ‘‘තත්ථ ගන්ත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙස්සාමී’’ති කතිපාහං බොධිමණ්ඩසාමන්තෙයෙව පිණ්ඩාය චරන්තො විහරිත්වා ආසාළ්හිපුණ්ණමියං බාරාණසිං ගමිස්සාමී’’ති පත්තචීවරමාදාය අට්ඨාරසයොජනමග්ගං පටිපජ්ජි. අන්තරාමග්ගෙ හට්ඨතුපගං උපකං නාම ආජීවකං දිස්වා තස්ස අත්තනො බුද්ධභාවං ආචික්ඛිත්වා තංදිවසංයෙව සායන්හසමයෙ ඉසිපතනං අගමාසි.

පඤ්චවග්ගියා පන තථාගතං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා – ‘‘අයං, ආවුසො, සමණො ගොතමො පච්චයබාහුල්ලාය ආවත්තො පරිපුණ්ණකායො පීණින්ද්රියො සුවණ්ණවණ්ණො හුත්වා ආගච්ඡති, ඉමස්ස අභිවාදනාදීනි න කරිස්සාම, ආසනමත්තං පන පඤ්ඤාපෙය්යාමා’’ති කතිකං අකංසු. භගවා තෙසං චිත්තාචාරං ඤත්වා සබ්බසත්තෙසු අනොධිස්සකවසෙන ඵරණසමත්ථං මෙත්තචිත්තං ¶ සංඛිපිත්වා ඔධිස්සකවසෙන මෙත්තචිත්තෙන ඵරි. තෙ භගවතො මෙත්තචිත්තෙන ඵුට්ඨා තථාගතෙ උපසඞ්කමන්තෙ සකාය කතිකාය සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා අභිවාදනාදීනි සබ්බකිච්චානි අකංසු. විත්ථාරකථා විනයමහාවග්ගාදීසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

අථ භගවා අත්තනො බුද්ධභාවං තෙ ඤාපෙත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තයොගෙ වත්තමානෙ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි පරිවුතො පඤ්චවග්ගියෙ ථෙරෙ ආමන්තෙත්වා ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තං දෙසෙසි. තෙසු අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙන්තො සුත්තපරියොසානෙ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

1.

‘‘අහමෙතරහි සම්බුද්ධො, ගොතමො සක්යවඩ්ඪනො;

පධානං පදහිත්වාන, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං.

2.

‘‘බ්රහ්මුනා යාචිතො සන්තො, ධම්මචක්කං පවත්තයිං;

අට්ඨාරසන්නං කොටීනං, පඨමාභිසමයො අහූ’’ති.

තත්ථ ¶ අහන්ති අත්තානං නිද්දිසති. එතරහීති අස්මිං කාලෙ. සක්යවඩ්ඪනොති ¶ සාකියකුලවඩ්ඪනො. ‘‘සක්යපුඞ්ගවො’’තිපි පාඨො. පධානන්ති වීරියං වුච්චති. පදහිත්වානාති ඝටෙත්වා වායමිත්වා, දුක්කරකාරිකං කත්වාති අත්ථො. අට්ඨාරසන්නං කොටීනන්ති බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තකථාය අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරප්පමුඛානං අට්ඨාරසන්නං බ්රහ්මකොටීනං පඨමාභිසමයො අහොසීති අත්ථො.

ඉදානි භගවා අතීතං කථෙත්වා අනාගතං අභිසමයං කථෙන්තො –

3.

‘‘තතො පරඤ්ච දෙසෙන්තෙ, නරදෙවසමාගමෙ;

ගණනාය න වත්තබ්බො, දුතියාභිසමයො අහූ’’ති. – ආදිමාහ;

තත්ථ නරදෙවසමාගමෙති තතො අපරෙන සමයෙන මහාමඞ්ගලසමාගමෙ දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු දෙවමනුස්සානං මජ්ඣෙ මඞ්ගලසුත්තපරියොසානෙ (ඛු. පා. 5.1 ආදයො; සු. නි. 261 ආදයො) ගණනපථං වීතිවත්තානං නරදෙවානං. දුතියාභිසමයො අහූති හෙස්සතීති අත්ථො. අනාගතවචනෙ වත්තබ්බෙ සොතපතිතත්තා ‘‘අහූ’’ති අතීතවචනං වුත්තං, කාලවිපරියායවසෙන ¶ වා. එස නයො ඉතො පරෙසු ඊදිසෙසු වචනෙසු ච. පුන රාහුලොවාදසුත්තන්තදෙසනාය (ම. නි. 3.416 ආදයො) ගණනපථවීතිවත්තෙ සත්තෙ අභිසමයාමතපානං පායෙසි. අයං තතියාභිසමයො. තෙන වුත්තං –

4.

‘‘ඉධෙවාහං එතරහි, ඔවදිං මම අත්රජං;

ගණනාය න වත්තබ්බො, තතියාභිසමයො අහූ’’ති.

භගවතො කිර එකොව සාවකසන්නිපාතො අහොසි. උරුවෙලකස්සපාදීනං ජටිලානං සහස්සං, ද්වින්නං අග්ගසාවකානං අඩ්ඪත්තියසතානීති ඉමෙසං අඩ්ඪතෙළසසතානං සන්නිපාතො අහොසි. තෙන වුත්තං –

5.

‘‘එකොසි සන්නිපාතො මෙ, සාවකානං මහෙසිනං;

අඩ්ඪතෙළසසතානං, භික්ඛූනාසි සමාගමො’’ති.

තත්ථ එකොසීති එකොව ආසි. අඩ්ඪතෙළසසතානන්ති මම සාවකානං පඤ්ඤාසාධිකානං ද්වාදසසතානං. භික්ඛූනාසීති භික්ඛූනං ආසි ¶ . තෙසං පන මජ්ඣගතො භගවා චතුරඞ්ගසන්නිපාතෙ පාතිමොක්ඛං උද්දිසි.

අථ භගවා අත්තනො පවත්තිං දස්සෙන්තො –

6.

‘‘විරොචමානො විමලො, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මජ්ඣගො;

දදාමි පත්ථිතං සබ්බං, මණීව සබ්බකාමදො’’ති. – ආදිමාහ;

තත්ථ ¶ විරොචමානොති අනන්තබුද්ධසිරියා විරොචමානො. විමලොති විගතරාගාදිකිලෙසමලො. මණීව සබ්බකාමදොති චින්තාමණි විය සබ්බකාමදදො අහම්පි ඉච්ඡිතං පත්ථිතං සබ්බං ලොකියලොකුත්තරසුඛවිසෙසං දෙමීති අත්ථො.

ඉදානි පත්ථිතපත්ථනං දස්සෙන්තො –

7.

‘‘ඵලමාකඞ්ඛමානානං, භවච්ඡන්දජහෙසිනං;

චතුසච්චං පකාසෙමි, අනුකම්පාය පාණින’’න්ති. – ආදිමාහ;

තත්ථ ¶ ඵලන්ති සොතාපත්තිඵලාදිකං චතුබ්බිධං ඵලං. භවච්ඡන්දජහෙසිනන්ති භවතණ්හාපහායිනං, භවතණ්හං පජහිතුකාමානං. අනුකම්පායාති අනුද්දයාය.

8. ඉදානි චතුසච්චප්පකාසනෙ, අභිසමයං දස්සෙන්තො ‘‘දසවීසසහස්සාන’’න්ති ආදිමාහ.

තත්ථ දසවීසසහස්සානන්ති දසසහස්සානඤ්ච වීසතිසහස්සානඤ්ච. එකද්වින්නන්තිආදිනා නයෙනාති අත්ථො. නවමදසමගාථා උත්තානත්ථාව.

11-12. එකාදසමද්වාදසමගාථාසු ඉදානෙතරහීති උභොපි එකත්ථා, වෙනෙය්යවසෙන පුරිසපුග්ගලා විය වුත්තා. අථ වා ඉදානීති මයි උප්පන්නෙ. එතරහීති මයි ධම්මං දෙසෙන්තෙ. අපත්තමානසාති අප්පත්තඅරහත්තඵලා. අරියඤ්ජසන්ති අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං. ථොමයන්තාති පසංසන්තා. බුජ්ඣිස්සන්තීති අනාගතෙ චතුසච්චධම්මං පටිවිජ්ඣිස්සන්තීති අත්ථො. සංසාරසරිතන්ති සංසාරසාගරං.

ඉදානි ¶ අත්තනො ජාතනගරාදිං දස්සෙන්තො –

13.

‘‘නගරං කපිලවත්ථු මෙ, රාජා සුද්ධොදනො පිතා;

මය්හං ජනෙත්තිකා මාතා, මායාදෙවීති වුච්චති.

14.

‘‘එකූනතිංසවස්සානි, අගාරං අජ්ඣහං වසිං;

රම්මො සුරම්මො සුභකො, තයො පාසාදමුත්තමා.

15.

‘‘චත්තාලීසසහස්සානි, නාරියො සමලඞ්කතා;

භද්දකඤ්චනා නාම නාරී, රාහුලො නාම අත්රජො.

16.

‘‘නිමිත්තෙ ¶ චතුරො දිස්වා, අස්සයානෙන නික්ඛමිං;

ඡබ්බස්සං පධානචාරං, අචරිං දුක්කරං අහං.

17.

‘‘බාරාණසියං ඉසිපතනෙ, චක්කං පවත්තිතං මයා;

අහං ගොතමසම්බුද්ධො, සරණං සබ්බපාණිනං.

18.

‘‘කොලිතො ¶ උපතිස්සො ච, ද්වෙ භික්ඛූ අග්ගසාවකා;

ආනන්දො නාමුපට්ඨාකො, සන්තිකාවචරො මම;

ඛෙමා උප්පලවණ්ණා ච, භික්ඛුනී අග්ගසාවිකා.

19.

‘‘චිත්තො හත්ථාළවකො ච, අග්ගුපට්ඨාකුපාසකා;

නන්දමාතා ච උත්තරා, අග්ගුපට්ඨාකුපාසිකා.

20.

‘‘අහං අස්සත්ථමූලම්හි, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං;

බ්යාමප්පභා සදා මය්හං, සොළසහත්ථමුග්ගතා.

21.

‘‘අප්පං වස්සසතං ආයු, ඉදානෙතරහි විජ්ජති;

තාවතා තිට්ඨමානොහං, තාරෙමි ජනතං බහුං.

22.

‘‘ඨපයිත්වාන ධම්මුක්කං, පච්ඡිමං ජනබොධනං;

අහම්පි න චිරස්සෙව, සද්ධිං සාවකසඞ්ඝතො;

ඉධෙව පරිනිබ්බිස්සං, අග්ගීවාහාරසඞ්ඛයා’’ති. – ආදිමාහ;

මම පන රම්මසුරම්මසුභනාමකා තයො පාසාදා නවභූමිකසත්තභූමිකපඤ්චභූමිකා, චත්තාලීසසහස්සා නාටකිත්ථියො, යසොධරා නාම මම අග්ගමහෙසී ¶ , සොහං චත්තාරො නිමිත්තෙ දිස්වා අස්සයානෙන මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිං. තතො ඡබ්බස්සානි පධානං පදහිත්වා විසාඛපුණ්ණමාය උරුවෙලායං සෙනානිගමෙ සෙනාකුටුම්බිකස්ස ධීතාය සම්පසාදජාතාය සුජාතාය නාම දින්නං මධුපායාසං පරිභුඤ්ජිත්වා සාලවනෙ දිවාවිහාරං කත්වා සායන්හසමයෙ සොත්ථියෙන නාම තිණහාරකෙන දින්නා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො ගහෙත්වා අස්සත්ථබොධිරුක්ඛමූලං උපගන්ත්වා තත්ථ මාරබලං විද්ධංසෙත්වා සම්බොධිං පත්තොස්මීති සබ්බං බ්යාකාසි.

තත්ථ සද්ධිං සාවකසඞ්ඝතොති සද්ධිං සාවකසඞ්ඝෙන. පරිනිබ්බිස්සන්ති පරිනිබ්බායිස්සාමි. අග්ගීවාහාරසඞ්ඛයාති අග්ගි විය ඉන්ධනක්ඛයෙන යථා අග්ගි නිරුපාදානො ¶ නිබ්බායති, එවං අහම්පි නිරුපාදානො පරිනිබ්බායිස්සාමීති අත්ථො.

23-4.

තානි ච අතුලතෙජානීති අග්ගසාවකයුගාදීනි තානි අසදිසතෙජානි. ඉමානි ච ¶ දසබලානීති එතානි ච සාරීරදසබලානි ගුණධාරණො දෙහොති ඡඅසාධාරණඤාණාදිගුණධරො අයං දෙහො ච. තමන්තරහිස්සන්තීති සබ්බානි එතානි වුත්තප්පකාරානි අන්තරධායිස්සන්ති විනස්සිස්සන්ති. නනු රිත්තා සබ්බසඞ්ඛාරාති එත්ථ නනූති අයං අනුමතිඅත්ථෙ නිපාතො. රිත්තාති නිච්චසාරධුවසාරරහිතත්තා තුච්ඡා, සබ්බමෙව පන සඞ්ඛතං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මං හුත්වා අභාවතො අනිච්චං, උප්පාදාදිපටිපීළිතත්තා දුක්ඛං, අවසවත්තනතො අනත්තා. තස්මා සඞ්ඛාරෙසු ලක්ඛණත්තයං ආරොපෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අමතමසඞ්ඛතං අච්චුතං නිබ්බානං අධිගච්ඡථ. අයං වො අම්හාකං අනුසාසනී ඉදං අම්හාකං සාසනං අප්පමාදෙන සම්පාදෙථාති. දෙසනාපරියොසානෙ කිර දෙවතානං කොටිසතසහස්සස්ස අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසු. සෙසමග්ගඵලෙසු පතිට්ඨිතා පන ගණනපථං වීතිවත්තා අහෙසුං.

එවං භගවා කප්පනාමජාතිආදිවවත්ථිතං සකලම්පි බුද්ධවංසං ආකාසෙ රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමන්තොව කථෙත්වා ඤාතිජනං වන්දාපෙත්වා ආකාසතො ඔතරිත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි. එවං නිසින්නෙ පන භගවති ලොකනාථෙ සිඛාප්පත්තො ඤාතිසමාගමො අහොසි. සබ්බෙ එකග්ගචිත්තා නිසීදිංසු ¶ . තතො මහාමෙඝො පොක්ඛරවස්සං වස්සි. තඞ්ඛණෙ උදකං හෙට්ඨා විරවන්තං ගච්ඡති. තෙමෙතුකාමොව තෙමෙති, අතෙමිතුකාමස්ස සරීරෙ එකබින්දුමත්තම්පි න පතති. තං දිස්වා සබ්බෙ අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා හුත්වා – ‘‘අහො අච්ඡරියං, අහො අබ්භුත’’න්ති කථං සමුට්ඨාපෙසුං. තං සුත්වා සත්ථා – ‘‘න ඉදානෙව මය්හං ඤාතිසමාගමෙ පොක්ඛරවස්සං වස්සි, අතීතෙපි වස්සී’’ති ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා වෙස්සන්තරජාතකං (ජා. 2.22.1655 ආදයො) කථෙසි. සා ධම්මදෙසනා සාත්ථිකා ජාතා. තතො භගවා උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසි.

ඉති මධුරත්ථවිලාසිනියා බුද්ධවංසට්ඨකථාය

ගොතමබුද්ධවංසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො පඤ්චවීසතිමො බුද්ධවංසො.