📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

චරියාපිටක-අට්ඨකථා

ගන්ථාරම්භකථා

චරියා සබ්බලොකස්ස, හිතා යස්ස මහෙසිනො;

අචින්තෙය්යානුභාවං තං, වන්දෙ ලොකග්ගනායකං.

විජ්ජාචරණසම්පන්නා, යෙන නීයන්ති ලොකතො;

වන්දෙ තමුත්තමං ධම්මං, සම්මාසම්බුද්ධපූජිතං.

සීලාදිගුණසම්පන්නො, ඨිතො මග්ගඵලෙසු යො;

වන්දෙ අරියසඞ්ඝං තං, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තරං.

වන්දනාජනිතං පුඤ්ඤං, ඉති යං රතනත්තයෙ;

හතන්තරායො සබ්බත්ථ, හුත්වාහං තස්ස තෙජසා.

ඉමස්මිං භද්දකප්පස්මිං, සම්භතා යා සුදුක්කරා;

උක්කංසපාරමිප්පත්තා, දානපාරමිතාදයො.

තාසං සම්බොධිචරියානං, ආනුභාවවිභාවනං;

සක්කෙසු නිග්රොධාරාමෙ, වසන්තෙන මහෙසිනා.

යං ධම්මසෙනාපතිනො, සබ්බසාවකකෙතුනො;

ලොකනාථෙන චරියා-පිටකං නාම දෙසිතං.

යං ඛුද්දකනිකායස්මිං, සඞ්ගායිංසු මහෙසයො;

ධම්මසඞ්ගාහකා සත්ථු, හෙතුසම්පත්තිදීපනං.

තස්ස සම්බොධිසම්භාර-විභාගනයයොගතො;

කිඤ්චාපි දුක්කරා කාතුං, අත්ථසංවණ්ණනා මයා.

සහ සංවණ්ණනං යස්මා, ධරතෙ සත්ථු සාසනං;

පුබ්බාචරියසීහානං, තිට්ඨතෙව විනිච්ඡයො.

තස්මා තං අවලම්බිත්වා, ඔගාහිත්වා ච සබ්බසො;

ජාතකානුපනිස්සාය, පොරාණට්ඨකථානයං.

නිස්සිතං වාචනාමග්ගං, සුවිසුද්ධමනාකුලං;

මහාවිහාරවාසීනං, නිපුණත්ථවිනිච්ඡයං.

නීතනෙය්යත්ථභෙදා ච, පාරමී පරිදීපයං;

කරිස්සාමි තං චරියා-පිටකස්සත්ථවණ්ණනං.

ඉති ආකඞ්ඛමානස්ස, සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතිං;

විභජන්තස්ස තස්සත්ථං, නිසාමයථ සාධවොති.

තත්ථ චරියාපිටකන්ති කෙනට්ඨෙන චරියාපිටකං? අතීතාසු ජාතීසු සත්ථු චරියානුභාවප්පකාසිනී පරියත්තීති කත්වා, පරියත්තිඅත්ථො හි අයං පිටකසද්දො, ‘‘මා පිටකසම්පදානෙනා’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) විය. අථ වා යස්මා සා පරියත්ති තස්සෙව සත්ථු පුරිමජාතීසු චරියානං ආනුභාවප්පකාසනෙන භාජනභූතා, තස්මාපි ‘‘චරියාපිටක’’න්ති වුච්චති, භාජනත්ථොපි හි පිටකසද්දො නිද්දිට්ඨො ‘‘අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය, කුදාලපිටකං ආදායා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.228; අ. නි. 3.70) විය. තං පනෙතං චරියාපිටකං විනයපිටකං, සුත්තන්තපිටකං, අභිධම්මපිටකන්ති තීසු පිටකෙසු සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නං. දීඝනිකායො, මජ්ඣිමනිකායො, සංයුත්තනිකායො, අඞ්ගුත්තරනිකායො, ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චසු නිකායෙසු ඛුද්දකනිකායපරියාපන්නං. සුත්තං, ගෙය්යං, වෙය්යාකරණං, ගාථා, උදානං, ඉතිවුත්තකං, ජාතකං, අබ්භුතධම්මං, වෙදල්ලන්ති නවසු සාසනඞ්ගෙසු ගාථාසඞ්ගහං.

‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙසහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීති සහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. (ථෙරගා. 1027) –

එවං ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන පටිඤ්ඤාතෙසු චතුරාසීතියා ධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු කතිපයධම්මක්ඛන්ධසඞ්ගහං. වග්ගතො අකිත්තිවග්ගො, හත්ථිනාගවග්ගො, යුධඤ්ජයවග්ගොති වග්ගත්තයසඞ්ගහං. චරියතො අකිත්තිවග්ගෙ දස, හත්ථිනාගවග්ගෙ දස, යුධඤ්ජයවග්ගෙ පඤ්චදසාති පඤ්චතිංසචරියාසඞ්ගහං. තීසු වග්ගෙසු අකිත්තිවග්ගො ආදි, චරියාසු අකිත්තිචරියා. තස්සාපි –

‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ;

එත්ථන්තරෙ යං චරිතං, සබ්බං තං බොධිපාචන’’න්ති. –

අයං ගාථා ආදි. තස්ස ඉතො පභුති අනුක්කමෙන අත්ථසංවණ්ණනා හොති.

ගන්ථාරම්භකථා නිට්ඨිතා.

නිදානකථා

සා පනායං අත්ථසංවණ්ණනා යස්මා දූරෙනිදානං, අවිදූරෙනිදානං, සන්තිකෙනිදානන්ති ඉමානි තීණි නිදානානි දස්සෙත්වා වුච්චමානා සුණන්තෙහි සමුදාගමතො පට්ඨාය සුට්ඨු විඤ්ඤාතා නාම හොති. තස්මා තෙසං නිදානානං අයං විභාගො වෙදිතබ්බො.

දීපඞ්කරදසබලස්ස පාදමූලස්මිඤ්හි කතාභිනීහාරස්ස මහාබොධිසත්තස්ස යාව තුසිතභවනෙ නිබ්බත්ති, තාව පවත්තො කථාමග්ගො දූරෙනිදානං නාම. තුසිතභවනතො පට්ඨාය යාව බොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පත්ති, තාව පවත්තො කථාමග්ගො අවිදූරෙනිදානං නාම. මහාබොධිමණ්ඩතො පන පට්ඨාය යාව පච්චුප්පන්නවත්ථු, තාව පවත්තො කථාමග්ගො සන්තිකෙනිදානං නාම. ඉමෙසු තීසු නිදානෙසු යස්මා දූරෙනිදානඅවිදූරෙනිදානානි සබ්බසාධාරණානි, තස්මා තානි ජාතකට්ඨකථායං (ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) විත්ථාරිතනයෙනෙව විත්ථාරතො වෙදිතබ්බානි. සන්තිකෙනිදානෙ පන අත්ථි විසෙසොති තිණ්ණම්පි නිදානානං අයමාදිතො පට්ඨාය සඞ්ඛෙපකථා.

දීපඞ්කරස්ස භගවතො පාදමූලෙ කතාභිනීහාරො බොධිසත්තභූතො ලොකනාථො අත්තනො අභිනීහාරානුරූපං සමත්තිංසපාරමියො පූරෙත්වා, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසම්භාරං මත්ථකං පාපෙත්වා, තුසිතභවනෙ නිබ්බත්තො බුද්ධභාවාය උප්පත්තිකාලං ආගමයමානො, තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො සක්යරාජකුලෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා අනන්තෙන පරිහාරෙන මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන වඩ්ඪමානො අනුක්කමෙන යොබ්බනං පත්වා එකූනතිංසෙ වයස්මිං කතමහාභිනික්ඛමනො, ඡබ්බස්සානි මහාපධානං පදහිත්වා, වෙසාඛපුණ්ණමායං බොධිරුක්ඛමූලෙ නිසින්නො සූරියෙ අනත්ථඞ්ගමිතෙයෙව මාරබලං විධමිත්වා පුරිමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා, පච්ඡිමයාමෙ දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං ඛෙපෙත්වා, අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිමභිසම්බුජ්ඣි.

තතො තත්ථෙව සත්තසත්තාහෙ වීතිනාමෙත්වා, ආසාළ්හිපුණ්ණමායං බාරාණසිං ගන්ත්වා ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛා අට්ඨාරස බ්රහ්මකොටියො ධම්මාමතං පායෙන්තො, ධම්මචක්කං (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13 ආදයො; පටි. ම. 2.30) පවත්තෙත්වා, යසාදිකෙ වෙනෙය්යෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, තෙ සබ්බෙව සට්ඨි අරහන්තෙ ලොකානුග්ගහාය විස්සජ්ජෙත්වා, උරුවෙලං ගච්ඡන්තො කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ තිංස භද්දවග්ගියෙ සොතාපත්තිඵලාදීසු පතිට්ඨාපෙත්වා, උරුවෙලං ගන්ත්වා අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා උරුවෙලකස්සපාදයො සහස්සජටිලපරිවාරෙ තෙභාතිකජටිලෙ විනෙත්වා, තෙහි පරිවුතො රාජගහනගරූපචාරෙ ලට්ඨිවනුය්යානෙ නිසින්නො බිම්බිසාරප්පමුඛෙ ද්වාදසනහුතෙ බ්රාහ්මණගහපතිකෙ සාසනෙ ඔතාරෙත්වා, මගධරාජෙන කාරිතෙ වෙළුවනවිහාරෙ විහරති.

අථෙවං භගවති වෙළුවනෙ විහරන්තෙ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙසු අග්ගසාවකට්ඨානෙ ඨපිතෙසු සාවකසන්නිපාතෙ ජාතෙ, සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘පුත්තො කිර මෙ ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං චරිත්වා පරමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො රාජගහං නිස්සාය වෙළුවනෙ විහරතී’’ති සුත්වා දසපුරිසසහස්සපරිවාරෙ, අනුක්කමෙන දස අමච්චෙ පෙසෙසි ‘‘පුත්තං මෙ ඉධානෙත්වා දස්සෙථා’’ති. තෙසු රාජගහං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනාය අරහත්තෙ පතිට්ඨිතෙසු කාළුදායිත්ථෙරෙන රඤ්ඤො අධිප්පායෙ ආරොචිතෙ භගවා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො රාජගහතො නික්ඛමිත්වා සට්ඨියොජනං කපිලවත්ථුං ද්වීහි මාසෙහි සම්පාපුණි. සක්යරාජානො ‘‘අම්හාකං ඤාතිසෙට්ඨං පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතිත්වා නිග්රොධාරාමං භගවතො ච භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච වසනයොග්ගං කාරෙත්වා, ගන්ධපුප්ඵාදිහත්ථා පච්චුග්ගමනං කත්වා, සත්ථාරං නිග්රොධාරාමං පවෙසෙසුං. තත්ර භගවා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි. සාකියා මානත්ථද්ධා සත්ථු පණිපාතං නාකංසු. භගවා තෙසං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා මානං භඤ්ජිත්වා තෙ ධම්මදෙසනාය භාජනෙ කාතුං අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා තෙසං සීසෙ පාදපංසුං ඔකිරමානො විය, කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ කතපාටිහාරියසදිසං යමකපාටිහාරියං අකාසි. රාජා තං අච්ඡරියං දිස්වා ‘‘අයං ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො’’ති වන්දි. රඤ්ඤා පන වන්දිතෙ තෙ ඨාතුං නාම න සක්කොන්ති, සබ්බෙපි සාකියා වන්දිංසු.

තදා කිර භගවා යමකපාටිහාරියං කරොන්තො ලොකවිවරණපාටිහාරියම්පි අකාසි – යස්මිං වත්තමානෙ මනුස්සා මනුස්සලොකෙ යථාඨිතා යථානිසින්නාව චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය යාව අකනිට්ඨභවනා සබ්බෙ දෙවෙ තත්ථ තත්ථ අත්තනො භවනෙ කීළන්තෙ දිබ්බානුභාවෙන ජොතන්තෙ මහතිං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්තෙ සන්තානි සමාපත්තිසුඛානි අනුභවන්තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ධම්මං සාකච්ඡන්තෙ ච බුද්ධානුභාවෙන අත්තනො මංසචක්ඛුනාව පස්සන්ති. තථා හෙට්ඨාපථවියං අට්ඨසු මහානිරයෙසු, සොළසසු ච උස්සදනිරයෙසු, ලොකන්තරනිරයෙ චාති තත්ථ තත්ථ මහාදුක්ඛං අනුභවමානෙ සත්තෙ පස්සන්ති. දසසහස්සිලොකධාතුයං දෙවා මහච්චදෙවානුභාවෙන තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා පඤ්ජලිකා නමස්සමානා පයිරුපාසන්ති, බුද්ධගුණපටිසංයුත්තා ගාථායො උදාහරන්තා ථොමෙන්ති අප්ඵොටෙන්ති හසන්ති පීතිසොමනස්සං පවෙදෙන්ති. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘භුම්මා මහාරාජිකා තාවතිංසා, යාමා ච දෙවා තුසිතා ච නිම්මිතා;

පරනිම්මිතා යෙපි ච බ්රහ්මකායිකා, ආනන්දිතා විපුලමකංසු ඝොස’’න්ති. (බු. වං. 1.6)

තදා හි දසබලො ‘‘අතුලං අත්තනො බුද්ධබලං දස්සෙස්සාමී’’ති මහාකරුණාය සමුස්සාහිතො ආකාසෙ දසසහස්සචක්කවාළසමාගමෙ චඞ්කමං මාපෙත්වා, ද්වාදසයොජනවිත්ථතෙ සබ්බරතනමයෙ චඞ්කමෙ ඨිතො යථාවුත්තං දෙවමනුස්සනයනවිහඞ්ගානං එකනිපාතභූතමච්ඡරියං අනඤ්ඤසාධාරණං බුද්ධානං සමාධිඤාණානුභාවදීපනං පාටිහාරියං දස්සෙත්වා, පුන තස්මිං චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො වෙනෙය්යානං අජ්ඣාසයානුරූපං අචින්තෙය්යානුභාවාය අනොපමාය බුද්ධලීළාය ධම්මං දෙසෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ ජානන්ති සදෙවමානුසා, බුද්ධො අයං කීදිසකො නරුත්තමො;

ඉද්ධිබලං පඤ්ඤාබලඤ්ච කීදිසං, බුද්ධබලං ලොකහිතස්ස කීදිසං.

‘‘න හෙතෙ ජානන්ති සදෙවමානුසා, බුද්ධො අයං එදිසකො නරුත්තමො;

ඉද්ධිබලං පඤ්ඤාබලඤ්ච එදිසං, බුද්ධබලං ලොකහිතස්ස එදිසං.

‘‘හන්දාහං දස්සයිස්සාමි, බුද්ධබලමනුත්තරං;

චඞ්කමං මාපයිස්සාමි, නභෙ රතනමණ්ඩිත’’න්ති. (බු. වං. 1.3-5);

එවං තථාගතෙ අත්තනො බුද්ධානුභාවදීපනං පාටිහාරියං දස්සෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තෙ ආයස්මා ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තො රාජගහෙ ගිජ්ඣකූටපබ්බතෙ ඨිතො දිබ්බචක්ඛුනා පස්සිත්වා, තෙන බුද්ධානුභාවසන්දස්සනෙන අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො ‘‘හන්දාහං භිය්යොසොමත්තාය බුද්ධානුභාවං ලොකස්ස පාකටං කරිස්සාමී’’ති සඤ්ජාතපරිවිතක්කො අත්තනො පරිවාරභූතානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං තමත්ථං ආරොචෙත්වා ඉද්ධියා ආකාසෙන තාවදෙව ආගන්ත්වා සපරිවාරො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලමඤ්ජලිං සිරසි පග්ගය්හ තථාගතස්ස මහාභිනීහාරං පාරමිපරිපූරණඤ්ච පුච්ඡි. භගවා තං කායසක්ඛිං කත්වා තත්ථ සන්නිපතිතමනුස්සානඤ්චෙව දසසහස්සචක්කවාළදෙවබ්රහ්මානඤ්ච අත්තනො බුද්ධානුභාවං පරිදීපයන්තො බුද්ධවංසං දෙසෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘සාරිපුත්තො මහාපඤ්ඤො, සමාධිජ්ඣානකොවිදො;

පඤ්ඤාය පාරමිප්පත්තො, පුච්ඡති ලොකනායකං.

‘‘කීදිසො තෙ මහාවීර, අභිනීහාරො නරුත්තම;

කම්හි කාලෙ තයා ධීර, පත්ථිතා බොධිමුත්තමා.

‘‘දානං සීලඤ්ච නෙක්ඛම්මං, පඤ්ඤා වීරියඤ්ච කීදිසං;

ඛන්ති සච්චමධිට්ඨානං, මෙත්තුපෙක්ඛා ච කීදිසා.

‘‘දස පාරමී තයා ධීර, කීදිසී ලොකනායක;

කථං උපපාරමී පුණ්ණා, පරමත්ථපාරමී කථං.

‘‘තස්ස පුට්ඨො වියාකාසි, කරවීකමධුරගිරො;

නිබ්බාපයන්තො හදයං, හාසයන්තො සදෙවක’’න්ති. (බු. වං. 1.74-78);

එවං භගවතා බුද්ධවංසෙ දෙසිතෙ ආයස්මා ධම්මසෙනාපති ‘‘අහො බුද්ධානං හෙතුසම්පදා, අහො සමුදාගමසම්පත්ති, අහො මහාභිනීහාරසමිජ්ඣනා, දුක්කරං වත භගවතා කතං එත්තකං කාලං එවං පාරමියො පූරෙන්තෙන, එවංවිධස්ස බොධිසම්භාරසම්භරණස්ස අනුච්ඡවිකමෙව චෙතං ඵලං, යදිදං සබ්බඤ්ඤුතා බලෙසු ච වසීභාවො එවංමහිද්ධිකතා එවංමහානුභාවතා’’ති බුද්ධගුණාරම්මණං ඤාණං පෙසෙසි. සො අනඤ්ඤසාධාරණං භගවතො සීලං සමාධි පඤ්ඤා විමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනං හිරිඔත්තප්පං සද්ධාවීරියං සතිසම්පජඤ්ඤං සීලවිසුද්ධි දිට්ඨිවිසුද්ධි සමථවිපස්සනා තීණි කුසලමූලානි තීණි සුචරිතානි තයො සම්මාවිතක්කා තිස්සො අනවජ්ජසඤ්ඤායො තිස්සො ධාතුයො චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා චත්තාරො ඉද්ධිපාදා චත්තාරො අරියමග්ගා චත්තාරි අරියඵලානි චතස්සො පටිසම්භිදා චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණානි චත්තාරො අරියවංසා චත්තාරි වෙසාරජ්ජඤාණානි පඤ්ච පධානියඞ්ගානි පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධි පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි පඤ්ච නිස්සරණියා ධාතුයො පඤ්ච විමුත්තායතනඤාණානි පඤ්ච විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා ඡ සාරණීයා ධම්මා ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි ඡ ගාරවා ඡ නිස්සරණියා ධාතුයො ඡ සතතවිහාරා ඡ අනුත්තරියානි ඡ නිබ්බෙධභාගියා සඤ්ඤා ඡ අභිඤ්ඤා ඡ අසාධාරණඤාණානි සත්ත අපරිහානියා ධම්මා සත්ත අරියධනානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා සත්ත සප්පුරිසධම්මා සත්ත නිද්දසවත්ථූනි සත්ත සඤ්ඤා සත්ත දක්ඛිණෙය්යපුග්ගලදෙසනා සත්ත ඛීණාසවබලදෙසනා අට්ඨ පඤ්ඤාපටිලාභහෙතුදෙසනා අට්ඨ සම්මත්තානි අට්ඨ ලොකධම්මාතික්කමා අට්ඨ ආරම්භවත්ථූනි අට්ඨ අක්ඛණදෙසනා අට්ඨ මහාපුරිසවිතක්කා අට්ඨ අභිභායතනදෙසනා අට්ඨ විමොක්ඛා නව යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා නව පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි නව සත්තාවාසදෙසනා නව ආඝාතප්පටිවිනයා නව පඤ්ඤා නව නානත්තදෙසනා නව අනුපුබ්බවිහාරා දස නාථකරණා ධම්මා දස කසිණායතනානි දස කුසලකම්මපථා දස සම්මත්තානි දස අරියවාසා දස අසෙක්ඛා ධම්මා දස රතනානි දස තථාගතබලානි එකාදස මෙත්තානිසංසා ද්වාදස ධම්මචක්කාකාරා තෙරස ධුතඞ්ගගුණා චුද්දස බුද්ධඤාණානි පඤ්චදස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා සොළසවිධා ආනාපානස්සතී සොළස අපරම්පරියා ධම්මා අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණඤාණානි චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි පඤ්ඤාස උදයබ්බයඤාණානි පරොපණ්ණාස කුසලධම්මා සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනි චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිසඤ්චාරිතමහාවජිරඤාණං අනන්තනයසමන්තපට්ඨානපවිචයපච්චවෙක්ඛණදෙසනාඤාණානි තථා අනන්තාසු ලොකධාතූසු අනන්තානං සත්තානං ආසයාදිවිභාවනඤාණානි චාති එවමාදිකෙ අචින්තෙය්යානුභාවෙ බුද්ධගුණෙ ධම්මන්වයතො අනුගච්ඡන්තො අනුස්සරන්තො නෙව අන්තං, න පමාණං පස්සි. ථෙරො හි අත්තනොපි නාම ගුණානං අන්තං වා පමාණං වා ආවජ්ජෙන්තො න පස්සති, සො භගවතො ගුණානං පමාණං කිං පස්සිස්සති? යස්ස යස්ස හි පඤ්ඤා මහතී ඤාණං විසදං, සො සො බුද්ධගුණෙ මහන්තතො සද්දහති, ඉති ථෙරො භගවතො ගුණානං පමාණං වා පරිච්ඡෙදං වා අපස්සන්තො ‘‘මාදිසස්ස නාම සාවකපාරමිඤාණෙ ඨිතස්ස බුද්ධගුණා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිතුං න සක්කා, පගෙව ඉතරෙසං. අහො අචින්තෙය්යා අපරිමෙය්යභෙදා මහානුභාවා සබ්බඤ්ඤුගුණා, කෙවලං පනෙතෙ එකස්ස බුද්ධඤාණස්සෙව සබ්බසො ගොචරා, නාඤ්ඤෙසං. කථෙතුං පන සම්මාසම්බුද්ධෙහිපි විත්ථාරතො න සක්කායෙවා’’ති නිට්ඨමගමාසි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං, කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො;

ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ, වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.304; 3.141; උදා. අට්ඨ. 53);

එවං බුද්ධානං ගුණමහන්තතං නිස්සාය උප්පන්නබලවපීතිසොමනස්සො පුන චින්තෙසි – ‘‘එවරූපානං නාම බුද්ධගුණානං හෙතුභූතා බුද්ධකාරකා ධම්මා පාරමියො අහො මහානුභාවා. කතමාසු නු ඛො ජාතීසු පාරමිතා පරිපාචිතා, කථං වා පරිපාකං ගතා, හන්දාහං ඉමමත්ථං පුච්ඡන්තො එවම්පි සමුදාගමතො පට්ඨාය බුද්ධානුභාවං ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස පාකටතරං කරිස්සාමී’’ති. සො එවං චින්තෙත්වා භගවන්තං ඉමං පඤ්හං අපුච්ඡි – ‘‘කතමාසු නු ඛො, භන්තෙ , ජාතීසු ඉමෙ බුද්ධකාරකා ධම්මා පරිපාචිතා, කථං වා පරිපාකං ගතා’’ති? අථස්ස භගවා තස්මිං රතනචඞ්කමෙ තිසන්ධිපල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා යුගන්ධරපබ්බතෙ බාලසූරියො විය විරොචමානො නිසින්නො ‘‘සාරිපුත්ත, මය්හං බුද්ධකාරකා ධම්මා සමාදානතො පට්ඨාය නිරන්තරං සක්කච්චකාරිතාය වීරියූපත්ථම්භෙන ච සබ්බෙසු කප්පෙසු භවතො භවං ජාතිතො ජාතිං පරිපච්චන්තායෙව අහෙසුං, ඉමස්මිං පන භද්දකප්පෙ ඉමාසු ජාතීසු තෙ පරිපක්කා ජාතා’’ති දස්සෙන්තො ‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ’’තිආදිනා චරියාපිටකං බුද්ධාපදානියන්ති දුතියාභිධානං ධම්මපරියායං අභාසි. අපරෙ පන ‘‘රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො දෙවාතිදෙවො දෙවබ්රහ්මාදීහි පූජියමානො නිග්රොධාරාමෙ ඔතරිත්වා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො භගවා වුත්තනයෙනෙව ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන පුච්ඡිතො චරියාපිටකං දෙසෙසී’’ති වදන්ති. එත්තාවතා දූරෙනිදානඅවිදූරෙනිදානානි සඞ්ඛෙපතො දස්සෙත්වා චරියාපිටකස්ස සන්තිකෙනිදානං විත්ථාරතො නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. දූරෙනිදානං පන අසඞ්ඛ්යෙය්යවිභාවනායං ආවි භවිස්සතීති.

1. ඉදානි ‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ’’තිආදිනයප්පවත්තාය චරියාපිටකපාළියා අත්ථසංවණ්ණනා හොති. තත්රායං කප්ප-සද්දො සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො ච විතක්කවිධානපටිභාගපඤ්ඤත්තිකාලපරමායුසමණවොහාරසමන්තභාවාභිසද්දහන- ඡෙදනවිනියොගවිනයකිරියාලෙසන්තරකප්පතණ්හාදිට්ඨිඅසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පමහාකප්පාදීසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො අබ්යාපාදසඞ්කප්පො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.137) විතක්කෙ ආගතො. ‘‘චීවරෙ විකප්පං ආපජ්ජෙය්යා’’තිආදීසු (පාරා. 642) විධානෙ, අධිකවිධානං ආපජ්ජෙය්යාති අත්ථො. ‘‘සත්ථුකප්පෙන වත කිර, භො, සාවකෙන සද්ධිං මන්තයමානා න ජානිම්හා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.260) පටිභාගෙ. සත්ථුසදිසෙනාති අයඤ්හි තත්ථ අත්ථො. ‘‘ඉධායස්මා, කප්පො’’තිආදීසු (සු. නි. 1098) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.387) කාලෙ. ‘‘ආකඞ්ඛමානො, ආනන්ද, තථාගතො කප්පං වා තිට්ඨෙය්ය කප්පාවසෙසං වා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.178; උදා. 51) පරමායුම්හි. ආයුකප්පො හි ඉධ කප්පොති අධිප්පෙතො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහි සමණකප්පෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතු’’න්තිආදීසු (චූළව. 250) සමණවොහාරෙ. ‘‘කෙවලකප්පං ජෙතවනං ඔභාසෙත්වා’’තිආදීසු (ඛු. පා. 5.1; සු. නි. මඞ්ගලසුත්ත) සමන්තභාවෙ. ‘‘සද්ධා සද්දහනා ඔකප්පනා අභිප්පසාදො’’තිආදීසු (ධ. ස. 12) අභිසද්දහනෙ, සද්ධායන්ති අත්ථො. ‘‘අලඞ්කතො කප්පිතකෙසමස්සූ’’තිආදීසු (වි. ව. 1094; ජා. 2.22.1368) ඡෙදනෙ. ‘‘එවමෙව ඉතො දින්නං, පෙතානං උපකප්පතී’’තිආදීසු (ඛු. පා. 7.7; පෙ. ව. 20) විනියොගෙ. ‘‘කප්පකතෙන අකප්පකතං සංසිබ්බිතං හොතී’’තිආදීසු (පාචි. 371) විනයකිරියායං. ‘‘අත්ථි කප්පො නිපජ්ජිතුං, හන්දාහං නිපජ්ජාමී’’තිආදීසු ලෙසෙ. ‘‘ආපායිකො නෙරයිකො කප්පට්ඨො සඞ්ඝභෙදකො…පෙ… කප්පං නිරයම්හි පච්චතී’’ති (ඉතිවු. 18; චූළව. 354; කථා. 657, 862) ච ආදීසු අන්තරකප්පෙ.

‘‘න කප්පයන්ති න පුරෙක්ඛරොන්ති, ධම්මාපි තෙසං න පටිච්ඡිතාසෙ;

න බ්රාහ්මණො සීලවතෙන නෙය්යො, පාරඞ්ගතො න පච්චෙති තාදී’’ති. –

ආදීසු (සු. නි. 809) තණ්හාදිට්ඨීසු. තථා හි වුත්තං නිද්දෙසෙ ‘‘කප්පාති උද්දානතො ද්වෙ කප්පා තණ්හාකප්පො දිට්ඨිකප්පො’’ති (මහානි. 28). ‘‘අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි විවට්ටකප්පෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.244; ම. නි. 1.68) අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පෙ. ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, කප්පස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යානී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.156) මහාකප්පෙ. ඉධාපි මහාකප්පෙයෙව දට්ඨබ්බො (දී. නි. අට්ඨ. 1.29; 3.275; සං. නි. අට්ඨ. 1.1.1; අ. නි. අට්ඨ. 2.3.128; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.එවමිච්චාදිපාඨවණ්ණනා).

තත්රායං පදසිද්ධි – කප්පීයතීති කප්පො, එත්තකානි වස්සානීති වා එත්තකානි වස්සසතානීති වා එත්තකානි වස්සසහස්සානීති වා එත්තකානි වස්සසතසහස්සානීති වා සංවච්ඡරවසෙන ගණෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා කෙවලං සාසපරාසිඋපමාදීහි කප්පෙතබ්බො පරිකප්පෙතබ්බපරිමාණොති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කීව දීඝො නු ඛො, භන්තෙ, කප්පොති? දීඝො ඛො, භික්ඛු, කප්පො, සො න සුකරො සඞ්ඛාතුං ‘එත්තකානි වස්සානී’ති වා ‘එත්තකානි වස්සසතානී’ති වා ‘එත්තකානි වස්සසහස්සානී’ති වා ‘එත්තකානි වස්සසතසහස්සානී’ති වා. සක්කා පන, භන්තෙ, උපමං කාතුන්ති? ‘සක්කා, භික්ඛූ’ති භගවා අවොච. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, යොජනං ආයාමෙන යොජනං විත්ථාරෙන යොජනං උබ්බෙධෙන මහාසාසපරාසි. තතො වස්සසතස්ස වස්සසහස්සස්ස අච්චයෙන එකමෙකං සාසපං උද්ධරෙය්ය, ඛිප්පතරං ඛො සො, භික්ඛු, මහාසාසපරාසි ඉමිනා උපක්කමෙන පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡෙය්ය, න ත්වෙව කප්පො, එවං දීඝො ඛො, භික්ඛු, කප්පො’’ති (සං. නි. 2.128).

ස්වායං මහාකප්පො සංවට්ටාදිවසෙන චතුඅසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පසඞ්ගහො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, කප්පස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි. කතමානි චත්තාරි? සංවට්ටො, සංවට්ටට්ඨායී, විවට්ටො, විවට්ටට්ඨායී’’ති (අ. නි. 4.156).

තත්ථ තයො සංවට්ටා – තෙජොසංවට්ටො, ආපොසංවට්ටො, වායොසංවට්ටොති. තිස්සො සංවට්ටසීමා – ආභස්සරා, සුභකිණ්හා, වෙහප්ඵලාති. යදා හි කප්පො තෙජෙන සංවට්ටති, ආභස්සරතො හෙට්ඨා අග්ගිනා ඩය්හති. යදා ආපෙන සංවට්ටති, සුභකිණ්හතො හෙට්ඨා උදකෙන විලීයති. යදා වායුනා සංවට්ටති, වෙහප්ඵලතො හෙට්ඨා වාතෙන විද්ධංසති. විත්ථාරතො පන කොටිසතසහස්සචක්කවාළං විනස්සති, යං බුද්ධානං ආණාක්ඛෙත්තන්ති වුච්චති. තෙසු තීසු සංවට්ටෙසු යථාක්කමං කප්පවිනාසකමහාමෙඝතො යාව ජාලාය වා උදකස්ස වා වාතස්ස වා උපච්ඡෙදො ඉදං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං සංවට්ටො නාම. කප්පවිනාසකජාලාදිපච්ඡෙදතො යාව කොටිසතසහස්සචක්කවාළපරිපූරකො සම්පත්තිමහාමෙඝො උට්ඨහති, ඉදං දුතියං අසඞ්ඛ්යෙය්යං සංවට්ටට්ඨායී නාම.

සම්පත්තිමහාමෙඝතො යාව චන්දිමසූරියපාතුභාවො, ඉදං තතියං අසඞ්ඛ්යෙය්යං විවට්ටො නාම. චන්දිමසූරියපාතුභාවතො යාව පුන කප්පවිනාසකමහාමෙඝො, ඉදං චතුත්ථං අසඞ්ඛ්යෙය්යං විවට්ටට්ඨායී නාම. ඉමෙසු චතුසට්ඨිඅන්තරකප්පසඞ්ගහං විවට්ටට්ඨායී. තෙන සමානකාලපරිච්ඡෙදා විවට්ටාදයො වෙදිතබ්බා. ‘‘වීසතිඅන්තරකප්පසඞ්ගහ’’න්ති එකෙ. ඉති ඉමානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි එකො මහාකප්පො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ස්වායං මහාකප්පො සංවට්ටාදිවසෙන චතුඅසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පසඞ්ගහො’’ති.

කප්පෙති ච අච්චන්තසංයොගවසෙන උපයොගබහුවචනං. සතසහස්සෙති කප්පසද්දසම්බන්ධෙන චායං පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො, ඉධාපි අච්චන්තසංයොගවසෙනෙව බහුවචනං. සමානාධිකරණඤ්හෙතං පදද්වයං. චතුරො ච අසඞ්ඛියෙති එත්ථාපි එසෙව නයො. කස්ස පන අසඞ්ඛියෙති අඤ්ඤස්ස අවුත්තත්තා කප්පස්ස ච වුත්තත්තා පකරණතො කප්පානන්ති අයමත්ථො විඤ්ඤායතෙව. න හි වුත්තං වජ්ජෙත්වා අවුත්තස්ස කස්සචි ගහණං යුත්තන්ති. ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, මහාකප්පානං චතුරො අසඞ්ඛ්යෙය්යෙ සතසහස්සෙ ච මහාකප්පෙති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. අසඞ්ඛියෙති එත්ථ සඞ්ඛාතුං න සක්කාති අසඞ්ඛියා, ගණනං අතික්කන්තාති අත්ථො. ‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති එකො ගණනවිසෙසො’’ති එකෙ. තෙ හි එකතො පට්ඨාය මහාබලක්ඛපරියොසානානි එකූනසට්ඨිට්ඨානානි වජ්ජෙත්වා දසමහාබලක්ඛානි අසඞ්ඛ්යෙය්යං නාම, සට්ඨිමට්ඨානන්තරන්ති වදන්ති. තං න යුජ්ජති, සඞ්ඛ්යාඨානන්තරං නාම ගණනවිසෙසො, තස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යභාවාභාවතො එකං ඨානන්තරං අසඞ්ඛ්යෙය්යඤ්චාති විරුද්ධමෙතං. නනු ච අසඞ්ඛ්යභාවෙන අසඞ්ඛ්යෙය්යත්තෙපි තස්ස චතුබ්බිධභාවො න යුජ්ජතීති? නො න යුජ්ජති. චතූසු ඨානෙසු අසඞ්ඛ්යෙය්යභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තත්රායමාදිතො පට්ඨාය විභාවනා –

අතීතෙ කිර එකස්මිං කප්පෙ තණ්හඞ්කරො මෙධඞ්කරො සරණඞ්කරො දීපඞ්කරොති චත්තාරො සම්මාසම්බුද්ධා අනුක්කමෙන ලොකෙ උප්පජ්ජිංසු. තෙසු දීපඞ්කරස්ස භගවතො කාලෙ අමරවතී නාම නගරං අහොසි. තත්ථ සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො පටිවසති උභතො සුජාතො මාතිතො ච පිතිතො ච, සංසුද්ධගහණිකො යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා අක්ඛිත්තො අනුපක්කුට්ඨො ජාතිවාදෙන, අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතො. සො අඤ්ඤං කම්මං අකත්වා බ්රාහ්මණසිප්පමෙව උග්ගණ්හි. තස්ස දහරකාලෙයෙව මාතාපිතරො කාලමකංසු. අථස්ස රාසිවඩ්ඪකො අමච්චො ආයපොත්ථකං ආහරිත්වා සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිභරිතෙ සාරගබ්භෙ විවරිත්වා ‘‘එත්තකං තෙ, කුමාර, මාතුසන්තකං, එත්තකං තෙ පිතුසන්තකං, එත්තකං තෙ අය්යකපය්යකාන’’න්ති යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ධනං ආචික්ඛිත්වා ‘‘එතං ධනං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. සුමෙධපණ්ඩිතො චින්තෙසි – ‘‘ඉමං එවං බහුං ධනං සංහරිත්වා මය්හං මාතාපිතාදයො පරලොකං ගච්ඡන්තා එකකහාපණම්පි ගහෙත්වා න ගතා, මයා පන ගහෙත්වා ගමනකාරණං කාතුං වට්ටතී’’ති. සො රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා මහාජනස්ස දානං දත්වා හිමවන්තප්පදෙසං ගන්ත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා සත්තාහෙනෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා සමාපත්තිවිහාරෙහි විහරති.

තස්මිඤ්ච කාලෙ දීපඞ්කරදසබලො පරමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො චතූහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි පරිවුතො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො රම්මවතීනගරං නාම පත්වා තස්ස අවිදූරෙ සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසති. රම්මවතීනගරවාසිනො ‘‘සත්ථා කිර අම්හාකං නගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසතී’’ති සුත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා එකමන්තං නිසින්නා ධම්මදෙසනං සුත්වා ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමිංසු. තෙ පුනදිවසෙ මහාදානං සජ්ජෙත්වා නගරං අලඞ්කරිත්වා දසබලස්ස ආගමනමග්ගං හට්ඨතුට්ඨා සොධෙන්ති.

තස්මිඤ්ච කාලෙ සුමෙධතාපසො ආකාසෙන ගච්ඡන්තො තෙ හට්ඨතුට්ඨෙ මනුස්සෙ දිස්වා ‘‘අම්භො, කස්ස තුම්හෙ ඉමං මග්ගං සොධෙථා’’ති පුච්ඡි? තෙහි ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස ආගමනමග්ගං සොධෙමා’’ති වුත්තෙ අතීතෙසු බුද්ධෙසු කතාධිකාරත්තා ‘‘බුද්ධො’’ති වචනං සුත්වා උප්පන්නපීතිසොමනස්සො තාවදෙව ආකාසතො ඔරුය්හ ‘‘මය්හම්පි ඔකාසං දෙථ, අහම්පි සොධෙස්සාමී’’ති තෙහි දස්සිතං ඔකාසං ‘‘කිඤ්චාපි අහං ඉමං ඉද්ධියා සත්තරතනවිචිත්තං කත්වා අලඞ්කරිතුං පහොමි, අජ්ජ පන මයා කායවෙය්යාවච්චං කාතුං වට්ටති, කායාරහං පුඤ්ඤං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තිණකචවරාදයො නීහරිත්වා පංසුං ආහරිත්වා සමං කරොන්තො සොධෙති. අනිට්ඨිතෙයෙව පන තස්ස පදෙසස්ස සොධනෙ දීපඞ්කරො භගවා මහානුභාවානං ඡළභිඤ්ඤානං ඛීණාසවානං චතූහි සතසහස්සෙහි පරිවුතො තං මග්ගං පටිපජ්ජි. සුමෙධපණ්ඩිතො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො බුද්ධසාවකා ච මා චික්ඛල්ලං අක්කමන්තූ’’ති අත්තනො වාකචීරඤ්ච චම්මඛණ්ඩඤ්ච ජටාකලාපඤ්ච පසාරෙත්වා සයඤ්ච යෙන භගවා තෙන සීසං කත්වා අවකුජ්ජො නිපජ්ජි. එවඤ්ච චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ඉච්ඡිස්සාමි, ඉමස්ස භගවතො සාවකො හුත්වා අජ්ජෙව කිලෙසෙ ඝාතෙස්සාමි. කිං මය්හං එකකෙනෙව සංසාරමහොඝතො නිත්ථරණෙන? යංනූනාහම්පි එවරූපො සම්මාසම්බුද්ධො හුත්වා සදෙවකං ලොකං සංසාරමහණ්ණවතො තාරෙය්ය’’න්ති. ඉති සො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතමහාභිනීහාරවසෙන චිත්තං පණිධෙසි. අථ භගවා ආගන්ත්වා තස්ස උස්සීසකෙ ඨත්වා චිත්තාචාරං සමිජ්ඣනභාවඤ්චස්ස ඤත්වා ‘‘අයං ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ ගොතමො නාම සම්මාසම්බුද්ධො භවිස්සතී’’ති සබ්බං ඉමං භගවතො පවත්තිං බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

තතො අපරෙපි කොණ්ඩඤ්ඤභගවන්තං ආදිං කත්වා අනුක්කමෙන උප්පන්නා යාව කස්සපදසබලපරියොසානා සම්මාසම්බුද්ධා මහාසත්තං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු. ඉති අම්හාකං බොධිසත්තස්ස පාරමියො පූරෙන්තස්සෙව චතුවීසති සම්මාසම්බුද්ධා උප්පන්නා. යස්මිං පන කප්පෙ දීපඞ්කරදසබලො උදපාදි, තස්මිං අඤ්ඤෙපි තයො බුද්ධා අහෙසුං. තෙසං සන්තිකෙ බොධිසත්තස්ස බ්යාකරණං නාහොසි, තස්මා තෙ ඉධ න ගහිතා. පොරාණට්ඨකථායං පන තම්හා කප්පා පට්ඨාය සබ්බබුද්ධෙ දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං –

‘‘තණ්හඞ්කරො මෙධඞ්කරො, අථොපි සරණඞ්කරො;

දීපඞ්කරො ච සම්බුද්ධො, කොණ්ඩඤ්ඤො ද්විපදුත්තමො.

‘‘මඞ්ගලො ච සුමනො ච, රෙවතො සොභිතො මුනි;

අනොමදස්සී පදුමො, නාරදො පදුමුත්තරො.

‘‘සුමෙධො ච සුජාතො ච, පියදස්සී මහායසො;

අත්ථදස්සී ධම්මදස්සී, සිද්ධත්ථො ලොකනායකො.

‘‘තිස්සො ඵුස්සො ච සම්බුද්ධො, විපස්සී සිඛි වෙස්සභූ;

කකුසන්ධො කොණාගමනො, කස්සපො චාපි නායකො.

‘‘එතෙ අහෙසුං සම්බුද්ධා, වීතරාගා සමාහිතා;

සතරංසීව උප්පන්නා, මහාතමවිනොදනා;

ජලිත්වා අග්ගික්ඛන්ධාව, නිබ්බුතා තෙ සසාවකා’’ති. (ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා);

තත්ථ දීපඞ්කරදසබලස්ස ච කොණ්ඩඤ්ඤදසබලස්ස ච අන්තරෙ මහාකප්පානං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං බුද්ධසුඤ්ඤො ලොකො අහොසි, තථා භගවතො කොණ්ඩඤ්ඤස්ස ච භගවතො මඞ්ගලස්ස ච අන්තරෙ, තථා භගවතො සොභිතස්ස ච භගවතො අනොමදස්සිස්ස ච අන්තරෙ, තථා භගවතො නාරදස්ස ච භගවතො පදුමුත්තරස්ස ච අන්තරෙ. වුත්තඤ්හෙතං බුද්ධවංසෙ (බු. වං. 28.3, 4, 6, 9) –

‘‘දීපඞ්කරස්ස භගවතො, කොණ්ඩඤ්ඤස්ස ච සත්ථුනො;

එතෙසං අන්තරා කප්පා, ගණනාතො අසඞ්ඛියා.

‘‘කොණ්ඩඤ්ඤස්ස අපරෙන, මඞ්ගලො නාම නායකො;

තෙසම්පි අන්තරා කප්පා, ගණනාතො අසඞ්ඛියා.

‘‘සොභිතස්ස අපරෙන, අනොමදස්සී මහායසො;

තෙසම්පි අන්තරා කප්පා, ගණනාතො අසඞ්ඛියා.

‘‘නාරදස්ස භගවතො, පදුමුත්තරස්ස සත්ථුනො;

තෙසම්පි අන්තරා කප්පා, ගණනාතො අසඞ්ඛියා’’ති.

එවං ගණනාතීතතාය අසඞ්ඛ්යෙය්යත්තෙපි චතූසු ඨානෙසු මහාකප්පානං ගණනාතික්කමෙන ‘‘චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ’’ති වුත්තං, න සඞ්ඛ්යාවිසෙසෙනාති වෙදිතබ්බං. යස්මා පන පදුමුත්තරදසබලස්ස ච සුමෙධදසබලස්ස ච අන්තරෙ තිංසකප්පසහස්සානි, සුජාතදසබලස්ස ච පියදස්සීදසබලස්ස ච අන්තරෙ නවසහස්සාධිකානං කප්පානං සට්ඨිසහස්සානි ද්වාසීතුත්තරානි අට්ඨ ච සතානි, ධම්මදස්සීදසබලස්ස ච සිද්ධත්ථදසබලස්ස ච අන්තරෙ වීසති කප්පා, සිද්ධත්ථදසබලස්ස ච තිස්සදසබලස්ස ච අන්තරෙ එකො කප්පො , භගවතො විපස්සිස්ස ච භගවතො සිඛිස්ස ච අන්තරෙ සට්ඨි කප්පා, භගවතො ච වෙස්සභුස්ස භගවතො ච කකුසන්ධස්ස අන්තරෙ තිංස කප්පා, ඉති පදුමුත්තරදසබලස්ස උප්පන්නකප්පතො පට්ඨාය හෙට්ඨා තෙසං තෙසං බුද්ධානං උප්පන්නකප්පෙහි ඉමිනා ච භද්දකප්පෙන සද්ධිං සතසහස්සමහාකප්පා. තෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ’’ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ විත්ථාරියමානෙ සබ්බං බුද්ධවංසපාළිං ආහරිත්වා සංවණ්ණෙතබ්බං හොතීති අතිවිත්ථාරභීරුකස්ස මහාජනස්ස චිත්තං අනුරක්ඛන්තා න විත්ථාරයිම්හ. අත්ථිකෙහි බුද්ධවංසතො (බු. වං. 1.1 ආදයො) ගහෙතබ්බො. යොපි චෙත්ථ වත්තබ්බො කථාමග්ගො, සොපි අට්ඨසාලිනියා (ධ. ස. අට්ඨ. සුමෙධකථා) ධම්මසඞ්ගහවණ්ණනාය ජාතකට්ඨකථාය (ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

එත්ථන්තරෙති එත්ථ අන්තරසද්දො –

‘‘නදීතීරෙසු සණ්ඨානෙ, සභාසු රථියාසු ච;

ජනා සඞ්ගම්ම මන්තෙන්ති, මඤ්ච තඤ්ච කිමන්තර’’න්ති. (සං. නි. 1.228) –

ආදීසු කාරණෙ ආගතො. ‘‘අද්දසා ඛො මං, භන්තෙ, අඤ්ඤතරා ඉත්ථී විජ්ජන්තරිකාය භාජනං ධොවන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.149) ඛණෙ, විජ්ජුනිච්ඡරණක්ඛණෙති අත්ථො. ‘‘යස්සන්තරතො න සන්ති කොපා’’තිආදීසු (උදා. 20) චිත්තෙ. ‘‘අන්තරා ච ගයං අන්තරා ච බොධි’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.285; මහාව. 11) විවරෙ. ‘‘න උපජ්ඣායස්ස භණමානස්ස අන්තරන්තරා කථා ඔපාතෙතබ්බා’’තිආදීසු (මහාව. 66) වෙමජ්ඣෙ. ඉධාපි වෙමජ්ඣෙයෙව දට්ඨබ්බො (දී. නි. අට්ඨ. 1.1; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.36), තස්මා එතස්මිං අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මිං මහාකප්පෙ අම්හාකං භගවා සුමෙධපණ්ඩිතො හුත්වා දීපඞ්කරස්ස භගවතො පාදමූලෙ –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා’’ති. (බු. වං. 2.59) –

එවං වුත්තෙහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං මහාභිනීහාරං අකාසි, සමත්තිංස පාරමියො පවිචිනි සමාදියි, සබ්බෙපි බුද්ධකාරකෙ ධම්මෙ සම්පාදෙතුං ආරභි, යම්හි චෙතස්මිං භද්දකප්පෙ සබ්බසො පූරිතපාරමී හුත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣි. ඉමෙසං ද්වින්නං මහාකප්පානං අන්තරෙ යථාවුත්තපරිච්ඡෙදෙ කාලවිසෙසෙති. කථං පනෙතං විඤ්ඤායතීති? ‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ’’ති ඉදඤ්හි මහාකප්පානං පරිච්ඡෙදතො අපරිච්ඡෙදතො ච සඞ්ඛ්යාදස්සනං. සා ඛො පනායං සඞ්ඛ්යා සඞ්ඛ්යෙය්යස්ස ආදිපරියොසානග්ගහණං විනා න සම්භවතීති යත්ථ බොධිසම්භාරානමාරම්භො යත්ථ ච තෙ පරියොසිතා තදුභයම්පි අවධිභාවෙන ‘‘එත්ථන්තරෙ’’ති එත්ථ අත්ථතො දස්සිතන්ති විඤ්ඤායති. අවධි ච පනායං අභිවිධිවසෙන වෙදිතබ්බො, න මරියාදාවසෙන, ආරම්භොසානකප්පානං එකදෙසෙන අන්තොගධත්තා. නනු ච නිප්පදෙසෙන තෙසං අපරියාදානතො අභිවිධි ච ඉධ න සම්භවතීති? න ඉදමෙවං තදෙකදෙසෙපි තබ්බොහාරතො. යො හි තදෙකදෙසභූතො කප්පො, සො නිප්පදෙසතො පරියාදින්නොති.

යං චරිතං, සබ්බං තං බොධිපාචනන්ති එත්ථ චරිතන්ති චරියා, සමත්තිංසපාරමිසඞ්ගහා දානසීලාදිපටිපත්ති, ඤාතත්ථචරියාලොකත්ථචරියාබුද්ධත්ථචරියානං තදන්තොගධත්තා. තථා යා චිමා අට්ඨ චරියා, සෙය්යථිදං – පණිධිසම්පන්නානං චතූසු ඉරියාපථෙසු ඉරියාපථචරියා, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං අජ්ඣත්තිකායතනෙසු ආයතනචරියා, අප්පමාදවිහාරීනං චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතිචරියා, අධිචිත්තමනුයුත්තානං චතූසු ඣානෙසු සමාධිචරියා, බුද්ධිසම්පන්නානං චතූසු අරියසච්චෙසු ඤාණචරියා, සම්මා පටිපන්නානං චතූසු අරියමග්ගෙසු මග්ගචරියා, අධිගතඵලානං චතූසු සාමඤ්ඤඵලෙසු පත්තිචරියා, තිණ්ණං බුද්ධානං සබ්බසත්තෙසු ලොකත්ථචරියාති. තත්ථ පදෙසතො ද්වින්නං බොධිසත්තානං පච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානඤ්ච ලොකත්ථචරියා, මහාබොධිසත්තානං පන සම්මාසම්බුද්ධානඤ්ච නිප්පදෙසතො. වුත්තඤ්හෙතං නිද්දෙසෙ (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121; පටි. ම. 1.197) ‘‘චරියාති අට්ඨ චරියායො ඉරියාපථචරියා ආයතනචරියා’’ති විත්ථාරො. ‘‘අධිමුච්චන්තො සද්ධාය චරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන චරති, උපට්ඨහන්තො සතියා චරති, අවික්ඛිපන්තො සමාධිනා චරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය චරති, විජානන්තො විඤ්ඤාණෙන චරති, එවම්පි පටිපන්නස්ස කුසලා ධම්මා ආයතන්තීති ආයතනචරියාය චරති, එවම්පි පටිපන්නො විසෙසමධිගච්ඡතීති විසෙසචරියාය චරතී’’ති යා ඉමා අපරාපි අට්ඨ චරියා වුත්තා, තාසං සබ්බාසං පාරමිතාස්වෙව සමොරොධො වෙදිතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘චරිතන්ති චරියා, සමත්තිංසපාරමිසඞ්ගහා දානසීලාදිපටිපත්තී’’ති. හෙතුචරියාය එව පන ඉධාධිප්පෙතත්තා මග්ගචරියාපත්තිචරියානං ඉධ අනවරොධො වෙදිතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බං තං බොධිපාචන’’න්ති.

තත්ථ සබ්බ-සද්දො සබ්බසබ්බං ආයතනසබ්බං සක්කායසබ්බං පදෙසසබ්බන්ති චතූසු අත්ථෙසු දිස්සති. තථා හි ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථමාගච්ඡන්තී’’තිආදීසු (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85) සබ්බසබ්බස්මිං. ‘‘සබ්බං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි තං සුණාථ, කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං චක්ඛුඤ්චෙව රූපා ච…පෙ… මනො චෙව ධම්මා චා’’ති (සං. නි. 4.23) එත්ථ ආයතනසබ්බස්මිං. ‘‘සබ්බං සබ්බතො සඤ්ජානාතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.6) සක්කායසබ්බස්මිං. ‘‘සබ්බෙසම්පි වො, සාරිපුත්ත, සුභාසිතං පරියායෙනා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.345) පදෙසසබ්බස්මිං. ඉධාපි පදෙසසබ්බස්මිං එව වෙදිතබ්බො, බොධිසම්භාරභූතස්ස චරිතස්ස අධිප්පෙතත්තා.

බොධීති රුක්ඛොපි අරියමග්ගොපි නිබ්බානම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි. ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති (මහාව. 1; උදා. 1) ච ‘‘අන්තරා ච ගයං අන්තරා ච බොධි’’න්ති (ම. නි. 1.285; මහාව. 11) ච ආගතට්ඨානෙ බුජ්ඣති එත්ථාති රුක්ඛො බොධි. ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) ආගතට්ඨානෙ චත්තාරි අරියසච්චානි බුජ්ඣති එතෙනාති අරියමග්ගො බොධි. ‘‘පත්වාන බොධිං අමතං අසඞ්ඛත’’න්ති ආගතට්ඨානෙ බුජ්ඣති එතස්මිං නිමිත්තභූතෙති නිබ්බානං බොධි. ‘‘පප්පොති බොධිං වරභූරිමෙධසො’’ති (දී. නි. 3.217) ආගතට්ඨානෙ සබ්බෙ ධම්මෙ සබ්බාකාරෙන බුජ්ඣති එතෙනාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං බොධි. ඉධාපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අධිප්පෙතං. අරහත්තමග්ගසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානි වා ඉධ බොධීති වෙදිතබ්බානි (පාරා. අට්ඨ. 1.11), මහාබොධියා අධිප්පෙතත්තා භගවතො. ආසවක්ඛයඤාණපදට්ඨානඤ්හි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානඤ්ච ආසවක්ඛයඤාණං ‘‘මහාබොධී’’ති වුච්චති. එත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යථාවුත්තකාලපරිච්ඡෙදෙ යං මම දානාසීලාදිපටිපත්තිසඞ්ඛාතං චරිතං, තං සබ්බං අනවසෙසං මහාබොධියා පාචනං සාධකං නිබ්බත්තකන්ති. එතෙන බොධිසම්භාරානං නිරන්තරභාවනං දස්සෙති. අථ වා සබ්බන්ති එත්ථන්තරෙ යථාවුත්තකාලපරිච්ඡෙදෙ යං චරිතං, තං සබ්බං සකලමෙව අනවසෙසං බොධිසම්භාරභූතමෙව. එතෙන සබ්බසම්භාරභාවනං දස්සෙති.

තස්සො හි බොධිසම්භාරෙසුභාවනා සබ්බසම්භාරභාවනා නිරන්තරභාවනා චිරකාලභාවනා සක්කච්චභාවනා චාති. තාසු ‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ’’ති ඉමිනා චිරකාලභාවනා වුත්තා. යො චෙත්ථ අච්චන්තසංයොගො, තෙන පඨමෙ අත්ථවිකප්පෙ සබ්බග්ගහණෙන ච නිරන්තරභාවනා, දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ සබ්බං චරිත’’න්ති ඉමිනා සබ්බසම්භාරභාවනා, බොධිපාචන’’න්ති ඉමිනා සක්කච්චභාවනා වුත්තා හොති, යථා තං චරිතං සම්මාසම්බොධිං පාචෙති එවංභූතභාවදීපනතො. තථා හි තං ‘‘බොධිපාචන’’න්ති වත්තබ්බතං අරහති, න අඤ්ඤථාති. කථං පනෙත්ථ බොධිචරියාය නිරන්තරභාවො වෙදිතබ්බො? යදි චිත්තනිරන්තරතාය තං න යුජ්ජති, න හි මහාබොධිසත්තානං මහාභිනීහාරතො උද්ධං බොධිසම්භාරසම්භරණචිත්තතො අඤ්ඤං චිත්තං නප්පවත්තතීති සක්කා වත්තුං. අථ කිරියමයචිත්තප්පවත්තිං සන්ධාය වුච්චෙය්ය, එවම්පි න යුජ්ජති, න හි සබ්බානි තෙසං කිරියමයචිත්තානි බොධිසම්භාරසම්භරණවසෙනෙව පවත්තන්ති. එතෙනෙව පයොගනිරන්තරතාපි පටික්ඛිත්තාති දට්ඨබ්බා. ජාතිනිරන්තරතාය පන නිරන්තරභාවනා වෙදිතබ්බා. යස්සඤ්හි ජාතියං මහාබොධිසත්තෙන මහාපණිධානං නිබ්බත්තිතං, තතො පට්ඨාය යාව චරිමත්තභාවා න සා නාම ජාති උපලබ්භති, යා සබ්බෙන සබ්බං බොධිසම්භාරසම්භතා න සියා අන්තමසො දානපාරමිමත්තං උපාදාය. අයඤ්හි නියතිපත්ථිතානං බොධිසත්තානං ධම්මතා. යාව ච තෙ කම්මාදීසු වසීභාවං න පාපුණන්ති, තාව සප්පදෙසම්පි සම්භාරෙසු පයොගමාපජ්ජන්ති. යදා පන සබ්බසො කම්මාදීසු වසීභාවප්පත්තා හොන්ති, අථ තතො පට්ඨාය නිප්පදෙසතො එව බොධිසම්භාරෙසු සමීහනං සාතච්චකිරියා ච සම්පජ්ජති. සක්කච්චකාරිතා පන සබ්බකාලං හොති, එවං යෙන යෙන බොධිසත්තානං තත්ථ තත්ථ යථාධිප්පායං සමිජ්ඣනං සම්පජ්ජතීති. එවමෙතාය ගාථාය බොධිසම්භාරෙසු සබ්බසම්භාරභාවනා චිරකාලභාවනා නිරන්තරභාවනා සක්කච්චභාවනා චාති චතස්සොපි භාවනා පකාසිතාති වෙදිතබ්බා.

තත්ර යස්මා බොධිසත්තචරිතං බොධිසම්භාරා බොධිචරියා අග්ගයානං පාරමියොති අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනමෙව නානං, යස්මා ච පරතො විභාගෙන වක්ඛමානානං දානපාරමිආදීනං චරිතන්ති ඉදං අවිසෙසවචනං, තස්මා සබ්බබොධිසම්භාරෙසු කොසල්ලජනනත්ථං පාරමියො ඉධ සංවණ්ණෙතබ්බා. තා පරතො පකිණ්ණකකථායං සබ්බාකාරෙන සංවණ්ණයිස්සාම.

2. ඉති භගවා අත්තනො බොධිසත්තභූමියං චරිතං ආරම්භතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා මහාබොධියා පරිපාචනමෙවාති අවිසෙසතො දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස පරමුක්කංසගමනෙන අතිසයතො බොධිපරිපාචනභාවං දස්සෙතුං ඉමස්මිං භද්දකප්පෙ කතිපයා පුබ්බචරියා විභාගතො විභාවෙන්තො ‘‘අතීතකප්පෙ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ අතීතකප්පෙති ඉතො පුරිමෙ පුරිමතරෙ වා සබ්බස්මිං අතික්කන්තෙ යථාවුත්තපරිච්ඡෙදෙ මහාකප්පෙ, කප්පානං සතසහස්සාධිකෙසු චතූසු අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසූති අත්ථො. චරිතන්ති චිණ්ණං දානාදිපටිපත්තිං. ඨපයිත්වාති මුඤ්චිත්වා අග්ගහෙත්වා, අවත්වාති අත්ථො. භවාභවෙති භවෙ ච අභවෙ ච, ‘‘ඉතිභවාභවකථ’’න්ති (දී. නි. 1.17) එත්ථ හි වුද්ධිහානියො භවාභවාති වුත්තා. ‘‘ඉතිභවාභවතඤ්ච වීතිවත්තො’’ති (උදා. 20) එත්ථ සම්පත්තිවිපත්තිවුද්ධිහානිසස්සතුච්ඡෙදපුඤ්ඤපාපානිභවාභවාති අධිප්පෙතානි. ‘‘ඉතිභවාභවහෙතු වා, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’ති (අ. නි. 4.9; ඉතිවු. 105) එත්ථ පන පණීතපණීතතරානි සප්පිනවනීතාදිභෙසජ්ජානි භවාභවාති අධිප්පෙතානි. සම්පත්තිභවෙසු පණීතතරා පණීතතමා භවාභවාතිපි වදන්ති එව, තස්මා ඉධාපි සො එව අත්ථො වෙදිතබ්බො, ඛුද්දකෙ චෙව මහන්තෙ ච භවස්මින්ති වුත්තං හොති. ඉමම්හි කප්පෙති ඉමස්මිං භද්දකප්පෙ. පවක්ඛිස්සන්ති කථයිස්සං. සුණොහීති ධම්මසෙනාපතිං සවනෙ නියොජෙති. මෙති මම සන්තිකෙ, මම භාසතොති අත්ථො.

නිදානකථා නිට්ඨිතා.