📜

3. දීපඞ්කරබුද්ධවංසවණ්ණනා

රම්මනගරවාසිනොපි තෙ උපාසකා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා පුන භගවන්තං භුත්තාවිං ඔනීතපත්තපාණිං මාලාගන්ධාදීහි පූජෙත්වා වන්දිත්වා දානානුමොදනං සොතුකාමා උපනිසීදිංසු. අථ සත්ථා තෙසං පරමමධුරං හදයඞ්ගමං දානානුමොදනමකාසි –

‘‘දානං නාම සුඛාදීනං, නිදානං පරමං මතං;

නිබ්බානං පන සොපානං, පතිට්ඨාති පවුච්චති.

‘‘දානං තාණං මනුස්සානං, දානං බන්ධු පරායනං;

දානං දුක්ඛාධිපන්නානං, සත්තානං පරමා ගති.

‘‘දුක්ඛනිත්ථරණට්ඨෙන , දානං නාවාති දීපිතං;

භයරක්ඛණතො දානං, නගරන්ති ච වණ්ණිතං.

‘‘දානං දුරාසදට්ඨෙන, වුත්තමාසිවිසොති ච;

දානං ලොභමලාදීහි, පදුමං අනුපලිත්තතො.

‘‘නත්ථි දානසමො ලොකෙ, පුරිසස්ස අවස්සයො;

පටිපජ්ජථ තස්මා තං, කිරියාජ්ඣාසයෙන ච.

‘‘සග්ගලොකනිදානානි, දානානි මතිමා ඉධ;

කො හි නාම නරො ලොකෙ, න දදෙය්ය හිතෙ රතො.

‘‘සුත්වා දෙවෙසු සම්පත්තිං, කො නරො දානසම්භවං;

න දජ්ජා සුඛප්පදං දානං, දානං චිත්තප්පමොදනං.

‘‘දානෙන පටිපන්නෙන, අච්ඡරාපරිවාරිතො;

රමතෙ සුචිරං කාලං, නන්දනෙ සුරනන්දනෙ.

‘‘පීතිමුළාරං වින්දති දාතා, ගාරවමස්මිං ගච්ඡති ලොකෙ;

කිත්තිමනන්තං යාති ච දාතා, විස්සසනීයො හොති ච දාතා.

‘‘දත්වා දානං යාති නරො සො, භොගසමිද්ධිං දීඝඤ්චායු;

සුස්සරතම්පි ච වින්දති රූපං, සග්ගෙ සද්ධිං කීළති දෙවෙහි;

විමානෙසු ඨත්වා නානා, මත්තමයූරාභිරුතෙසු.

‘‘චොරාරිරාජොදකපාවකානං, ධනං අසාධාරණමෙව දානං;

දදාති තං සාවකඤාණභූමිං, පච්චෙකභූමිං පන බුද්ධභූමි’’න්ති. –

එවමාදිනා නයෙන දානානුමොදනං කත්වා දානානිසංසං පකාසෙත්වා තදනන්තරං සීලකථං කථෙසි. සීලං නාමෙතං ඉධලොකපරලොකසම්පත්තීනං මූලං.

‘‘සීලං සුඛානං පරමං නිදානං, සීලෙන සීලී තිදිවං පයාති;

සීලඤ්හි සංසාරමුපාගතස්ස, තාණඤ්ච ලෙණඤ්ච පරායනඤ්ච.

‘‘අවස්සයො සීලසමො ජනානං, කුතො පනඤ්ඤො ඉධ වා පරත්ථ;

සීලං ගුණානං පරමා පතිට්ඨා, යථා ධරා ථාවරජඞ්ගමානං.

‘‘සීලං කිරෙව කල්යාණං, සීලං ලොකෙ අනුත්තරං;

අරියවුත්තිසමාචාරො, යෙන වුච්චති සීලවා’’. (ජා. 1.3.118);

සීලාලඞ්කාරසමො අලඞ්කාරො නත්ථි, සීලගන්ධසමො ගන්ධො නත්ථි, සීලසමං කිලෙසමලවිසොධනං නත්ථි, සීලසමං පරිළාහූපසමං නත්ථි, සීලසමං කිත්තිජනනං නත්ථි, සීලසමං සග්ගාරොහණසොපානං නත්ථි, නිබ්බානනගරප්පවෙසනෙ ච සීලසමං ද්වාරං නත්ථි. යථාහ –

‘‘සොභන්තෙවං න රාජානො, මුත්තාමණිවිභූසිතා;

යථා සොභන්ති යතිනො, සීලභූසනභූසිතා.

‘‘සීලගන්ධසමො ගන්ධො, කුතො නාම භවිස්සති;

යො සමං අනුවාතෙ ච, පටිවාතෙ ච වායති. (විසුද්ධි. 1.9);

‘‘න පුප්ඵගන්ධො පටිවාතමෙති, න චන්දනං තග්ගරමල්ලිකා වා;

සතඤ්ච ගන්ධො පටිවාතමෙති, සබ්බා දිසා සප්පුරිසො පවායති.

‘‘චන්දනං තගරං වාපි, උප්පලං අථ වස්සිකී;

එතෙසං ගන්ධජාතානං, සීලගන්ධො අනුත්තරො. (ධ. ප. 54-55; මි. ප. 5.4.1);

‘‘න ගඞ්ගා යමුනා චාපි, සරභූ වා සරස්වතී;

නින්නගා වාචිරවතී, මහී වාපි මහානදී.

‘‘සක්කුණන්ති විසොධෙතුං, තං මලං ඉධ පාණිනං;

විසොධයති සත්තානං, යං වෙ සීලජලං මලං.

‘‘න තං සජලදා වාතා, න චාපි හරිචන්දනං;

නෙව හාරා න මණයො, න චන්දකිරණඞ්කුරා.

‘‘සමයන්තීධ සත්තානං, පරිළාහං සුරක්ඛිතං;

යං සමෙති ඉදං අරියං, සීලං අච්චන්තසීතලං.

‘‘අත්තානුවාදාදිභයං, විද්ධංසයති සබ්බදා;

ජනෙති කිත්තිහාසඤ්ච, සීලං සීලවතො සදා.

‘‘සග්ගාරොහණසොපානං, අඤ්ඤං සීලසමං කුතො;

ද්වාරං වා පන නිබ්බාන, නගරස්ස පවෙසනෙ.

‘‘ගුණානං මූලභූතස්ස, දොසානං බලඝාතිනො;

ඉති සීලස්ස ජානාථ, ආනිසංසමනුත්තර’’න්ති. (විසුද්ධි. 1.9);

එවං භගවා සීලානිසංසං දස්සෙත්වා – ‘‘ඉදං පන සීලං නිස්සාය අයං සග්ගො ලභතී’’ති දස්සනත්ථං තදනන්තරං සග්ගකථං කථෙසි. අයං සග්ගො නාම ඉට්ඨො කන්තො මනාපො එකන්තසුඛො නිච්චමෙත්ථ කීළා නිච්චං සම්පත්තියො ලභන්ති. චාතුමහාරාජිකා දෙවා නවුතිවස්සසතසහස්සානි දිබ්බසුඛං දිබ්බසම්පත්තිං පටිලභන්ති. තාවතිංසා තිස්සො වස්සකොටියො සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානීති එවමාදිසග්ගගුණපටිසංයුත්තකථං කථෙසි. එවං සග්ගකථාය පලොභෙත්වා පුන – ‘‘අයම්පි සග්ගො අනිච්චො අධුවො න තත්ථ ඡන්දරාගො කාතබ්බො’’ති කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසං නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසඤ්ච පකාසෙත්වා අමතපරියොසානං ධම්මකථං කථෙසි. එවං තස්ස මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා එකච්චෙ සරණෙසු ච එකච්චෙ පඤ්චසීලෙසු ච එකච්චෙ සොතාපත්තිඵලෙ ච එකච්චෙ සකදාගාමිඵලෙ එකච්චෙ අනාගාමිඵලෙ එකච්චෙ චතූසුපි ඵලෙසු එකච්චෙ තීසු විජ්ජාසු එකච්චෙ ඡසු අභිඤ්ඤාසු එකච්චෙ අට්ඨසු සමාපත්තීසු පතිට්ඨාපෙත්වා උට්ඨායාසනා රම්මනගරතො නික්ඛමිත්වා සුදස්සනමහාවිහාරමෙව පාවිසි. තෙන වුත්තං –

1.

‘‘තදා තෙ භොජයිත්වාන, සසඞ්ඝං ලොකනායකං;

උපගච්ඡුං සරණං තස්ස, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

2.

‘‘සරණාගමනෙ කඤ්චි, නිවෙසෙති තථාගතො;

කඤ්චි පඤ්චසු සීලෙසු, සීලෙ දසවිධෙ පරං.

3.

‘‘කස්සචි දෙති සාමඤ්ඤං, චතුරො ඵලමුත්තමෙ;

කස්සචි අසමෙ ධම්මෙ, දෙති සො පටිසම්භිදා.

4.

‘‘කස්සචි වරසමාපත්තියො, අට්ඨ දෙති නරාසභො;

තිස්සො කස්සචි විජ්ජායො, ඡළභිඤ්ඤා පවෙච්ඡති.

5.

‘‘තෙන යොගෙන ජනකායං, ඔවදති මහාමුනි;

තෙන විත්ථාරිකං ආසි, ලොකනාථස්ස සාසනං.

6.

‘‘මහාහනුසභක්ඛන්ධො , දීපඞ්කරසනාමකො;

බහූ ජනෙ තාරයති, පරිමොචෙති දුග්ගතිං.

7.

‘‘බොධනෙය්යං ජනං දිස්වා, සතසහස්සෙපි යොජනෙ;

ඛණෙන උපගන්ත්වාන, බොධෙති තං මහාමුනී’’ති.

තත්ථ තෙති රම්මනගරවාසිනො උපාසකා. සරණන්ති එත්ථ සරණං සරණගමනං සරණස්ස ගන්තා ච වෙදිතබ්බා. සරති හිංසති විනාසෙතීති සරණං, කිං තං? රතනත්තයං. තං පන සරණගතානං තෙනෙව සරණගමනෙන භයං සන්තාසං දුක්ඛං දුග්ගතිං පරික්කිලෙසං හනති හිංසති විනාසෙතීති සරණන්ති වුච්චතීති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යෙ කෙචි බුද්ධං සරණං ගතාසෙ, න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;

පහාය මානුසං දෙහං, දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්ති. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

‘‘යෙ කෙචි ධම්මං සරණං ගතාසෙ, න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;

පහාය මානුසං දෙහං, දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්ති. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

‘‘යෙ කෙචි සඞ්ඝං සරණං ගතාසෙ, න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;

පහාය මානුසං දෙහං, දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

සරණගමනං නාම රතනත්තයපරායනාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො. සරණස්ස ගන්තා නාම තංසමඞ්ගීපුග්ගලො. එවං තාව සරණං සරණගමනං සරණස්ස ගන්තා චාති ඉදං තයං වෙදිතබ්බං.

තස්සාති තං දීපඞ්කරං, උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං දට්ඨබ්බං. ‘‘උපගච්ඡුං සරණං තත්ථා’’තිපි පාඨො. සත්ථුනොති සත්ථාරං. සරණාගමනෙ කඤ්චීති කඤ්චි පුග්ගලං සරණගමනෙ නිවෙසෙතීති අත්ථො. කිඤ්චාපි පච්චුප්පන්නවසෙන වුත්තං, අතීතකාලවසෙන පන අත්ථො ගහෙතබ්බො. එස නයො සෙසෙසුපි. ‘‘කස්සචි සරණාගමනෙ’’තිපි පාඨො, තස්සපි සොයෙවත්ථො. කඤ්චි පඤ්චසු සීලෙසූති කඤ්චි පුග්ගලං පඤ්චසු විරතිසීලෙසු නිවෙසෙසීති අත්ථො. ‘‘කස්සචි පඤ්චසු සීලෙසූ’’තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. සීලෙ දසවිධෙ පරන්ති අපරං පුග්ගලං දසවිධෙ සීලෙ නිවෙසෙසීති අත්ථො. ‘‘කස්සචි කුසලෙ දසා’’තිපි පාඨො, තස්ස කඤ්චි පුග්ගලං දස කුසලධම්මෙ සමාදපෙසීති අත්ථො. කස්සචි දෙති සාමඤ්ඤන්ති එත්ථ පරමත්ථතො සාමඤ්ඤන්ති මග්ගො වුච්චති. යථාහ –

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, සාමඤ්ඤං? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, සාමඤ්ඤ’’න්ති (සං. නි. 5.36).

චතුරො ඵලමුත්තමෙති චත්තාරි උත්තමානි ඵලානීති අත්ථො. ම-කාරො පදසන්ධිකරො. ලිඞ්ගවිපරියාසෙන වුත්තං. යථොපනිස්සයං චත්තාරො මග්ගෙ චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි කස්සචි අදාසීති අත්ථො. කස්සචි අසමෙ ධම්මෙති කස්සචි අසදිසෙ චත්තාරො පටිසම්භිදාධම්මෙ අදාසි.

කස්සචි වරසමාපත්තියොති කස්සචි පන නීවරණවිගමෙන පධානභූතා අට්ඨ සමාපත්තියො අදාසි. තිස්සො කස්සචි විජ්ජායොති කස්සචි පුග්ගලස්ස උපනිස්සයවසෙන දිබ්බචක්ඛුඤාණපුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණආසවක්ඛයඤාණානං වසෙන තිස්සො විජ්ජායො. ඡළභිඤ්ඤා පවෙච්ඡතීති ඡ අභිඤ්ඤායො කස්සචි අදාසි.

තෙන යොගෙනාති තෙන නයෙන තෙනානුක්කමෙන ච. ජනකායන්ති ජනසමූහං. ඔවදතීති ඔවදි. කාලවිපරියාසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉතො උපරිපි ඊදිසෙසු වචනෙසු අතීතකාලවසෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො . තෙන විත්ථාරිකං ආසීති තෙන දීපඞ්කරස්ස භගවතො ඔවාදෙන අනුසාසනියා විත්ථාරිකං විත්ථතං විසාලීභූතං සාසනං අහොසි.

මහාහනූති මහාපුරිසානං කිර ද්වෙපි හනූනි පරිපුණ්ණානි ද්වාදසියා පක්ඛස්ස චන්දසදිසාකාරානි හොන්තීති මහන්තානි හනූනි යස්ස සො මහාහනු, සීහහනූති වුත්තං හොති. උසභක්ඛන්ධොති උසභස්සෙව ඛන්ධො යස්ස භවති, සො උසභක්ඛන්ධො. සුවට්ටිතසුවණ්ණාලිඞ්ගසදිසරුචිරක්ඛන්ධො සමවට්ටචාරුක්ඛන්ධොති අත්ථො. දීපඞ්කරසනාමකොති දීපඞ්කරසනාමො . බහූ ජනෙ තාරයතීති බහූ බුද්ධවෙනෙය්යෙ ජනෙ තාරෙසි. පරිමොචෙතීති පරිමොචෙසි. දුග්ගතින්ති දුග්ගතිතො. නිස්සක්කත්ථෙ උපයොගවචනං.

ඉදානි තාරණපරිමොචනකරණාකාරදස්සනත්ථං ‘‘බොධනෙය්යං ජන’’න්ති ගාථා වුත්තා. තත්ථ බොධනෙය්යං ජනන්ති බොධනෙය්යං පජං, අයමෙව වා පාඨො. දිස්වාති බුද්ධචක්ඛුනා වා සමන්තචක්ඛුනා වා දිස්වා. සතසහස්සෙපි යොජනෙති අනෙකසතසහස්සෙපි යොජනෙ ඨිතං. ඉදං පන දසසහස්සියංයෙව සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

දීපඞ්කරො කිර සත්ථා බුද්ධත්තං පත්වා බොධිමූලෙ සත්තසත්තාහං වීතිනාමෙත්වා අට්ඨමෙ සත්තාහෙ මහාබ්රහ්මුනො ධම්මජ්ඣෙසනං පටිඤ්ඤාය සුනන්දාරාමෙ ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා කොටිසතං දෙවමනුස්සානං ධම්මාමතං පායෙසි. අයං පඨමො අභිසමයො අහොසි.

අථ සත්ථා අත්තනො පුත්තස්ස සමවට්ටක්ඛන්ධස්ස උසභක්ඛන්ධස්ස නාම ඤාණපරිපාකං ඤත්වා තං අත්රජං පමුඛං කත්වා රාහුලොවාදසදිසං ධම්මං දෙසෙත්වා දෙවමනුස්සානං නවුතිකොටියො ධම්මාමතං පායෙසි. අයං දුතියො අභිසමයො අහොසි.

පුන භගවා අමරවතීනගරද්වාරෙ මහාසිරීසරුක්ඛමූලෙ යමකපාටිහාරියං කත්වා මහාජනස්ස බන්ධනාමොක්ඛං කත්වා දෙවගණපරිවුතො දිවසකරාතිරෙකජුතිවිසරභවනෙ තාවතිංසභවනෙ පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පරමසීතලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලාතලෙ නිසීදිත්වා සබ්බදෙවගණපීතිසඤ්ජනනිං අත්තනො ජනනිං සුමෙධාදෙවිං පමුඛං කත්වා සබ්බලොකවිදිතවිසුද්ධිදෙවො දෙවදෙවො දීපඞ්කරො භගවා සබ්බසත්තහිතකරං පරමාතිරෙකගම්භීරසුඛුමං බුද්ධිවිසදකරං සත්තප්පකරණං අභිධම්මපිටකං දෙසෙත්වා නවුතිදෙවකොටිසහස්සානං ධම්මාමතං පායෙසි. අයං තතියො අභිසමයො අහොසි. තෙන වුත්තං –

8.

‘‘පඨමාභිසමයෙ බුද්ධො, කොටිසතමබොධයි;

දුතියාභිසමයෙ නාථො, නවුතිකොටිමබොධයි.

9.

‘‘යදා ච දෙවභවනම්හි, බුද්ධො ධම්මමදෙසයි;

නවුතිකොටිසහස්සානං, තතියාභිසමයො අහූ’’ති.

දීපඞ්කරස්ස පන භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. තත්ථ සුනන්දාරාමෙ කොටිසතසහස්සානං පඨමො සන්නිපාතො අහොසි. තෙන වුත්තං –

10.

‘‘සන්නිපාතා තයො ආසුං, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො;

කොටිසතසහස්සානං, පඨමො ආසි සමාගමො’’ති.

අථාපරෙන සමයෙන දසබලො චතූහි භික්ඛුසතසහස්සෙහි පරිවුතො ගාමනිගමනගරපටිපාටියා මහාජනානුග්ගහං කරොන්තො චාරිකං චරමානො අනුක්කමෙන එකස්මිං පදෙසෙ මහාජනකතසක්කාරං සබ්බලොකවිස්සුතං අමනුස්සපරිග්ගහිතං අතිභයානකං ඔලම්බාම්බුධරපරිචුම්බිතකූටං විවිධසුරභිතරුකුසුමවාසිතකූටං නානාමිගගණවිචරිතකූටං නාරදකූටං නාම පරමරමණීයං පබ්බතං සම්පාපුණි. සො කිර පබ්බතො නාරදෙන නාම යක්ඛෙන පරිග්ගහිතො අහොසි. තත්ථ පන තස්ස යක්ඛස්ස අනුසංවච්ඡරං මහාජනො මනුස්සබලිං උපසංහරති.

අථ දීපඞ්කරො කිර භගවා තස්ස මහාජනස්ස උපනිස්සයසම්පත්තිං දිස්වා තතො භික්ඛුසඞ්ඝං චාතුද්දිසං පෙසෙත්වා අදුතියො අසහායො මහාකරුණාබලවසඞ්ගතහදයො තඤ්ච යක්ඛං විනෙතුං තං නාරදපබ්බතං අභිරුහි. අථ සො මනුස්සභක්ඛො සකහිතනිරපෙක්ඛො පරවධදක්ඛො යක්ඛො මක්ඛං අසහමානො කොධපරෙතමානසො දසබලං භිංසාපෙත්වා පලාපෙතුකාමො තං පබ්බතං චාලෙසි. සො කිර පබ්බතො තෙන චාලියමානො භගවතො ආනුභාවෙන තස්සෙව මත්ථකෙ පතමානො විය අහොසි.

තතො සො භීතො – ‘‘හන්ද නං අග්ගිනා ඣාපෙස්සාමී’’ති මහන්තං අතිභීමදස්සනං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බත්තෙසි. සො අග්ගික්ඛන්ධො පටිවාතෙ ඛිත්තො විය අත්තනොව දුක්ඛං ජනෙසි, න පන භගවතො චීවරෙ අංසුමත්තම්පි දඩ්ඪුං සමත්ථො අහොසි. යක්ඛො පන ‘‘සමණො දඩ්ඪො, න දඩ්ඪො’’ති ඔලොකෙන්තො දසබලං සරදසමයවිමලකරනිකරං සබ්බජනරතිකරං රජනිකරමිව සීතලජලතලගතකමලකණ්ණිකාය නිසින්නං විය භගවන්තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අහො අයං සමණො මහානුභාවො, යං යං ඉමස්සාහං අනත්ථං කරොමි, සො සො මමූපරියෙව පතති, ඉමං පන සමණං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං මෙ පටිසරණං පරායනං නත්ථි, පථවියං උපක්ඛලිතා පථවිංයෙව නිස්සාය උට්ඨහන්ති, හන්දාහං ඉමංයෙව සමණං සරණං ගමිස්සාමී’’ති.

අථෙවං පන සො චින්තෙත්වා භගවතො චක්කාලඞ්කතතලෙසු පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා – ‘‘අච්චයො මං, භන්තෙ, අච්චගමා’’ති වත්වා භගවන්තං සරණමගමාසි. අථස්ස භගවා අනුපුබ්බිකථං කථෙසි. සො දෙසනාපරියොසානෙ දසහි යක්ඛසහස්සෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තස්මිං කිර දිවසෙ සකලජම්බුදීපතලවාසිනො මනුස්සා තස්ස බලිකම්මත්ථං එකෙකගාමතො එකෙකං පුරිසං ආහරිංසු. අඤ්ඤඤ්ච බහුතිලතණ්ඩුලකුලත්ථමුග්ගමාසාදිං සප්පිනවනීතතෙලමධුඵාණිතාදිඤ්ච ආහරිංසු. අථ සො යක්ඛො තං දිවසං ආභතතණ්ඩුලාදිකං සබ්බං තෙසංයෙව දත්වා තෙ බලිකම්මත්ථාය ආනීතමනුස්සෙ දසබලස්ස නිය්යාතෙසි.

අථ සත්ථා තෙ මනුස්සෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙත්වා අන්තොසත්තාහෙයෙව සබ්බෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා මාඝපුණ්ණමාය කොටිසතභික්ඛුමජ්ඣගතො චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙ සන්නිපාතෙ පාතිමොක්ඛමුද්දිසි. චතුරඞ්ගානි නාම සබ්බෙව එහිභික්ඛූ හොන්ති, සබ්බෙ ඡළභිඤ්ඤා හොන්ති, සබ්බෙ අනාමන්තිතාව ආගතා, පන්නරසූපොසථදිවසො චාති ඉමානි චත්තාරි අඞ්ගානි නාම. අයං දුතියො සන්නිපාතො අහොසි. තෙන වුත්තං –

11.

‘‘පුන නාරදකූටම්හි, පවිවෙකගතෙ ජිනෙ;

ඛීණාසවා වීතමලා, සමිංසු සතකොටියො’’ති.

තත්ථ පවිවෙකගතෙති ගණං පහාය ගතෙ. සමිංසූති සන්නිපතිංසු.

යදා පන දීපඞ්කරො ලොකනායකො සුදස්සනනාමකෙ පබ්බතෙ වස්සාවාසමුපගඤ්ඡි, තදා කිර ජම්බුදීපවාසිනො මනුස්සා අනුසංවච්ඡරං ගිරග්ගසමජ්ජං කරොන්ති. තස්මිං කිර සමජ්ජෙ සන්නිපතිතා මනුස්සා දසබලං දිස්වා ධම්මකථං සුත්වා තත්ර පසීදිත්වා පබ්බජිංසු. මහාපවාරණදිවසෙ සත්ථා තෙසං අජ්ඣාසයානුකූලං විපස්සනාකථං කථෙසි. තං සුත්වා තෙ සබ්බෙ සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා විපස්සනානුපුබ්බෙන මග්ගානුපුබ්බෙන ච අරහත්තං පාපුණිංසු. අථ සත්ථා නවුතිකොටිසහස්සෙහි සද්ධිං පවාරෙසි. අයං තතියො සන්නිපාතො අහොසි. තෙන වුත්තං –

12.

‘‘යම්හි කාලෙ මහාවීරො, සුදස්සනසිලුච්චයෙ;

නවුතිකොටිසහස්සෙහි, පවාරෙසි මහාමුනි.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, ජටිලො උග්ගතාපනො;

අන්තලික්ඛම්හි චරණො, පඤ්චාභිඤ්ඤාසු පාරගූ’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා);

අයං ගාථා අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථාය නිදානවණ්ණනාය දීපඞ්කරබුද්ධවංසෙ ලිඛිතා. ඉමස්මිං පන බුද්ධවංසෙ නත්ථි. නත්ථිභාවොයෙව පනස්සා යුත්තතරො. කස්මාති චෙ? හෙට්ඨා සුමෙධකථාසු කථිතත්තාති.

දීපඞ්කරෙ කිර භගවති ධම්මං දෙසෙන්තෙ දසසහස්සානඤ්ච වීසතිසහස්සානඤ්ච ධම්මාභිසමයො අහොසියෙව. එකස්ස පන ද්වින්නං තිණ්ණං චතුන්නන්ති ච ආදිවසෙන අභිසමයානං අන්තො නත්ථි. තස්මා දීපඞ්කරස්ස භගවතො සාසනං විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං අහොසි. තෙන වුත්තං –

13.

‘‘දසවීසසහස්සානං , ධම්මාභිසමයො අහු;

එකද්වින්නං අභිසමයා, ගණනාතො අසඞ්ඛියා’’ති.

තත්ථ දසවීසසහස්සානන්ති දසසහස්සානං වීසතිසහස්සානඤ්ච. ධම්මාභිසමයොති චතුසච්චධම්මප්පටිවෙධො. එකද්වින්නන්ති එකස්ස චෙව ද්වින්නඤ්ච , තිණ්ණං චතුන්නං…පෙ… දසන්නන්තිආදිනා නයෙන අසඞ්ඛ්යෙය්යාති අත්ථො. එවං අසඞ්ඛ්යෙය්යාභිසමයත්තා ච විත්ථාරිකං මහන්තප්පත්තං බහූහි පණ්ඩිතෙහි දෙවමනුස්සෙහි නිය්යානිකන්ති ජඤ්ඤං ජානිතබ්බං අධිසීලසික්ඛාදීහි ඉද්ධඤ්ච සමාධිආදීහි ඵීතඤ්ච අහොසි. තෙන වුත්තං –

14.

‘‘විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං, ඉද්ධං ඵීතං අහූ තදා;

දීපඞ්කරස්ස භගවතො, සාසනං සුවිසොධිත’’න්ති.

තත්ථ සුවිසොධිතන්ති සුට්ඨු භගවතා සොධිතං විසුද්ධං කතං. දීපඞ්කරං කිර සත්ථාරං සබ්බකාලං ඡළභිඤ්ඤානං මහිද්ධිකානං භික්ඛූනං චත්තාරි සතසහස්සානි පරිවාරෙන්ති. තෙන ච සමයෙන යෙ සෙක්ඛා කාලකිරියං කරොන්ති, තෙ ගරහිතා භවන්ති, සබ්බෙ ඛීණාසවා හුත්වාව පරිනිබ්බායන්තීති අධිප්පායො. තස්මා හි තස්ස භගවතො සාසනං සුපුප්ඵිතං සුසමිද්ධං ඛීණාසවෙහි භික්ඛූහි අතිවිය සොභිත්ථ. තෙන වුත්තං –

15.

‘‘චත්තාරි සතසහස්සානි, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

දීපඞ්කරං ලොකවිදුං, පරිවාරෙන්ති සබ්බදා.

16.

‘‘යෙ කෙචි තෙන සමයෙන, ජහන්ති මානුසං භවං;

අප්පත්තමානසා සෙඛා, ගරහිතා භවන්ති තෙ.

17.

‘‘සුපුප්ඵිතං පාවචනං, අරහන්තෙහි තාදිහි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, උපසොභති සබ්බදා’’ති.

තත්ථ චත්තාරි සතසහස්සානීති ගණනාය දස්සිතා එවං දස්සිතගණනා ඉමෙ භික්ඛූති දස්සනත්ථං ‘‘ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා’’ති වුත්තන්ති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. අථ වා ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකාති ඡළභිඤ්ඤානං මහිද්ධිකානන්ති සාමිඅත්ථෙ පච්චත්තවචනං දට්ඨබ්බං. පරිවාරෙන්ති සබ්බදාති නිච්චකාලං දසබලං පරිවාරෙන්ති, භගවන්තං මුඤ්චිත්වා කත්ථචි න ගච්ඡන්තීති අධිප්පායො. තෙන සමයෙනාති තස්මිං සමයෙ. අයං පන සමය-සද්දො සමවායාදීසු නවසු අත්ථෙසු දිස්සති. යථාහ –

‘‘සමවායෙ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතුදිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.1; ම. නි. අට්ඨ. 1.මූලපරියායසුත්තවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 1.1.1; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.1; ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසලපදභාජනීය; ඛු. පා. අට්ඨ. මංගලසුත්තවණ්ණනා, එවමිච්චාදිපාඨවණ්ණනා; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.184);

ඉධ සො කාලෙ දට්ඨබ්බො; තස්මිං කාලෙති අත්ථො. මානුසං භවන්ති මනුස්සභාවං. අප්පත්තමානසාති අප්පත්තං අනධිගතං මානසං යෙහි තෙ අප්පත්තමානසා. මානසන්ති රාගස්ස ච චිත්තස්ස ච අරහත්තස්ස ච අධිවචනං. ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො’’ති (සං. නි. 1.151; මහාව. 33) හි එත්ථ පන රාගො ‘‘මානසො’’ති වුත්තො. ‘‘චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩර’’න්ති (ධ. ස. 6; විභ. 184; මහානි. 1; චූළනි. පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 114) එත්ථ චිත්තං. ‘‘අප්පත්තමානසො සෙඛො, කාලං කයිරා ජනෙසුතා’’ති (සං. නි. 1.159) එත්ථ අරහත්තං. ඉධාපි අරහත්තමෙව අධිප්පෙතං (ධ. ස. අට්ඨ. 5 කාමාවචරකුසලනිද්දෙසවාරකථා; මහානි. අට්ඨ. 1). තස්මා අප්පත්තඅරහත්තඵලාති අත්ථො. සෙඛාති කෙනට්ඨෙන සෙඛා? සෙඛධම්මපටිලාභට්ඨෙන සෙඛා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, සෙඛො හොතීති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සෙඛාය සම්මාදිට්ඨියා සමන්නාගතො හොති…පෙ… සෙඛෙන සම්මාසමාධිනා සමන්නාගතො හොති. එත්තාවතා ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සෙඛො හොතී’’ති (සං. නි. 5.13). අපි ච සික්ඛන්තීති සෙඛා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සික්ඛති, සික්ඛතීති ඛො, භික්ඛු, තස්මා සෙඛොති වුච්චති. කිඤ්ච සික්ඛති? අධිසීලම්පි සික්ඛති අධිචිත්තම්පි අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛතීති ඛො, භික්ඛු, තස්මා සෙඛොති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 3.86).

සුපුප්ඵිතන්ති සුට්ඨු විකසිතං. පාවචනන්ති පසත්ථං වචනං, වුද්ධිප්පත්තං වා වචනං පවචනං, පවචනමෙව පාවචනං, සාසනන්ති අත්ථො. උපසොභතීති අභිරාජති අතිවිරොචති. සබ්බදාති සබ්බකාලං. ‘‘උපසොභති සදෙවකෙ’’තිපි පාඨො.

තස්ස දීපඞ්කරස්ස භගවතො රම්මවතී නාම නගරං අහොසි, සුදෙවො නාම ඛත්තියො පිතා, සුමෙධා නාම දෙවී මාතා, සුමඞ්ගලො ච තිස්සො චාති ද්වෙ අග්ගසාවකා, සාගතො නාම උපට්ඨාකො, නන්දා ච සුනන්දා චාති ද්වෙ අග්ගසාවිකා, බොධි තස්ස භගවතො පිප්ඵලිරුක්ඛො අහොසි, අසීතිහත්ථුබ්බෙධො, සතසහස්සවස්සානි ආයූති. කිං පනිමෙසං ජාතනගරාදීනං දස්සනෙ පයොජනන්ති චෙ? වුච්චතෙ – යස්ස යදි නෙව ජාතනගරං න පිතා න මාතා පඤ්ඤායෙය්ය, ඉමස්ස පන නෙව ජාතනගරං න පිතා න මාතා පඤ්ඤායති, දෙවො වා සක්කො වා යක්ඛො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා එස මඤ්ඤෙ, දෙවානම්පි ඊදිසං පාටිහාරියං අනච්ඡරියන්ති මඤ්ඤමානා න සොතබ්බං න සද්දහිතබ්බං මඤ්ඤෙය්යුං, තතො අභිසමයො න භවෙය්ය, අසති අභිසමයෙ නිරත්ථකො බුද්ධුප්පාදො භවෙය්ය, අනිය්යානිකං සාසනං. තස්මා සබ්බබුද්ධානං ජාතනගරාදිකො පරිච්ඡෙදො දස්සෙතබ්බො. තෙන වුත්තං –

18.

‘‘නගරං රම්මවතී නාම, සුදෙවො නාම ඛත්තියො;

සුමෙධා නාම ජනිකා, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

24.

‘‘සුමඞ්ගලො ච තිස්සො ච, අහෙසුං අග්ගසාවකා;

සාගතො නාමුපට්ඨාකො, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

25.

‘‘නන්දා චෙව සුනන්දා ච, අහෙසුං අග්ගසාවිකා;

බොධි තස්ස භගවතො, පිප්ඵලීති පවුච්චති.

27.

‘‘අසීතිහත්ථමුබ්බෙධො, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

සොභති දීපරුක්ඛොව, සාලරාජාව ඵුල්ලිතො.

28.

‘‘සතසහස්සවස්සානි, ආයු තස්ස මහෙසිනො;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

29.

‘‘ජොතයිත්වාන සද්ධම්මං, සන්තාරෙත්වා මහාජනං;

ජලිත්වා අග්ගික්ඛන්ධොව, නිබ්බුතො සො සසාවකො.

30.

‘‘සා ච ඉද්ධි සො ච යසො, තානි ච පාදෙසු චක්කරතනානි;

සබ්බං තමන්තරහිතං, නනු රිත්තා සබ්බසඞ්ඛාරා’’ති.

තත්ථ සුදෙවො නාම ඛත්තියොති සුදෙවො නාමස්ස ඛත්තියො පිතා අහොසීති අත්ථො. ජනිකාති ජනෙත්ති. පිප්ඵලීති පිලක්ඛකපීතනරුක්ඛො බොධි. අසීතිහත්ථමුබ්බෙධොති අසීතිහත්ථං උච්චග්ගතො. දීපරුක්ඛො වාති සම්පජ්ජලිතදීපමාලාකුලො දීපරුක්ඛො විය ආරොහපරිණාහසණ්ඨානපාරිපූරිසම්පන්නො ද්වත්තිංසවරලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනසමලඞ්කතසරීරො විප්ඵුරිතරංසිජාලාවිසරතාරාගණසමුජ්ජලමිව ගගනතලං භගවා ධරමානකාලෙ සොභතීති සොභිත්ථ. සාලරාජාව ඵුල්ලිතොති පුප්ඵිතො සබ්බඵාලිඵුල්ලො සාලරාජරුක්ඛො විය ච සබ්බඵාලිඵුල්ලො යොජනසතුබ්බෙධො පාරිච්ඡත්තො විය ච අසීතිහත්ථුබ්බෙධො භගවා අතිවිය සොභති.

සතසහස්සවස්සානීති වස්සසතසහස්සානි තස්ස ආයූති අත්ථො. තාවතා තිට්ඨමානොති තාවතකං කාලං තිට්ඨමානො. ජනතන්ති ජනසමූහං. සන්තාරෙත්වා මහාජනන්ති තාරයිත්වා මහාජනං. ‘‘සන්තාරෙත්වා සදෙවක’’න්තිපි පාඨො, තස්ස සදෙවකං ලොකන්ති අත්ථො. සා ච ඉද්ධීති සා ච සම්පත්ති ආනුභාවො. සො ච යසොති සො ච පරිවාරො. සබ්බං තමන්තරහිතන්ති තං සබ්බං වුත්තප්පකාරං සම්පත්තිජාතං අන්තරහිතං අපගතන්ති අත්ථො. නනු රිත්තා සබ්බසඞ්ඛාරාති සබ්බෙ පන සඞ්ඛතධම්මා නනු රිත්තා තුච්ඡා, නිච්චසාරාදිරහිතාති අත්ථො.

එත්ථ පන නගරාදිපරිච්ඡෙදො පාළියමාගතොව. සම්බහුලවාරො පන නාගතො, සො ආනෙත්වා දීපෙතබ්බො. සෙය්යථිදං – පුත්තපරිච්ඡෙදො, භරියාපරිච්ඡෙදො, පාසාදපරිච්ඡෙදො, අගාරවාසපරිච්ඡෙදො, නාටකිත්ථිපරිච්ඡෙදො, අභිනික්ඛමනපරිච්ඡෙදො, පධානපරිච්ඡෙදො, විහාරපරිච්ඡෙදො, උපට්ඨාකපරිච්ඡෙදොති. එතෙසම්පි දීපනෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. තස්ස පන දීපඞ්කරස්ස භරියානං තිසතසහස්සං අහොසි. තස්ස අග්ගමහෙසී පදුමා නාම, තස්ස පන පුත්තො උසභක්ඛන්ධො නාම. තෙන වුත්තං –

‘‘භරියා පදුමා නාම, විබුද්ධපදුමානනා;

අත්රජො උසභක්ඛන්ධො, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

‘‘හංසා කොඤ්චා මයූරාඛ්යා, පාසාදාපි තයො මතා;

දසවස්සසහස්සානි, අගාරං අවසී කිර.

‘‘හත්ථියානෙන නික්ඛන්තො, නන්දාරාමෙ ජිනො වසී;

නන්දො නාමස්සුපට්ඨාකො, ලොකානන්දකරො කිරා’’ති.

සබ්බබුද්ධානං පන පඤ්ච වෙමත්තානි හොන්ති ආයුවෙමත්තං පමාණවෙමත්තං කුලවෙමත්තං පධානවෙමත්තං රස්මිවෙමත්තන්ති. තත්ථ ආයුවෙමත්තං නාම කෙචි දීඝායුකා හොන්ති කෙචි අප්පායුකා. තථා හි දීපඞ්කරස්ස පන භගවතො වස්සසතසහස්සං ආයුප්පමාණං අහොසි, අම්හාකං භගවතො වස්සසතං.

පමාණවෙමත්තං නාම කෙචි දීඝා හොන්ති කෙචි රස්සා. තථා හි දීපඞ්කරො අසීතිහත්ථප්පමාණො අහොසි, අම්හාකං පන භගවා අට්ඨාරසහත්ථප්පමාණො.

කුලවෙමත්තං නාම කෙචි ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තන්ති කෙචි බ්රාහ්මණකුලෙ. තථා හි දීපඞ්කරාදයො ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තිංසු, කකුසන්ධකොණාගමනාදයො බ්රාහ්මණකුලෙ.

පධානවෙමත්තං නාම කෙසඤ්චි පධානං ඉත්තරමෙව හොති යථා කස්සපස්ස භගවතො , කෙසඤ්චි අද්ධනියං අම්හාකං භගවතො විය.

රස්මිවෙමත්තං නාම මඞ්ගලස්ස භගවතො සරීරස්මි දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, අම්හාකං භගවතො බ්යාමමත්තං. තත්ර රස්මිවෙමත්තං අජ්ඣාසයපටිබද්ධං හොති. යො යත්තකං ඉච්ඡසි, තස්ස තත්තකං සරීරප්පභා ඵරති. මඞ්ගලස්ස පන ‘‘දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරතූ’’ති අජ්ඣාසයො අහොසි. පටිවිද්ධගුණෙසු පන කස්සචි වෙමත්තං නාම නත්ථි (දී. නි. අට්ඨ. 2.12 ආදයො).

තථා සබ්බබුද්ධානං චත්තාරි අවිජහිතට්ඨානානි නාම හොන්ති. බොධිපල්ලඞ්කො අවිජහිතො එකස්මිංයෙව ඨානෙ හොති. ධම්මචක්කප්පවත්තනට්ඨානං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අවිජහිතමෙව හොති. දෙවොරොහණකාලෙ සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ පඨමපාදක්කමො අවිජහිතොව හොති. ජෙතවනෙ ගන්ධකුටියා චත්තාරි මඤ්චපාදට්ඨානානි අවිජහිතානෙව හොන්ති. විහාරොපි අවිජහිතොව. සො පන ඛුද්දකො වා මහන්තො වා හොති.

අපරං පන අම්හාකංයෙව භගවතො සහජාතපරිච්ඡෙදඤ්ච නක්ඛත්තපරිච්ඡෙදඤ්ච විසෙසං. අම්හාකං සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තෙන කිර සද්ධිං රාහුලමාතා ආනන්දත්ථෙරො ඡන්නො කණ්ඩකො අස්සරාජා නිධිකුම්භා මහාබොධිරුක්ඛො කාළුදායීති ඉමානි සත සහජාතානි. මහාපුරිසො කිර උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙනෙව මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමි, මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමි , ධම්මචක්කං පවත්තෙසි, යමකපාටිහාරියං අකාසි. විසාඛනක්ඛත්තෙන ජාතො ච අභිසම්බුද්ධො ච පරිනිබ්බුතො ච, මාඝනක්ඛත්තෙන තස්ස සාවකසන්නිපාතො චෙව ආයුසඞ්ඛාරවොසජ්ජනඤ්ච අහොසි, අස්සයුජනක්ඛත්තෙන දෙවොරොහණන්ති එත්තකං ආහරිත්වා දීපෙතබ්බං. අයං සම්බහුලවාරපරිච්ඡෙදො. සෙසගාථා සඋත්තානා එවාති.

ඉති භගවා දීපඞ්කරො යාවතායුකං ඨත්වා සබ්බබුද්ධකිච්චං කත්වා අනුක්කමෙන අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

යස්මිං කිර කප්පෙ දීපඞ්කරදසබලො උදපාදි, තස්මිං අඤ්ඤෙපි තණ්හඞ්කරො, මෙධඞ්කරො, සරණඞ්කරොති තයො බුද්ධා අහෙසුං. තෙසං සන්තිකෙ බොධිසත්තස්ස බ්යාකරණං නත්ථි. තස්මා තෙ ඉධ න දස්සිතා. අට්ඨකථායං පන තම්හා කප්පා ආදිතො පට්ඨායුප්පන්නුප්පන්නෙ සබ්බබුද්ධෙ දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං –

‘‘තණ්හඞ්කරො මෙධඞ්කරො, අථොපි සරණඞ්කරො;

දීපඞ්කරො ච සම්බුද්ධො, කොණ්ඩඤ්ඤො ද්විපදුත්තමො.

‘‘මඞ්ගලො ච සුමනො ච, රෙවතො සොභිතො මුනි;

අනොමදස්සී පදුමො, නාරදො පදුමුත්තරො.

‘‘සුමෙධො ච සුජාතො ච, පියදස්සී මහායසො;

අත්ථදස්සී ධම්මදස්සී, සිද්ධත්ථො ලොකනායකො.

‘‘තිස්සො ඵුස්සො ච සම්බුද්ධො, විපස්සී සිඛි වෙස්සභූ;

කකුසන්ධො කොණාගමනො, කස්සපො චාපි නායකො.

‘‘එතෙ අහෙසුං සම්බුද්ධා, වීතරාගා සමාහිතා;

සතරංසීව උප්පන්නා, මහාතමවිනොදනා;

ජලිත්වා අග්ගික්ඛන්ධාව, නිබ්බුතා තෙ සසාවකා’’ති. (අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; චරියා. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා);

එත්තාවතා නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරවසෙන කතාය

මධුරත්ථවිලාසිනියා බුද්ධවංස-අට්ඨකථාය

දීපඞ්කරබුද්ධවංසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො පඨමො බුද්ධවංසො.