📜

1. අකිත්තිවග්ගො

1. අකිත්තිචරියාවණ්ණනා

3. එවං ¶ ¶ භගවා ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සදෙවමනුස්සාය ච පරිසාය අත්තනො පුබ්බචරියාය සවනෙ උස්සාහං ජනෙත්වා ඉදානි තං පුබ්බචරිතං භවන්තරපටිච්ඡන්නං හත්ථතලෙ ආමලකං විය පච්චක්ඛං කරොන්තො ‘‘යදා අහං බ්රහාරඤ්ඤෙ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ යදාති යස්මිං කාලෙ. බ්රහාරඤ්ඤෙති මහාඅරඤ්ඤෙ, අරඤ්ඤානියං, මහන්තෙ වනෙති අත්ථො. සුඤ්ඤෙති ජනවිවිත්තෙ. විපිනකානනෙති විපිනභූතෙ කානනෙ, පදද්වයෙනාපි තස්ස අරඤ්ඤස්ස ගහනභාවමෙව දීපෙති, සබ්බමෙතං කාරදීපං ¶ සන්ධාය වුත්තං. අජ්ඣොගාහෙත්වාති අනුපවිසිත්වා. විහරාමීති දිබ්බබ්රහ්මඅරියආනෙඤ්ජවිහාරෙහි සමුප්පාදිතසුඛවිසෙසෙන ඉරියාපථවිහාරෙන සරීරදුක්ඛං විච්ඡින්දිත්වා හරාමි අත්තභාවං පවත්තෙමි. අකිත්ති නාම තාපසොති එවංනාමකො තාපසො හුත්වා යදා අහං තස්මිං අරඤ්ඤෙ විහරාමීති අත්ථො. සත්ථා තදා අත්තනො අකිත්තිතාපසභාවං ධම්මසෙනාපතිස්ස වදති. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා –

අතීතෙ කිර ඉමස්මිංයෙව භද්දකප්පෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ නාම රාජිනි රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අසීතිකොටිවිභවස්ස බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස කුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘අකිත්තී’’තිස්ස නාමං කරිංසු. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ භගිනීපි ජායි. ‘‘යසවතී’’තිස්සා නාමං කරිංසු. සො සොළසවස්සකාලෙ තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගහෙත්වා පච්චාගමාසි. අථස්ස මාතාපිතරො කාලමකංසු. සො තෙසං පෙතකිච්චානි කාරෙත්වා කතිපයදිවසාතික්කමෙන රතනාවලොකනං ආයුත්තකපුරිසෙහි කාරයමානො ‘‘එත්තකං මත්තිකං, එත්තකං පෙත්තිකං, එත්තකං පිතාමහ’’න්ති සුත්වා සංවිග්ගමානසො හුත්වා ‘‘ඉදං ධනමෙව පඤ්ඤායති, න ධනස්ස සංහාරකා, සබ්බෙ ඉමං ධනං පහායෙව ගතා, අහං පන නං ආදාය ගමිස්සාමී’’ති රාජානං ආපුච්ඡිත්වා භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘ධනෙන අත්ථිකා අකිත්තිපණ්ඩිතස්ස ගෙහං ආගච්ඡන්තූ’’ති.

සො ¶ ¶ සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා ධනෙ අඛීයමානෙ ‘‘කිං මෙ ඉමාය ධනකීළාය, අත්ථිකා ගණ්හිස්සන්තී’’ති නිවෙසනද්වාරං විවරිත්වා හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිභරිතෙ සාරගබ්භෙ විවරාපෙත්වා ‘‘දින්නංයෙව හරන්තූ’’ති ගෙහං පහාය ඤාතිපරිවට්ටස්ස පරිදෙවන්තස්ස භගිනිං ගහෙත්වා බාරාණසිතො නික්ඛමිත්වා ¶ නදිං උත්තරිත්වා ද්වෙ තීණි යොජනානි ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා රමණීයෙ භූමිභාගෙ පණ්ණසාලං කරිත්වා වසති. යෙන පන ද්වාරෙන තදා නික්ඛමි, තං අකිත්තිද්වාරං නාම ජාතං. යෙන තිත්ථෙන නදිං ඔතිණ්ණො, තං අකිත්තිතිත්ථං නාම ජාතං. තස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා බහූ මනුස්සා ගාමනිගමරාජධානිවාසිනො තස්ස ගුණෙහි ආකඩ්ඪියමානහදයා අනුපබ්බජිංසු. මහාපරිවාරො අහොසි, මහාලාභසක්කාරො නිබ්බත්ති, බුද්ධුප්පාදො විය අහොසි. අථ මහාසත්තො ‘‘අයං ලාභසක්කාරො මහා, පරිවාරොපි මහන්තො, කායවිවෙකමත්තම්පි ඉධ න ලභති, මයා එකාකිනා විහරිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පරමප්පිච්ඡභාවතො විවෙකනින්නතාය ච කස්සචි අජානාපෙත්වා එකකොව නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන දමිළරට්ඨං පත්වා කාවීරපට්ටනසමීපෙ උය්යානෙ විහරන්තො ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. තත්රාපිස්ස මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි. සො තං ජිගුච්ඡන්තො ඡඩ්ඩෙත්වා ආකාසෙන ගන්ත්වා කාරදීපෙ ඔතරි. තදා කාරදීපො අහිදීපො නාම. සො තත්ථ මහන්තං කාරරුක්ඛං උපනිස්සාය පණ්ණසාලං මාපෙත්වා වාසං කප්පෙසි. අප්පිච්ඡතාය පන කත්ථචි අගන්ත්වා තස්ස රුක්ඛස්ස ඵලකාලෙ ඵලානි ඛාදන්තො ඵලෙ අසති පත්තානි උදකසිත්තානි ඛාදන්තො ඣානසමාපත්තීහි වීතිනාමෙසි.

තස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඉමම්හා ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති ආවජ්ජෙන්තො පණ්ඩිතං දිස්වා ‘‘කිමත්ථං නු ඛො අයං තාපසො එවං දුක්කරං තපං චරති, සක්කත්තං නු ඛො පත්ථෙති, උදාහු අඤ්ඤං, වීමංසිස්සාමි නං. අයඤ්හි සුවිසුද්ධකායවචීමනොසමාචාරො ජීවිතෙ නිරපෙක්ඛො උදකසිත්තානි කාරපත්තානි ඛාදති, සචෙ සක්කත්තං පත්ථෙති අත්තනො සිත්තානි කාරපත්තානි මය්හං දස්සති, නො චෙ, න දස්සතී’’ති බ්රාහ්මණවණ්ණෙන තස්ස සන්තිකං අගමාසි ¶ . බොධිසත්තොපි කාරපත්තානි සෙදෙත්වා ‘‘සීතලීභූතානි ඛාදිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසීදි. අථස්ස පුරතො සක්කො බ්රාහ්මණරූපෙන ¶ භික්ඛාය අත්ථිකො හුත්වා අට්ඨාසි. මහාසත්තො තං දිස්වා ‘‘ලාභා වත මෙ, සුලද්ධං වත මෙ, චිරස්සං වත මෙ යාචකො දිට්ඨො’’ති සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා ‘‘අජ්ජ මම මනොරථං මත්ථකං පාපෙත්වා දානං දස්සාමී’’ති පක්කභාජනෙනෙව ආදාය ගන්ත්වා දානපාරමිං ආවජ්ජෙත්වා අත්තනො අසෙසෙත්වාව තස්ස භික්ඛාභාජනෙ පක්ඛිපි. සක්කො තං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා අන්තරධායි. මහාසත්තොපි තස්ස දත්වා පුන පරියෙට්ඨිං අනාපජ්ජිත්වා තෙනෙව පීතිසුඛෙන වීතිනාමෙසි.

දුතියදිවසෙ ¶ පන කාරපත්තානි පචිත්වා ‘‘හිය්යො දක්ඛිණෙය්යං අලභිං, අජ්ජ නු ඛො කථ’’න්ති පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසීදි. සක්කොපි තථෙව ආගමි. මහාසත්තො පුනපි තථෙව දත්වා වීතිනාමෙසි. තතියදිවසෙ ච තථෙව දත්වා ‘‘අහො වත මෙ ලාභා, බහුං වත පුඤ්ඤං පසවාමි, සචාහං දක්ඛිණෙය්යං ලභෙය්යං, එවමෙව මාසම්පි ද්වෙමාසම්පි දානං දදෙය්ය’’න්ති චින්තෙසි. තීසුපි දිවසෙසු ‘‘තෙන දානෙන න ලාභසක්කාරසිලොකං න චක්කවත්තිසම්පත්තිං න සක්කසම්පත්තිං න බ්රහ්මසම්පත්තිං න සාවකබොධිං න පච්චෙකබොධිං පත්ථෙමි, අපි ච ඉදං මෙ දානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතූ’’ති යථාධිකාරං චිත්තං ඨපෙසි. තෙන වුත්තං –

4.

‘‘තදා මං තපතෙජෙන, සන්තත්තො තිදිවාභිභූ;

ධාරෙන්තො බ්රාහ්මණවණ්ණං, භික්ඛාය මං උපාගමි.

5.

‘‘පවනා ආභතං පණ්ණං, අතෙලඤ්ච අලොණිකං;

මම ද්වාරෙ ඨිතං දිස්වා, සකටාහෙන ආකිරිං.

6.

‘‘තස්ස දත්වානහං පණ්ණං, නිකුජ්ජිත්වාන භාජනං;

පුනෙසනං ජහිත්වාන, පාවිසිං පණ්ණසාලකං.

7.

‘‘දුතියම්පි තතියම්පි, උපගඤ්ඡි මමන්තිකං;

අකම්පිතො අනොලග්ගො, එවමෙවමදාසහං.

8.

‘‘න මෙ තප්පච්චයා අත්ථි, සරීරස්මිං විවණ්ණියං;

පීතිසුඛෙන රතියා, වීතිනාමෙමි තං දිවං.

9.

‘‘යදි මාසම්පි ද්වෙමාසං, දක්ඛිණෙය්යං වරං ලභෙ;

අකම්පිතො අනොලීනො, දදෙය්යං දානමුත්තමං.

10.

‘‘න ¶ ¶ තස්ස දානං දදමානො, යසං ලාභඤ්ච පත්ථයිං;

සබ්බඤ්ඤුතං පත්ථයානො, තානි කම්මානි ආචරි’’න්ති.

තත්ථ තදාති යදා අහං අකිත්තිනාමකො තාපසො හුත්වා තස්මිං දීපෙ කාරාරඤ්ඤෙ විහරාමි, තදා ¶ . මන්ති මම. තපතෙජෙනාති සීලපාරමිතානුභාවෙන. සීලඤ්හි දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස තපනතො ‘‘තපො’’ති වුච්චති, නෙක්ඛම්මවීරියපාරමිතානුභාවෙන වා. තාපි හි තණ්හාසංකිලෙසස්ස කොසජ්ජස්ස ච තපනතො ‘‘තපො’’ති වුච්චති, උක්කංසගතා ච තා බොධිසත්තස්ස ඉමස්මිං අත්තභාවෙති. ඛන්තිසංවරස්ස චාපි පරමුක්කංසගමනතො ‘‘ඛන්තිපාරමිතානුභාවෙනා’’තිපි වත්තුං වට්ටතෙව. ‘‘ඛන්තී පරමං තපො’’ති (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 184) හි වුත්තං. සන්තත්තොති යථාවුත්තගුණානුභාවජනිතෙන ධම්මතාසිද්ධෙන පණ්ඩුකම්බලසිලාසනස්ස උණ්හාකාරෙන සන්තාපිතො. තිදිවාභිභූති දෙවලොකාධිපති, සක්කොති අත්ථො. පණ්ණසාලාය සමීපෙ ගහිතම්පි කාරපණ්ණං පණ්ණසාලාය අරඤ්ඤමජ්ඣගතත්තා ‘‘පවනා ආභත’’න්ති වුත්තං.

අතෙලඤ්ච අලොණිකන්ති දෙය්යධම්මස්ස අනුළාරභාවෙපි අජ්ඣාසයසම්පත්තියා දානධම්මස්ස මහාජුතිකභාවං දස්සෙතුං වුත්තං. මම ද්වාරෙති මය්හං පණ්ණසාලාය ද්වාරෙ. සකටාහෙන ආකිරින්ති ඉමිනා අත්තනො කිඤ්චිපි අසෙසෙත්වා දින්නභාවං දස්සෙති.

පුනෙසනං ජහිත්වානාති ‘‘එකදිවසං ද්වික්ඛත්තුං ඝාසෙසනං න සල්ලෙඛ’’න්ති චින්තෙත්වා දානපීතියා තිත්තො විය හුත්වා තස්මිං දිවසෙ පුන ආහාරපරියෙට්ඨිං අකත්වා.

අකම්පිතොති සුදූරවික්ඛම්භිතත්තා මච්ඡරියෙන අචලිතො දානජ්ඣාසයතො චලනමත්තම්පි අකාරිතො. අනොලග්ගොති ලොභවසෙන ඊසකම්පි අලග්ගො. තතියම්පීති පි-සද්දෙන දුතියම්පීති ඉමං සම්පිණ්ඩෙති. එවමෙවමදාසහන්ති යථා පඨමං, එවමෙවං දුතියම්පි, තතියම්පි අදාසිං අහං.

න මෙ තප්පච්චයාති ගාථාය වුත්තමෙවත්ථං පාකටං කරොති. තත්ථ තප්පච්චයාති දානපච්චයා තීසු දිවසෙසු ඡින්නාහාරතාය සරීරස්මිං යෙන වෙවණ්ණියෙන භවිතබ්බං, තම්පි මෙ සරීරස්මිං විවණ්ණියං දානපච්චයායෙව නත්ථි ¶ . කස්මා? දානවිසයෙන පීතිසුඛෙන දානවිසයාය එව ච රතියා. වීතිනාමෙමි තං දිවන්ති තං සකලං තිමත්තදිවසං වීතිනාමෙමි, න කෙවලඤ්ච තීණි එව දිවසානි, අථ ඛො මාසද්විමාසමත්තම්පි කාලං, එවමෙව දාතුං පහොමීති දස්සෙතුං ¶ ‘‘යදි මාසම්පී’’තිආදි වුත්තං. අනොලීනොති අලීනචිත්තො, දානෙ අසඞ්කුචිතචිත්තොති අත්ථො.

තස්සාති බ්රාහ්මණරූපෙන ආගතස්ස සක්කස්ස. යසන්ති කිත්තිං, පරිවාරසම්පත්තිං වා. ලාභඤ්චාති දෙවමනුස්සෙසු චක්කවත්තිආදිභාවෙන ලද්ධබ්බං ලාභං වා න පත්ථයිං. අථ ඛො සබ්බඤ්ඤුතං සම්මාසම්බොධිං පත්ථයානො ආකඞ්ඛමානො තානි තීසු දිවසෙසු අනෙකවාරං උප්පන්නානි දානමයානි ¶ පුඤ්ඤකම්මානි දානස්ස වා පරිවාරභූතානි කායසුචරිතාදීනි පුඤ්ඤකම්මානි ආචරිං අකාසින්ති.

ඉති භගවා තස්මිං අත්තභාවෙ අත්තනො සුදුක්කරං පුඤ්ඤචරිතමත්තමෙව ඉධ මහාථෙරස්ස පකාසෙසි. ජාතකදෙසනායං පන චතුත්ථදිවසෙ සක්කස්ස උපසඞ්කමිත්වා බොධිසත්තස්ස අජ්ඣාසයජානනං වරෙන උපනිමන්තනා බොධිසත්තස්ස වරසම්පටිච්ඡනසීසෙන ධම්මදෙසනා දෙය්යධම්මදක්ඛිණෙය්යානං පුන සක්කස්ස අනාගමනස්ස ච ආකඞ්ඛමානතා ච පකාසිතා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අකිත්තිං දිස්වාන සම්මන්තං, සක්කො භූතපතී බ්රවි;

කිං පත්ථයං මහාබ්රහ්මෙ, එකො සම්මසි ඝම්මනි.

‘‘දුක්ඛො පුනබ්භවො සක්ක, සරීරස්ස ච භෙදනං;

සම්මොහමරණං දුක්ඛං, තස්මා සම්මාමි, වාසව.

‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;

වරං කස්සප තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි.

‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;

යෙන පුත්තෙ ච දාරෙ ච, ධනධඤ්ඤං පියානි ච;

ලද්ධා නරා න තප්පන්ති, සො ලොභො න මයී වසෙ.

එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ…පෙ… මනසිච්ඡසි.

‘‘වරඤ්චෙ ¶ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;

ඛෙත්තං වත්ථුං හිරඤ්ඤඤ්ච, ගවාස්සං දාසපොරිසං;

යෙන ජාතෙන ජීයන්ති, සො දොසො න මයී වසෙ.

‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ…පෙ… මනසිච්ඡසි.

‘‘වරඤ්චෙ ¶ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;

බාලං න පස්සෙ න සුණෙ, න ච බාලෙන සංවසෙ;

බාලෙනල්ලාපසල්ලාපං, න කරෙ න ච රොචයෙ.

‘‘කිං ¶ නු තෙ අකරං බාලො, වද කස්සප කාරණං;

කෙන කස්සප බාලස්ස, දස්සනං නාභිකඞ්ඛසි.

‘‘අනයං නයති දුම්මෙධො, අධුරායං නියුඤ්ජති;

දුන්නයො සෙය්යසො හොති, සම්මා වුත්තො පකුප්පති;

විනයං සො න ජානාති, සාධු තස්ස අදස්සනං.

‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ…පෙ… මනසිච්ඡසි.

‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;

ධීරං පස්සෙ සුණෙ ධීරං, ධීරෙන සහ සංවසෙ;

ධීරෙනල්ලාපසල්ලාපං, තං කරෙ තඤ්ච රොචයෙ.

‘‘කිං නු තෙ අකරං ධීරො, වද කස්සප කාරණං;

කෙන කස්සප ධීරස්ස, දස්සනං අභිකඞ්ඛසි.

‘‘නයං නයති මෙධාවී, අධුරායං න යුඤ්ජති;

සුනයො සෙය්යසො හොති, සම්මා වුත්තො න කුප්පති;

විනයං සො පජානාති, සාධු තෙන සමාගමො.

‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ…පෙ… මනසිච්ඡසි.

‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;

තතො රත්යා විවසානෙ, සූරියුග්ගමනං පති;

දිබ්බා භක්ඛා පාතුභවෙය්යුං, සීලවන්තො ච යාචකා.

‘‘දදතො ¶ මෙ න ඛීයෙථ, දත්වා නානුතපෙය්යහං;

දදං චිත්තං පසාදෙය්යං, එතං සක්ක වරං වරෙ.

‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ…පෙ… මනසිච්ඡසි.

‘‘වරඤ්චෙ ¶ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;

න මං පුන උපෙය්යාසි, එතං සක්ක වරං වරෙ.

‘‘බහූහි වතචරියාහි, නරා ච අථ නාරියො;

දස්සනං අභිකඞ්ඛන්ති, කිං නු මෙ දස්සනෙ භයං.

‘‘තං තාදිසං දෙවවණ්ණං, සබ්බකාමසමිද්ධිනං;

දිස්වා තපො පමජ්ජෙය්යං, එතං තෙ දස්සනෙ භය’’න්ති. (ජා. 1.13.83-103);

අථ සක්කො ‘‘සාධු, භන්තෙ, න තෙ ඉතො පට්ඨාය සන්තිකං ආගමිස්සාමී’’ති තං අභිවාදෙත්වා පක්කාමි. මහාසත්තො යාවජීවං තත්ථෙව වසන්තො ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.

අනුරුද්ධත්ථෙරො තදා සක්කො අහොසි, ලොකනාථො අකිත්තිපණ්ඩිතො.

තස්ස මහාභිනික්ඛමනසදිසං නික්ඛන්තත්තා නෙක්ඛම්මපාරමී. සුවිසුද්ධසීලාචාරතාය සීලපාරමී. කාමවිතක්කාදීනං ¶ සුට්ඨු වික්ඛම්භිතත්තා වීරියපාරමී. ඛන්තිසංවරස්ස පරමුක්කංසගමනතො ඛන්තිපාරමී. පටිඤ්ඤානුරූපං පටිපත්තියා සච්චපාරමී. සබ්බත්ථ අචලසමාදානාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨානපාරමී. සබ්බසත්තෙසු හිතජ්ඣාසයෙන මෙත්තාපාරමී. සත්තසඞ්ඛාරකතවිප්පකාරෙසු මජ්ඣත්තභාවප්පත්තියා උපෙක්ඛාපාරමී. තාසං උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ ජානිත්වා අනුපකාරෙ ධම්මෙ පහාය උපකාරධම්මෙසු පවත්තාපනපුරෙචරා සහජාතා ච උපායකොසල්ලභූතා අතිසල්ලෙඛවුත්තිසාධනී ච පඤ්ඤා පඤ්ඤාපාරමීති ඉමාපි දස පාරමියො ලබ්භන්ති.

දානජ්ඣාසයස්ස ¶ පන අතිඋළාරභාවෙන දානමුඛෙන දෙසනා පවත්තා. තස්මා සබ්බත්ථ සමකා මහාකරුණා, ද්වෙපි පුඤ්ඤඤාණසම්භාරා, කායසුචරිතාදීනි තීණි බොධිසත්තසුචරිතානි, සච්චාධිට්ඨානාදීනි චත්තාරි අධිට්ඨානානි, උස්සාහාදයො චතස්සො බුද්ධභූමියො, සද්ධාදයො පඤ්ච මහාබොධිපරිපාචනීයා ධම්මා, අලොභජ්ඣාසයාදයො ඡ බොධිසත්තානං අජ්ඣාසයා, තිණ්ණො තාරෙස්සාමීතිආදයො සත්ත පටිඤ්ඤා ධම්මා, අප්පිච්ඡස්සායං ධම්මො, නායං ධම්මො මහිච්ඡස්සාතිආදයො (දී. නි. 3.358; අ. නි. 8.30) අට්ඨ මහාපුරිසවිතක්කා (දී. නි. 3.358), නව යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා, දානජ්ඣාසයාදයො දස මහාපුරිසජ්ඣාසයා, දානසීලාදයො දස පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනීති එවමාදයො යෙ අනෙකසතඅනෙකසහස්සප්පභෙදා බොධිසම්භාරභූතා ¶ මහාබොධිසත්තගුණා. තෙ සබ්බෙපි යථාරහං ඉධ නිද්ධාරෙත්වා වත්තබ්බා.

අපි චෙත්ථ මහන්තං භොගක්ඛන්ධං මහන්තඤ්ච ඤාතිපරිවට්ටං පහාය මහාභිනික්ඛමනසදිසං ගෙහතො නික්ඛමනං, නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතස්ස බහුජනසම්මතස්ස සතො පරමප්පිච්ඡභාවෙන කුලෙසු ගණෙසු ච අලග්ගතා, අච්චන්තමෙව ලාභසක්කාරසිලොකජිගුච්ඡා, පවිවෙකාභිරති, කායජීවිතනිරපෙක්ඛො පරිච්චාගො, අනාහාරස්සෙව සතො දිවසත්තයම්පි දානපීතියා පරිතුට්ඨස්ස නිබ්බිකාරසරීරයාපනං, මාසද්විමාසමත්තම්පි කාලං යාචකෙ සති ආහාරං තථෙව දත්වා ‘‘දානගතෙනෙව පීතිසුඛෙන සරීරං යාපෙස්සාමී’’ති පරිච්චාගෙ අනොලීනවුත්තිසාධකො උළාරො දානජ්ඣාසයො, දානං දත්වා පුන ¶ ආහාරපරියෙට්ඨියා අකරණහෙතුභූතා පරමසල්ලෙඛවුත්තීති එවමාදයො මහාසත්තස්ස ගුණානුභාවා වෙදිතබ්බා. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘එවං අච්ඡරියා හෙතෙ, අබ්භුතා ච මහෙසිනො;

මහාකාරුණිකා ධීරා, සබ්බලොකෙකබන්ධවා.

‘‘අචින්තෙය්යානුභාවා ච, සදා සද්ධම්මගොචරා;

බොධිසත්තා මහාසත්තා, සුචිසල්ලෙඛවුත්තිනො.

‘‘මහාවාතසමුද්ධත-වීචිමාලො මහොදධි;

අපි ලඞ්ඝෙය්ය වෙලන්තං, බොධිසත්තා න ධම්මතං.

‘‘ලොකෙ ¶ සඤ්ජාතවද්ධාපි, න තෙ භාවිතභාවිනො;

ලිම්පන්ති ලොකධම්මෙහි, තොයෙන පදුමං යථා.

‘‘යෙසං වෙ අත්තනි ස්නෙහො, නිහීයති යථා යථා;

සත්තෙසු කරුණාස්නෙහො, වඩ්ඪතෙව තථා තථා.

‘‘යථා චිත්තං වසෙ හොති, න ච චිත්තවසානුගා;

තථා කම්මං වසෙ හොති, න ච කම්මවසානුගා.

‘‘දොසෙහි නාභිභූයන්ති, සමුග්ඝාතෙන්ති වා න තෙ;

චරන්තා බොධිපරියෙට්ඨිං, පුරිසාජානියා බුධා.

‘‘තෙසු ¶ චිත්තප්පසාදොපි, දුක්ඛතො පරිමොචයෙ;

පගෙවානුකිරියා තෙසං, ධම්මස්ස අනුධම්මතො’’ති.

පරමත්ථදීපනියා චරියාපිටකසංවණ්ණනාය

අකිත්තිචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සඞ්ඛබ්රාහ්මණචරියාවණ්ණනා

11-12. දුතියස්මිං පුනාපරන්ති පුන අපරං, න කෙවලමිදං අකිත්තිචරියමෙව, අථ ඛො පුන අපරං අඤ්ඤං සඞ්ඛචරියම්පි පවක්ඛිස්සං, සුණොහීති අධිප්පායො. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. සඞ්ඛසව්හයොති සඞ්ඛනාමො. මහාසමුද්දං තරිතුකාමොති සුවණ්ණභූමිං ගන්තුං නාවාය මහාසමුද්දං තරිතුකාමො. උපගච්ඡාමි පට්ටනන්ති තාමලිත්තිපට්ටනං උද්දිස්ස ගච්ඡාමි. සයම්භුඤාණෙන පච්චෙකබොධියා අධිගතත්තා සයමෙව භූතන්ති සයම්භුං. කිලෙසමාරාදීසු කෙනචිපි න පරාජිතන්ති අපරාජිතං, තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා ඨිතන්ති අත්ථො. තත්තාය කඨිනභූමියාති ඝම්මසන්තාපෙන සන්තත්තාය සක්ඛරවාලුකානිචිතත්තා ඛරාය කක්ඛළාය භූමියා ¶ .

13. තන්ති තං පච්චෙකබුද්ධං. ඉමමත්ථන්ති ඉමං ඉදානි වක්ඛමානං ‘‘ඉදං ඛෙත්ත’’න්තිආදිකං ¶ අත්ථං. විචින්තයින්ති තදා සඞ්ඛබ්රාහ්මණභූතො චින්තෙසින්ති සත්ථා වදති. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා –

අතීතෙ අයං බාරාණසී මොළිනී නාම අහොසි. මොළිනීනගරෙ බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සඞ්ඛො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා අඩ්ඪො මහද්ධනො චතූසු නගරද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ අත්තනො නිවෙසනද්වාරෙති ඡසු ඨානෙසු ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං ඡසතසහස්සානි විස්සජ්ජෙන්තො කපණද්ධිකාදීනං මහාදානං පවත්තෙසි. සො එකදිවසං චින්තෙසි – ‘‘අහං ගෙහෙ ධනෙ ඛීණෙ දානං දාතුං න සක්ඛිස්සාමි, අපරික්ඛීණෙයෙව ධනෙ නාවාය සුවණ්ණභූමිං ගන්ත්වා ධනං ආහරිස්සාමී’’ති. සො නාවං භණ්ඩස්ස පූරාපෙත්වා පුත්තදාරං ආමන්තෙත්වා ‘‘යාවාහං ආගච්ඡිස්සාමි, තාව මෙ දානං අනුපච්ඡින්දන්තා පවත්තෙය්යාථා’’ති වත්වා දාසකම්මකරපරිවුතො උපාහනං ආරුය්හ ඡත්තෙන ධාරියමානෙන පට්ටනගාමාභිමුඛො පායාසි.

තස්මිං ¶ ඛණෙ ගන්ධමාදනෙ එකො පච්චෙකබුද්ධො සත්තාහං නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො තං ධනාහරණත්ථං ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘මහාපුරිසො ධනං ආහරිතුං ගච්ඡති, භවිස්සති නු ඛො අස්ස මහාසමුද්දෙ අන්තරායො, නො’’ති ආවජ්ජෙත්වා ‘‘භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘එස මං දිස්වා ඡත්තඤ්ච උපාහනඤ්ච මය්හං දත්වා උපාහනදානනිස්සන්දෙන සමුද්දෙ භින්නාය නාවාය පතිට්ඨං ලභිස්සති, කරිස්සාමිස්ස අනුග්ගහ’’න්ති ආකාසෙන ගන්ත්වා තස්ස අවිදූරෙ ඔතරිත්වා මජ්ඣන්හිකසමයෙ චණ්ඩවාතාතපෙන අඞ්ගාරසන්ථතසදිසං උණ්හවාලුකං මද්දන්තො තස්ස අභිමුඛං ආගඤ්ඡි. සො තං දිස්වාව හට්ඨතුට්ඨො ‘‘පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං මෙ ආගතං, අජ්ජ මයා එත්ථ බීජං රොපෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘තමහං පටිපථෙ දිස්වා, ඉමමත්ථං විචින්තයි’’න්තිආදි.

තත්ථ ඉදං ඛෙත්තන්තිආදි චින්තිතාකාරදස්සනං. ඛෙත්තන්ති ¶ ඛිත්තං බීජං මහප්ඵලභාවකරණෙන තායතීති ඛෙත්තං, පුබ්බණ්ණාපරණ්ණවිරුහනභූමි. ඉධ පන ඛෙත්තං වියාති ඛෙත්තං, අග්ගදක්ඛිණෙය්යො පච්චෙකබුද්ධො. තෙනෙවාහ ‘‘පුඤ්ඤකාමස්ස ජන්තුනො’’ති.

14. මහාගමන්ති විපුලඵලාගමං, සස්සසම්පත්තිදායකන්ති අත්ථො. බීජං න රොපෙතීති බීජං න වපති.

15.

ඛෙත්තවරුත්තමන්ති ඛෙත්තවරෙසුපි උත්තමං. සීලාදිගුණසම්පන්නා හි විසෙසතො අරියසාවකා ¶ ඛෙත්තවරා, තතොපි අග්ගභූතො පච්චෙකබුද්ධො ඛෙත්තවරුත්තමො. කාරන්ති සක්කාරං. යදි න කරොමීති සම්බන්ධො. ඉදං වුත්තං හොති – ඉදමීදිසං අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලභිත්වා තත්ථ පූජාසක්කාරං යදි න කරොමි, පුඤ්ඤෙන අත්ථිකො නාමාහං න භවෙය්යන්ති.

16-17. යථා අමච්චොතිආදීනං ද්වින්නං ගාථානං අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා නාම යො කොචි රඤ්ඤා මුද්දාධිකාරෙ ඨපිතො ලඤ්ඡනධරො අමච්චපුරිසො සෙනාපති වා සො අන්තෙපුරෙ ජනෙ බහිද්ධා ච බලකායාදීසු රඤ්ඤො යථානුසිට්ඨං න පටිපජ්ජති න තෙසං ධනධඤ්ඤං දෙති, තං තං කත්තබ්බං වත්තං පරිහාපෙති. සො මුද්දිතො පරිහායති මුද්දාධිකාරලද්ධවිභවතො ¶ පරිධංසති, එවමෙව අහම්පි පුඤ්ඤකම්මස්ස රතො ලද්ධබ්බපුඤ්ඤඵලසඞ්ඛාතං පුඤ්ඤකාමො දක්ඛිණාය විපුලඵලභාවකරණෙන විපුලං දිස්වාන තං දක්ඛිණං උළාරං දක්ඛිණෙය්යං ලභිත්වා තස්ස දානං යදි න දදාමි පුඤ්ඤතො ආයතිං පුඤ්ඤඵලතො ච පරිධංසාමි. තස්මා ඉධ මයා පුඤ්ඤං කාතබ්බමෙවාති.

එවං පන චින්තෙත්වා මහාපුරිසො දූරතොව උපාහනා ඔරොහිත්වා වෙගෙන උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, මය්හං අනුග්ගහත්ථාය ඉමං රුක්ඛමූලං උපගච්ඡථා’’ති වත්වා තස්මිං රුක්ඛමූලං උපසඞ්කමන්තෙ තත්ථ වාලුකං උස්සාපෙත්වා උත්තරාසඞ්ගං පඤ්ඤාපෙත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ තත්ථ නිසින්නෙ වන්දිත්වා වාසිතපරිස්සාවිතෙන උදකෙන තස්ස පාදෙ ධොවිත්වා, ගන්ධතෙලෙන මක්ඛෙත්වා, අත්තනො උපාහනං පුඤ්ඡිත්වා, ගන්ධතෙලෙන මක්ඛෙත්වා, තස්ස පාදෙ පටිමුඤ්චිත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමං උපාහනං ආරුය්හ, ඉමං ඡත්තං මත්ථකෙ කත්වා ගච්ඡථා’’ති ඡත්තුපාහනං අදාසි. සොපිස්ස අනුග්ගහත්ථාය තං ගහෙත්වා පසාදසංවඩ්ඪනත්ථං පස්සන්තස්සෙව වෙහාසං උප්පතිත්වා ගන්ධමාදනං අගමාසි. තෙන වුත්තං –

18.

‘‘එවාහං ¶ චින්තයිත්වාන, ඔරොහිත්වා උපාහනා;

තස්ස පාදානි වන්දිත්වා, අදාසිං ඡත්තුපාහන’’න්ති.

බොධිසත්තො තං දිස්වා අතිවිය පසන්නචිත්තො පට්ටනං ගන්ත්වා නාවං අභිරුහි. අථස්ස මහාසමුද්දං තරන්තස්ස සත්තමෙ දිවසෙ නාවා විවරමදාසි. උදකං උස්සිඤ්චිතුං නාසක්ඛිංසු. මහාජනො මරණභයභීතො අත්තනො අත්තනො දෙවතා නමස්සිත්වා මහාවිරවං විරවි. බොධිසත්තො එකං උපට්ඨාකං ගහෙත්වා සකලසරීරං තෙලෙන මක්ඛෙත්වා සප්පිනා සද්ධිං සක්ඛරචුණ්ණානි යාවදත්ථං ඛාදිත්වා තම්පි ඛාදාපෙත්වා තෙන සද්ධිං කූපකයට්ඨිමත්ථකං ආරුය්හ ‘‘ඉමාය දිසාය අම්හාකං නගර’’න්ති දිසං වවත්ථපෙත්වා මච්ඡකච්ඡපපරිපන්ථතො අත්තානං සච්චාධිට්ඨානෙන පමොචෙන්තො තෙන සද්ධිං උසභමත්තට්ඨානං අතික්කමිත්වා පතිත්වා සමුද්දං තරිතුං ආරභි. මහාජනො පන තත්ථෙව විනාසං ¶ පාපුණි. තස්ස තරන්තස්සෙව සත්ත දිවසා ගතා. සො තස්මිම්පි කාලෙ ලොණොදකෙන මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථිකො අහොසියෙව.

තදා ¶ පන ඊදිසානං පුරිසවිසෙසානං රක්ඛණත්ථාය චතූහි ලොකපාලෙහි ඨපිතා මණිමෙඛලා නාම දෙවධීතා අත්තනො ඉස්සරියෙන සත්තාහං පමජ්ජිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ තං දිස්වා ‘‘සචායං ඉධ මරිස්ස, අතිවිය ගාරය්හා අභවිස්ස’’න්ති සංවිග්ගහදයා සුවණ්ණපාතියා දිබ්බභොජනස්ස පූරෙත්වා වෙගෙනාගන්ත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, ඉදං දිබ්බභොජනං භුඤ්ජා’’ති ආහ. සො තං උල්ලොකෙත්වා ‘‘නාහං භුඤ්ජාමි, උපොසථිකොම්හී’’ති පටික්ඛිපිත්වා තං පුච්ඡන්තො –

‘‘යං ත්වං සුඛෙනාභිසමෙක්ඛසෙ මං, භුඤ්ජස්සු භත්තං ඉති මං වදෙසි;

පුච්ඡාමි තං නාරි මහානුභාවෙ, දෙවී නුසි ත්වං උද මානුසී නූ’’ති. (ජා. 1.10.42) –

ආහ. සා තස්ස පටිවචනං දෙන්තී –

‘‘දෙවී අහං සඞ්ඛ මහානුභාවා, ඉධාගතා සාගරවාරිමජ්ඣෙ;

අනුකම්පිකා නො ච පදුට්ඨචිත්තා, තවෙව අත්ථාය ඉධාගතාස්මි.

‘‘ඉධන්නපානං සයනාසනඤ්ච, යානානි නානාවිවිධානි සඞ්ඛ;

සබ්බස්ස ¶ ත්යාහං පටිපාදයාමි, යං කිඤ්චි තුය්හං මනසාභිපත්ථිත’’න්ති. (ජා. 1.10.43-44) –

ඉමා ගාථා අභාසි. තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘අයං දෙවධීතා සමුද්දපිට්ඨෙ මය්හං ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච දම්මී’ති වදති, යඤ්චෙසා මය්හං දෙති, තම්පි මම පුඤ්ඤෙනෙව, තං පන පුඤ්ඤං අයං දෙවධීතා ජානාති නු ඛො, උදාහු න ජානාති, පුච්ඡිස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා පුච්ඡන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යං කිඤ්චි යිට්ඨඤ්ච හුතඤ්ච මය්හං, සබ්බස්ස නො ඉස්සරා ත්වං සුගත්තෙ;

සුස්සොණි සුබ්භූරු විලග්ගමජ්ඣෙ, කිස්ස මෙ කම්මස්ස අයං විපාකො’’ති. (ජා. 1.10.45);

තත්ථ ¶ ¶ යිට්ඨන්ති දානවසෙන යජිතං. හුතන්ති ආහුනපාහුනවසෙන දින්නං. සබ්බස්ස නො ඉස්සරා ත්වන්ති අම්හාකං පුඤ්ඤකම්මස්ස සබ්බස්ස ත්වං ඉස්සරා, ‘‘අයං ඉමස්ස විපාකො, අයං ඉමස්සා’’ති බ්යාකරිතුං සමත්ථා. සුස්සොණීති සුන්දරජඝනෙ. සුබ්භූරූති සුන්දරෙහි භමුකෙහි ඌරූහි ච සමන්නාගතෙ. විලග්ගමජ්ඣෙති විලග්ගතනුමජ්ඣෙ. කිස්ස මෙති මයා කතකම්මෙසු කතරකම්මස්ස අයං විපාකො, යෙනාහං අප්පතිට්ඨෙ මහාසමුද්දෙ අජ්ජ පතිට්ඨං ලභාමීති.

තං සුත්වා දෙවධීතා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ‘යං අත්තනා කුසලකම්මං කතං, තං කම්මං න ජානාතී’ති සඤ්ඤාය පුච්ඡති මඤ්ඤෙ, කථෙස්සාමි න’’න්ති නාවාභිරුහනදිවසෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස ඡත්තුපාහනදානපුඤ්ඤමෙව තස්ස කාරණන්ති කථෙන්තී –

‘‘ඝම්මෙ පථෙ බ්රාහ්මණ එකභික්ඛුං, උග්ඝට්ටපාදං තසිතං කිලන්තං;

පටිපාදයී සඞ්ඛ උපාහනානි, සා දක්ඛිණා කාමදුහා තවජ්ජා’’ති. (ජා. 1.10.46) –

ගාථමාහ.

තත්ථ එකභික්ඛුන්ති එකං පච්චෙකබුද්ධං සන්ධායාහ. උග්ඝට්ටපාදන්ති උණ්හවාලුකාය ඝට්ටපාදං, විබාධිතපාදන්ති ¶ අත්ථො. තසිතන්ති පිපාසිතං. පටිපාදයීති පටිපාදෙසි යොජෙසි. කාමදුහාති සබ්බකාමදායිකා.

තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘එවරූපෙපි නාම අප්පතිට්ඨෙ මහාසමුද්දෙ මයා දින්නං ඡත්තුපාහනදානං මම සබ්බකාමදදං ජාතං අහො සුදින්න’’න්ති තුට්ඨචිත්තො –

‘‘සා හොතු නාවා ඵලකූපපන්නා, අනවස්සුතා එරකවාතයුත්තා;

අඤ්ඤස්ස යානස්ස න හෙත්ථ භූමි, අජ්ජෙව මං මොළිනිං පාපයස්සූ’’ති. (ජා. 1.10.47) –

ගාථමාහ.

තත්ථ ¶ ¶ ඵලකූපපන්නාති මහානාවතාය බහූහි ඵලකෙහි උපෙතා. උදකප්පවෙසනාභාවෙන අනවස්සුතා. සම්මා ගහෙත්වා ගමනකවාතෙන එරකවාතයුත්තා.

දෙවධීතා තස්ස වචනං සුත්වා තුට්ඨහට්ඨා දීඝතො අට්ඨඋසභං විත්ථාරතො චතුඋසභං ගම්භීරතො වීසතියට්ඨිකං සත්තරතනමයං නාවං මාපෙත්වා කූපඵියාරිත්තයුත්තානි ඉන්දනීලරජතසුවණ්ණමයාදීනි නිම්මිනිත්වා සත්තන්නං රතනානං පූරෙත්වා බ්රාහ්මණං ආලිඞ්ගෙත්වා නාවං ආරොපෙසි, උපට්ඨාකං පනස්ස න ඔලොකෙසි. බ්රාහ්මණො අත්තනා කතකල්යාණතො තස්ස පත්තිං අදාසි, සො අනුමොදි. අථ දෙවධීතා තම්පි ආලිඞ්ගෙත්වා නාවාය පතිට්ඨාපෙත්වා තං නාවං මොළිනීනගරං නෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස ඝරෙ ධනං පතිට්ඨාපෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව අගමාසි. තෙනාහ භගවා –

‘‘සා තත්ථ විත්තා සුමනා පතීතා, නාවං සුචිත්තං අභිනිම්මිනිත්වා;

ආදාය සඞ්ඛං පුරිසෙන සද්ධිං, උපානයී නගරං සාධුරම්ම’’න්ති. (ජා. 1.10.48);

මහාපුරිසස්ස හි චිත්තසම්පත්තියා පච්චෙකබුද්ධස්ස ච නිරොධතො වුට්ඨිතභාවෙන සත්තසු චෙතනාසු ආදිචෙතනා දිට්ඨධම්මවෙදනීයා අතිඋළාරඵලා ච ජාතා. ඉදම්පි තස්ස දානස්ස ¶ අප්පමත්තඵලන්ති දට්ඨබ්බං. අපරිමාණඵලඤ්හි තං දානං බොධිසම්භාරභූතං. තෙන වුත්තං –

19.

‘‘තෙනෙවාහං සතගුණතො, සුඛුමාලො සුඛෙධිතො;

අපි ච දානං පරිපූරෙන්තො, එවං තස්ස අදාසහ’’න්ති.

තත්ථ තෙනාති තතො පච්චෙකබුද්ධතො, සතගුණතොති සතගුණෙන අහං තදා සඞ්ඛභූතො සුඛුමාලො, තස්මා සුඛෙධිතො සුඛසංවඩ්ඪො, අපි ච එවං සන්තෙපි දානං පරිපූරෙන්තො, එවං මය්හං දානපාරමී පරිපූරෙතූති තස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස අත්තනො සරීරදුක්ඛං අනපෙක්ඛිත්වා ඡත්තුපාහනං අදාසින්ති අත්තනො දානජ්ඣාසයස්ස උළාරභාවං සත්ථා පවෙදෙසි.

බොධිසත්තොපි ¶ යාවජීවං අමිතධනගෙහං අජ්ඣාවසන්තො භිය්යොසොමත්තාය දානානි දත්වා සීලානි රක්ඛිත්වා ආයුපරියොසානෙ සපරිසො දෙවනගරං පූරෙසි.

තදා දෙවධීතා උප්පලවණ්ණා අහොසි, පුරිසො ආනන්දත්ථෙරො, ලොකනාථො සඞ්ඛබ්රාහ්මණො.

තස්ස ¶ සුවිසුද්ධනිච්චසීලඋපොසථසීලාදිවසෙන සීලපාරමී දානසීලාදීනං පටිපක්ඛතො නික්ඛන්තත්තා කුසලධම්මවසෙන නෙක්ඛම්මපාරමී, දානාදිනිප්ඵාදනත්ථං අබ්භුස්සහනවසෙන තථා මහාසමුද්දතරණවායාමවසෙන ච වීරියපාරමී, තදත්ථං අධිවාසනඛන්තිවසෙන ඛන්තිපාරමී, පටිඤ්ඤානුරූපප්පටිපත්තියා සච්චපාරමී, සබ්බත්ථ අචලසමාදානාධිට්ඨානවසෙන අධිට්ඨානපාරමී, සබ්බසත්තෙසු හිතජ්ඣාසයවසෙන මෙත්තාපාරමී, සත්තසඞ්ඛාරකතවිප්පකාරෙසු මජ්ඣත්තභාවප්පත්තියා උපෙක්ඛාපාරමී, සබ්බපාරමීනං උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ ජානිත්වා අනුපකාරෙ ධම්මෙ පහාය උපකාරධම්මෙසු පවත්තාපනපුරෙචරා සහජාතා ච උපායකොසල්ලභූතා පඤ්ඤා පඤ්ඤාපාරමීති ඉමාපි පාරමියො ලබ්භන්ති.

දානජ්ඣාසයස්ස පන අතිඋළාරභාවෙන දානපාරමීවසෙන දෙසනා පවත්තා. යස්මා චෙත්ථ දස පාරමියො ලබ්භන්ති, තස්මා හෙට්ඨා වුත්තා මහාකරුණාදයො බොධිසත්තගුණා ඉධාපි යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා අත්තනො භොගසුඛං අනපෙක්ඛිත්වා මහාකරුණාය ‘‘දානපාරමිං පූරෙස්සාමී’’ති දානසම්භාරසංහරණත්ථං සමුද්දතරණං, තත්ථ ච සමුද්දපතිතස්සපි උපොසථාධිට්ඨානං, සීලඛණ්ඩභයෙන දෙවධීතායපි උපගතාය ආහාරානාහරණන්ති එවමාදයො මහාසත්තස්ස ගුණා වෙදිතබ්බා. ඉදානි වක්ඛමානෙසු සෙසචරිතෙසු ඉමිනාව නයෙන ගුණනිද්ධාරණං වෙදිතබ්බං ¶ . තත්ථ තත්ථ විසෙසමත්තමෙව වක්ඛාම. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘එවං අච්ඡරියා හෙතෙ, අබ්භුතා ච මහෙසිනො…පෙ…;

පගෙවානුකිරියා තෙසං, ධම්මස්ස අනුධම්මතො’’ති.

සඞ්ඛබ්රාහ්මණචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. කුරුරාජචරියාවණ්ණනා

20.

තතියෙ ¶ ඉන්දපත්ථෙ පුරුත්තමෙති ඉන්දපත්ථනාමකෙ කුරුරට්ඨස්ස පුරවරෙ උත්තමනගරෙ. රාජාති ධම්මෙන සමෙන චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි පරිසං රඤ්ජෙතීති රාජා. කුසලෙ දසහුපාගතොති කුසලෙහි ¶ දසහි සමන්නාගතො, දානාදීහි දසහි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූහි, දසහි කුසලකම්මපථෙහි වා යුත්තොති අත්ථො.

21. කලිඞ්ගරට්ඨවිසයාති කලිඞ්ගරට්ඨසඞ්ඛාතවිසයා. බ්රාහ්මණා උපගඤ්ඡු මන්ති කලිඞ්ගරාජෙන උය්යොජිතා අට්ඨ බ්රාහ්මණා මං උපසඞ්කමිංසු. උපසඞ්කමිත්වා ච පන ආයාචුං මං හත්ථිනාගන්ති හත්ථිභූතං මහානාගං මං ආයාචිංසු. ධඤ්ඤන්ති ධනායිතබ්බසිරිසොභග්ගප්පත්තං ලක්ඛණසම්පන්නං. මඞ්ගලසම්මතන්ති තායයෙව ලක්ඛණසම්පත්තියා මඞ්ගලං අභිවුඩ්ඪිකාරණන්ති අභිසම්මතං ජනෙහි.

22. අවුට්ඨිකොති වස්සරහිතො. දුබ්භික්ඛොති දුල්ලභභොජනො. ඡාතකො මහාති මහතී ජිඝච්ඡාබාධා වත්තතීති අත්ථො. දදාහීති දෙහි. නීලන්ති නීලවණ්ණං. අඤ්ජනසව්හයන්ති අඤ්ජනසද්දෙන අව්හාතබ්බං, අඤ්ජනනාමකන්ති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – අම්හාකං කලිඞ්ගරට්ඨං අවුට්ඨිකං, තෙන ඉදානි මහාදුබ්භික්ඛං තත්ථ මහන්තං ඡාතකභයං උප්පන්නං, තස්ස වූපසමත්ථාය ඉමං අඤ්ජනගිරිසඞ්කාසං තුය්හං අඤ්ජනනාමකං මඞ්ගලහත්ථිං දෙහි, ඉමස්මිඤ්හි තත්ථ නීතෙ දෙවො වස්සිස්සති, තෙන තං සබ්බභයං වූපසම්මිස්සතීති. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා –

අතීතෙ කුරුරට්ඨෙ ඉන්දපත්ථනගරෙ බොධිසත්තො කුරුරාජස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගහෙත්වා අනුපුබ්බෙන විඤ්ඤුතං පත්තො, තක්කසිලං ගන්ත්වා යොගවිහිතානි සිප්පායතනානි විජ්ජාට්ඨානානි ච උග්ගහෙත්වා පච්චාගතො පිතරා උපරජ්ජෙ ඨපිතො, අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන රජ්ජං පත්වා දස රාජධම්මෙ ¶ අකොපෙන්තො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි ධනඤ්ජයො නාම නාමෙන. සො චතූසු නගරද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ නිවෙසනද්වාරෙති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං ඡසතසහස්සං ධනං විස්සජ්ජෙන්තො සකලජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කත්වා දානං අදාසි. තස්ස දානජ්ඣාසයතා දානාභිරති සකලජම්බුදීපං පත්ථරි.

තස්මිං ¶ කාලෙ කලිඞ්ගරට්ඨෙ දුබ්භික්ඛභයං ඡාතකභයං රොගභයන්ති තීණි භයානි උප්පජ්ජිංසු. සකලරට්ඨවාසිනො දන්තපුරං ගන්ත්වා රාජභවනද්වාරෙ උක්කුට්ඨිමකංසු ‘‘දෙවං වස්සාපෙහි දෙවා’’ති. රාජා තං සුත්වා ‘‘කිංකාරණා එතෙ විරවන්තී’’ති අමච්චෙ පුච්ඡි. අමච්චා රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා පොරාණකරාජානො දෙවෙ අවස්සන්තෙ කිං කරොන්තීති. ‘‘දෙවො වස්සතූ’’ති දානං දත්වා උපොසථං අධිට්ඨාය සමාදින්නසීලා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා දබ්බසන්ථරෙ සත්තාහං නිපජ්ජන්තීති. තං සුත්වා තථා අකාසි. දෙවො න වස්සි, එවං රාජා අහං මයා කත්තබ්බකිච්චං අකාසිං, දෙවො න වස්සති, කින්ති කරොමාති. දෙව, ඉන්දපත්ථනගරෙ ධනඤ්ජයස්ස නාම කුරුරාජස්ස මඞ්ගලහත්ථිම්හි ආනීතෙ දෙවො වස්සිස්සතීති ¶ . සො රාජා බලවාහනසම්පන්නො දුප්පසහො, කථමස්ස හත්ථිං ආනෙස්සාමාති. මහාරාජ, තෙන සද්ධිං යුද්ධකිච්චං නත්ථි, දානජ්ඣාසයො සො රාජා දානාභිරතො යාචිතො සමානො අලඞ්කතසීසම්පි ඡින්දිත්වා පසාදසම්පන්නානි අක්ඛීනිපි උප්පාටෙත්වා සකලරජ්ජම්පි නිය්යාතෙත්වා දදෙය්ය, හත්ථිම්හි වත්තබ්බමෙව නත්ථි, අවස්සං යාචිතො සමානො දස්සතීති. කෙ පන යාචිතුං සමත්ථාති? බ්රාහ්මණා, මහාරාජාති. රාජා අට්ඨ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා සක්කාරසම්මානං කත්වා පරිබ්බයං දත්වා හත්ථියාචනත්ථං පෙසෙසි. තෙ සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙන තුරිතගමනං ගන්ත්වා කතිපාහං නගරද්වාරෙ දානසාලාසු භුඤ්ජන්තා සරීරං සන්තප්පෙත්වා රඤ්ඤො දානග්ගං ආගමනපථෙ කාලං ආගමයමානා පාචීනද්වාරෙ අට්ඨංසු.

බොධිසත්තොපි පාතොව න්හාතානුලිත්තො සබ්බාලඞ්කාරප්පටිමණ්ඩිතො අලඞ්කතවරවාරණඛන්ධගතො මහන්තෙන රාජානුභාවෙන දානසාලං ගන්ත්වා ඔතරිත්වා සත්තට්ඨජනානං සහත්ථෙන දානං දත්වා ‘‘ඉමිනාව නීහාරෙන දෙථා’’ති වත්වා හත්ථිං අභිරුහිත්වා ¶ දක්ඛිණද්වාරං අගමාසි. බ්රාහ්මණා පාචීනද්වාරෙ ආරක්ඛස්ස බලවතාය ඔකාසං අලභිත්වා දක්ඛිණද්වාරං ගන්ත්වා රාජානං ආගච්ඡන්තං උල්ලොකයමානා ද්වාරතො නාතිදූරෙ උන්නතට්ඨානෙ ඨිතා සම්පත්තං රාජානං හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා ජයාපෙසුං. රාජා වජිරඞ්කුසෙන වාරණං නිවත්තෙත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා තෙ බ්රාහ්මණෙ ‘‘කිං ඉච්ඡථා’’ති පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා ‘‘කලිඞ්ගරට්ඨං දුබ්භික්ඛභයෙන ඡාතකභයෙන රොගභයෙන ච උපද්දුතං. සො උපද්දවො ඉමස්මිං තව මඞ්ගලහත්ථිම්හි නීතෙ ¶ වූපසම්මිස්සති. තස්මා ඉමං අඤ්ජනවණ්ණං නාගං අම්හාකං දෙහී’’ති ආහංසු. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ ‘‘කලිඞ්ගරට්ඨවිසයා…පෙ… අඤ්ජනසව්හය’’න්ති. තස්සත්ථො වුත්තො එව.

අථ බොධිසත්තො ‘‘න මෙතං පතිරූපං, යං මෙ යාචකානං මනොරථවිඝාතො සියා, මය්හඤ්ච සමාදානභෙදො සියා’’ති හත්ථික්ඛන්ධතො ඔතරිත්වා ‘‘සචෙ අනලඞ්කතට්ඨානං අත්ථි, අලඞ්කරිත්වා දස්සාමී’’ති සමන්තතො ඔලොකෙත්වා අනලඞ්කතට්ඨානං අදිස්වා සොණ්ඩාය නං ගහෙත්වා බ්රාහ්මණානං හත්ථෙසු ඨපෙත්වා රතනභිඞ්ගාරෙන පුප්ඵගන්ධවාසිතං උදකං පාතෙත්වා අදාසි. තෙන වුත්තං –

23.

‘‘න මෙ යාචකමනුප්පත්තෙ, පටික්ඛෙපො අනුච්ඡවො;

මා මෙ භිජ්ජි සමාදානං, දස්සාමි විපුලං ගජං.

24.

‘‘නාගං ගහෙත්වා සොණ්ඩාය, භිඞ්ගාරෙ රතනාමයෙ;

ජලං හත්ථෙ ආකිරිත්වා, බ්රාහ්මණානං අදං ගජ’’න්ති.

තත්ථ ¶ යාචකමනුප්පත්තෙති යාචකෙ අනුප්පත්තෙ. අනුච්ඡවොති අනුච්ඡවිකො පතිරූපො. මා මෙ භිජ්ජි සමාදානන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණත්ථාය සබ්බස්ස යාචකස්ස සබ්බං අනවජ්ජං ඉච්ඡිතං දදන්තො දානපාරමිං පූරෙස්සාමීති යං මය්හං සමාදානං, තං මා භිජ්ජි. තස්මා දස්සාමි විපුලං ගජන්ති මහන්තං ඉමං මඞ්ගලහත්ථිං දස්සාමීති. අදන්ති අදාසිං.

25.

තස්මිං පන හත්ථිම්හි දින්නෙ අමච්චා බොධිසත්තං එතදවොචුං – ‘‘කස්මා, මහාරාජ, මඞ්ගලහත්ථිං දදත්ථ, නනු අඤ්ඤො හත්ථී දාතබ්බො, රඤ්ඤා නාම එවරූපො ඔපවය්හො මඞ්ගලහත්ථී ඉස්සරියං අභිවිජයඤ්ච ආකඞ්ඛන්තෙන න දාතබ්බො’’ති ¶ . මහාසත්තො යං මං යාචකා යාචන්ති, තදෙව මයා දාතබ්බං, සචෙ පන මං රජ්ජං යාචෙය්යුං, රජ්ජම්පි තෙසං දදෙය්යං, මය්හං රජ්ජතොපි ජීවිතතොපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව පියතරං, තස්මා තං හත්ථිං අදාසින්ති ආහ. තෙන වුත්තං ‘‘තස්ස නාගෙ පදින්නම්හී’’තිආදි. තත්ථ තස්සාති තස්ස තෙන, තස්මිං නාගෙ හත්ථිම්හි දින්නෙ.

26. මඞ්ගලසම්පන්නන්ති මඞ්ගලගුණෙහි සමන්නාගතං. සඞ්ගාමවිජයුත්තමන්ති සඞ්ගාමවිජයා උත්තමං, සඞ්ගාමවිජයෙ වා උත්තමං පධානං පවරං නාගං. කිං තෙ රජ්ජං ¶ කරිස්සතීති තස්මිං නාගෙ අපගතෙ තව රජ්ජං කිං කරිස්සති, රජ්ජකිච්චං න කරිස්සති, රජ්ජම්පි අපගතමෙවාති දස්සෙති.

27. රජ්ජම්පි මෙ දදෙ සබ්බන්ති තිට්ඨතු නාගො තිරච්ඡානගතො, ඉදං මෙ සබ්බං කුරුරට්ඨම්පි යාචකානං දදෙය්යං. සරීරං දජ්ජමත්තනොති රජ්ජෙපි වා කිං වත්තබ්බං, අත්තනො සරීරම්පි යාචකානං දදෙය්යං, සබ්බොපි හි මෙ අජ්ඣත්තිකබාහිරො පරිග්ගහො ලොකහිතත්ථමෙව මයා පරිච්චත්තො. යස්මා සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං සබ්බඤ්ඤුතා ච දානපාරමිං ආදිං කත්වා සබ්බපාරමියො අපූරෙන්තෙන න සක්කා ලද්ධුං, තස්මා නාගං අදාසිං අහන්ති දස්සෙති.

එවම්පි තස්මිං නාගෙ ආනීතෙ කලිඞ්ගරට්ඨෙ දෙවො න වස්සතෙව. කලිඞ්ගරාජා ‘‘ඉදානිපි න වස්සති, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘කුරුරාජා ගරුධම්මෙ රක්ඛති, තෙනස්ස රට්ඨෙ අන්වද්ධමාසං අනුදසාහං දෙවො වස්සති, රඤ්ඤො ගුණානුභාවො එස, න ඉමස්ස තිරච්ඡානගතස්සා’’ති ජානිත්වා ‘‘මයම්පි ගරුධම්මෙ රක්ඛිස්සාම, ගච්ඡථ ධනඤ්චයකොරබ්යස්ස සන්තිකෙ තෙ සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛාපෙත්වා ආනෙථා’’ති අමච්චෙ පෙසෙසි. ගරුධම්මා වුච්චන්ති පඤ්ච සීලානි, තානි බොධිසත්තො සුපරිසුද්ධානි කත්වා රක්ඛති, යථා ච බොධිසත්තො. එවමස්ස මාතා ¶ අග්ගමහෙසී, කනිට්ඨභාතා උපරාජා, පුරොහිතො බ්රාහ්මණො, රජ්ජුග්ගාහකො අමච්චො, සාරථි සෙට්ඨි, දොණමාපකො දොවාරිකො, නගරසොභිනී වණ්ණදාසීති. තෙන වුත්තං –

‘‘රාජා මාතා මහෙසී ච, උපරාජා පුරොහිතො;

රජ්ජුග්ගාහො සාරථී සෙට්ඨි, දොණො දොවාරිකො තථා;

ගණිකා තෙ එකාදස, ගරුධම්මෙ පතිට්ඨිතා’’ති.

තෙ ¶ අමච්චා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. මහාසත්තො ‘‘මය්හං ගරුධම්මෙ කුක්කුච්චං අත්ථි, මාතා පන මෙ සුරක්ඛිතං රක්ඛති, තස්සා සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති වත්වා තෙහි ‘‘මහාරාජ, කුක්කුච්චං නාම සික්ඛාකාමස්ස සල්ලෙඛවුත්තිනො හොති, දෙථ නො’’ති යාචිතො ‘‘පාණො න හන්තබ්බො, අදින්නං න ආදාතබ්බං, කාමෙසුමිච්ඡාචාරො න චරිතබ්බො, මුසා න භණිතබ්බං, මජ්ජං න පාතබ්බ’’න්ති සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛාපෙත්වා ‘‘එවං සන්තෙපි මාතු සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති ආහ.

දූතා ¶ රාජානං වන්දිත්වා තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දෙවි, තුම්හෙ කිර ගරුධම්මං රක්ඛථ, තං නො දෙථා’’ති වදිංසු. බොධිසත්තස්ස මාතාපි තථෙව අත්තනො කුක්කුච්චස්ස අත්ථිභාවං වත්වාව තෙහි යාචිතා අදාසි. තථා මහෙසිආදයොපි. තෙ සබ්බෙසම්පි සන්තිකෙ සුවණ්ණපට්ටෙ ගරුධම්මෙ ලිඛාපෙත්වා දන්තපුරං ගන්ත්වා කලිඞ්ගරඤ්ඤො දත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. සොපි රාජා තස්මිං ධම්මෙ වත්තමානො පඤ්ච සීලානි පූරෙසි. තතො සකලකලිඞ්ගරට්ඨෙ දෙවො වස්සි. තීණි භයානි වූපසන්තානි. රට්ඨං ඛෙමං සුභික්ඛං අහොසි. බොධිසත්තො යාවජීවං දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සපරිසො සග්ගපුරං පූරෙසි.

තදා ගණිකාදයො උප්පලවණ්ණාදයො අහෙසුං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ගණිකා උප්පලවණ්ණා, පුණ්ණො දොවාරිකො තදා;

රජ්ජුග්ගාහො ච කච්චානො, දොණමාපකො ච කොලිතො.

‘‘සාරිපුත්තො තදා සෙට්ඨි, අනුරුද්ධො ච සාරථි;

බ්රාහ්මණො කස්සපො ථෙරො, උපරාජානන්දපණ්ඩිතො.

‘‘මහෙසී ¶ රාහුලමාතා, මායාදෙවී ජනෙත්තිකා;

කුරුරාජා බොධිසත්තො, එවං ධාරෙථ ජාතක’’න්ති. (ධ. ප. අට්ඨ. 2.361 හංසඝාතකභික්ඛුවත්ථු);

ඉධාපි නෙක්ඛම්මපාරමිආදයො සෙසධම්මා ච වුත්තනයෙනෙව නිද්ධාරෙතබ්බාති.

කුරුරාජචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. මහාසුදස්සනචරියාවණ්ණනා

28. චතුත්ථෙ ¶ කුසාවතිම්හි නගරෙති කුසාවතීනාමකෙ නගරෙ, යස්මිං ඨානෙ එතරහි කුසිනාරා නිවිට්ඨා. මහීපතීති ඛත්තියො, නාමෙන මහාසුදස්සනො නාම. චක්කවත්තීති චක්කරතනං වත්තෙති චතූහි වා සම්පත්තිචක්කෙහි වත්තති, තෙහි ච පරං පවත්තෙති, පරහිතාය ච ඉරියාපථචක්කානං වත්තො එතස්මිං අත්ථීතිපි චක්කවත්තී. අථ වා චතූහි අච්ඡරියධම්මෙහි සඞ්ගහවත්ථූහි ච සමන්නාගතෙන, පරෙහි අනභිභවනීයස්ස අනතික්කමනීයස්ස ආණාසඞ්ඛාතස්ස චක්කස්ස වත්තො එතස්මිං අත්ථීතිපි චක්කවත්තී. පරිණායකරතනපුබ්බඞ්ගමෙන ¶ හත්ථිරතනාදිපමුඛෙන මහාබලකායෙන පුඤ්ඤානුභාවනිබ්බත්තෙන කායබලෙන ච සමන්නාගතත්තා මහබ්බලො. යදා ආසින්ති සම්බන්ධො. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා –

අතීතෙ කිර මහාපුරිසො සුදස්සනත්තභාවතො තතියෙ අත්තභාවෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තො ධරමානකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ එකං ථෙරං අරඤ්ඤවාසං වසන්තං අත්තනො කම්මෙන අරඤ්ඤං පවිට්ඨො රුක්ඛමූලෙ නිසින්නං දිස්වා ‘‘ඉධ මයා අය්යස්ස පණ්ණසාලං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො කම්මං පහාය දබ්බසම්භාරං ඡින්දිත්වා නිවාසයොග්ගං පණ්ණසාලං කත්වා ද්වාරං යොජෙත්වා කට්ඨත්ථරණං කත්වා ‘‘කරිස්සති නු ඛො පරිභොගං, න නු ඛො කරිස්සතී’’ති එකමන්තෙ නිසීදි. ථෙරො අන්තොගාමතො ආගන්ත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා කට්ඨත්ථරණෙ නිසීදි. මහාසත්තොපි නං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඵාසුකා, භන්තෙ, පණ්ණසාලා’’ති පුච්ඡි. ඵාසුකා, භද්දමුඛ, පබ්බජිතසාරුප්පාති. වසිස්සථ, භන්තෙ, ඉධාති? ආම, උපාසකාති. සො අධිවාසනාකාරෙනෙව ‘‘වසිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘නිබද්ධං මය්හං ඝරද්වාරං ආගන්තබ්බ’’න්ති පටිජානාපෙත්වා නිච්චං අත්තනො ¶ ඝරෙයෙව භත්තවිස්සග්ගං කාරාපෙසි. සො පණ්ණසාලායං කටසාරකං පත්ථරිත්වා මඤ්චපීඨං පඤ්ඤපෙසි, අපස්සෙනං නික්ඛිපි, පාදකඨලිකං ඨපෙසි, පොක්ඛරණිං ඛණි, චඞ්කමං කත්වා වාලුකං ඔකිරි, පරිස්සයවිනොදනත්ථං පණ්ණසාලං කණ්ටකවතියා පරික්ඛිපි, තථා පොක්ඛරණිං චඞ්කමඤ්ච. තෙසං අන්තොවතිපරියන්තෙ තාලපන්තියො රොපෙසි. එවමාදිනා ¶ ආවාසං නිට්ඨාපෙත්වා ථෙරස්ස තිචීවරං ආදිං කත්වා සබ්බං සමණපරික්ඛාරං අදාසි. ථෙරස්ස හි තදා බොධිසත්තෙන තිචීවරපිණ්ඩපාතපත්තථාලකපරිස්සාවනධමකරණපරිභොගභාජනඡත්තුපාහනඋදකතුම්බසූචිකත්තර- යට්ඨිආරකණ්ටකපිප්ඵලිනඛච්ඡෙදනපදීපෙය්යාදි පබ්බජිතානං පරිභොගජාතං අදින්නං නාම නාහොසි. සො පඤ්ච සීලානි රක්ඛන්තො උපොසථං කරොන්තො යාවජීවං ථෙරං උපට්ඨහි. ථෙරො තත්ථෙව වසන්තො අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායි.

29. බොධිසත්තොපි යාවතායුකං පුඤ්ඤං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො මනුස්සලොකං ආගච්ඡන්තො කුසාවතියා රාජධානියා නිබ්බත්තිත්වා මහාසුදස්සනො නාම රාජා අහොසි චක්කවත්තී. තස්සිස්සරියානුභාවො ‘‘භූතපුබ්බං, ආනන්ද, රාජා මහාසුදස්සනො නාම අහොසි ඛත්තියො ¶ මුද්ධාවසිත්තො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.242) නයෙන සුත්තෙ ආගතො එව. තස්ස කිර චතුරාසීති නගරසහස්සානි කුසාවතීරාජධානිප්පමුඛානි, චතුරාසීති පාසාදසහස්සානි ධම්මපාසාදප්පමුඛානි, චතුරාසීති කූටාගාරසහස්සානි මහාබ්යූහකූටාගාරප්පමුඛානි, තානි සබ්බානි තස්ස ථෙරස්ස කතාය එකිස්සා පණ්ණසාලාය නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානි, චතුරාසීති පල්ලඞ්කසහස්සානි නාගසහස්සානි අස්සසහස්සානි රථසහස්සානි තස්ස දින්නස්ස මඤ්චපීඨස්ස, චතුරාසීති මණිසහස්සානි තස්ස දින්නස්ස පදීපස්ස, චතුරාසීති පොක්ඛරණිසහස්සානි එකපොක්ඛරණියා, චතුරාසීති ඉත්ථිසහස්සානි පුත්තසහස්සානි ගහපතිසහස්සානි ච පත්තථාලකාදිපරිභොගාරහස්ස පබ්බජිතපරික්ඛාරදානස්ස, චතුරාසීති ධෙනුසහස්සානි පඤ්චගොරසදානස්ස, චතුරාසීති වත්ථකොට්ඨසහස්සානි නිවාසනපාරුපනදානස්ස, චතුරාසීති ථාලිපාකසහස්සානි භොජනදානස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තානි. සො සත්තහි රතනෙහි චතූහි ඉද්ධීහි ච සමන්නාගතො රාජාධිරාජා හුත්වා සකලං සාගරපරියන්තං පථවිමණ්ඩලං ධම්මෙන අභිවිජිය අජ්ඣාවසන්තො අනෙකසතෙසු ඨානෙසු දානසාලායො කාරෙත්වා මහාදානං පට්ඨපෙසි. දිවසස්ස තික්ඛත්තුං නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි ‘‘යො යං ඉච්ඡති, සො දානසාලාසු ආගන්ත්වා තං ගණ්හාතූ’’ති. තෙන වුත්තං ‘‘තත්ථාහං දිවසෙ තික්ඛත්තුං, ඝොසාපෙමි තහිං තහි’’න්තිආදි.

තත්ථ තත්ථාති තස්මිං නගරෙ. ‘‘තදාහ’’න්තිපි පාඨො, තස්ස තදා අහං, මහාසුදස්සනකාලෙති ¶ අත්ථො. තහිං තහින්ති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ, තස්ස තස්ස පාකාරස්ස අන්තො ච බහි චාති ¶ අත්ථො. කො කිං ඉච්ඡතීති බ්රාහ්මණාදීසු යො කොචි සත්තො අන්නාදීසු දෙය්යධම්මෙසු යං කිඤ්චි ඉච්ඡති. පත්ථෙතීති තස්සෙව වෙවචනං. කස්ස කිං දීයතු ධනන්ති අනෙකවාරං පරියායන්තරෙහි ච දානඝොසනාය පවත්තිතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, එතෙන දානපාරමියා සරූපං දස්සෙති. දෙය්යධම්මපටිග්ගාහකවිකප්පරහිතා හි බොධිසත්තානං දානපාරමීති.

30. ඉදානි දානඝොසනාය තස්ස තස්ස දෙය්යධම්මස්ස අනුච්ඡවිකපුග්ගලපරිකිත්තනං දස්සෙතුං ‘‘කො ඡාතකො’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ ¶ ඡාතකොති ජිඝච්ඡිතො. තසිතොති පිපාසිතො. කො මාලං කො විලෙපනන්තිපි ‘‘ඉච්ඡතී’’ති පදං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. නග්ගොති වත්ථවිකලො, වත්ථෙන අත්ථිකොති අධිප්පායො. පරිදහිස්සතීති නිවාසිස්සති.

31. කො පථෙ ඡත්තමාදෙතීති කො පථිකො පථෙ මග්ගෙ අත්තනො වස්සවාතාතපරක්ඛණත්ථං ඡත්තං ගණ්හාති, ඡත්තෙන අත්ථිකොති අත්ථො. කොපාහනා මුදූ සුභාති දස්සනීයතාය සුභා සුඛසම්ඵස්සතාය මුදූ උපාහනා අත්තනො පාදානං චක්ඛූනඤ්ච රක්ඛණත්ථං. කො ආදෙතීති කො තාහි අත්ථිකොති අධිප්පායො. සායඤ්ච පාතො චාති එත්ථ ච-සද්දෙන මජ්ඣන්හිකෙ චාති ආහරිත්වා වත්තබ්බං. ‘‘දිවසෙ තික්ඛත්තුං ඝොසාපෙමී’’ති හි වුත්තං.

32. න තං දසසු ඨානෙසූති තං දානං න දසසු ඨානෙසු පටියත්තන්ති යොජනා. නපි ඨානසතෙසු වා පටියත්තං, අපි ච ඛො අනෙකසතෙසු ඨානෙසු පටියත්තං. යාචකෙ ධනන්ති යාචකෙ උද්දිස්ස ධනං පටියත්තං උපක්ඛටං. ද්වාදසයොජනායාමෙ හි නගරෙ සත්තයොජනවිත්ථතෙ සත්තසු පාකාරන්තරෙසු සත්ත තාලපන්තිපරික්ඛෙපා, තාසු තාලපන්තීසු චතුරාසීති පොක්ඛරණිසහස්සානි පාටියෙක්කං පොක්ඛරණිතීරෙ මහාදානං පට්ඨපිතං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘පට්ඨපෙසි ඛො, ආනන්ද, රාජා මහාසුදස්සනො තාසං පොක්ඛරණීනං තීරෙ එවරූපං දානං අන්නං අන්නත්ථිකස්ස, පානං පානත්ථිකස්ස, වත්ථං වත්ථත්ථිකස්ස, යානං යානත්ථිකස්ස, සයනං සයනත්ථිකස්ස, ඉත්ථිං ඉත්ථිත්ථිකස්ස, හිරඤ්ඤං හිරඤ්ඤත්ථිකස්ස, සුවණ්ණං සුවණ්ණත්ථිකස්සා’’ති (දී. නි. 2.254).

33. තත්ථායං ¶ දානස්ස පවත්තිතාකාරො – මහාපුරිසො හි ඉත්ථීනඤ්ච පුරිසානඤ්ච අනුච්ඡවිකෙ අලඞ්කාරෙ කාරෙත්වා ඉත්ථිමත්තමෙව තත්ථ පරිචාරවසෙන සෙසඤ්ච සබ්බං පරිච්චාගවසෙන ¶ ඨපෙත්වා ‘‘රාජා මහාසුදස්සනො දානං දෙති, තං යථාසුඛං පරිභුඤ්ජථා’’ති භෙරිං චරාපෙසි. මහාජනා පොක්ඛරණිතීරං ගන්ත්වා න්හත්වා වත්ථාදීනි නිවාසෙත්වා මහාසම්පත්තිං අනුභවිත්වා යෙසං තාදිසානි අත්ථි, තෙ පහාය ගච්ඡන්ති ¶ . යෙසං නත්ථි, තෙ ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. යෙ හත්ථියානාදීසුපි නිසීදිත්වා යථාසුඛං විචරිත්වා වරසයනෙසුපි සයිත්වා සම්පත්තිං අනුභවිත්වා ඉත්ථීහිපි සද්ධිං සම්පත්තිං අනුභවිත්වා සත්තවිධරතනපසාධනානි පසාධෙත්වා සම්පත්තිං අනුභවිත්වා යං යං අත්ථිකා, තං තං ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති, අනත්ථිකා ඔහාය ගච්ඡන්ති. තම්පි දානං උට්ඨාය සමුට්ඨාය දෙවසිකං දීයතෙව. තදා ජම්බුදීපවාසීනං අඤ්ඤං කම්මං නත්ථි, දානං පරිභුඤ්ජන්තා සම්පත්තිං අනුභවන්තා විචරන්ති. න තස්ස දානස්ස කාලපරිච්ඡෙදො අහොසි. රත්තිඤ්චාපි දිවාපි යදා යදා අත්ථිකා ආගච්ඡන්ති, තදා තදා දීයතෙව. එවං මහාපුරිසො යාවජීවං සකලජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කත්වා මහාදානං පවත්තෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘දිවා වා යදි වා රත්තිං, යදි එති වනිබ්බකො’’තිආදි.

තත්ථ දිවා වා යදි වා රත්තිං, යදි එතීති එතෙනස්ස යථාකාලං දානං දස්සෙති. යාචකානඤ්හි ලාභාසාය උපසඞ්කමනකාලො එව බොධිසත්තානං දානස්ස කාලො නාම. වනිබ්බකොති යාචකො. ලද්ධා යදිච්ඡකං භොගන්ති එතෙන යථාභිරුචිතං දානං. යො යො හි යාචකො යං යං දෙය්යධම්මං ඉච්ඡති, තස්ස තස්ස තංතදෙව බොධිසත්තො දෙති. න තස්ස මහග්ඝදුල්ලභාදිභාවං අත්තනො උපරොධං චින්තෙසි. පූරහත්ථොව ගච්ඡතීති එතෙන යාවදිච්ඡකං දානං දස්සෙති, යත්තකඤ්හි යාචකා ඉච්ඡන්ති, තත්තකං අපරිහාපෙත්වාව මහාසත්තො දෙති උළාරජ්ඣාසයතාය ච මහිද්ධිකතාය ච.

34. ‘‘යාවජීවික’’න්ති එතෙන දානස්ස කාලපරියන්තාභාවං දස්සෙති. සමාදානතො පට්ඨාය හි මහාසත්තා යාවපාරිපූරි වෙමජ්ඣෙ න කාලපරිච්ඡෙදං කරොන්ති, බොධිසම්භාරසම්භරණෙ සඞ්කොචාභාවෙන අන්තරන්තරා අවොසානාපත්තිතො මරණෙනපි අනුපච්ඡෙදො එව, තතො පරම්පි තථෙව පටිපජ්ජනතො, ‘‘යාවජීවික’’න්ති පන මහාසුදස්සනචරිතස්ස වසෙන වුත්තං. නපාහං දෙස්සං ධනං දම්මීති ඉදං ධනං නාම මය්හං ¶ න දෙස්සං අමනාපන්ති එවරූපං මහාදානං දෙන්තො ගෙහතො ච ධනං නීහරාපෙමි. නපි නත්ථි නිචයො මයීති මම සමීපෙ ධනනිචයො ධනසඞ්ගහො නාපි නත්ථි, සල්ලෙඛවුත්තිසමණො විය අසඞ්ගහොපි න හොමීති අත්ථො. ඉදං යෙන අජ්ඣාසයෙන තස්සිදං මහාදානං පවත්තිතං, තං දස්සෙතුං වුත්තං.

35. ඉදානි ¶ ¶ තං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථාපි ආතුරො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථිදං උපමාසංසන්දනෙන සද්ධිං අත්ථදස්සනං – යථා නාම ආතුරො රොගාභිභූතො පුරිසො රොගතො අත්තානං පරිමොචෙතුකාමො ධනෙන හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිනා වෙජ්ජං තිකිච්ඡකං තප්පෙත්වා ආරාධෙත්වා යථාවිධි පටිපජ්ජන්තො තතො රොගතො විමුච්චති.

36. තථෙව එවමෙව අහම්පි අට්ටභූතං සකලලොකං කිලෙසරොගතො සකලසංසාරදුක්ඛරොගතො ච පරිමොචෙතුකාමො තස්ස තතො පරිමොචනස්ස අයං සබ්බසාපතෙය්යපරිච්චාගො දානපාරමිඋපායොති ජානමානො බුජ්ඣමානො අසෙසතො දෙය්යධම්මස්ස පටිග්ගාහකානඤ්ච වසෙන අනවසෙසතො මහාදානස්ස වසෙන සත්තානං අජ්ඣාසයං පරිපූරෙතුං අත්තනො ච න මය්හං දානපාරමී පරිපුණ්ණා, තස්මා ඌනමනන්ති පවත්තං ඌනං මනං පූරයිතුං පවත්තයිතුං වනිබ්බකෙ යාචකෙ අදාසිං තං දානං එවරූපං මහාදානං දදාමි, තඤ්ච ඛො තස්මිං දානධම්මෙ තස්ස ච ඵලෙ නිරාලයො අනපෙක්ඛො අපච්චාසො කිඤ්චිපි අපච්චාසීසමානො කෙවලං සම්බොධිමනුපත්තියා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව අධිගන්තුං දෙමීති.

එවං මහාසත්තො මහාදානං පවත්තෙන්තො අත්තනො පුඤ්ඤානුභාවනිබ්බත්තං ධම්මපාසාදං අභිරුය්හ මහාබ්යූහකූටාගාරද්වාරෙ එව කාමවිතක්කාදයො නිවත්තෙත්වා තත්ථ සොවණ්ණමයෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා තතො නික්ඛමිත්වා සොවණ්ණමයං කූටාගාරං පවිසිත්වා තත්ථ රජතමයෙ පල්ලඞ්කෙ නිසින්නො චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා චතුරාසීති වස්සසහස්සානි ඣානසමාපත්තීහි වීතිනාමෙත්වා මරණසමයෙ දස්සනාය උපගතානං සුභද්දාදෙවීපමුඛානං චතුරාසීතියා ඉත්ථාගාරසහස්සානං අමච්චපාරිසජ්ජාදීනඤ්ච –

‘‘අනිච්චා ¶ වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො;

උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තෙසං වූපසමො සුඛො’’ති. (දී. නි. 2.221, 272; සං. නි. 1.186; 2.143) –

ඉමාය ගාථාය ඔවදිත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායනො අහොසි.

තදා සුභද්දාදෙවී රාහුලමාතා අහොසි, පරිණායකරතනං රාහුලො, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, මහාසුදස්සනො පන ලොකනාථො.

ඉධාපි ¶ ¶ දස පාරමියො සරූපතො ලබ්භන්ති එව, දානජ්ඣාසයස්ස පන උළාරතාය දානපාරමී එව පාළියං ආගතා. සෙසධම්මා හෙට්ඨා වුත්තනයා එව. තථා උළාරෙ සත්තරතනසමුජ්ජලෙ චතුදීපිස්සරියෙපි ඨිතස්ස තාදිසං භොගසුඛං අනලඞ්කරිත්වා කාමවිතක්කාදයො දූරතො වික්ඛම්භෙත්වා තථාරූපෙ මහාදානෙ පවත්තෙන්තස්සෙව චතුරාසීති වස්සසහස්සානි සමාපත්තීහි වීතිනාමෙත්වා අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තං ධම්මකථං කත්වාපි විපස්සනාය අනුස්සුක්කනං සබ්බත්ථ අනිස්සඞ්ගතාති එවමාදයො ගුණානුභාවා නිද්ධාරෙතබ්බාති.

මහාසුදස්සනචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. මහාගොවින්දචරියාවණ්ණනා

පඤ්චමෙ සත්තරාජපුරොහිතොති සත්තභූආදීනං සත්තන්නං රාජූනං සබ්බකිච්චානුසාසකපුරොහිතො. පූජිතො නරදෙවෙහීති තෙහි එව අඤ්ඤෙහි ච ජම්බුදීපෙ සබ්බෙහෙව ඛත්තියෙහි චතුපච්චයපූජාය සක්කාරසම්මානෙන ච පූජිතො. මහාගොවින්දබ්රාහ්මණොති මහානුභාවතාය ගොවින්දස්සාභිසෙකෙන අභිසිත්තතාය ච ‘‘මහාගොවින්දො’’ති සඞ්ඛං ගතො බ්රාහ්මණො, අභිසිත්තකාලතො පට්ඨාය හි බොධිසත්තස්ස අයං සමඤ්ඤා ජාතා, නාමෙන පන ජොතිපාලො නාම. තස්ස කිර ජාතදිවසෙ සබ්බාවුධානි ජොතිංසු. රාජාපි පච්චූසසමයෙ අත්තනො මඞ්ගලාවුධං පජ්ජලිතං දිස්වා භීතො අත්තනො පුරොහිතං බොධිසත්තස්ස පිතරං උපට්ඨානං ආගතං පුච්ඡිත්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජ, මය්හං පුත්තො ජාතො, තස්සානුභාවෙන න කෙවලං රාජගෙහෙයෙව, සකලනගරෙපි ආවුධානි පජ්ජලිංසු, න ¶ තං නිස්සාය තුය්හං අන්තරායො අත්ථි, සකලජම්බුදීපෙ පන පඤ්ඤාය තෙන සමො න භවිස්සති, තස්සෙතං පුබ්බනිමිත්ත’’න්ති පුරොහිතෙන සමස්සාසිතො තුට්ඨචිත්තො ‘‘කුමාරස්ස ඛීරමූලං හොතූ’’ති සහස්සං දත්වා ‘‘වයප්පත්තකාලෙ මය්හං දස්සෙථා’’ති ආහ. සො වුද්ධිප්පත්තො අපරභාගෙ අලමත්ථදස්සො සත්තන්නං රාජූනං සබ්බකිච්චානුසාසකො හුත්වා පබ්බජිත්වා ච සත්තෙ දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකෙහි අනත්ථෙහි පාලෙත්වා අත්ථෙහි නියොජෙසි. ඉති ජොතිතත්තා පාලනසමත්ථතාය ¶ ච ‘‘ජොතිපාලො’’තිස්ස නාමං අකංසු. තෙන වුත්තං ‘‘නාමෙන ජොතිපාලො නාමා’’ති (දී. නි. 2.304).

තත්ථ බොධිසත්තො දිසම්පතිස්ස නාම රඤ්ඤො පුරොහිතස්ස ගොවින්දබ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා අත්තනො පිතු තස්ස ච රඤ්ඤො අච්චයෙන තස්ස පුත්තො රෙණු, සහායා චස්ස සත්තභූ, බ්රහ්මදත්තො, වෙස්සභූ ¶ , භරතො, ද්වෙ ච ධතරට්ඨාති ඉමෙ සත්ත රාජානො යථා අඤ්ඤමඤ්ඤං න විවදන්ති. එවං රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තෙසං අත්ථධම්මෙ අනුසාසන්තො ජම්බුදීපතලෙ සබ්බෙසං රාජූනං අඤ්ඤෙසඤ්ච බ්රාහ්මණානං දෙවනාගගහපතිකානං සක්කතො ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො උත්තමං ගාරවට්ඨානං පත්තො අහොසි. තස්ස අත්ථධම්මෙසු කුසලතාය ‘‘මහාගොවින්දො’’ත්වෙව සමඤ්ඤා උදපාදි. යථාහ ‘‘ගොවින්දො වත, භො බ්රාහ්මණො, මහාගොවින්දො වත, භො බ්රාහ්මණො’’ති (දී. නි. 2.305). තෙන වුත්තං –

37.

‘‘පුනාපරං යදා හොමි, සත්තරාජපුරොහිතො;

පූජිතො නරදෙවෙහි, මහාගොවින්දබ්රාහ්මණො’’ති.

අථ බොධිසත්තස්ස පුඤ්ඤානුභාවසමුස්සාහිතෙහි රාජූහි තෙසං අනුයුත්තෙහි ඛත්තියෙහි බ්රාහ්මණගහපතිකෙහි නෙගමජානපදෙහි ච උපරූපරි උපනීතො සමන්තතො මහොඝො විය අජ්ඣොත්ථරමානො අපරිමෙය්යො උළාරො ලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි, යථා තං අපරිමාණාසු ජාතීසු උපචිතවිපුලපුඤ්ඤසඤ්චයස්ස උළාරාභිජාතස්ස පරිසුද්ධසීලාචාරස්ස පෙසලස්ස පරියොදාතසබ්බසිප්පස්ස සබ්බසත්තෙසු පුත්තසදිසමහාකරුණාවිප්ඵාරසිනිද්ධමුදුහදයස්ස. සො චින්තෙසි – ‘‘එතරහි ඛො මය්හං මහාලාභසක්කාරො, යංනූනාහං ඉමිනා සබ්බසත්තෙ සන්තප්පෙත්වා දානපාරමිං පරිපූරෙය්ය’’න්ති. සො නගරස්ස මජ්ඣෙ චතූසු ද්වාරෙසු අත්තනො නිවෙසනද්වාරෙති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං අපරිමිතධනපරිච්චාගෙන මහාදානං ¶ පවත්තෙසි. යං යං උපායනං ආනීයති, යඤ්ච අත්තනො අත්ථාය අභිසඞ්ඛරීයති, සබ්බං තං දානසාලාසු එව පෙසෙසි. එවං දිවසෙ දිවසෙ මහාපරිච්චාගං කරොන්තස්ස චස්ස චිත්තස්ස තිත්ති වා සන්තොසො වා නාහොසි, කුතො පන සඞ්කොචො. දානග්ගඤ්චස්ස ලාභාසාය ආගච්ඡන්තෙහි දෙය්යධම්මං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙහි ච මහාසත්තස්ස ච ගුණවිසෙසෙ කිත්තයන්තෙහි මහාජනකායෙහි අන්තොනගරං බහිනගරඤ්ච ¶ සමන්තතො එකොඝභූතං කප්පවුට්ඨානමහාවායුසඞ්ඝට්ටපරිබ්භමිතං විය මහාසමුද්දං එකකොලාහලං එකනින්නාදං අහොසි. තෙන වුත්තං –

38.

‘‘තදාහං සත්තරජ්ජෙසු, යං මෙ ආසි උපායනං;

තෙන දෙමි මහාදානං, අක්ඛොභං සාගරූපම’’න්ති.

තත්ථ තදාහන්ති යදා සත්තරාජපුරොහිතො මහාගොවින්දබ්රාහ්මණො හොමි, තදා අහං. සත්තරජ්ජෙසූති රෙණුආදීනං සත්තන්නං රාජූනං රජ්ජෙසු. අක්ඛොභන්ති අබ්භන්තරෙහි ච බාහිරෙහි ච පච්චත්ථිකෙහි ¶ අප්පටිසෙධනීයතාය කෙනචි අක්ඛොභනීයං. ‘‘අච්චුබ්භ’’න්තිපි පාඨො. අතිපුණ්ණදානජ්ඣාසයස්ස දෙය්යධම්මස්ස ච උළාරභාවෙන විපුලභාවෙන ච අතිවිය පරිපුණ්ණන්ති අත්ථො. සාගරූපමන්ති සාගරසදිසං, යථා සාගරෙ උදකං සකලෙනපි ලොකෙන හරන්තෙන ඛෙපෙතුං න සක්කා, එවං තස්ස දානග්ගෙ දෙය්යධම්මන්ති.

39. ඔසානගාථාය වරං ධනන්ති උත්තමං ඉච්ඡිතං වා ධනං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

එවං මහාසත්තො පඨමකප්පිකමහාමෙඝො විය මහාවස්සං අවිභාගෙන මහන්තං දානවස්සං වස්සාපෙන්තො දානබ්යාවටො හුත්වාපි සෙසං සත්තන්නං රාජූනං අත්ථධම්මෙ අප්පමත්තො අනුසාසති. සත්ත ච බ්රාහ්මණමහාසාලෙ විජ්ජාසිප්පං සික්ඛාපෙති, සත්ත ච න්හාතකසතානි මන්තෙ වාචෙති. තස්ස අපරෙන සමයෙන එවං කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො ‘‘සක්ඛි මහාගොවින්දො බ්රාහ්මණො බ්රහ්මානං පස්සති, සක්ඛි මහාගොවින්දො බ්රාහ්මණො බ්රහ්මුනා සාකච්ඡෙති සල්ලපති මන්තෙතී’’ති (දී. නි. 2.312). සො චින්තෙසි – ‘‘එතරහි ඛො මය්හං අයං අභූතො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො ‘බ්රහ්මානං පස්සති, සක්ඛි මහාගොවින්දො බ්රාහ්මණො බ්රහ්මුනා සාකච්ඡෙති සල්ලපති මන්තෙතී’ති, යංනූනාහං ඉමං භූතං එව කරෙය්ය’’න්ති. සො ‘‘තෙ සත්ත රාජානො සත්ත ච බ්රාහ්මණමහාසාලෙ සත්ත ච න්හාතකසතානි අත්තනො පුත්තදාරඤ්ච ආපුච්ඡිත්වා බ්රහ්මානං ¶ පස්සෙය්ය’’න්ති චිත්තං පණිධාය වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ බ්රහ්මවිහාරභාවනමනුයුඤ්ජි. තස්ස චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය බ්රහ්මා සනඞ්කුමාරො පුරතො පාතුරහොසි. තං දිස්වා මහාපුරිසො පුච්ඡි –

‘‘වණ්ණවා ¶ යසවා සිරිමා, කො නු ත්වමසි මාරිස;

අජානන්තා තං පුච්ඡාම, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති. (දී. නි. 2.318);

තස්ස බ්රහ්මා අත්තානං ජානාපෙන්තො –

‘‘මං වෙ කුමාරං ජානන්ති, බ්රහ්මලොකෙ සනන්තනං;

සබ්බෙ ජානන්ති මං දෙවා, එවං ගොවින්ද ජානාහී’’ති. (දී. නි. 2.318) –

වත්වා තෙන –

‘‘ආසනං ¶ උදකං පජ්ජං, මධුසාකඤ්ච බ්රහ්මුනො;

අග්ඝෙ භවන්තං පුච්ඡාම, අග්ඝං කුරුතු නො භව’’න්ති. (දී. නි. 2.318) –

උපනීතං අතිථිසක්කාරං අනත්ථිකොපි බ්රහ්මා තස්ස චිත්තසම්පහංසනත්ථං විස්සාසකරණත්ථඤ්ච සම්පටිච්ඡන්තො ‘‘පටිග්ගණ්හාම තෙ අග්ඝං, යං, ත්වං ගොවින්ද, භාසසී’’ති. වත්වා ඔකාසදානත්ථං –

‘‘දිට්ඨධම්මහිතත්ථාය, සම්පරායසුඛාය ච;

කතාවකාසො පුච්ඡස්සු, යංකිඤ්චි අභිපත්ථිත’’න්ති. (දී. නි. 2.318) –

ඔකාසමකාසි.

අථ නං මහාපුරිසො සම්පරායිකං එව අත්ථං –

‘‘පුච්ඡාමි බ්රහ්මානං සනඞ්කුමාරං, කඞ්ඛී අකඞ්ඛිං පරවෙදියෙසු;

කත්ථට්ඨිතො කිම්හි ච සික්ඛමානො, පප්පොති මච්චො අමතං බ්රහ්මලොක’’න්ති. (දී. නි. 2.319) –

පුච්ඡි.

තස්ස බ්රහ්මා බ්යාකරොන්තො –

‘‘හිත්වා මමත්තං මනුජෙසු බ්රහ්මෙ, එකොදිභූතො කරුණෙධිමුත්තො;

නිරාමගන්ධො විරතො මෙථුනස්මා, එත්ථට්ඨිතො එත්ථ ච සික්ඛමානො;

පප්පොති මච්චො අමතං බ්රහ්මලොක’’න්ති. (දී. නි. 2.319) –

බ්රහ්මලොකගාමිමග්ගං කථෙසි.

තත්ථ ¶ ¶ මං වෙ කුමාරං ජානන්තීති වෙ එකංසෙන මං ‘‘කුමාරො’’ති ජානන්ති. බ්රහ්මලොකෙති සෙට්ඨලොකෙ. සනන්තනන්ති චිරතනං පොරාණං. එවං, ගොවින්ද, ජානාහීති, ගොවින්ද, එවං මං ධාරෙහි.

ආසනන්ති ¶ ඉදං භොතො බ්රහ්මුනො නිසීදනත්ථාය ආසනං පඤ්ඤත්තං. ඉදං උදකං පරිභොජනීයං පාදානං ධොවනත්ථං පානීයං පිපාසහරණත්ථාය. ඉදං පජ්ජං පරිස්සමවිනොදනත්ථං පාදබ්භඤ්ජනතෙලං. ඉදං මධුසාකං අතක්කං අලොණිකං අධූපනං උදකෙන සෙදිතං සාකං සන්ධාය වදති. තදා හි බොධිසත්තස්ස තං චතුමාසං බ්රහ්මචරියං අභිසල්ලෙඛවුත්තිපරමුක්කට්ඨං අහොසි. තස්සිමෙ සබ්බෙ අග්ඝෙ කත්වා පුච්ඡාම, තයිදං අග්ඝං කුරුතු පටිග්ගණ්හාතු නො භවං ඉදං අග්ඝන්ති වුත්තං හොති. ඉති මහාපුරිසො බ්රහ්මුනො නෙසං අපරිභුඤ්ජනං ජානන්තොපි වත්තසීසෙ ඨත්වා අත්තනො ආචිණ්ණං අතිථිපූජනං දස්සෙන්තො එවමාහ. බ්රහ්මාපිස්ස අධිප්පායං ජානන්තො ‘‘පටිග්ගණ්හාම තෙ අග්ඝං, යං ත්වං, ගොවින්ද, භාසසී’’ති ආහ.

තත්ථ තස්ස තෙ ආසනෙ මයං නිසින්නා නාම හොම, පාදොදකෙන පාදා ධොතා නාම හොන්තු, පානීයං පීතා නාම හොම, පාදබ්භඤ්ජනෙන පාදා මක්ඛිතා නාම හොන්තු, උදකසාකම්පි පරිභුත්තං නාම හොතූති අත්ථො.

කඞ්ඛී අකඞ්ඛිං පරවෙදියෙසූති අහං සවිචිකිච්ඡො පරෙන සයං අභිසඞ්ඛතත්තා පරස්ස පාකටෙසු පරවෙදියෙසු පඤ්හෙසු නිබ්බිචිකිච්ඡං.

හිත්වා මමත්තන්ති ‘‘ඉදං මම, ඉදං මමා’’ති පවත්තනකං උපකරණතණ්හං චජිත්වා. මනුජෙසූති සත්තෙසු. බ්රහ්මෙති බොධිසත්තං ආලපති. එකොදිභූතොති එකො උදෙති පවත්තතීති එකොදිභූතො එකීභූතො, එකෙන කායවිවෙකං දස්සෙති. අථ වා එකො උදෙතීති එකොදි, සමාධි. තං භූතො පත්තොති එකොදිභූතො, උපචාරප්පනාසමාධීහි සමාහිතොති අත්ථො. එතං එකොදිභාවං කරුණාබ්රහ්මවිහාරවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘කරුණෙධිමුත්තො’’ති ආහ. කරුණජ්ඣානෙ අධිමුත්තො, තං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වාති අත්ථො. නිරාමගන්ධොති කිලෙසසඞ්ඛාතවිස්සගන්ධරහිතො. එත්ථට්ඨිතොති එතෙසු ධම්මෙසු ඨිතො, එතෙ ධම්මෙ සම්පාදෙත්වා. එත්ථ ච සික්ඛමානොති එතෙසු ධම්මෙසු සික්ඛමානො ¶ , එතං බ්රහ්මවිහාරභාවනං භාවෙන්තොති අත්ථො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පාළියං (දී. නි. 2.293 ආදයො) ආගතොයෙවාති.

අථ මහාපුරිසො තස්ස බ්රහ්මුනො වචනං සුත්වා ආමගන්ධෙ ජිගුච්ඡන්තො ‘‘ඉදානෙවාහං පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. බ්රහ්මාපි ¶ ‘‘සාධු, මහාපුරිස, පබ්බජස්සු. එවං සති මය්හම්පි තව සන්තිකෙ ආගමනං ස්වාගමනමෙව භවිස්සති, ත්වං, තාත, සකලජම්බුදීපෙ අග්ගපුරිසො පඨමවයෙ ඨිතො, එවං මහන්තං නාම සම්පත්තිං ඉස්සරියඤ්ච පහාය පබ්බජනං නාම ගන්ධහත්ථිනො අයොබන්ධනං ඡින්දිත්වා ¶ වනගමනං විය අතිඋළාරං, බුද්ධතන්ති නාමෙසා’’ති මහාබොධිසත්තස්ස දළ්හීකම්මං කත්වා බ්රහ්මලොකමෙව ගතො. මහාසත්තොපි ‘‘මම ඉතො නික්ඛමිත්වා පබ්බජනං නාම න යුත්තං, අහං රාජකුලානං අත්ථං අනුසාසාමි, තස්මා තෙසං ආරොචෙත්වා සචෙ තෙපි පබ්බජන්ති සුන්දරමෙව, නො චෙ පුරොහිතට්ඨානං නිය්යාතෙත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා රෙණුස්ස තාව රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා තෙන භිය්යොසොමත්තාය කාමෙහි නිමන්තියමානො අත්තනො සංවෙගහෙතුං එකන්තෙන පබ්බජිතුකාමතඤ්චස්ස නිවෙදෙත්වා තෙන ‘‘යදි එවං අහම්පි පබ්බජිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා එතෙනෙව නයෙන සත්තභූආදයො ඡ ඛත්තියෙ, සත්ත ච බ්රාහ්මණමහාසාලෙ, සත්ත ච න්හාතකසතානි, අත්තනො භරියායො ච ආපුච්ඡිත්වා සත්තාහමත්තමෙව තෙසං චිත්තානුරක්ඛණත්ථං ඨත්වා මහාභිනික්ඛමනසදිසං නික්ඛමිත්වා පබ්බජි.

තස්ස තෙ සත්තරාජානො ආදිං කත්වා සබ්බෙව අනුපබ්බජිංසු. සා අහොසි මහතී පරිසා. අනෙකයොජනවිත්ථාරාය පරිසාය පරිවුතො මහාපුරිසො ධම්මං දෙසෙන්තො ගාමනිගමජනපදරාජධානීසු චාරිකං චරති, මහාජනං පුඤ්ඤෙ පතිට්ඨාපෙති. ගතගතට්ඨානෙ බුද්ධකොලාහලං විය හොති. මනුස්සා ‘‘ගොවින්දපණ්ඩිතො කිර ආගච්ඡතී’’ති සුත්වා පුරෙතරමෙව මණ්ඩපං කාරෙත්වා තං අලඞ්කාරාපෙත්වා පච්චුග්ගන්ත්වා මණ්ඩපං පවෙසෙත්වා නානග්ගරසභොජනෙන පතිමානෙන්ති. මහාලාභසක්කාරො මහොඝො විය අජ්ඣොත්ථරන්තො උප්පජ්ජි. මහාපුරිසො මහාජනං පුඤ්ඤෙ පතිට්ඨාපෙසි සීලසම්පදාය ඉන්ද්රියසංවරෙ භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාය ජාගරියානුයොගෙ කසිණපරිකම්මෙ ඣානෙසු අභිඤ්ඤාසු අට්ඨසමාපත්තීසු බ්රහ්මවිහාරෙසූති. බුද්ධුප්පාදකාලො විය අහොසි.

බොධිසත්තො ¶ යාවතායුකං පාරමියො පූරෙන්තො සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. තස්ස තං බ්රහ්මචරියං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං පුථුභූතං යාව දෙවමනුස්සෙහි සුප්පකාසිතං චිරං දීඝමද්ධානං පවත්තිත්ථ. තස්ස ¶ යෙ සාසනං සබ්බෙන සබ්බං ආජානිංසු, තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං බ්රහ්මලොකං උපපජ්ජිංසු. යෙ න ආජානිංසු, තෙ අප්පෙකච්චෙ පරනිම්මිතවසවත්තීනං දෙවානං සහබ්යතං උපපජ්ජිංසු. අප්පෙකච්චෙ නිම්මානරතීනං…පෙ… තුසිතානං යාමානං තාවතිංසානං චාතුමහාරාජිකානං දෙවානං සහබ්යතං උපපජ්ජිංසු. යෙ සබ්බනිහීනා, තෙ ගන්ධබ්බකායං පරිපූරෙසුං. ඉති මහාජනො යෙභුය්යෙන බ්රහ්මලොකූපගො සග්ගූපගො ච අහොසි. තස්මා දෙවබ්රහ්මලොකා පරිපූරිංසු. චත්තාරො අපායා සුඤ්ඤා විය අහෙසුං.

ඉධාපි ¶ අකිත්තිජාතකෙ (ජා. 1.13.83 ආදයො) විය බොධිසම්භාරනිද්ධාරණා වෙදිතබ්බා – තදා සත්ත රාජානො මහාථෙරා අහෙසුං, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, මහාගොවින්දො ලොකනාථො. තථා රෙණුආදීනං සත්තන්නං රාජූනං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිරොධෙන යථා සකරජ්ජෙ පතිට්ඨාපනං, තථා මහති සත්තවිධෙ රජ්ජෙ තෙසං අත්ථධම්මානුසාසනෙ අප්පමාදො, ‘‘බ්රහ්මුනාපි සාකච්ඡං සමාපජ්ජතී’’ති පවත්තසම්භාවනං යථාභූතං කාතුං චත්තාරො මාසෙ පරමුක්කංසගතො බ්රහ්මචරියවාසො. තෙන බ්රහ්මුනො අත්තනි සමාපජ්ජනං, බ්රහ්මුනො ඔවාදෙ ඨත්වා සත්තහි රාජූහි සකලෙන ච ලොකෙන උපනීතං ලාභසක්කාරං ඛෙළපිණ්ඩං විය ඡඩ්ඩෙත්වා අපරිමාණාය ඛත්තියබ්රාහ්මණාදිපරිසාය අනුපබ්බජ්ජානිමිත්තාය පබ්බජ්ජාය අනුට්ඨානං, බුද්ධානං සාසනස්ස විය අත්තනො සාසනස්ස චිරකාලානුප්පබන්ධොති එවමාදයො ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

මහාගොවින්දචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. නිමිරාජචරියාවණ්ණනා

40. ඡට්ඨෙ මිථිලායං පුරුත්තමෙති මිථිලානාමකෙ විදෙහානං උත්තමනගරෙ. නිමි නාම මහාරාජාති නෙමිං ඝටෙන්තො විය උප්පන්නො ‘‘නිමී’’ති ලද්ධනාමො, මහන්තෙහි දානසීලාදිගුණවිසෙසෙහි මහතා ච ¶ රාජානුභාවෙන සමන්නාගතත්තා මහන්තො රාජාති මහාරාජා. පණ්ඩිතො කුසලත්ථිකොති අත්තනො ච පරෙසඤ්ච පුඤ්ඤත්ථිකො.

අතීතෙ කිර විදෙහරට්ඨෙ මිථිලානගරෙ අම්හාකං බොධිසත්තො ¶ මඝදෙවො නාම රාජා අහොසි. සො චතුරාසීති වස්සසහස්සානි කුමාරකීළං කීළිත්වා චතුරාසීති වස්සහස්සානි උපරජ්ජං කාරෙත්වා චතුරාසීති වස්සසහස්සානි රජ්ජං කාරෙන්තො ‘‘යදා මෙ සිරස්මිං පලිතානි පස්සෙය්යාසි, තදා මෙ ආරොචෙය්යාසී’’ති කප්පකස්ස වත්වා අපරභාගෙ තෙන පලිතානි දිස්වා ආරොචිතෙ සුවණ්ණසණ්ඩාසෙන උද්ධරාපෙත්වා හත්ථෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පලිතං ඔලොකෙත්වා ‘‘පාතුභූතො ඛො මය්හං දෙවදූතො’’ති සංවෙගජාතො ‘‘ඉදානි මයා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා සතසහස්සුට්ඨානකං ගාමවරං කප්පකස්ස දත්වා ජෙට්ඨකුමාරං පක්කොසාපෙත්වා තස්ස –

‘‘උත්තමඞ්ගරුහා මය්හං, ඉමෙ ජාතා වයොහරා;

පාතුභූතා දෙවදූතා, පබ්බජ්ජාසමයො මමා’’ති. (ජා. 1.1.9) –

වත්වා ¶ සාධුකං රජ්ජෙ සමනුසාසිත්වා යදිපි අත්තනො අඤ්ඤානිපි චතුරාසීති වස්සසහස්සානි ආයු අත්ථි, එවං සන්තෙපි මච්චුනො සන්තිකෙ ඨිතං විය අත්තානං මඤ්ඤමානො සංවිග්ගහදයො පබ්බජ්ජං රොචෙති. තෙන වුත්තං –

‘‘සිරස්මිං පලිතං දිස්වා, මඝදෙවො දිසම්පති;

සංවෙගං අලභී ධීරො, පබ්බජ්ජං සමරොචයී’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 2.309);

සො පුත්තං ‘‘ඉමිනාව නීහාරෙන වත්තෙය්යාසි යථා මයා පටිපන්නං, මා ඛො ත්වං අන්තිමපුරිසො අහොසී’’ති ඔවදිත්වා නගරා නික්ඛම්ම භික්ඛුපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා චතුරාසීති වස්සසහස්සානි ඣානසමාපත්තීහි වීතිනාමෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායනො අහොසි. පුත්තොපිස්ස බහූනි වස්සසහස්සානි ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා තෙනෙව උපායෙන පබ්බජිත්වා බ්රහ්මලොකපරායනො අහොසි. තථා තස්ස පුත්තො, තථා තස්ස පුත්තොති එවං ද්වීහි ඌනානි චතුරාසීති ඛත්තියසහස්සානි සීසෙ පලිතං දිස්වාව පබ්බජිතානි. අථ බොධිසත්තො බ්රහ්මලොකෙ ඨිතොව ‘‘පවත්තති නු ඛො මයා මනුස්සලොකෙ කතං කල්යාණං න පවත්තතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො අද්දස ¶ ‘‘එත්තකං අද්ධානං පවත්තං, ඉදානි නප්පවත්තිස්සතී’’ති. සො ‘‘න ඛො පනාහං මය්හං පවෙණියා උච්ඡිජ්ජිතුං දස්සාමී’’ති අත්තනො වංසෙ ජාතරඤ්ඤො එව අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හිත්වා අත්තනො වංසස්ස නෙමිං ඝටෙන්තො විය නිබ්බත්තො. තෙන වුත්තං ‘‘නෙමිං ඝටෙන්තො විය උප්පන්නොති ¶ නිමීති ලද්ධනාමො’’ති.

තස්ස හි නාමග්ගහණදිවසෙ පිතරා ආනීතා ලක්ඛණපාඨකා. ලක්ඛණානි ඔලොකෙත්වා ‘‘මහාරාජ, අයං කුමාරො තුම්හාකං වංසං පග්ගණ්හාති, පිතුපිතාමහෙහිපි මහානුභාවො මහාපුඤ්ඤො’’ති බ්යාකරිංසු. තං සුත්වා රාජා යථාවුත්තෙනත්ථෙන ‘‘නිමී’’තිස්ස නාමං අකාසි, සො දහරකාලතො පට්ඨාය සීලෙ උපොසථකම්මෙ ච යුත්තප්පයුත්තො අහොසි. අථස්ස පිතා පුරිමනයෙනෙව පලිතං දිස්වා කප්පකස්ස ගාමවරං දත්වා පුත්තං රජ්ජෙ සමනුසාසිත්වා නගරා නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායනො අහොසි.

නිමිරාජා පන දානජ්ඣාසයතාය චතූසු නගරද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ චාති පඤ්ච දානසාලායො කාරෙත්වා මහාදානං පවත්තෙසි. එකෙකාය දානසාලාය සතසහස්සං සතසහස්සං කත්වා දෙවසිකං පඤ්චසතසහස්සානි පරිච්චජි, පඤ්ච සීලානි රක්ඛි, පක්ඛදිවසෙසු උපොසථකම්මං සමාදියි ¶ , මහාජනම්පි දානාදීසු පුඤ්ඤෙසු සමාදපෙසි, සග්ගමග්ගං ආචික්ඛි, නිරයභයෙන තජ්ජෙසි, පාපතො නිවාරෙසි. තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා මහාජනො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති, දෙවලොකො පරිපූරි, නිරයො තුච්ඡො විය අහොසි. තදා පන අත්තනො දානජ්ඣාසයස්ස උළාරභාවං සවිසෙසං දානපාරමියා පූරිතභාවඤ්ච පවෙදෙන්තො සත්ථා –

41.

‘‘තදාහං මාපයිත්වාන, චතුස්සාලං චතුම්මුඛං;

තත්ථ දානං පවත්තෙසිං, මිගපක්ඛිනරාදින’’න්ති. – ආදිමාහ;

තත්ථ තදාති තස්මිං නිමිරාජකාලෙ. මාපයිත්වානාති කාරාපෙත්වා. චතුස්සාලන්ති චතූසු දිසාසු සම්බන්ධසාලං. චතුම්මුඛන්ති චතූසු දිසාසු චතූහි ද්වාරෙහි යුත්තං. දානසාලාය හි මහන්තභාවතො දෙය්යධම්මස්ස යාචකජනස්ස ච බහුභාවතො න සක්කා එකෙනෙව ද්වාරෙන ¶ දානධම්මං පරියන්තං කාතුං දෙය්යධම්මඤ්ච පරියොසාපෙතුන්ති සාලාය චතූසු දිසාසු චත්තාරි මහාද්වාරානි කාරාපෙසි. තත්ථ ද්වාරතො පට්ඨාය යාව කොණා දෙය්යධම්මො රාසිකතො තිට්ඨති. අරුණුග්ගං ආදිං කත්වා යාව පකතියා සංවෙසනකාලො, තාව දානං පවත්තෙති. ඉතරස්මිම්පි කාලෙ අනෙකසතා පදීපා ඣායන්ති. යදා යදා අත්ථිකා ආගච්ඡන්ති, තදා තදා දීයතෙව. තඤ්ච දානං න කපණද්ධිකවනිබ්බකයාචකානඤ්ඤෙව ¶ , අථ ඛො අඩ්ඪානං මහාභොගානම්පි උපකප්පනවසෙන මහාසුදස්සනදානසදිසං උළාරතරපණීතතරානං දෙය්යධම්මානං පරිච්චජනතො සබ්බෙපි සකලජම්බුදීපවාසිනො මනුස්සා පටිග්ගහෙසුඤ්චෙව පරිභුඤ්ජිංසු ච. සකලජම්බුදීපඤ්හි උන්නඞ්ගලං කත්වා මහාපුරිසො තදා මහාදානං පවත්තෙසි. යථා ච මනුස්සානං, එවං මිගපක්ඛිකෙ ආදිං කත්වා තිරච්ඡානගතානම්පි දානසාලාය බහි එකමන්තෙ තෙසං උපකප්පනවසෙන දානං පවත්තෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘තත්ථ දානං පවත්තෙසිං, මිගපක්ඛිනරාදින’’න්ති. න කෙවලඤ්ච තිරච්ඡානානමෙව, පෙතානම්පි දිවසෙ දිවසෙ පත්තිං දාපෙසි. යථා ච එකිස්සා දානසාලාය, එවං පඤ්චසුපි දානසාලාසු දානං පවත්තිත්ථ. පාළියං පන ‘‘තදාහං මාපයිත්වාන, චතුස්සාලං චතුම්මුඛ’’න්ති එකං විය වුත්තං, තං නගරමජ්ඣෙ දානසාලං සන්ධාය වුත්තං.

42. ඉදානි තත්ථ දෙය්යධම්මං එකදෙසෙන දස්සෙන්තො ‘‘අච්ඡාදනඤ්ච සයනං, අන්නං පානඤ්ච භොජන’’න්ති ආහ.

තත්ථ අච්ඡාදනන්ති ඛොමසුඛුමාදිනානාවිධනිවාසනපාරුපනං. සයනන්ති මඤ්චපල්ලඞ්කාදිඤ්චෙව ගොනකචිත්තකාදිඤ්ච අනෙකවිධං සයිතබ්බකං, ආසනම්පි චෙත්ථ සයනග්ගහණෙනෙව ¶ ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. අන්නං පානඤ්ච භොජනන්ති තෙසං තෙසං සත්තානං යථාභිරුචිතං නානග්ගරසං අන්නඤ්චෙව පානඤ්ච අවසිට්ඨං නානාවිධභොජනවිකතිඤ්ච. අබ්බොච්ඡින්නං කරිත්වානාති ආරම්භතො පට්ඨාය යාව ආයුපරියොසානා අහොරත්තං අවිච්ඡින්නං කත්වා.

43-4. ඉදානි තස්ස දානස්ස සම්මාසම්බොධිං ආරබ්භ දානපාරමිභාවෙන පවත්තිතභාවං දස්සෙන්තො යථා තදා අත්තනො අජ්ඣාසයො පවත්තො, තං උපමාය දස්සෙතුං ‘‘යථාපි සෙවකො’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යථා නාම සෙවකපුරිසො අත්තනො සාමිකං කාලානුකාලං සෙවනවසෙන ¶ උපගතො ලද්ධබ්බධනහෙතු කායෙන වාචාය මනසා සබ්බථාපි කායවචීමනොකම්මෙහි යථා සො ආරාධිතො හොති, එවං ආරාධනීයං ආරාධනමෙව එසති ගවෙසති, තථා අහම්පි බොධිසත්තභූතො සදෙවකස්ස ලොකස්ස සාමිභූතං අනුත්තරං බුද්ධභාවං සෙවෙතුකාමො තස්ස ආරාධනත්ථං සබ්බභවෙ සබ්බස්මිං ¶ නිබ්බත්තනිබ්බත්තභවෙ දානපාරමිපරිපූරණවසෙන දානෙන සබ්බසත්තෙ සන්තප්පෙත්වා බොධිසඞ්ඛාතතො අරියමග්ගඤාණතො ජාතත්තා ‘‘බොධිජ’’න්ති ලද්ධනාමං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පරතො සබ්බථා නානූපායෙහි එසිස්සාමි ගවෙසිස්සාමි, තං උත්තමං බොධිං සම්මාසම්බොධිං ජීවිතපරිච්චාගාදිං යංකිඤ්චි කත්වා ඉච්ඡාමි අභිපත්ථෙමීති.

එවමිධ දානජ්ඣාසයස්ස උළාරභාවං දස්සෙතුං දානපාරමිවසෙනෙව දෙසනා කතා. ජාතකදෙසනායං පනස්ස සීලපාරමිආදීනම්පි පරිපූරණං විභාවිතමෙව, තථා හිස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සීලාදිගුණෙහි අත්තානං අලඞ්කරිත්වා මහාජනං තත්ථ පතිට්ඨපෙන්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා නිබ්බත්තදෙවතා සුධම්මායං දෙවසභායං සන්නිපතිතා ‘‘අහො අම්හාකං නිමිරාජානං නිස්සාය මයං ඉමං සම්පත්තිං පත්තා, එවරූපාපි නාම අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ මහාජනස්ස බුද්ධකිච්චං සාධයමානා අච්ඡරියමනුස්සා ලොකෙ උප්පජ්ජන්තී’’ති මහාපුරිසස්ස ගුණෙ වණ්ණෙන්තා අභිත්ථවිංසු. තෙන වුත්තං –

‘‘අච්ඡෙරං වත ලොකස්මිං, උප්පජ්ජන්ති විචක්ඛණා;

යදා අහු නිමිරාජා, පණ්ඩිතො කුසලත්ථිකො’’ති. (ජා. 2.22.421) –

ආදි.

තං සුත්වා සක්කං දෙවානමින්දං ආදිං කත්වා සබ්බෙ දෙවා බොධිසත්තං දට්ඨුකාමා අහෙසුං. අථෙකදිවසං ¶ මහාපුරිසස්ස උපොසථිකස්ස උපරිපාසාදවරගතස්ස පච්ඡිමයාමෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නස්ස එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘දානං නු ඛො වරං, උදාහු බ්රහ්මචරිය’’න්ති. සො තං අත්තනො කඞ්ඛං ඡින්දිතුං නාසක්ඛි. තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස භවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො තං කාරණං ආවජ්ජෙන්තො බොධිසත්තං තථා විතක්කෙන්තං දිස්වා ‘‘හන්දස්ස විතක්කං ඡින්දිස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා පුරතො ඨිතො තෙන ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුට්ඨො අත්තනො දෙවරාජභාවං ආරොචෙත්වා ¶ ‘‘කිං, මහාරාජ, චින්තෙසී’’ති වුත්තෙ තමත්ථං ආරොචෙසි. සක්කො බ්රහ්මචරියමෙව උත්තමං කත්වා දස්සෙන්තො –

‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;

මජ්ඣිමෙන ච දෙවත්තං, උත්තමෙන විසුජ්ඣති.

‘‘න ¶ හෙතෙ සුලභා කායා, යාචයොගෙන කෙනචි;

යෙ කායෙ උපපජ්ජන්ති, අනගාරා තපස්සිනො’’ති. (ජා. 2.22.429-430) –

ආහ.

තත්ථ පුථුතිත්ථායතනෙසු මෙථුනවිරතිමත්තං හීනං බ්රහ්මචරියං නාම, තෙන ඛත්තියකුලෙ උපපජ්ජති. ඣානස්ස උපචාරමත්තං මජ්ඣිමං නාම, තෙන දෙවත්තං උපපජ්ජති. අට්ඨසමාපත්තිනිබ්බත්තනං පන උත්තමං නාම, තෙන බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති. තඤ්හි බාහිරකා ‘‘නිබ්බාන’’න්ති කථෙන්ති. තෙනාහ ‘‘විසුජ්ඣතී’’ති. සාසනෙ පන පරිසුද්ධසීලස්ස භික්ඛුනො අඤ්ඤතරං දෙවනිකායං පත්ථෙන්තස්ස බ්රහ්මචරියචෙතනා හීනතාය හීනං නාම, තෙන යථාපත්ථිතෙ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තති. පරිසුද්ධසීලස්ස අට්ඨසමාපත්තිනිබ්බත්තනං මජ්ඣිමං නාම, තෙන බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති. පරිසුද්ධසීලස්ස පන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තප්පත්ති උත්තමං නාම, තෙන විසුජ්ඣතීති. ඉති සක්කො ‘‘මහාරාජ, දානතො බ්රහ්මචරියවාසොව සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන මහප්ඵලො’’ති වණ්ණෙසි. කායාති බ්රහ්මගණා. යාචයොගෙනාති යාචනයුත්තෙන. ‘‘යාජයොගෙනා’’තිපි පාළි, යජනයුත්තෙන, දානයුත්තෙනාති අත්ථො. තපස්සිනොති තපනිස්සිතකා. ඉමායපි ගාථාය බ්රහ්මචරියවාසස්සෙව මහානුභාවතං දීපෙති. එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘කිඤ්චාපි, මහාරාජ, දානතො බ්රහ්මචරියමෙව මහප්ඵලං, ද්වෙපි පනෙතෙ මහාපුරිසකත්තබ්බාව ¶ . ද්වීසුපි අප්පමත්තො හුත්වා දානඤ්ච දෙහි සීලඤ්ච රක්ඛාහී’’ති වත්වා තං ඔවදිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.

අථ නං දෙවගණො ‘‘මහාරාජ, කුහිං ගතත්ථා’’ති ආහ. සක්කො ‘‘මිථිලායං නිමිරඤ්ඤො කඞ්ඛ ඡින්දිතු’’න්ති තමත්ථං පකාසෙත්වා බොධිසත්තස්ස ගුණෙ විත්ථාරතො වණ්ණෙසි. තං සුත්වා දෙවා ‘‘මහාරාජ, මය්හං නිමිරාජානං දට්ඨුකාමම්හා, සාධු නං පක්කොසාපෙහී’’ති වදිංසු. සක්කො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා මාතලිං ආමන්තෙසි – ‘‘ගච්ඡ නිමිරාජානං වෙජයන්තං ආරොපෙත්වා ආනෙහී’’ති ¶ . සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා රථෙන ගන්ත්වා තත්ථ මහාසත්තං ආරොපෙත්වා තෙන යාචිතො යථාකම්මං පාපකම්මීනං පුඤ්ඤකම්මීනඤ්ච ඨානානි ආචික්ඛන්තො අනුක්කමෙන දෙවලොකං නෙසි ¶ . දෙවාපි ඛො ‘‘නිමිරාජා ආගතො’’ති සුත්වා දිබ්බගන්ධවාසපුප්ඵහත්ථා යාව චිත්තකූටද්වාරකොට්ඨකා පච්චුග්ගන්ත්වා මහාසත්තං දිබ්බගන්ධාදීහි පූජෙන්තා සුධම්මං දෙවසභං ආනයිංසු. රාජා රථා ඔතරිත්වා දෙවසභං පවිසිත්වා සක්කෙන සද්ධිං එකාසනෙ නිසීදිත්වා තෙන දිබ්බෙහි කාමෙහි නිමන්තියමානො ‘‘අලං, මහාරාජ, මය්හං ඉමෙහි යාචිතකූපමෙහි කාමෙහී’’ති පටික්ඛිපිත්වා අනෙකපරියායෙන ධම්මං දෙසෙත්වා මනුස්සගණනාය සත්තාහමෙව ඨත්වා ‘‘ගච්ඡාමහං මනුස්සලොකං, තත්ථ දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරිස්සාමී’’ති ආහ. සක්කො ‘‘නිමිරාජානං මිථිලං නෙහී’’ති මාතලිං ආණාපෙසි. සො තං වෙජයන්තරථං ආරොපෙත්වා පාචීනදිසාභාගෙන මිථිලං පාපුණි. මහාජනො දිබ්බරථං දිස්වා රඤ්ඤො පච්චුග්ගමනං අකාසි. මාතලි සීහපඤ්ජරෙ මහාසත්තං ඔතාරෙත්වා ආපුච්ඡිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. මහාජනොපි රාජානං පරිවාරෙත්වා ‘‘කීදිසො, දෙව, දෙවලොකො’’ති පුච්ඡි. රාජා දෙවලොකසම්පත්තිං වණ්ණෙත්වා ‘‘තුම්හෙපි දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොථ, එවං තස්මිං දෙවලොකෙ උප්පජ්ජිස්සථා’’ති ධම්මං දෙසෙසි. සො අපරභාගෙ පුබ්බෙ වුත්තනයෙන පලිතං දිස්වා පුත්තස්ස රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා කාමෙ පහාය පබ්බජිත්වා චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

තදා සක්කො අනුරුද්ධො අහොසි. මාතලි ආනන්දො. චතුරාසීති රාජසහස්සානි බුද්ධපරිසා. නිමිරාජා ලොකනාථො.

තස්ස ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව බොධිසම්භාරා නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා බ්රහ්මලොකසම්පත්තිං පහාය පුබ්බෙ අත්තනා පවත්තිතං කල්යාණවත්තං අනුප්පබන්ධෙස්සාමීති මහාකරුණාය මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තනං, උළාරො දානජ්ඣාසයො, තදනුරූපා දානාදීසු පටිපත්ති, මහාජනස්ස ච තත්ථ පතිට්ඨාපනං, යාව දෙවමනුස්සානං පත්ථටයසතා, සක්කස්ස දෙවරාජස්ස උපසඞ්කමනෙ අතිවිම්හයතා, තෙන දිබ්බසම්පත්තියා නිමන්තියමානොපි ¶ තං අනලඞ්කරිත්වා පුඤ්ඤසම්භාරපරිබ්රූහනත්ථං පුන මනුස්සවාසූපගමනං, ලාභසම්පත්තීසු සබ්බත්ථ අලග්ගභාවොති එවමාදයො ගුණානුභාවා නිද්ධාරෙතබ්බාති.

නිමිරාජචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. චන්දකුමාරචරියාවණ්ණනා

45. සත්තමෙ ¶ ¶ එකරාජස්ස අත්රජොති එකරාජස්ස නාම කාසිරඤ්ඤො ඔරසපුත්තො. නගරෙ පුප්ඵවතියාති පුප්ඵවතිනාමකෙ නගරෙ. චන්දසව්හයොති චන්දසද්දෙන අව්හාතබ්බො, චන්දනාමොති අත්ථො.

අතීතෙ කිර අයං බාරාණසී පුප්ඵවතී නාම අහොසි. තත්ථ වසවත්තිරඤ්ඤො පුත්තො එකරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. බොධිසත්තො තස්ස ගොතමියා නාම අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. ‘‘චන්දකුමාරො’’තිස්ස නාමමකංසු. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ අපරොපි පුත්තො උප්පන්නො, තස්ස ‘‘සූරියකුමාරො’’ති නාමමකංසු. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ එකා ධීතා උප්පන්නා, ‘‘සෙලා’’තිස්සා නාමමකංසු. වෙමාතිකා ච නෙසං භද්දසෙනො සූරො චාති ද්වෙ භාතරො අහෙසුං. බොධිසත්තො අනුපුබ්බෙන වුද්ධිප්පත්තො සිප්පෙසු ච විජ්ජාට්ඨානෙසු ච පාරං අගමාසි. තස්ස රාජා අනුච්ඡවිකං චන්දං නාම රාජධීතරං ආනෙත්වා උපරජ්ජං අදාසි. බොධිසත්තස්ස එකො පුත්තො උප්පන්නො, තස්ස ‘‘වාසුලො’’ති නාමමකංසු. තස්ස පන රඤ්ඤො ඛණ්ඩහාලො නාම පුරොහිතො, තං රාජා විනිච්ඡයෙ ඨපෙසි. සො ලඤ්ජවිත්තකො හුත්වා ලඤ්ජං ගහෙත්වා අස්සාමිකෙ සාමිකෙ කරොති, සාමිකෙ ච අස්සාමිකෙ කරොති. අථෙකදිවසං අට්ටපරාජිතො එකො පුරිසො විනිච්ඡයට්ඨානෙ උපක්කොසෙන්තො නික්ඛමිත්වා රාජූපට්ඨානං ගච්ඡන්තං බොධිසත්තං දිස්වා තස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘සාමි ඛණ්ඩහාලො විනිච්ඡයෙ විලොපං ඛාදති, අහං තෙන ලඤ්ජං ගහෙත්වා පරාජයං පාපිතො’’ති අට්ටස්සරමකාසි. බොධිසත්තො ‘‘මා භායී’’ති තං අස්සාසෙත්වා විනිච්ඡයං නෙත්වා සාමිකමෙව සාමිකං අකාසි. මහාජනො මහාසද්දෙන සාධුකාරමදාසි.

රාජා ‘‘බොධිසත්තෙන කිර අට්ටො සුවිනිච්ඡිතො’’ති සුත්වා තං ආමන්තෙත්වා ‘‘තාත, ඉතො පට්ඨාය ¶ ත්වමෙව අට්ටකරණෙ විනිච්ඡයං විනිච්ඡිනාහී’’ති විනිච්ඡයං බොධිසත්තස්ස අදාසි. ඛණ්ඩහාලස්ස ආයො පච්ඡිජ්ජි. සො තතො පට්ඨාය බොධිසත්තෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා ¶ ඔතාරාපෙක්ඛො විචරි. සො පන රාජා මුධප්පසන්නො. සො එකදිවසං සුපිනන්තෙන දෙවලොකං පස්සිත්වා තත්ථ ගන්තුකාමො හුත්වා ‘‘පුරොහිතං ¶ බ්රහ්මලොකගාමිමග්ගං ආචික්ඛා’’ති ආහ. සො ‘‘අතිදානං දදන්තො සබ්බචතුක්කෙන යඤ්ඤං යජස්සූ’’ති වත්වා රඤ්ඤා ‘‘කිං අතිදාන’’න්ති පුට්ඨො ‘‘අත්තනො පියපුත්තා පියභරියා පියධීතරො මහාවිභවසෙට්ඨිනො මඞ්ගලහත්ථිඅස්සාදයොති එතෙ චත්තාරො චත්තාරො කත්වා ද්විපදචතුප්පදෙ යඤ්ඤත්ථාය පරිච්චජිත්වා තෙසං ගලලොහිතෙන යජනං අතිදානං නාමා’’ති සඤ්ඤාපෙසි. ඉති සො ‘‘සග්ගමග්ගං ආචික්ඛිස්සාමී’’ති නිරයමග්ගං ආචික්ඛි.

රාජාපි තස්මිං පණ්ඩිතසඤ්ඤී හුත්වා ‘‘තෙන වුත්තවිධි සග්ගමග්ගො’’ති සඤ්ඤාය තං පටිපජ්ජිතුකාමො මහන්තං යඤ්ඤාවාටං කාරාපෙත්වා තත්ථ බොධිසත්තාදිකෙ චත්තාරො රාජකුමාරෙ ආදිං කත්වා ඛණ්ඩහාලෙන වුත්තං සබ්බං ද්විපදචතුප්පදං යඤ්ඤපසුතට්ඨානෙ නෙථාති ආණාපෙසි. සබ්බඤ්ච යඤ්ඤසම්භාරං උපක්ඛටං අහොසි. තං සුත්වා මහාජනො මහන්තං කොලාහලං අකාසි. රාජා විප්පටිසාරී හුත්වා ඛණ්ඩහාලෙන උපත්ථම්භිතො පුනපි තථා තං ආණාපෙසි. බොධිසත්තො ‘‘ඛණ්ඩහාලෙන විනිච්ඡයට්ඨානං අලභන්තෙන මයි ආඝාතං බන්ධිත්වා මමෙව මරණං ඉච්ඡන්තෙන මහාජනස්ස අනයබ්යසනං උප්පාදිත’’න්ති ජානිත්වා නානාවිධෙහි උපායෙහි රාජානං තතො දුග්ගහිතග්ගාහතො විවෙචෙතුං වායමිත්වාපි නාසක්ඛි. මහාජනො පරිදෙවි, මහන්තං කාරුඤ්ඤමකාසි. මහාජනස්ස පරිදෙවන්තස්සෙව යඤ්ඤාවාටෙ සබ්බකම්මානි නිට්ඨාපෙසි. රාජපුත්තං නෙත්වා ගීවාය නාමෙත්වා නිසීදාපෙසුං. ඛණ්ඩහාලො සුවණ්ණපාතිං උපනාමෙත්වා ඛග්ගං ආදාය ‘‘තස්ස ගීවං ඡින්දිස්සාමී’’ති අට්ඨාසි. තං දිස්වා චන්දා නාම රාජපුත්තස්ස දෙවී ‘‘අඤ්ඤං මෙ පටිසරණං නත්ථි, අත්තනො සච්චබලෙන සාමිකස්ස සොත්ථිං කරිස්සාමී’’ති අඤ්ජලිං පග්ගය්හ පරිසාය අන්තරෙ විචරන්තී ‘‘ඉදං එකන්තෙනෙව පාපකම්මං, යං ඛණ්ඩහාලො සග්ගමග්ගොති කරොති. ඉමිනා මය්හං සච්චවචනෙන මම සාමිකස්ස සොත්ථි හොතු.

‘‘යා දෙවතා ඉධ ලොකෙ, සබ්බා තා සරණං ගතා;

අනාථං තායථ මමං, යථාහං පතිමා සිය’’න්ති. –

සච්චකිරියමකාසි. සක්කො ¶ දෙවරාජා තස්සා පරිදෙවනසද්දං සුත්වා තං පවත්තිං ඤත්වා ජලිතං අයොකූටං ආදාය ආගන්ත්වා රාජානං තාසෙත්වා ¶ සබ්බෙ විස්සජ්ජාපෙසි. සක්කොපි තදා අත්තනො දිබ්බරූපං දස්සෙත්වා සම්පජ්ජලිතං සජොතිභූතං වජිරං පරිබ්භමන්තො ‘‘අරෙ, පාපරාජ කාළකණ්ණි, කදා තයා පාණාතිපාතෙන සුගතිගමනං දිට්ඨපුබ්බං, චන්දකුමාරං සබ්බඤ්ච ඉමං ජනං බන්ධනතො ¶ මොචෙහි, නො චෙ මොචෙස්සසි, එත්ථෙව තෙ ඉමස්ස ච දුට්ඨබ්රාහ්මණස්ස සීසං ඵාලෙස්සාමී’’ති ආකාසෙ අට්ඨාසි. තං අච්ඡරියං දිස්වා රාජා බ්රාහ්මණො ච සීඝං සබ්බෙ බන්ධනා මොචෙසුං.

අථ මහාජනො එකකොලාහලං කත්වා සහසා යඤ්ඤාවාටං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඛණ්ඩහාලස්ස එකෙකං ලෙඩ්ඩුප්පහාරං දෙන්තො තත්ථෙව නං ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා රාජානම්පි මාරෙතුං ආරභි. බොධිසත්තො පුරෙතරමෙව පිතරං පලිස්සජිත්වා ඨිතො මාරෙතුං න අදාසි. මහාජනො ‘‘ජීවිතං තාවස්ස පාපරඤ්ඤො දෙම, ඡත්තං පනස්ස න දස්සාම, නගරෙ වාසං වා න දස්සාම, තං චණ්ඩාලං කත්වා බහිනගරෙ වාසාපෙස්සාමා’’ති රාජවෙසං හාරෙත්වා කාසාවං නිවාසාපෙත්වා හලිද්දිපිලොතිකාය සීසං වෙඨෙත්වා චණ්ඩාලං කත්වා චණ්ඩාලගාමං පහිණිංසු. යෙ පන තං පසුඝාතයඤ්ඤං යජිංසු චෙව යජාපෙසුඤ්ච අනුමොදිංසු ච, සබ්බෙ තෙ නිරයපරායනා අහෙසුං. තෙනාහ භගවා –

‘‘සබ්බෙ පතිට්ඨා නිරයං, යථා තං පාපකං කරිත්වාන;

න හි පාපකම්මං කත්වා, ලබ්භා සුගතිං ඉතො ගන්තු’’න්ති. (ජා. 2.22.1143);

අථ සබ්බාපි රාජපරිසා නාගරා චෙව ජානපදා ච සමාගන්ත්වා බොධිසත්තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. සො ධම්මෙන රජ්ජං අනුසාසන්තො තං අත්තනො මහාජනස්ස ච අකාරණෙනෙව උප්පන්නං අනයබ්යසනං අනුස්සරිත්වා සංවෙගජාතො පුඤ්ඤකිරියාසු භිය්යොසොමත්තාය උස්සාහජාතො මහාදානං පවත්තෙසි, සීලානි රක්ඛි, උපොසථකම්මං සමාදියි. තෙන වුත්තං –

46.

‘‘තදාහං යජනා මුත්තො, නික්ඛන්තො යඤ්ඤවාටතො;

සංවෙගං ජනයිත්වාන, මහාදානං පවත්තයි’’න්ති. – ආදි;

තත්ථ ¶ ¶ යජනා මුත්තොති ඛණ්ඩහාලෙන විහිතයඤ්ඤවිධිතො වුත්තනයෙන ඝාතෙතබ්බතො මුත්තො. නික්ඛන්තො යඤ්ඤවාටතොති අභිසෙකකරණත්ථාය උස්සාහජාතෙන මහාජනෙන සද්ධිං තතො යඤ්ඤභූමිතො නිග්ගතො. සංවෙගං ජනයිත්වානාති එවං ‘‘බහුඅන්තරායො ලොකසන්නිවාසො’’ති අතිවිය සංවෙගං උප්පාදෙත්වා. මහාදානං පවත්තයින්ති ඡ දානසාලායො කාරාපෙත්වා මහතා ධනපරිච්චාගෙන වෙස්සන්තරදානසදිසං ¶ මහාදානමදාසිං. එතෙන අභිසෙකකරණතො පට්ඨාය තස්ස මහාදානස්ස පවත්තිතභාවං දස්සෙති.

47. දක්ඛිණෙය්යෙ අදත්වානාති දක්ඛිණාරහෙ පුග්ගලෙ දෙය්යධම්මං අපරිච්චජිත්වා. අපි ඡප්පඤ්ච රත්තියොති අප්පෙකදා ඡපි පඤ්චපි රත්තියො අත්තනො පිවනඛාදනභුඤ්ජනානි න කරොමීති දස්සෙති.

තදා කිර බොධිසත්තො සකලජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කත්වා මහාමෙඝො විය අභිවස්සන්තො මහාදානං පවත්තෙසි. තත්ථ කිඤ්චාපි දානසාලාසු අන්නපානාදිඋළාරුළාරපණීතපණීතමෙව යාචකානං යථාරුචිතං දිවසෙ දිවසෙ දීයති, තථාපි අත්තනො සජ්ජිතං ආහාරං රාජාරහභොජනම්පි යාචකානං අදත්වා න භුඤ්ජති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නාහං පිවාමී’’තිආදි.

48. ඉදානි තථා යාචකානං දානෙ කාරණං දස්සෙන්තො උපමං තාව ආහරති ‘‘යථාපි වාණිජො නාමා’’තිආදිනා. තස්සත්ථො – යථා නාම වාණිජො භණ්ඩට්ඨානං ගන්ත්වා අප්පෙන පාභතෙන බහුං භණ්ඩං වික්කිණිත්වා විපුලං භණ්ඩසන්නිචයං කත්වා දෙසකාලං ජානන්තො යත්ථස්ස ලාභො උදයො මහා හොති, තත්ථ දෙසෙ කාලෙ වා තං භණ්ඩං හරති උපනෙති වික්කිණාති.

49. සකභුත්තාපීති සකභුත්තතොපි අත්තනා පරිභුත්තතොපි. ‘‘සකපරිභුත්තාපී’’තිපි පාඨො. පරෙති පරස්මිං පටිග්ගාහකපුග්ගලෙ. සතභාගොති අනෙකසතභාගො ආයතිං භවිස්සති. ඉදං වුත්තං හොති – යථා වාණිජෙන කීතභණ්ඩං තත්ථෙව අවික්කිණිත්වා තථාරූපෙ දෙසෙ කාලෙ ච වික්කිණියමානං බහුං උදයං විපුලං ඵලං හොති, තථෙව අත්තනො සන්තකං අත්තනා අනුපභුඤ්ජිත්වා පරස්මිං පටිග්ගාහකපුග්ගලෙ දින්නං මහප්ඵලං අනෙකසතභාගො භවිස්සති, තස්මා අත්තනා ¶ අභුඤ්ජිත්වාපි පරස්ස දාතබ්බමෙවාති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘තිරච්ඡානගතෙ දානං දත්වා සතගුණා ¶ දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා. පුථුජ්ජනදුස්සීලෙ දානං දත්වා සහස්සගුණා’’ති (ම. නි. 3.379) විත්ථාරො. අපරම්පි වුත්තං ‘‘එවං චෙ, භික්ඛවෙ, සත්තා ජානෙය්යුං දානසංවිභාගස්ස විපාකං, යථාහං ජානාමි, න අදත්වා භුඤ්ජෙය්යුං, න ච නෙසං මච්ඡෙරමලං චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨෙය්ය. යොපි නෙසං අස්ස චරිමො ආලොපො චරිමං කබළං, තතොපි න අසංවිභජිත්වා භුඤ්ජෙය්යු’’න්තිආදි (ඉතිවු. 26).

50. එතමත්ථවසං ඤත්වාති එතං දානස්ස මහප්ඵලභාවසඞ්ඛාතඤ්චෙව සම්මාසම්බොධියා පච්චයභාවසඞ්ඛාතඤ්ච ¶ අත්ථවසං කාරණං ජානිත්වා. න පටික්කමාමි දානතොති දානපාරමිතො ඊසකම්පි න නිවත්තාමි අභික්කමාමි එව. කිමත්ථං? සම්බොධිමනුපත්තියාති සම්බොධිං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අනුප්පත්තියා අනුප්පත්තියත්ථං, අධිගන්තුන්ති අත්ථො.

තදා බොධිසත්තො මහාජනෙන පිතරි චණ්ඩාලගාමං පවෙසිතෙ දාතබ්බයුත්තකං පරිබ්බයං දාපෙසි නිවාසනානි පාරුපනානි ච. සොපි නගරං පවිසිතුං අලභන්තො බොධිසත්තෙ උය්යානකීළාදිඅත්ථං බහිගතෙ උපසඞ්කමති, පුත්තසඤ්ඤාය පන න වන්දති, න අඤ්ජලිකම්මං කරොති, ‘‘චිරං ජීව, සාමී’’ති වදති. බොධිසත්තොපි දිට්ඨදිවසෙ අතිරෙකසම්මානං කරොති. සො එවං ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා ආයුපරියොසානෙ සපරිසො දෙවලොකං පූරෙසි.

තදා ඛණ්ඩහාලො දෙවදත්තො අහොසි, ගොතමී දෙවී මහාමායා, චන්දා රාජධීතා රාහුලමාතා, වාසුලො රාහුලො, සෙලා උප්පලවණ්ණා, සූරො මහාකස්සපො, භද්දසෙනො මහාමොග්ගල්ලානො, සූරියකුමාරො සාරිපුත්තො, චන්දරාජා ලොකනාථො.

තස්ස ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව යථාරහං සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තදා ඛණ්ඩහාලස්ස කක්ඛළඵරුසභාවං ජානන්තොපි අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා ධම්මෙන සමෙන අට්ටස්ස විනිච්ඡයො, අත්තානං මාරෙතුකාමස්සෙව ඛණ්ඩහාලස්ස තථා යඤ්ඤවිධානං ජානිත්වාපි තස්ස උපරි චිත්තප්පකොපාභාවො, අත්තනො පරිසං ගහෙත්වා පිතු සත්තු භවිතුං සමත්ථොපි ‘‘මාදිසස්ස නාම ගරූහි විරොධො න යුත්තො’’ති අත්තානං පුරිසපසුං කත්වා ඝාතාපෙතුකාමස්ස පිතු ආණායං අවට්ඨානං, කොසියා අසිං ගහෙත්වා සීසං ¶ ඡින්දිතුං උපක්කමන්තෙ ¶ පුරොහිතෙ අත්තනො පිතරි පුත්තෙ සබ්බසත්තෙසු ච මෙත්තාඵරණෙන සමචිත්තතා, මහාජනෙ පිතරං මාරෙතුං උපක්කමන්තෙ සයං පලිස්සජිත්වා තස්ස ජීවිතදානඤ්ච, දිවසෙ දිවසෙ වෙස්සන්තරදානසදිසං මහාදානං දදතොපි දානෙන අතිත්තභාවො, මහාජනෙන චණ්ඩාලෙසු වාසාපිතස්ස පිතු දාතබ්බයුත්තකං දත්වා පොසනං, මහාජනං පුඤ්ඤකිරියාසු පතිට්ඨාපනන්ති එවමාදයො ගුණානුභාවා නිද්ධාරෙතබ්බාති.

චන්දකුමාරචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. සිවිරාජචරියාවණ්ණනා

51. අට්ඨමෙ ¶ අරිට්ඨසව්හයෙ නගරෙති අරිට්ඨපුරනාමකෙ නගරෙ. සිවි නාමාසි ඛත්තියොති සිවීති ගොත්තතො එවංනාමකො රාජා අහොසි.

අතීතෙ කිර සිවිරට්ඨෙ අරිට්ඨපුරනගරෙ සිවිරාජෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ මහාසත්තො තස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. ‘‘සිවිකුමාරො’’තිස්ස නාමමකංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා උග්ගහිතසිප්පො ආගන්ත්වා පිතු සිප්පං දස්සෙත්වා උපරජ්ජං ලභිත්වා අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන රාජා හුත්වා අගතිගමනං පහාය දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා රජ්ජං කාරෙන්තො නගරස්ස චතූසු ද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ නිවෙසනද්වාරෙති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං ඡසතසහස්සපරිච්චාගෙන මහාදානං පවත්තෙසි. අට්ඨමීචාතුද්දසීපන්නරසීසු සයං දානසාලං ගන්ත්වා දානග්ගං ඔලොකෙති.

සො එකදා පුණ්ණමදිවසෙ පාතොව සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො අත්තනා දින්නදානං ආවජ්ජෙන්තො බාහිරවත්ථුං අත්තනා අදින්නං නාම අදිස්වා ‘‘න මෙ බාහිරකදානං තථා චිත්තං තොසෙති, යථා අජ්ඣත්තිකදානං, අහො වත මම දානසාලං ගතකාලෙ කොචි යාචකො බාහිරවත්ථුං අයාචිත්වා ¶ අජ්ඣත්තිකමෙව යාචෙය්ය, සචෙ හි මෙ කොචි සරීරෙ මංසං වා ලොහිතං වා සීසං වා හදයමංසං වා අක්ඛීනි වා උපඩ්ඪසරීරං වා සකලමෙව වා අත්තභාවං දාසභාවෙන යාචෙය්ය, තංතදෙවස්ස ¶ අධිප්පායං පූරෙන්තො දාතුං සක්කොමී’’ති චින්තෙසි. පාළියං පන අක්ඛීනං එව වසෙන ආගතා. තෙන වුත්තං –

‘‘නිසජ්ජ පාසාදවරෙ, එවං චින්තෙසහං තදා’’.

52.

‘‘යංකිඤ්චි මානුසං දානං, අදින්නං මෙ න විජ්ජති;

යොපි යාචෙය්ය මං චක්ඛුං, දදෙය්යං අවිකම්පිතො’’ති.

තත්ථ මානුසං දානන්ති පකතිමනුස්සෙහි දාතබ්බදානං අන්නපානාදි. එවං පන මහාසත්තස්ස උළාරෙ දානජ්ඣාසයෙ උප්පන්නෙ සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො තස්ස කාරණං ආවජ්ජෙන්තො බොධිසත්තස්ස අජ්ඣාසයං දිස්වා ‘‘සිවිරාජා අජ්ජ සම්පත්තයාචකා චක්ඛූනි චෙ යාචන්ති, චක්ඛූනි උප්පාටෙත්වා නෙසං දස්සාමීති චින්තෙසී’’ති සක්කො දෙවපරිසාය ¶ වත්වා ‘‘සො සක්ඛිස්සති නු ඛො තං දාතුං, උදාහු නොති වීමංසිස්සාමි තාව න’’න්ති බොධිසත්තෙ සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි න්හත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි පටිමණ්ඩිතෙ අලඞ්කතහත්ථික්ඛන්ධවරගතෙ දානග්ගං ගච්ඡන්තෙ ජරාජිණ්ණො අන්ධබ්රාහ්මණො විය හුත්වා තස්ස චක්ඛුපථෙ එකස්මිං උන්නතප්පදෙසෙ උභො හත්ථෙ පසාරෙත්වා රාජානං ජයාපෙත්වා ඨිතො බොධිසත්තෙන තදභිමුඛං වාරණං පෙසෙත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, කිං ඉච්ඡසී’’ති පුච්ඡිතො ‘‘තව දානජ්ඣාසයං නිස්සාය සමුග්ගතෙන කිත්තිඝොසෙන සකලලොකසන්නිවාසො නිරන්තරං ඵුටො, අහඤ්ච අන්ධො, තස්මා තං යාචාමී’’ති උපචාරවසෙන එකං චක්ඛුං යාචි. තෙන වුත්තං –

53.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, සක්කො දෙවානමිස්සරො;

නිසින්නො දෙවපරිසාය, ඉදං වචනමබ්රවි.

54.

‘‘නිසජ්ජ පාසාදවරෙ, සිවිරාජා මහිද්ධිකො;

චින්තෙන්තො විවිධං දානං, අදෙය්යං සො න පස්සති.

55.

‘‘තථං නු විතථං නෙතං, හන්ද වීමංසයාමි තං;

මුහුත්තං ආගමෙය්යාථ, යාව ජානාමි තං මනං.

56.

‘‘පවෙධමානො පලිතසිරො, වලිගත්තො ජරාතුරො;

අන්ධවණ්ණොව හුත්වාන, රාජානං උපසඞ්කමි.

57.

‘‘සො ¶ තදා පග්ගහෙත්වාන, වාමං දක්ඛිණබාහු ච;

සිරස්මිං අඤ්ජලිං කත්වා, ඉදං වචනමබ්රවි.

58.

‘‘‘යාචාමි තං මහාරාජ, ධම්මික රට්ඨවඩ්ඪන;

තව දානරතා කිත්ති, උග්ගතා දෙවමානුසෙ.

59.

‘‘‘උභොපි නෙත්තා නයනා, අන්ධා උපහතා මම;

එකං මෙ නයනං දෙහි, ත්වම්පි එකෙන යාපයා’’’ති.

තත්ථ චින්තෙන්තො විවිධං දානන්ති අත්තනා දින්නං විවිධං දානං චින්තෙන්තො, ආවජ්ජෙන්තො දානං වා අත්තනා දින්නං විවිධං බාහිරං දෙය්යධම්මං චින්තෙන්තො. අදෙය්යං සො න පස්සතීති බාහිරං විය අජ්ඣත්තිකවත්ථුම්පි අදෙය්යං දාතුං අසක්කුණෙය්යං න පස්සති, ‘‘චක්ඛූනිපි උප්පාටෙත්වා දස්සාමී’’ති චින්තෙසීති ¶ අධිප්පායො. තථං නු විතථං නෙතන්ති එතං අජ්ඣත්තිකවත්ථුනොපි ¶ අදෙය්යස්ස අදස්සනං දෙය්යභාවෙනෙව දස්සනං චින්තනං සච්චං නු ඛො, උදාහු, අසච්චන්ති අත්ථො. සො තදා පග්ගහෙත්වාන, වාමං දක්ඛිණබාහු චාති වාමබාහුං දක්ඛිණබාහුඤ්ච තදා පග්ගහෙත්වා, උභො බාහූ උක්ඛිපිත්වාති අත්ථො. රට්ඨවඩ්ඪනාති රට්ඨවඩ්ඪීකර. ත්වම්පි එකෙන යාපයාති එකෙන චක්ඛුනා සමවිසමං පස්සන්තො සකං අත්තභාවං ත්වං යාපෙහි, අහම්පි භවතො ලද්ධෙන එකෙන යාපෙමීති දස්සෙති.

තං සුත්වා මහාසත්තො තුට්ඨමානසො ‘‘ඉදානෙවාහං පාසාදෙ නිසින්නො එවං චින්තෙත්වා ආගතො, අයඤ්ච මෙ චිත්තං ඤත්වා විය චක්ඛුං යාචති, අහො වත මෙ ලාභා, අජ්ජ මෙ මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සති, අදින්නපුබ්බං වත දානං දස්සාමී’’ති උස්සාහජාතො අහොසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

60.

‘‘තස්සාහං වචනං සුත්වා, හට්ඨො සංවිග්ගමානසො;

කතඤ්ජලී වෙදජාතො, ඉදං වචනමබ්රවිං.

61.

‘‘‘ඉදානාහං චින්තයිත්වාන, පාසාදතො ඉධාගතො;

ත්වං මම චිත්තමඤ්ඤාය, නෙත්තං යාචිතුමාගතො.

62.

‘‘‘අහො ¶ මෙ මානසං සිද්ධං, සඞ්කප්පො පරිපූරිතො;

අදින්නපුබ්බං දානවරං, අජ්ජ දස්සාමි යාචකෙ’’’ති.

තත්ථ තස්සාති තස්ස බ්රාහ්මණරූපධරස්ස සක්කස්ස. හට්ඨොති තුට්ඨො. සංවිග්ගමානසොති මම චිත්තං ජානිත්වා විය ඉමිනා බ්රාහ්මණෙන චක්ඛු යාචිතං, එත්තකං කාලං එවං අචින්තෙත්වා පමජ්ජිතො වතම්හීති සංවිග්ගචිත්තො. වෙදජාතොති ජාතපීතිපාමොජ්ජො. අබ්රවින්ති අභාසිං. මානසන්ති මනසි භවං මානසං, දානජ්ඣාසයො, ‘‘චක්ඛුං දස්සාමී’’ති උප්පන්නදානජ්ඣාසයොති අත්ථො. සඞ්කප්පොති මනොරථො. පරිපූරිතොති පරිපුණ්ණො.

අථ බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං බ්රාහ්මණො මම චිත්තාචාරං ඤත්වා විය දුච්චජම්පි චක්ඛුං මං යාචති, සියා නු ඛො කායචි දෙවතාය අනුසිට්ඨො භවිස්සති, පුච්ඡිස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා තං බ්රාහ්මණං පුච්ඡි. තෙනාහ භගවා ජාතකදෙසනායං –

‘‘කෙනානුසිට්ඨො ¶ ඉධමාගතොසි, වනිබ්බක චක්ඛුපථානි යාචිතුං;

සුදුච්චජං ¶ යාචසි උත්තමඞ්ගං, යමාහු නෙත්තං පුරිසෙන දුච්චජ’’න්ති.(ජා. 1.15.53);

තං සුත්වා බ්රාහ්මණරූපධරො සක්කො ආහ –

‘‘යමාහු දෙවෙසු සුජම්පතීති, මඝවාති නං ආහු මනුස්සලොකෙ;

තෙනානුසිට්ඨො ඉධමාගතොස්මි, වනිබ්බකො චක්ඛුපථානි යාචිතුං.

‘‘වනිබ්බතො මය්හං වනිං අනුත්තරං, දදාහි තෙ චක්ඛුපථානි යාචිතො;

දදාහි මෙ චක්ඛුපථං අනුත්තරං, යමාහු නෙත්තං පුරිසෙන දුච්චජ’’න්ති. (ජා. 1.15.54-55);

මහාසත්තො ආහ –

‘‘යෙන අත්ථෙන ආගච්ඡි, යමත්ථමභිපත්ථයං;

තෙ තෙ ඉජ්ඣන්තු සඞ්කප්පා, ලභ චක්ඛූනි බ්රාහ්මණ.

‘‘එකං ¶ තෙ යාචමානස්ස, උභයානි දදාමහං;

ස චක්ඛුමා ගච්ඡ ජනස්ස පෙක්ඛතො,

යදිච්ඡසෙ ත්වං තද තෙ සමිජ්ඣතූ’’ති. (ජා. 1.15.56-57);

තත්ථ වනිබ්බකාති තං ආලපති. චක්ඛුපථානීති දස්සනස්ස පථභාවතො චක්ඛූනමෙවෙතං නාමං. යමාහූති යං ලොකෙ ‘‘දුච්චජ’’න්ති කථෙන්ති. වනිබ්බතොති යාචන්තස්ස. වනින්ති යාචනං. තෙ තෙති තෙ තව තස්ස අන්ධස්ස සඞ්කප්පා. ස චක්ඛුමාති සො ත්වං මම චක්ඛූහි චක්ඛුමා හුත්වා. තද තෙ සමිජ්ඣතූති යං ත්වං මම සන්තිකා ඉච්ඡසි, තං තෙ සමිජ්ඣතූති.

රාජා එත්තකං කථෙත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො සක්කෙන අනුසිට්ඨො ඉධාගතොස්මීති භණති, නූන ඉමස්ස ඉමිනා උපායෙන චක්ඛු සම්පජ්ජිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘ඉධෙව මයා චක්ඛූනි උප්පාටෙත්වා දාතුං අසාරුප්ප’’න්ති චින්තෙත්වා බ්රාහ්මණං ආදාය අන්තෙපුරං ගන්ත්වා රාජාසනෙ නිසීදිත්වා සිවකං නාම වෙජ්ජං පක්කොසාපෙසි. අථ ‘‘අම්හාකං කිර රාජා අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස දාතුකාමො’’ති සකලනගරෙ එකකොලාහලං ¶ අහොසි. අථ නං රඤ්ඤො ඤාතිසෙනාපතිආදයො රාජවල්ලභා ¶ අමච්චා පාරිසජ්ජා නාගරා ඔරොධා ච සබ්බෙ සන්නිපතිත්වා නානාඋපායෙහි නිවාරෙසුං. රාජාපි නෙ අනුවාරෙසි තෙනාහ –

‘‘මා නො දෙව අදා චක්ඛුං, මා නො සබ්බෙ පරාකරි;

ධනං දෙහි මහාරාජ, මුත්තා වෙළුරියා බහූ.

‘‘යුත්තෙ දෙව රථෙ දෙහි, ආජානීයෙ චලඞ්කතෙ;

නාගෙ දෙහි මහාරාජ, හෙමකප්පනවාසසෙ.

‘‘යථා තං සිවයො සබ්බෙ, සයොග්ගා සරථා සදා;

සමන්තා පරිකිරෙය්යුං, එවං දෙහි රථෙසභා’’ති. (ජා. 1.15.58-60);

අථ රාජා තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘යො වෙ දස්සන්ති වත්වාන, අදානෙ කුරුතෙ මනො;

භූම්යං සො පතිතං පාසං, ගීවායං පටිමුඤ්චති.

‘‘යො ¶ වෙ දස්සන්ති වත්වාන, අදානෙ කුරුතෙ මනො;

පාපා පාපතරො හොති, සම්පත්තො යමසාධනං.

‘‘යඤ්හි යාචෙ තඤ්හි දදෙ, යං න යාචෙ න තං දදෙ;

ස්වාහං තමෙව දස්සාමි, යං මං යාචති බ්රාහ්මණො’’ති. (ජා. 1.15.61-63);

තත්ථ මා නො, දෙවාති නොති නිපාතමත්තං. දෙව, මා චක්ඛුං අදාසි. මා නො සබ්බෙ පරාකරීති අම්හෙ සබ්බෙ මා පරිච්චජි. අක්ඛීසු හි දින්නෙසු ත්වං රජ්ජං න කරිස්සසි, එවං තයා මයං පරිච්චත්තා නාම භවිස්සාමාති අධිප්පායෙන එවමාහංසු. පරිකිරෙය්යුන්ති පරිවාරෙය්යුං. එවං දෙහීති යථා තං අවිකලචක්ඛුං සිවයො චිරං පරිවාරෙය්යුං, එවං දෙහි ධනමෙවස්ස දෙහි, මා අක්ඛීනි, අක්ඛීසු හි දින්නෙසු න තං සිවයො පරිවාරෙස්සන්තීති දස්සෙති.

පටිමුඤ්චතීති පටිපවෙසෙති. පාපා පාපතරො හොතීති ලාමකා ලාමකතරො නාම හොති. සම්පත්තො යමසාධනන්ති යමස්ස ආණාපවත්තිට්ඨානං උස්සදනිරයං එස පත්තො නාම හොති. යඤ්හි යාචෙති ¶ යං වත්ථුං යාචකො යාචති, දායකොපි තදෙව දදෙය්ය, න අයාචිතං, අයඤ්ච බ්රාහ්මණො චක්ඛුං මං යාචති, න මුත්තාදිකං ධනං, තං දස්සාමීති වදති.

අථ ¶ නං ‘‘ආයුආදීසු කිං පත්ථෙත්වා චක්ඛූනි දෙසි දෙවා’’ති පුච්ඡිංසු. මහාපුරිසො ‘‘නාහං දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකං වා සම්පත්තිං පත්ථෙත්වා දෙමි, අපි ච බොධිසත්තානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො පොරාණකමග්ගො එස, යදිදං දානපාරමිපූරණං නාමා’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

‘‘ආයුං නු වණ්ණං නු සුඛං බලං නු, කිං පත්ථයානො නු ජනින්ද දෙසි;

කථඤ්හි රාජා සිවිනං අනුත්තරො, චක්ඛූනි දජ්ජා පරලොකහෙතු.

‘‘න වාහමෙතං යසසා දදාමි, න පුත්තමිච්ඡෙ න ධනං න රට්ඨං;

සතඤ්ච ධම්මො චරිතො පුරාණො, ඉච්චෙව දානෙ රමතෙ මනො මමා’’ති. (ජා. 1.15.64-65);

තත්ථ ¶ පරලොකහෙතූති, මහාරාජ, කථං නාම තුම්හාදිසො පණ්ඩිතපුරිසො සක්කසම්පත්තිසදිසං සන්දිට්ඨිකං ඉස්සරියං පහාය පරලොකහෙතු චක්ඛූනි දදෙය්යාති.

න වාහන්ති න වෙ අහං. යසසාති දිබ්බස්ස වා මානුසස්ස වා ඉස්සරියස්ස කාරණා, අපිච සතං බොධිසත්තානං ධම්මො බුද්ධකාරකො චරිතො ආචරිතො ආචිණ්ණො පුරාතනො ඉච්චෙව ඉමිනා කාරණෙන දානෙයෙව ඊදිසො මම මනො නිරතොති.

එවඤ්ච පන වත්වා රාජා අමච්චෙ සඤ්ඤාපෙත්වා සිවකං වෙජ්ජං ආණාපෙසි – ‘‘එහි, සිවක, මම උභොපි අක්ඛීනි ඉමස්ස බ්රාහ්මණස්ස දාතුං සීඝං උප්පාටෙත්වා හත්ථෙ පතිට්ඨපෙහී’’ති. තෙන වුත්තං –

63.

‘‘එහි සිවක උට්ඨෙහි, මා දන්ධයි මා පවෙධයි;

උභොපි නයනං දෙහි, උප්පාටෙත්වා වනිබ්බකෙ.

64.

‘‘තතො සො චොදිතො මය්හං, සිවකො වචනංකරො;

උද්ධරිත්වාන පාදාසි, තාලමිඤ්ජංව යාචකෙ’’ති.

තත්ථ ¶ උට්ඨෙහීති උට්ඨානවීරියං කරොහි. ඉමස්මිං මම චක්ඛුදානෙ සහායකිච්චං කරොහීති දස්සෙති. මා දන්තයීති මා චිරායි. අයඤ්හි අතිදුල්ලභො චිරකාලං පත්ථිතො මයා උත්තමො දානක්ඛණො පටිලද්ධො, සො මා විරජ්ඣීති අධිප්පායො. මා පවෙධයීති ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො චක්ඛූනි උප්පාටෙමී’’ති චිත්තුත්රාසවසෙන මා වෙධයි සරීරකම්පං මා ආපජ්ජි. උභොපි ¶ නයනන්ති උභොපි නයනෙ. වනිබ්බකෙති යාචකස්ස මය්හන්ති මයා. උද්ධරිත්වාන පාදාසීති සො වෙජ්ජො රඤ්ඤො අක්ඛිකූපතො උභොපි අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා රඤ්ඤො හත්ථෙ අදාසි.

දෙන්තො ච න සත්ථකෙන උද්ධරිත්වා අදාසි. සො හි චින්තෙසි – ‘‘අයුත්තං මාදිසස්ස සුසික්ඛිතවෙජ්ජස්ස රඤ්ඤො අක්ඛීසු සත්ථපාතන’’න්ති භෙසජ්ජානි ඝංසෙත්වා භෙසජ්ජචුණ්ණෙන නීලුප්පලං පරිභාවෙත්වා දක්ඛිණක්ඛිං උපසිඞ්ඝාපෙසි, අක්ඛි පරිවත්ති, දුක්ඛා වෙදනා උප්පජ්ජි. සො පරිභාවෙත්වා පුනපි උපසිඞ්ඝාපෙසි, අක්ඛි අක්ඛිකූපතො මුච්චි, බලවතරා වෙදනා උදපාදි, තතියවාරෙ ඛරතරං පරිභාවෙත්වා උපනාමෙසි, අක්ඛි ඔසධබලෙන පරිබ්භමිත්වා අක්ඛිකූපතො නික්ඛමිත්වා න්හාරුසුත්තකෙන ඔලම්බමානං අට්ඨාසි, අධිමත්තා ¶ වෙදනා උදපාදි, ලොහිතං පග්ඝරි, නිවත්ථසාටකාපි ලොහිතෙන තෙමිංසු. ඔරොධා ච අමච්චා ච රඤ්ඤො පාදමූලෙ පතිත්වා ‘‘දෙව, අක්ඛීනි මා දෙහි, දෙව, අක්ඛීනි මා දෙහී’’ති මහාපරිදෙවං පරිදෙවිංසු.

රාජා වෙදනං අධිවාසෙත්වා ‘‘තාත, මා පපඤ්චං කරී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති වාමහත්ථෙන අක්ඛිං ධාරෙත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන සත්ථකං ආදාය අක්ඛිසුත්තකං ඡින්දිත්වා අක්ඛිං ගහෙත්වා මහාසත්තස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. සො වාමක්ඛිනා දක්ඛිණක්ඛිං ඔලොකෙත්වා පරිච්චාගපීතියා අභිභුය්යමානං දුක්ඛවෙදනං වෙදෙන්තො ‘‘එහි, බ්රාහ්මණා’’ති බ්රාහ්මණං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මම ඉතො චක්ඛුතො සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන සමන්තචක්ඛුමෙව පියතරං, තස්ස මෙ ඉදං අක්ඛිදානං පච්චයො හොතූ’’ති බ්රාහ්මණස්ස අක්ඛිං අදාසි. සො තං උක්ඛිපිත්වා අත්තනො අක්ඛිම්හි ඨපෙසි, තං තස්සානුභාවෙන විකසිතනීලුප්පලං විය හුත්වා උපට්ඨාසි. මහාසත්තො වාමක්ඛිනා තස්ස තං අක්ඛිං දිස්වා ‘‘අහො සුදින්නං මයා අක්ඛී’’ති අන්තොසමුග්ගතාය පීතියා නිරන්තරං ඵුටසරීරො හුත්වා අපරම්පි අදාසි. සක්කොපි තං ¶ තථෙව කත්වා රාජනිවෙසනා නික්ඛමිත්වා මහාජනස්ස ඔලොකෙන්තස්සෙව නගරා නික්ඛමිත්වා දෙවලොකමෙව ගතො.

රඤ්ඤො නචිරස්සෙව අක්ඛීනි ආවාටභාවං අප්පත්තානි කම්බලගෙණ්ඩුකං විය උග්ගතෙන මංසපිණ්ඩෙන පූරෙත්වා චිත්තකම්මරූපස්ස විය රුහිංසු, වෙදනා පච්ඡිජ්ජි. අථ මහාසත්තො කතිපාහං පාසාදෙ වසිත්වා ‘‘කිං අන්ධස්ස රජ්ජෙනාති අමච්චානං රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා සමණධම්මං ¶ කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අමච්චානං තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘මුඛධොවනාදිදායකො එකො පුරිසො මය්හං සන්තිකෙ හොතු, සරීරකිච්චට්ඨානෙසුපි මෙ රජ්ජුකං බන්ධථා’’ති වත්වා සිවිකාය ගන්ත්වා පොක්ඛරණිතීරෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදි. අමච්චාපි වන්දිත්වා පටික්කමිංසු. බොධිසත්තොපි අත්තනො දානං ආවජ්ජෙසි. තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස ආසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො තං දිස්වා ‘‘මහාරාජස්ස වරං දත්වා චක්ඛුං පටිපාකතිකං කරිස්සාමී’’ති බොධිසත්තස්ස සමීපං ගන්ත්වා පදසද්දමකාසි. මහාසත්තෙන ච ‘‘කො එසො’’ති වුත්තෙ –

‘‘සක්කොහමස්මි ¶ දෙවින්දො, ආගතොස්මි තවන්තිකෙ;

වරං වරස්සු රාජීසි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසී’’ති. (ජා. 1.15.71) –

වත්වා තෙන –

‘‘පහූතං මෙ ධනං සක්ක, බලං කොසො චනප්පකො;

අන්ධස්ස මෙ සතො දානි, මරණඤ්ඤෙව රුච්චතී’’ති. (ජා. 1.15.72) –

වුත්තෙ අථ නං සක්කො ආහ – ‘‘සිවිරාජ, කිං පන ත්වං මරිතුකාමො හුත්වා මරණං රොචෙසි, උදාහු අන්ධභාවෙනා’’ති. අන්ධභාවෙන, දෙවාති. ‘‘මහාරාජ, දානං නාම න කෙවලං සම්පරායත්ථමෙව දිය්යති, දිට්ඨධම්මත්ථායපි පච්චයො හොති, තස්මා තව දානපුඤ්ඤමෙව නිස්සාය සච්චකිරියං කරොහි, තස්ස බලෙනෙව තෙ චක්ඛු උප්පජ්ජිස්සතී’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි මයා මහාදානං සුදින්න’’න්ති වත්වා සච්චකිරියං කරොන්තො –

‘‘යෙ ¶ මං යාචිතුමායන්ති, නානාගොත්තා වනිබ්බකා;

යොපි මං යාචතෙ තත්ථ, සොපි මෙ මනසො පියො;

එතෙන සච්චවජ්ජෙන, චක්ඛු මෙ උපපජ්ජථා’’ති. (ජා. 1.15.74) –

ආහ.

තත්ථ යෙ මන්ති යෙ මං යාචිතුමාගච්ඡන්ති, තෙසුපි ආගතෙසු යො ඉමං නාම දෙහීති වාචං නිච්ඡාරෙන්තො ¶ මං යාචතෙ, සොපි මෙ මනසො පියො. එතෙනාති සචෙ මය්හං සබ්බෙපි යාචකා පියා, සච්චමෙවෙතං මයා වුත්තං, එතෙන මෙ සච්චවචනෙන එකං චක්ඛු උපපජ්ජථ උප්පජ්ජතූති.

අථස්ස වචනසමනන්තරමෙව පඨමං චක්ඛු උදපාදි. තතො දුතියස්ස උප්පජ්ජනත්ථාය –

‘‘යං මං සො යාචිතුං ආගා, දෙහි චක්ඛුන්ති බ්රාහ්මණො;

තස්ස චක්ඛූනි පාදාසිං, බ්රාහ්මණස්ස වනිබ්බතො.

‘‘භිය්යො මං ආවිසී පීති, සොමනස්සඤ්චනප්පකං;

එතෙන සච්චවජ්ජෙන, දුතියං මෙ උපපජ්ජථා’’ති. (ජා. 1.15.75-76) –

ආහ.

තත්ථ යං මන්ති යො මං. සොති සො චක්ඛුයාචකො බ්රාහ්මණො. ආගාති ආගතො. වනිබ්බතොති යාචන්තස්ස. මං ආවිසීති බ්රාහ්මණස්ස ¶ චක්ඛූනි දත්වා අන්ධකාලෙපි තථාරූපං වෙදනං අගණෙත්වා ‘‘අහො සුදින්නං මෙ දාන’’න්ති පච්චවෙක්ඛන්තං මං භිය්යො අතිරෙකතරා පීති ආවිසි. සොමනස්සඤ්චනප්පකන්ති අපරිමාණං සොමනස්සං උප්පජ්ජි. එතෙනාති සචෙ තදා මම අනප්පකං පීතිසොමනස්සං උප්පන්නං, සච්චමෙවෙතං මයා වුත්තං, එතෙන මෙ සච්චවචනෙන දුතියම්පි චක්ඛු උපපජ්ජතූති.

තංඛණඤ්ඤෙව දුතියම්පි චක්ඛු උදපාදි. තානි පනස්ස චක්ඛූනි නෙව පාකතිකානි, න දිබ්බානි. සක්කබ්රාහ්මණස්ස හි දින්නං චක්ඛුං පුන පාකතිකං කාතුං න සක්කා, උපහතචක්ඛුනො ච දිබ්බචක්ඛු නාම නුප්පජ්ජති, වුත්තනයෙන පනස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු අවිපරීතං අත්තනො දානපීතිං උපාදාය පීතිඵරණවසෙන නිබ්බත්තානි ‘‘සච්චපාරමිතාචක්ඛූනී’’ති වුත්තානි. තෙන වුත්තං –

65.

‘‘දදමානස්ස ¶ දෙන්තස්ස, දින්නදානස්ස මෙ සතො;

චිත්තස්ස අඤ්ඤථා නත්ථි, බොධියායෙව කාරණා’’ති.

තත්ථ දදමානස්සාති චක්ඛූනි දාතුං වෙජ්ජෙන උප්පාටෙන්තස්ස. දෙන්තස්සාති උප්පාටිතානි තානි සක්කබ්රාහ්මණස්ස ¶ හත්ථෙ ඨපෙන්තස්ස. දින්නදානස්සාති චක්ඛුදානං දින්නවතො. චිත්තස්ස අඤ්ඤථාති දානජ්ඣාසයස්ස අඤ්ඤථාභාවො. බොධියායෙව කාරණාති තඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙව හෙතූති අත්ථො.

66. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සුදුල්ලභතාය එවං සුදුක්කරං මයා කතන්ති න චක්ඛූනං න අත්තභාවස්සපි අප්පියතායාති දස්සෙන්තො ‘‘න මෙ දෙස්සා’’ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ අත්තා න මෙ න දෙස්සියොති පඨමො න-කාරො නිපාතමත්තො. අත්තා න මෙ කුජ්ඣිතබ්බො, න අප්පියොති අත්ථො. ‘‘අත්තානං මෙ න දෙස්සිය’’න්තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – මෙ අත්තානං අහං න දෙස්සියං න කුජ්ඣෙය්යං න කුජ්ඣිතුං අරහාමි න සො මයා කුජ්ඣිතබ්බොති. ‘‘අත්තාපි මෙ න දෙස්සියො’’තිපි පඨන්ති. අදාසහන්ති අදාසිං අහං. ‘‘අදාසිහ’’න්තිපි පාඨො.

තදා පන බොධිසත්තස්ස සච්චකිරියාය චක්ඛූසු උප්පන්නෙසු සක්කානුභාවෙන සබ්බා රාජපරිසා සන්නිපතිතාව අහොසි. අථස්ස සක්කො මහාජනමජ්ඣෙ ආකාසෙ ඨත්වා –

‘‘ධම්මෙන ¶ භාසිතා ගාථා, සිවීනං රට්ඨවඩ්ඪන;

එතානි තව නෙත්තානි, දිබ්බානි පටිදිස්සරෙ.

‘‘තිරොකුට්ටං තිරොසෙලං, සමතිග්ගය්හ පබ්බතං;

සමන්තා යොජනසතං, දස්සනං අනුභොන්තු තෙ’’ති. (ජා. 1.15.77-78) –

ඉමාහි ගාථාහි ථුතිං කත්වා දෙවලොකමෙව ගතො. බොධිසත්තොපි මහාජනපරිවුතො මහන්තෙන සක්කාරෙන නගරං පවිසිත්වා රාජගෙහද්වාරෙ සුසජ්ජිතෙ මහාමණ්ඩපෙ සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො චක්ඛුපටිලාභෙන තුට්ඨහට්ඨපමුදිතානං දට්ඨුං ආගතානං නාගරානං ජානපදානං රාජපරිසාය ච ධම්මං දෙසෙන්තො –

‘‘කො නීධ විත්තං න දදෙය්ය යාචිතො, අපි විසිට්ඨං සුපියම්පි අත්තනො;

තදිඞ්ඝ සබ්බෙ සිවයො සමාගතා, දිබ්බානි නෙත්තානි මමජ්ජ පස්සථ.

‘‘තිරොකුට්ටං ¶ තිරොසෙලං, සමතිග්ගය්හ පබ්බතං;

සමන්තා යොජනසතං, දස්සනං අනුභොන්ති මෙ.

‘‘න ¶ චාගමත්තා පරමත්ථි කිඤ්චි, මච්චානං ඉධ ජීවිතෙ;

දත්වාන මානුසං චක්ඛුං, ලද්ධං මෙ චක්ඛු අමානුසං.

‘‘එතම්පි දිස්වා සිවයො, දෙථ දානානි භුඤ්ජථ;

දත්වා ච භුත්වා ච යථානුභාවං, අනින්දිතා සග්ගමුපෙථ ඨාන’’න්ති. (ජා. 1.15.79-82) –

ඉමා ගාථා අභාසි. තත්ථ ධම්මෙන භාසිතාති, මහාරාජ, ඉමා තෙ ගාථා ධම්මෙන සභාවෙනෙව භාසිතා. දිබ්බානීති දිබ්බානුභාවයුත්තානි. පටිදිස්සරෙති පටිදිස්සන්ති. තිරොකුට්ටන්ති පරකුට්ටං. තිරොසෙලන්ති පරසෙලං. සමතිග්ගය්හාති අතික්කමිත්වා. සමන්තා දසදිසා යොජනසතං රූපදස්සනං අනුභොන්තු සාධෙන්තු.

කො නීධාති කො නු ඉධ. අපි විසිට්ඨන්ති උත්තමම්පි සමානං. න චාගමත්තාති චාගප්පමාණතො අඤ්ඤං වරං නාම නත්ථි. ඉධ ජීවිතෙති ඉමස්මිං ¶ ජීවලොකෙ. ‘‘ඉධ ජීවත’’න්තිපි පඨන්ති. ඉමස්මිං ලොකෙ ජීවමානානන්ති අත්ථො. අමානුසන්ති දිබ්බචක්ඛු මයා ලද්ධං, ඉමිනා කාරණෙන වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘චාගතො උත්තමං නාම නත්ථී’’ති. එතම්පි දිස්වාති එතං මයා ලද්ධං දිබ්බචක්ඛුං දිස්වාපි.

ඉති ඉමාහි චතූහි ගාථාහි න කෙවලං තස්මිංයෙව ඛණෙ, අථ ඛො අන්වද්ධමාසම්පි උපොසථෙ මහාජනං සන්නිපාතෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. තං සුත්වා මහාජනො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවලොකපරායනො අහොසි.

තදා වෙජ්ජො ආනන්දත්ථෙරො අහොසි, සක්කො අනුරුද්ධත්ථෙරො, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, සිවිරාජා ලොකනාථො.

තස්ස ඉධාපි වුත්තනයෙනෙව යථාරහං පාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා දිවසෙ දිවසෙ යථා අදින්නපුබ්බං බාහිරදෙය්යධම්මවත්ථු න හොති, එවං අපරිමිතං මහාදානං පවත්තෙන්තස්ස තෙන අපරිතුට්ඨස්ස කථං නු ඛො අහං අජ්ඣත්තිකවත්ථුකං දානං දදෙය්යං, කදා නු ඛො මං කොචි ආගන්ත්වා ¶ අජ්ඣත්තිකං දෙය්යධම්මං යාචෙය්ය, සචෙ හි කොචි යාචකො මෙ හදයමංසස්ස නාමං ගණ්හෙය්ය, කණයෙන නං නීහරිත්වා පසන්නඋදකතො සනාළං පදුමං උද්ධරන්තො විය ලොහිතබින්දුං පග්ඝරන්තං ¶ හදයං නීහරිත්වා දස්සාමි. සචෙ සරීරමංසස්ස නාමං ගණ්හෙය්ය, අවලෙඛනෙන තාලගුළපටලං උප්පාටෙන්තො විය සරීරමංසං උප්පාටෙත්වා දස්සාමි. සචෙ ලොහිතස්ස නාමං ගණ්හෙය්ය, අසිනා විජ්ඣිත්වා යන්තමුඛෙ වා පතිත්වා උපනීතං භාජනං පූරෙත්වා ලොහිතං දස්සාමි. සචෙ පන කොචි ‘‘ගෙහෙ මෙ කම්මං නප්පවත්තති, තත්ථ මෙ දාසකම්මං කරොහී’’ති වදෙය්ය, රාජවෙසං අපනෙත්වා තස්ස අත්තානං සාවෙත්වා දාසකම්මං කරිස්සාමි. සචෙ වා පන කොචි අක්ඛීනං නාමං ගණ්හෙය්ය, තාලමිඤ්ජං නීහරන්තො විය අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා තස්ස දස්සාමීති එවං අනඤ්ඤසාධාරණවසීභාවප්පත්තානං මහාබොධිසත්තානංයෙව ආවෙණිකා උළාරතරා පරිවිතක්කුප්පත්ති, චක්ඛුයාචකං ලභිත්වා අමච්චපාරිසජ්ජාදීහි නිවාරියමානස්සාපි තෙසං වචනං අනාදියිත්වා අත්තනො පරිවිතක්කානුරූපං පටිපත්තියා ච පරමා පීතිපටිසංවෙදනා, තස්සා පීතිමනතාය අවිතථභාවං නිස්සාය සක්කස්ස පුරතො සච්චකිරියාකරණං, තෙන ච අත්තනො චක්ඛූනං පටිපාකතිකභාවො, තෙසඤ්ච දිබ්බානුභාවතාති එවමාදයො මහාසත්තස්ස ගුණානුභාවා වෙදිතබ්බාති.

සිවිරාජචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. වෙස්සන්තරචරියාවණ්ණනා

67. නවමෙ ¶ යා මෙ අහොසි ජනිකාති එත්ථ මෙති වෙස්සන්තරභූතං අත්තානං සන්ධාය සත්ථා වදති. තෙනෙවාහ – ‘‘ඵුස්සතී නාම ඛත්තියා’’ති. තදා හිස්ස මාතා ‘‘ඵුස්සතී’’ති එවංනාමිකා ඛත්තියානී අහොසි. සා අතීතාසු ජාතීසූති සා තතො අනන්තරාතීතජාතියං. එකත්ථෙ හි එතං බහුවචනං. සක්කස්ස මහෙසී පියා අහොසීති සම්බන්ධො. අථ වා යා මෙ අහොසි ජනිකා ඉමස්මිං චරිමත්තභාවෙ, සා අතීතාසු ජාතීසු ඵුස්සතී නාම, තත්ථ අතීතාය ජාතියා ඛත්තියා, යත්ථාහං තස්සා කුච්ඡිම්හි වෙස්සන්තරො ¶ හුත්වා නිබ්බත්තිං, තතො අනන්තරාතීතාය සක්කස්ස මහෙසී පියා අහොසීති. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා –

ඉතො හි එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සී නාම සත්ථා ලොකෙ උදපාදි. තස්මිං බන්ධුමතීනගරං උපනිස්සාය ඛෙමෙ මිගදායෙ විහරන්තෙ බන්ධුමා රාජා කෙනචි රඤ්ඤා පෙසිතං මහග්ඝං චන්දනසාරං අත්තනො ¶ ජෙට්ඨධීතාය අදාසි. සා තෙන සුඛුමං චන්දනචුණ්ණං කාරෙත්වා සමුග්ගං පූරෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං පූජෙත්වා සෙසචුණ්ණානි ගන්ධකුටියං විකිරිත්වා ‘‘භන්තෙ, අනාගතෙ තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස මාතා භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සා තතො චුතා තස්සා චන්දනචුණ්ණපූජාය ඵලෙන රත්තචන්දනපරිප්ඵොසිතෙන විය සරීරෙන දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තී තාවතිංසභවනෙ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො අග්ගමහෙසී හුත්වා නිබ්බත්ති. අථස්සා ආයුපරියොසානෙ පුබ්බනිමිත්තෙසු උප්පන්නෙසු සක්කො දෙවරාජා තස්සා පරික්ඛීණායුකතං ඤත්වා තස්සා අනුකම්පාය ‘‘භද්දෙ, ඵුස්සති දස තෙ වරෙ දම්මි, තෙ ගණ්හස්සූ’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

68.

‘‘තස්සා ආයුක්ඛයං ඤත්වා, දෙවින්දො එතදබ්රවි;

‘දදාමි තෙ දස වරෙ, වර භද්දෙ යදිච්ඡසී’’’ති.

තත්ථ වරාති වරස්සු වරං ගණ්හ. භද්දෙ, යදිච්ඡසීති, භද්දෙ, ඵුස්සති යං ඉච්ඡසි යං තව පියං, තං දසහි කොට්ඨාසෙහි ‘‘වරං වරස්සු පටිග්ගණ්හාහී’’ති වදති.

69. පුනිදමබ්රවීති පුන ඉදං සා අත්තනො චවනධම්මතං අජානන්තී ‘‘කිං නු මෙ අපරාධත්ථී’’තිආදිකං අභාසි. සා හි පමත්තා හුත්වා අත්තනො ආයුක්ඛයං ¶ අජානන්තී අයං ‘‘වරං ගණ්හා’’ති වදන්තො ‘‘කත්ථචි මම උප්පජ්ජනං ඉච්ඡතී’’ති ඤත්වා එවමාහ. තත්ථ අපරාධත්ථීති අපරාධො අත්ථි. කිං නු දෙස්සා අහං තවාති කිං කාරණං අහං තව දෙස්සා කුජ්ඣිතබ්බා අප්පියා ජාතා. රම්මා චාවෙසි මං ඨානාති රමණීයා ඉමස්මා ඨානා චාවෙසි. වාතොව ධරණීරුහන්ති යෙන බලවා මාලුතො විය රුක්ඛං උම්මූලෙන්තො ඉමම්හා දෙවලොකා චාවෙතුකාමොසි කිං නු කාරණන්ති තං පුච්ඡති.

70. තස්සිදන්ති තස්සා ඉදං. න චෙව තෙ කතං පාපන්ති න චෙව තයා කිඤ්චි පාපං කතං යෙන තෙ අපරාධො ¶ සියා. න ච මෙ ත්වංසි අප්පියාති මම ත්වං න චාපි අප්පියා, යෙන දෙස්සා නාම මම අප්පියාති අධිප්පායො.

71. ඉදානි යෙන අධිප්පායෙන වරෙ දාතුකාමො, තං දස්සෙන්තො ‘‘එත්තකංයෙව තෙ ආයු, චවනකාලො භවිස්සතී’’ති වත්වා වරෙ ගණ්හාපෙන්තො ‘‘පටිග්ගණ්හ මයා දින්නෙ, වරෙ දස වරුත්තමෙ’’ති ආහ.

තත්ථ වරුත්තමෙති වරෙසු උත්තමෙ අග්ගවරෙ.

72. දින්නවරාති ¶ ‘‘වරෙ දස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤාදානවසෙන දින්නවරා. තුට්ඨහට්ඨාති ඉච්ඡිතලාභපරිතොසෙන තුට්ඨා චෙව තස්ස ච සිඛාප්පත්තිදස්සනෙන හාසවසෙන හට්ඨා ච. පමොදිතාති බලවපාමොජ්ජෙන පමුදිතා. මමං අබ්භන්තරං කත්වාති තෙසු වරෙසු මං අබ්භන්තරං කරිත්වා. දස වරෙ වරීති සා අත්තනො ඛීණායුකභාවං ඤත්වා සක්කෙන වරදානත්ථං කතොකාසා සකලජම්බුදීපතලං ඔලොකෙන්තී අත්තනො අනුච්ඡවිකං සිවිරඤ්ඤො නිවෙසනං දිස්වා තත්ථ තස්ස අග්ගමහෙසිභාවො නීලනෙත්තතා නීලභමුකතා ඵුස්සතීතිනාමං ගුණවිසෙසයුත්තපුත්තපටිලාභො අනුන්නතකුච්ඡිභාවො අලම්බත්ථනතා අපලිතභාවො සුඛුමච්ඡවිතා වජ්ඣජනානං මොචනසමත්ථතා චාති ඉමෙ දස වරෙ ගණ්හි.

ඉති සා දස වරෙ ගහෙත්වා තතො චුතා මද්දරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. ජායමානා ච සා චන්දනචුණ්ණපරිප්ඵොසිතෙන විය සරීරෙන ජාතා. තෙනස්සා නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘ඵුස්සතී’’ ත්වෙව නාමං කරිංසු. සා මහන්තෙන පරිවාරෙන වඩ්ඪිත්වා සොළසවස්සකාලෙ උත්තමරූපධරා ¶ අහොසි. අථ නං ජෙතුත්තරනගරෙ සිවිමහාරාජා පුත්තස්ස සඤ්ජයකුමාරස්සත්ථාය ආනෙත්වා සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙත්වා තං සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං ජෙට්ඨකං කත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. තෙන වුත්තං –

73.

‘‘තතො චුතා සා ඵුස්සතී, ඛත්තියෙ උපපජ්ජථ;

ජෙතුත්තරම්හි නගරෙ, සඤ්ජයෙන සමාගමී’’ති.

සා සඤ්ජයරඤ්ඤො පියා අහොසි මනාපා. අථ සක්කො ආවජ්ජෙන්තො ‘‘මයා ඵුස්සතියා දින්නවරෙසු නව වරා සමිද්ධා’’ති දිස්වා ‘‘පුත්තවරො න සමිද්ධො, තම්පිස්සා සමිජ්ඣාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා බොධිසත්තං තදා තාවතිංසදෙවලොකෙ ඛීණායුකං දිස්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මාරිස, තයා මනුස්සලොකෙ ¶ සිවිසඤ්ජයරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති තස්ස චෙව අඤ්ඤෙසඤ්ච චවනධම්මානං සට්ඨිසහස්සානං දෙවපුත්තානං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. මහාසත්තොපි තතො චවිත්වා තත්ථුප්පන්නො. සෙසා දෙවපුත්තාපි සට්ඨිසහස්සානං අමච්චානං ගෙහෙසු නිබ්බත්තිංසු. මහාසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ ඵුස්සතිදෙවී චතූසු නගරද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ නිවෙසනද්වාරෙති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං ඡසතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා දානං දාතුං දොහළිනී අහොසි. රාජා තස්සා දොහළං සුත්වා නෙමිත්තකෙ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡිත්වා ‘‘මහාරාජ, දෙවියා කුච්ඡිම්හි දානාභිරතො උළාරො සත්තො උප්පන්නො, දානෙන තිත්තිං න පාපුණිස්සතී’’ති සුත්වා තුට්ඨමානසො වුත්තප්පකාරං දානං පට්ඨපෙසි. සමණබ්රාහ්මණජිණ්ණාතුරකපණද්ධිකවනිබ්බකයාචකෙ ¶ සන්තප්පෙසි. බොධිසත්තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය රඤ්ඤො ආයස්ස පමාණං නාහොසි. තස්ස පුඤ්ඤානුභාවෙන සකලජම්බුදීපෙ රාජානො පණ්ණාකාරං පහිණන්ති. තෙන වුත්තං –

74.

‘‘යදාහං ඵුස්සතියා කුච්ඡිං, ඔක්කන්තො පියමාතුයා;

මම තෙජෙන මෙ මාතා, තදා දානරතා අහු.

75.

‘‘අධනෙ ¶ ආතුරෙ ජිණ්ණෙ, යාචකෙ අද්ධිකෙ ජනෙ;

සමණෙ බ්රාහ්මණෙ ඛීණෙ, දෙති දානං අකිඤ්චනෙ’’ති;

තත්ථ මම තෙජෙනාති මම දානජ්ඣාසයානුභාවෙන. ඛීණෙති භොගාදීහි පරික්ඛීණෙ පාරිජුඤ්ඤප්පත්තෙ. අකිඤ්චනෙති අපරිග්ගහෙ. සබ්බත්ථ විසයෙ භුම්මං. අධනාදයො හි දානධම්මස්ස පවත්තියා විසයො.

දෙවී මහන්තෙන පරිහාරෙන ගබ්භං ධාරෙන්තී දසමාසෙ පරිපුණ්ණෙ නගරං දට්ඨුකාමා හුත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා දෙවනගරං විය නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා දෙවිං රථවරං ආරොපෙත්වා නගරං පදක්ඛිණං කාරෙසි. තස්සා වෙස්සවීථියා මජ්ඣප්පත්තකාලෙ කම්මජවාතා චලිංසු. අමච්චා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො වෙස්සවීථියංයෙවස්සා සූතිඝරං කාරෙත්වා ¶ ආරක්ඛං ගණ්හාපෙසි. සා තත්ථ පුත්තං විජායි. තෙනාහ –

76.

‘‘දසමාසෙ ධාරයිත්වාන, කරොන්තෙ පුරං පදක්ඛිණං;

වෙස්සානං වීථියා මජ්ඣෙ, ජනෙසි ඵුස්සතී මමං.

77. ‘‘න මය්හං මත්තිකං නාමං, නාපි පෙත්තිකසම්භවං.

ජාතෙත්ථ වෙස්සවීථියං, තස්මා වෙස්සන්තරො අහූ’’ති.

තත්ථ කරොන්තෙ පුරං පදක්ඛිණන්ති දෙවිං ගහෙත්වා සඤ්ජයමහාරාජෙ නගරං පදක්ඛිණං කුරුමානෙ. වෙස්සානන්ති වාණිජානං.

න මත්තිකං නාමන්ති න මාතුආගතං මාතාමහාදීනං නාමං. පෙත්තිකසම්භවන්ති පිතු ඉදන්ති පෙත්තිකං ¶ , සම්භවති එතස්මාති සම්භවො, තං පෙත්තිකං සම්භවො එතස්සාති පෙත්තිකසම්භවං, නාමං. මාතාපිතුසම්බන්ධවසෙන න කතන්ති දස්සෙති. ජාතෙත්ථාති ජාතො එත්ථ. ‘‘ජාතොම්හී’’තිපි පාඨො. තස්මා වෙස්සන්තරො අහූති යස්මා තදා වෙස්සවීථියං ජාතො, තස්මා වෙස්සන්තරො නාම අහොසි, වෙස්සන්තරොති නාමං අකංසූති අත්ථො.

මහාසත්තො මාතු කුච්ඡිතො නික්ඛමන්තො විසදො හුත්වා අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වාව නික්ඛමි. නික්ඛන්තමත්තෙ එව මාතු හත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘අම්ම, දානං දස්සාමි, අත්ථි කිඤ්චී’’ති ආහ. අථස්ස මාතා ‘‘තාත, යථාජ්ඣාසයං දානං දෙහී’’ති හත්ථසමීපෙ සහස්සත්ථවිකං ඨපෙසි. බොධිසත්තො හි උම්මඞ්ගජාතකෙ ¶ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ඉමස්මිං ජාතකෙ පච්ඡිමත්තභාවෙති තීසු ඨානෙසු ජාතමත්තොව කථෙසි. රාජා මහාසත්තස්ස අතිදීඝාදිදොසවිවජ්ජිතා මධුරඛීරා චතුසට්ඨිධාතියො උපට්ඨාපෙසි. තෙන සද්ධිං ජාතානං සට්ඨියා දාරකසහස්සානම්පි ධාතියො දාපෙසි. සො සට්ඨිදාරකසහස්සෙහි සද්ධිං මහන්තෙන පරිවාරෙන වඩ්ඪති. තස්ස රාජා සතසහස්සග්ඝනකං කුමාරපිළන්ධනං කාරාපෙත්වා අදාසි. සො චතුපඤ්චවස්සිකකාලෙ තං ඔමුඤ්චිත්වා ධාතීනං දත්වා පුන තාහි දීයමානං න ගණ්හාති. තං ¶ සුත්වා රාජා ‘‘මම පුත්තෙන දින්නං සුදින්න’’න්ති වත්වා අපරම්පි කාරෙසි. තම්පි දෙති. දාරකකාලෙයෙව ධාතීනං නවවාරෙ පිළන්ධනං අදාසි.

අට්ඨවස්සිකකාලෙ පන සයනපීඨෙ නිසින්නො චින්තෙසි – ‘‘අහං බාහිරකදානං දෙමි, න තං මං පරිතොසෙති, අජ්ඣත්තිකදානං දාතුකාමොම්හි. සචෙ හි මං කොචි හදයං යාචෙය්ය, හදයං නීහරිත්වා දදෙය්යං. සචෙ අක්ඛීනි යාචෙය්ය, අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා දදෙය්යං. සචෙ සකලසරීරෙ මංසං රුධිරම්පි වා යාචෙය්ය, සකලසරීරතො මංසං ඡින්දිත්වා රුධිරම්පි අසිනා විජ්ඣිත්වා දදෙය්යං. අථාපි කොචි ‘දාසො මෙ හොහී’ති වදෙය්ය, අත්තානං තස්ස සාවෙත්වා දදෙය්ය’’න්ති. තස්සෙවං සභාවං සරසං චින්තෙන්තස්ස චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා අයං මහාපථවී උදකපරියන්තං කත්වා කම්පි. සිනෙරුපබ්බතරාජා ඔනමිත්වා ජෙතුත්තරනගරාභිමුඛො අට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

78.

‘‘යදාහං දාරකො හොමි, ජාතියා අට්ඨවස්සිකො;

තදා නිසජ්ජ පාසාදෙ, දානං දාතුං විචින්තයිං.

79.

‘‘හදයං ¶ දදෙය්යං චක්ඛුං, මංසම්පි රුධිරම්පි ච;

දදෙය්යං කායං සාවෙත්වා, යදි කොචි යාචයෙ මමං.

80.

‘‘සභාවං චින්තයන්තස්ස, අකම්පිතමසණ්ඨිතං;

අකම්පි තත්ථ පථවී, සිනෙරුවනවටංසකා’’ති.

තත්ථ සාවෙත්වාති ‘‘අජ්ජ පට්ඨාය අහං ඉමස්ස දාසො’’ති දාසභාවං සාවෙත්වා. යදි කොචි යාචයෙ මමන්ති කොචි මං යදි යාචෙය්ය. සභාවං චින්තයන්තස්සාති අවිපරීතං අත්තනො යථාභූතං සභාවං අතිත්තිමං ¶ යථාජ්ඣාසයං චින්තෙන්තස්ස මම, මයි චින්තෙන්තෙති අත්ථො. අකම්පිතන්ති කම්පිතරහිතං. අසණ්ඨිතන්ති සඞ්කොචරහිතං. යෙන හි ලොභාදිනා අබොධිසත්තානං චක්ඛාදිදානෙ චිත්තුත්රාසසඞ්ඛාතං කම්පිතං සඞ්කොචසඞ්ඛාතං සණ්ඨිතඤ්ච සියා, තෙන විනාති අත්ථො. අකම්පීති අචලි. සිනෙරුවනවටංසකාති සිනෙරුම්හි උට්ඨිතනන්දනවනඵාරුසකවනමිස්සකවනචිත්තලතාවනාදිකප්පකතරුවනං සිනෙරුවනං. අථ වා සිනෙරු ච ජම්බුදීපාදීසු රමණීයවනඤ්ච සිනෙරුවනං ¶ , තං වනං වටංසකං එතිස්සාති සිනෙරුවනවටංසකා.

එවඤ්ච පථවිකම්පනෙ වත්තමානෙ මධුරගම්භීරදෙවො ගජ්ජන්තො ඛණිකවස්සං වස්සි, විජ්ජුලතා නිච්ඡරිංසු, මහාසමුද්දො උබ්භිජ්ජි, සක්කො දෙවරාජා අප්ඵොටෙසි, මහාබ්රහ්මා සාධුකාරමදාසි, යාව බ්රහ්මලොකා එකකොලාහලං අහොසි. මහාසත්තො සොළසවස්සකාලෙයෙව සබ්බසිප්පානං නිප්ඵත්තිං පාපුණි. තස්ස පිතා රජ්ජං දාතුකාමො මාතරා සද්ධිං මන්තෙත්වා මද්දරාජකුලතො මාතුලධීතරං මද්දිං නාම රාජකඤ්ඤං ආනෙත්වා සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං ජෙට්ඨකං අග්ගමහෙසිං කත්වා මහාසත්තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චි. මහාසත්තො රජ්ජෙ පතිට්ඨිතකාලතො පට්ඨාය දෙවසිකං ඡසතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං පවත්තෙන්තො අන්වද්ධමාසං දානං ඔලොකෙතුං උපසඞ්කමති. අපරභාගෙ මද්දිදෙවී පුත්තං විජායි. තං කඤ්චනජාලෙන සම්පටිච්ඡිංසු, තෙනස්ස ‘‘ජාලිකුමාරො’’ත්වෙව නාමං කරිංසු. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ සා ධීතරං විජායි. තං කණ්හාජිනෙන සම්පටිච්ඡිංසු, තෙනස්සා ‘‘කණ්හාජිනා’’ත්වෙව නාමං කරිංසු. තෙන වුත්තං –

81.

‘‘අන්වද්ධමාසෙ පන්නරසෙ, පුණ්ණමාසෙ උපොසථෙ;

පච්චයං නාගමාරුය්හ, දානං දාතුං උපාගමි’’න්ති.

තත්ථ අන්වද්ධමාසෙති අනුඅද්ධමාසෙ, අද්ධමාසෙ අද්ධමාසෙති අත්ථො. පුණ්ණමාසෙති පුණ්ණමාසියං, මාසපරිපූරියා ¶ චන්දපරිපූරියා ච සමන්නාගතෙ පන්නරසෙ දානං දාතුං උපාගමින්ති සම්බන්ධො. තත්රායං යොජනා – පච්චයං නාගමාරුය්හ අද්ධමාසෙ අද්ධමාසෙ දානං දාතුං දානසාලං උපාගමිං, එවං උපගච්ඡන්තො ච යදා එකස්මිං පන්නරසෙ පුණ්ණමාසිඋපොසථෙ දානං දාතුං උපාගමිං, තදා කලිඞ්ගරට්ඨවිසයා බ්රාහ්මණා උපගඤ්ඡු ¶ මන්ති තත්ථ පච්චයං නාගන්ති පච්චයනාමකං මඞ්ගලහත්ථිං. බොධිසත්තස්ස හි ජාතදිවසෙ එකා ආකාසචාරිනී කරෙණුකා අභිමඞ්ගලසම්මතං සබ්බසෙතහත්ථිපොතකං ආනෙත්වා මඞ්ගලහත්ථිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පක්කාමි. තස්ස මහාසත්තං ¶ පච්චයං කත්වා ලද්ධත්තා ‘‘පච්චයො’’ත්වෙව නාමං කරිංසු. තං පච්චයනාමකං ඔපවය්හං හත්ථිනාගං ආරුය්හ දානං දාතුං උපාගමින්ති. තෙන වුත්තං –

82.

‘‘කලිඞ්ගරට්ඨවිසයා, බ්රාහ්මණා උපගඤ්ඡු මං;

අයාචුං මං හත්ථිනාගං, ධඤ්ඤං මඞ්ගලසම්මතං.

83.

‘‘අවුට්ඨිකො ජනපදො, දුබ්භික්ඛො ඡාතකො මහා;

දදාහි පවරං නාගං, සබ්බසෙතං ගජුත්තම’’න්ති.

තත්ථ ‘‘කලිඞ්ගරට්ඨවිසයා’’තිආදිගාථා හෙට්ඨා කුරුරාජචරිතෙපි (චරියා. 1.21-22) ආගතා එව, තස්මා තාසං අත්ථො කථාමග්ගො ච තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉධ පන මඞ්ගලහත්ථිනො සෙතත්තා ‘‘සබ්බසෙතං ගජුත්තම’’න්ති වුත්තං. බොධිසත්තො හත්ථික්ඛන්ධවරගතො –

84.

‘‘දදාමි න විකම්පාමි, යං මං යාචන්ති බ්රාහ්මණා;

සන්තං නප්පටිගූහාමි, දානෙ මෙ රමතෙ මනො’’ති. –

අත්තනො දානාභිරතිං පවෙදෙන්තො –

85.

‘‘න මෙ යාචකමනුප්පත්තෙ, පටික්ඛෙපො අනුච්ඡවො;

මා මෙ භිජ්ජි සමාදානං, දස්සාමි විපුලං ගජ’’න්ති. (චරියා. 1.23) –

පටිජානිත්වා හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරුය්හ අනලඞ්කතට්ඨානං ඔලොකනත්ථං අනුපරියායිත්වා අනලඞ්කතට්ඨානං අදිස්වා කුසුමමිස්සගන්ධොදකභරිතං සුවණ්ණභිඞ්ගාරං ගහෙත්වා ‘‘භොන්තො ඉතො එථා’’ති ¶ අලඞ්කතරජතදාමසදිසං හත්ථිසොණ්ඩං තෙසං හත්ථෙ ඨපෙත්වා උදකං පාතෙත්වා අලඞ්කතවාරණං අදාසි. තෙන වුත්තං –

86.

‘‘නාගං ගහෙත්වා සොණ්ඩාය, භිඞ්ගාරෙ රතනාමයෙ;

ජලං හත්ථෙ ආකිරිත්වා, බ්රාහ්මණානං අදං ගජ’’න්ති. (චරියා. 1.24);

තත්ථ ¶ සන්තන්ති විජ්ජමානං දෙය්යධම්මං. නප්පටිගූහාමීති න පටිච්ඡාදෙමි. යො හි අත්තනො සන්තකං ‘‘මය්හමෙව හොතූ’’ති චින්තෙති, යාචිතො වා පටික්ඛිපති, සො යාචකානං අභිමුඛෙ ඨිතම්පි අත්ථතො පටිච්ඡාදෙති නාම. මහාසත්තො පන අත්තනො සීසං ආදිං කත්වා අජ්ඣත්තිකදානං දාතුකාමොව, කථං බාහිරං පටික්ඛිපති, තස්මා ආහ ‘‘සන්තං නප්පටිගූහාමී’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘දානෙ මෙ රමතෙ මනො’’ති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.

තස්ස පන හත්ථිනො චතූසු පාදෙසු අලඞ්කාරා චත්තාරි සතසහස්සානි ¶ අග්ඝන්ති, උභොසු පස්සෙසු අලඞ්කාරා ද්වෙ සතසහස්සානි, හෙට්ඨා උදරෙ කම්බලං සතසහස්සං, පිට්ඨියං මුත්තාජාලං මණිජාලං කඤ්චනජාලන්ති තීණි ජාලානි තීණි සතසහස්සානි, උභො කණ්ණාලඞ්කාරා ද්වෙ සතසහස්සානි, පිට්ඨියං අත්ථතකම්බලං සතසහස්සං, කුම්භාලඞ්කාරො සතසහස්සං, තයො වටංසකා තීණි සතසහස්සානි, කණ්ණචූළාලඞ්කාරො සතසහස්සං, ද්වින්නං දන්තානං අලඞ්කාරා ද්වෙ සතසහස්සානි, සොණ්ඩාය සොවත්ථිකාලඞ්කාරො සතසහස්සං, නඞ්ගුට්ඨාලඞ්කාරො සතසහස්සං, ආරොහණනිස්සෙණි සතසහස්සං, භුඤ්ජනකටාහං සතසහස්සං, ඨපෙත්වා අනග්ඝභණ්ඩං ඉදං තාව එත්තකං චතුවීසති සතසහස්සානි අග්ඝති. ඡත්තපිණ්ඩියං පන මණි, චූළාමණි, මුත්තාහාරෙ මණි, අඞ්කුසෙ මණි, හත්ථිකණ්ඨවෙඨනමුත්තාහාරෙ මණි, හත්ථිකුම්භෙ මණීති ඉමානි ඡ අනග්ඝානි, හත්ථීපි අනග්ඝො එවාති හත්ථිනා සද්ධිං සත්ත අනග්ඝානි, තානි සබ්බානි බ්රාහ්මණානං අදාසි. තථා හත්ථිනො පරිචාරකානි පඤ්ච කුලසතානි හත්ථිමෙණ්ඩහත්ථිගොපකෙහි සද්ධිං අදාසි. සහ දානෙන පනස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව භූමිකම්පාදයො අහෙසුං. තෙන වුත්තං –

87.

‘‘පුනාපරං දදන්තස්ස, සබ්බසෙතං ගජුත්තමං;

තදාපි පථවී කම්පි, සිනෙරුවනවටංසකා’’ති.

ජාතකෙපි (ජා. 2.22.1673) වුත්තං –

‘‘තදාසි ¶ යං භිංසනකං, තදාසි ලොමහංසනං;

හත්ථිනාගෙ පදින්නම්හි, මෙදනී සම්පකම්පථා’’ති.

88. තස්ස ¶ නාගස්ස දානෙනාති ඡහි අනග්ඝෙහි සද්ධිං චතුවීසතිසතසහස්සග්ඝනිකඅලඞ්කාරභණ්ඩසහිතස්ස තස්ස මඞ්ගලහත්ථිස්ස පරිච්චාගෙන. සිවයොති සිවිරාජකුමාරා චෙව සිවිරට්ඨවාසිනො ච. ‘‘සිවයො’’ති ච දෙසනාසීසමෙතං. තත්ථ හි අමච්චා පාරිසජ්ජා බ්රාහ්මණගහපතිකා නෙගමජානපදා නාගරා සකලරට්ඨවාසිනො ච සඤ්ජයමහාරාජං ඵුස්සතිදෙවිං මද්දිදෙවිඤ්ච ඨපෙත්වා සබ්බෙ එව. කුද්ධාති දෙවතාවත්තනෙන බොධිසත්තස්ස කුද්ධා. සමාගතාති සන්නිපතිතා. තෙ ¶ කිර බ්රාහ්මණා හත්ථිං ලභිත්වා තං අභිරුහිත්වා මහාද්වාරෙන පවිසිත්වා නගරමජ්ඣෙන පායිංසු. මහාජනෙන ච ‘‘අම්භො බ්රාහ්මණා, අම්හාකං හත්ථී කුතො අභිරුළ්හො’’ති වුත්තෙ ‘‘වෙස්සන්තරමහාරාජෙන නො හත්ථී දින්නො, කෙ තුම්හෙ’’ති හත්ථවිකාරාදීහි ඝට්ටෙන්තා අගමංසු. අථ අමච්චෙ ආදිං කත්වා මහාජනා රාජද්වාරෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘රඤ්ඤා නාම බ්රාහ්මණානං ධනං වා ධඤ්ඤං වා ඛෙත්තං වා වත්ථු වා දාසිදාසපරිචාරිකා වා දාතබ්බා සියා, කථඤ්හි නාමායං වෙස්සන්තරමහාරාජා රාජාරහං මඞ්ගලහත්ථිං දස්සති, න ඉදානි එවං රජ්ජං විනාසෙතුං දස්සාමා’’ති උජ්ඣායිත්වා සඤ්ජයමහාරාජස්ස තමත්ථං ආරොචෙත්වා තෙන අනුනීයමානා අනනුයන්තා අගමංසු. කෙවලං පන –

‘‘මා නං දණ්ඩෙන සත්ථෙන, න හි සො බන්ධනාරහො;

පබ්බාජෙහි ච නං රට්ඨා, වඞ්කෙ වසතු පබ්බතෙ’’ති. (ජා. 2.22.1687) –

වදිංසු. තෙන වුත්තං –

‘‘පබ්බාජෙසුං සකා රට්ඨා, වඞ්කං ගච්ඡතු පබ්බත’’න්ති.

තත්ථ පබ්බාජෙසුන්ති රජ්ජතො බහි වාසත්ථාය උස්සුක්කමකංසු; –

රාජාපි ‘‘මහා ඛො අයං පටිපක්ඛො, හන්ද මම පුත්තො කතිපාහං රජ්ජතො බහි වසතූ’’ති චින්තෙත්වා –

‘‘එසො ¶ චෙ සිවීනං ඡන්දො, ඡන්දං නප්පනුදාමසෙ;

ඉමං සො වසතු රත්තිං, කාමෙ ච පරිභුඤ්ජතු.

‘‘තතො රත්යා විවසානෙ, සූරියුග්ගමනං පති;

සමග්ගා සිවයො හුත්වා, රට්ඨා පබ්බාජයන්තු න’’න්ති. (ජා. 2.22.1688-1689) –

වත්වා ¶ පුත්තස්ස සන්තිකෙ කත්තාරං පෙසෙසි ‘‘ඉමං පවත්තිං මම පුත්තස්ස ආරොචෙහී’’ති. සො තථා අකාසි.

මහාසත්තොපි තං සුත්වා –

‘‘කිස්මිං මෙ සිවයො කුද්ධා, නාහං පස්සාමි දුක්කටං;

තං මෙ කත්තෙ වියාචික්ඛ, කස්මා පබ්බාජයන්ති ම’’න්ති. (ජා. 2.22.1701) –

කාරණං පුච්ඡි. තෙන ‘‘තුම්හාකං හත්ථිදානෙනා’’ති වුත්තෙ සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා –

‘‘හදයං චක්ඛුම්පහං දජ්ජං, කිං මෙ බාහිරකං ධනං;

හිරඤ්ඤං වා සුවණ්ණං වා, මුත්තා වෙළුරියා මණි.

‘‘දක්ඛිණං ¶ වාපහං බාහුං, දිස්වා යාචකමාගතෙ;

දදෙය්යං න විකම්පෙය්යං, දානෙ මෙ රමතෙ මනො.

‘‘කාමං මං සිවයො සබ්බෙ, පබ්බාජෙන්තු හනන්තු වා;

නෙව දානා විරමිස්සං, කාමං ඡින්දන්තු සත්තධා’’ති. (ජා. 2.22.1703-1705) –

වත්වා ‘‘නාගරා මෙ එකදිවසං දානං දාතුං ඔකාසං දෙන්තු, ස්වෙ දානං දත්වා තතියදිවසෙ ගමිස්සාමී’’ති වත්වා කත්තාරං තෙසං සන්තිකෙ පෙසෙත්වා ‘‘අහං ස්වෙ සත්තසතකං නාම මහාදානං දස්සාමි ¶ , සත්තහත්ථිසතානි සත්තඅස්සසතානි සත්තරථසතානි සත්තඉත්ථිසතානි සත්තදාසසතානි සත්තදාසිසතානි සත්තධෙනුසතානි පටියාදෙහි, නානප්පකාරඤ්ච අන්නපානාදිං සබ්බං දාතබ්බයුත්තකං උපට්ඨපෙහී’’ති සබ්බකම්මිකං අමච්චං ආණාපෙත්වා එකකොව මද්දිදෙවියා වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘භද්දෙ මද්දි, අනුගාමිකනිධිං නිදහමානා, සීලවන්තෙසු දදෙය්යාසී’’ති තම්පි දානෙ නියොජෙත්වා තස්සා අත්තනො ගමනකාරණං ආචික්ඛිත්වා ‘‘අහං වනං වසනත්ථාය ගමිස්සාමි, ත්වං ඉධෙව අනුක්කණ්ඨිතා වසාහී’’ති ආහ. සා ‘‘නාහං, මහාරාජ, තුම්හෙහි විනා එකදිවසම්පි වසිස්සාමී’’ති ආහ.

දුතියදිවසෙ සත්තසතකං මහාදානං පවත්තෙසි. තස්ස සත්තසතකං දානං දෙන්තස්සෙව සායං අහොසි. අලඞ්කතරථෙන මාතාපිතූනං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘අහං ස්වෙ ගමිස්සාමී’’ති තෙ ආපුච්ඡිත්වා අකාමකානං තෙසං අස්සුමුඛානං රොදන්තානංයෙව වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා තතො නික්ඛමිත්වා ¶ තං දිවසං අත්තනො නිවෙසනෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ ‘‘ගමිස්සාමී’’ති පාසාදතො ඔතරි. මද්දිදෙවී සස්සුසසුරෙහි නානානයෙහි යාචිත්වා නිවත්තියමානාපි තෙසං වචනං අනාදියිත්වා තෙ වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා සෙසිත්ථියො අපලොකෙත්වා ද්වෙ පුත්තෙ ආදාය වෙස්සන්තරස්ස පඨමතරං ගන්ත්වා රථෙ අට්ඨාසි.

මහාපුරිසො රථං අභිරුහිත්වා රථෙ ඨිතො මහාජනං ආපුච්ඡිත්වා ‘‘අප්පමත්තා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොථා’’ති ඔවාදමස්ස දත්වා නගරතො නික්ඛමි. බොධිසත්තස්ස මාතා ‘‘පුත්තො මෙ දානවිත්තකො දානං දෙතූ’’ති ආභරණෙහි සද්ධිං සත්තරතනපූරානි සකටානි උභොසු පස්සෙසු පෙසෙසි. සොපි අත්තනො කායාරුළ්හමෙව ආභරණභණ්ඩං සම්පත්තයාචකානං ¶ අට්ඨාරස වාරෙ දත්වා සෙසං සබ්බමදාසි. නගරා නික්ඛමිත්වාව නිවත්තිත්වා ඔලොකෙතුකාමො අහොසි. අථස්ස පුඤ්ඤානුභාවෙන රථප්පමාණෙ ඨානෙ මහාපථවී භිජ්ජිත්වා පරිවත්තිත්වා රථං නගරාභිමුඛං අකාසි. සො මාතාපිතූනං වසනට්ඨානං ඔලොකෙසි. තෙන කාරුඤ්ඤෙන පථවිකම්පො අහොසි. තෙන වුත්තං ‘‘තෙසං නිච්ඡුභමානාන’’න්තිආදි.

89-90. තත්ථ නිච්ඡුභමානානන්ති තෙසු සිවීසු නික්කඩ්ඪන්තෙසු, පබ්බාජෙන්තෙසූති අත්ථො. තෙසං වා නික්ඛමන්තානං. මහාදානං පවත්තෙතුන්ති සත්තසතකමහාදානං දාතුං. ආයාචිස්සන්ති යාචිං. සාවයිත්වාති ඝොසාපෙත්වා. කණ්ණභෙරින්ති යුගලමහාභෙරිං. දදාමහන්ති දදාමි අහං.

91. අථෙත්ථාති අථෙවං දානෙ දීයමානෙ එතස්මිං දානග්ගෙ. තුමූලොති එකකොලාහලීභූතො. භෙරවොති ¶ භයාවහො. මහාසත්තඤ්හි ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසං සො භයං ජනෙති, තස්ස භයජනනාකාරං දස්සෙතුං. ‘‘දානෙනිම’’න්තිආදි වුත්තං. ඉමං වෙස්සන්තරමහාරාජානං දානෙන හෙතුනා සිවයො රට්ඨතො නීහරන්ති පබ්බාජෙන්ති, තථාපි පුන ච එවරූපං දානං දෙති අයන්ති.

92-94. ඉදානි තං දානං දස්සෙතුං ‘‘හත්ථි’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ ගවන්ති ධෙනුං. චතුවාහිං රථං දත්වාති වහන්තීති වාහිනො, අස්සා, චතුරො ආජඤ්ඤසින්ධවෙ ¶ රථඤ්ච බ්රාහ්මණානං දත්වාති අත්ථො. මහාසත්තො හි තථා නගරතො නික්ඛමන්තො සහජාතෙ සට්ඨිසහස්සෙ අමච්චෙ සෙසජනඤ්ච අස්සුපුණ්ණමුඛං අනුබද්ධන්තං නිවත්තෙත්වා රථං පාජෙන්තො මද්දිං ආහ – ‘‘සචෙ, භද්දෙ, පච්ඡතො යාචකා ආගච්ඡන්ති, උපධාරෙය්යාසී’’ති. සා ඔලොකෙන්තී නිසීදි. අථස්ස සත්තසතකමහාදානං ගමනකාලෙ කතදානඤ්ච සම්පාපුණිතුං අසක්කොන්තා චත්තාරො බ්රාහ්මණා ආගන්ත්වා ‘‘වෙස්සන්තරො කුහි’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘දානං දත්වා රථෙන ගතො’’ති වුත්තෙ ‘‘අස්සෙ යාචිස්සාමා’’ති අනුබන්ධිංසු. මද්දී තෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘යාචකා, දෙවා’’ති ආරොචෙසි. මහාසත්තො රථං ඨපෙසි. තෙ ආගන්ත්වා අස්සෙ යාචිංසු. මහාසත්තො අස්සෙ අදාසි. තෙ තෙ ගහෙත්වා ගතා. අස්සෙසු ¶ පන දින්නෙසු රථධුරං ආකාසෙයෙව අට්ඨාසි. අථ චත්තාරො දෙවපුත්තා රොහිතමිගවණ්ණෙනාගන්ත්වා රථධුරං සම්පටිච්ඡිත්වා අගමංසු. මහාසත්තො තෙසං දෙවපුත්තභාවං ඤත්වා –

‘‘ඉඞ්ඝ මද්දි නිසාමෙහි, චිත්තරූපංව දිස්සති;

මිගරොහිච්චවණ්ණෙන, දක්ඛිණස්සා වහන්ති ම’’න්ති. (ජා. 2.22.1864) –

මද්දියා ආහ.

තත්ථ චිත්තරූපංවාති අච්ඡරියරූපං විය. දක්ඛිණස්සාති සුසික්ඛිතඅස්සා විය මං වහන්ති.

අථ නං එවං ගච්ඡන්තං අපරො බ්රාහ්මණො ආගන්ත්වා රථං යාචි. මහාසත්තො පුත්තදාරං ඔතාරෙත්වා රථං අදාසි. රථෙ පන දින්නෙ දෙවපුත්තා අන්තරධායිංසු. තතො පට්ඨාය පන සබ්බෙපි පත්තිකාව අහෙසුං. අථ මහාසත්තො ‘‘මද්දි, ත්වං කණ්හාජිනං ගණ්හාහි, අහං ජාලිකුමාරං ගණ්හාමී’’ති උභොපි ද්වෙ දාරකෙ අඞ්කෙනාදාය අඤ්ඤමඤ්ඤං පියසල්ලාපා පටිපථං ආගච්ඡන්තෙ මනුස්සෙ වඞ්කපබ්බතස්ස මග්ගං පුච්ඡන්තා සයමෙව ඔනතෙසු ඵලරුක්ඛෙසු ඵලානි දාරකානං දදන්තා අත්ථකාමාහි ¶ දෙවතාහි මග්ගස්ස සඞ්ඛිපිතත්තා තදහෙව චෙතරට්ඨං සම්පාපුණිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘චතුවාහිං රථං දත්වා’’තිආදි.

තත්ථ ඨත්වා චාතුම්මහාපථෙති අත්තනො ගමනමග්ගෙන පස්සතො ආගතෙන තෙන බ්රාහ්මණෙන ආගතමග්ගෙන ච විනිවිජ්ඣිත්වා ගතට්ඨානත්තා චතුක්කසඞ්ඛාතෙ ¶ චතුමහාපථෙ ඨත්වා තස්ස බ්රාහ්මණස්ස රථං දත්වා. එකාකියොති අමච්චසෙවකාදිසහායාභාවෙන එකකො. තෙනෙවාහ ‘‘අදුතියො’’ති. මද්දිදෙවිං ඉදමබ්රවීති මද්දිදෙවිං ඉදං අභාසි.

96-99. පදුමං පුණ්ඩරීකංවාති පදුමං විය, පුණ්ඩරීකං විය ච. කණ්හාජිනග්ගහීති කණ්හාජිනං අග්ගහෙසි. අභිජාතාති ජාතිසම්පන්නා. විසමං සමන්ති විසමං සමඤ්ච භූමිප්පදෙසං. එන්තීති ආගච්ඡන්ති. අනුමග්ගෙ පටිප්පථෙති අනුමග්ගෙ වා පටිපථෙ වාති වා-සද්දස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. කරුණන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, කරුණායිතත්තන්ති අත්ථො. දුක්ඛං තෙ පටිවෙදෙන්තීති ඉමෙ එවං සුඛුමාලා පදසා ගච්ඡන්ති, දූරෙව ඉතො වඞ්කපබ්බතොති තෙ තදා අම්හෙසු කාරුඤ්ඤවසෙන අත්තනා දුක්ඛං පටිලභන්ති, තථා අත්තනො ¶ උප්පන්නදුක්ඛං පටිවෙදෙන්ති වාති අත්ථො.

100-1. පවනෙති මහාවනෙ. ඵලිනෙති ඵලවන්තෙ. උබ්බිද්ධාති උද්ධං උග්ගතා උච්චා. උපගච්ඡන්ති දාරකෙති යථා ඵලානි දාරකානං හත්ථූපගය්හකානි හොන්ති, එවං රුක්ඛා සයමෙව සාඛාහි ඔනමිත්වා දාරකෙ උපෙන්ති.

102. අච්ඡරියන්ති අච්ඡරායොග්ගං, අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තං. අභූතපුබ්බං භූතන්ති අබ්භුතං. ලොමානං හංසනසමත්ථතාය ලොමහංසනං. සාහුකාරන්ති සාධුකාරං, අයමෙව වා පාඨො. ඉත්ථිරතනභාවෙන සබ්බෙහි අඞ්ගෙහි අවයවෙහි සොභතීති සබ්බඞ්ගසොභනා.

103-4. අච්ඡෙරං වතාති අච්ඡරියං වත. වෙස්සන්තරස්ස තෙජෙනාති වෙස්සන්තරස්ස පුඤ්ඤානුභාවෙන. සඞ්ඛිපිංසු පථං යක්ඛාති දෙවතා මහාසත්තස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන චොදිතා තං මග්ගං පරික්ඛයං පාපෙසුං, අප්පකං අකංසු, තං පන දාරකෙසු කරුණාය කතං විය කත්වා වුත්තං ‘‘අනුකම්පාය දාරකෙ’’ති. ජෙතුත්තරනගරතො හි සුවණ්ණගිරිතාලො නාම පබ්බතො පඤ්ච යොජනානි, තතො කොන්තිමාරා නාම නදී පඤ්ච යොජනානි, තතො මාරඤ්ජනාගිරි නාම පබ්බතො පඤ්ච යොජනානි, තතො දණ්ඩබ්රාහ්මණගාමො නාම පඤ්ච යොජනානි, තතො මාතුලනගරං දස ¶ යොජනානි, ඉති තං රට්ඨං ජෙතුත්තරනගරතො තිංස යොජනානි හොති. දෙවතා ¶ බොධිසත්තස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන චොදිතා මග්ගං පරික්ඛයං පාපෙසුං. තං සබ්බං එකාහෙනෙව අතික්කමිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘නික්ඛන්තදිවසෙනෙව, චෙතරට්ඨමුපාගමු’’න්ති.

එවං මහාසත්තො සායන්හසමයං චෙතරට්ඨෙ මාතුලනගරං පත්වා තස්ස නගරස්ස ද්වාරසමීපෙ සාලායං නිසීදි. අථස්ස මද්දිදෙවී පාදෙසු රජං පුඤ්ඡිත්වා පාදෙ සම්බාහිත්වා ‘‘වෙස්සන්තරස්ස ආගතභාවං ජානාපෙස්සාමී’’ති සාලතො නික්ඛමිත්වා තස්ස චක්ඛුපථෙ සාලද්වාරෙ අට්ඨාසි. නගරං පවිසන්තියො ච නික්ඛමන්තියො ච ඉත්ථියො තං දිස්වා පරිවාරෙසුං. මහාජනො තඤ්ච වෙස්සන්තරඤ්ච පුත්තෙ චස්ස තථා ආගතෙ දිස්වා රාජූනං ආචික්ඛි. සට්ඨිසහස්සා රාජානො රොදන්තා පරිදෙවන්තා තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා මග්ගපරිස්සමං විනොදෙත්වා ¶ තථා ආගමනකාරණං පුච්ඡිංසු.

මහාසත්තො හත්ථිදානං ආදිං කත්වා සබ්බං කථෙසි. තං සුත්වා තෙ අත්තනො රජ්ජෙන නිමන්තයිංසු. මහාපුරිසො ‘‘මයා තුම්හාකං රජ්ජං පටිග්ගහිතමෙව හොතු, රාජා පන මං රට්ඨා පබ්බාජෙති, තස්මා වඞ්කපබ්බතමෙව ගමිස්සාමී’’ති වත්වා තෙහි නානප්පකාරං තත්ථ වාසං යාචියමානොපි තං අනලඞ්කරිත්වා තෙහි ගහිතාරක්ඛො තං රත්තිං සාලායමෙව වසිත්වා පුනදිවසෙ පාතොව නානග්ගරසභොජනං භුඤ්ජිත්වා තෙහි පරිවුතො නික්ඛමිත්වා පන්නරසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා වනද්වාරෙ ඨත්වා තෙ නිවත්තෙත්වා පුරතො පන්නරසයොජනමග්ගං තෙහි ආචික්ඛිතනියාමෙනෙව අගමාසි. තෙන වුත්තං –

105.

‘‘සට්ඨිරාජසහස්සානි, තදා වසන්ති මාතුලෙ;

සබ්බෙ පඤ්ජලිකා හුත්වා, රොදමානා උපාගමුං.

106.

‘‘තත්ථ වත්තෙත්වා සල්ලාපං, චෙතෙහි චෙතපුත්තෙහි;

තෙ තතො නික්ඛමිත්වාන, වඞ්කං අගමු පබ්බත’’න්ති.

තත්ථ තත්ථ වත්තෙත්වා සල්ලාපන්ති තත්ථ තෙහි රාජූහි සමාගමෙහි සද්ධිං පටිසම්මොදමානා කථං පවත්තෙත්වා. චෙතපුත්තෙහීති චෙතරාජපුත්තෙහි. තෙ තතො නික්ඛමිත්වානාති තෙ රාජානො තතො වනද්වාරට්ඨානෙ නිවත්තෙත්වා. වඞ්කං අගමු පබ්බතන්ති අම්හෙ චත්තාරො ජනා වඞ්කපබ්බතං උද්දිස්ස අගමම්හා.

අථ ¶ මහාසත්තො තෙහි ආචික්ඛිතමග්ගෙන ගච්ඡන්තො ගන්ධමාදනපබ්බතං පත්වා තං දිවසං තත්ථ ¶ වසිත්වා තතො උත්තරදිසාභිමුඛො වෙපුල්ලපබ්බතපාදෙන ගන්ත්වා කෙතුමතීනදීතීරෙ නිසීදිත්වා වනචරකෙන දින්නං මධුමංසං ඛාදිත්වා තස්ස සුවණ්ණසූචිං දත්වා න්හත්වා පිවිත්වා පටිප්පස්සද්ධදරථො නදිං උත්තරිත්වා සානුපබ්බතසිඛරෙ ඨිතස්ස නිග්රොධස්ස මූලෙ ථොකං නිසීදිත්වා උට්ඨාය ගච්ඡන්තො නාලිකපබ්බතං පරිහරන්තො මුචලින්දසරං ගන්ත්වා සරතීරෙන පුබ්බුත්තරකණ්ණං පත්වා එකපදිකමග්ගෙනෙව වනඝටං පවිසිත්වා තං අතික්කම්ම ගිරිවිදුග්ගානං නදීපභවානං පුරතො චතුරස්සපොක්ඛරණිං පාපුණි.

107. තස්මිං ¶ ඛණෙ සක්කො ආවජ්ජෙන්තො ‘‘මහාසත්තො හිමවන්තං පවිට්ඨො, වසනට්ඨානං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා විස්සකම්මං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ වඞ්කපබ්බතකුච්ඡිම්හි රමණීයෙ ඨානෙ අස්සමපදං මාපෙහී’’ති. සො තත්ථ ද්වෙ පණ්ණසාලායො ද්වෙ චඞ්කමෙ ද්වෙ ච රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි මාපෙත්වා තෙසු තෙසු ඨානෙසු නානාපුප්ඵවිචිත්තෙ රුක්ඛෙ ඵලිතෙ රුක්ඛෙ පුප්ඵගච්ඡෙ කදලිවනාදීනි ච දස්සෙත්වා සබ්බෙ පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ පටියාදෙත්වා ‘‘යෙකෙචි පබ්බජිතුකාමා, තෙ ගණ්හන්තූ’’ති අක්ඛරානි ලිඛිත්වා අමනුස්සෙ ච භෙරවසද්දෙ මිගපක්ඛිනො ච පටික්කමාපෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.

මහාසත්තො එකපදිකමග්ගං දිස්වා ‘‘පබ්බජිතානං වසනට්ඨානං භවිස්සතී’’ති මද්දිඤ්ච පුත්තෙ ච තත්ථෙව ඨපෙත්වා අස්සමපදං පවිසිත්වා අක්ඛරානි ඔලොකෙත්වා ‘‘සක්කෙන දින්නොස්මී’’ති පණ්ණසාලද්වාරං විවරිත්වා පවිට්ඨො ඛග්ගඤ්ච ධනුඤ්ච අපනෙත්වා සාටකෙ ඔමුඤ්චිත්වා ඉසිවෙසං ගහෙත්වා කත්තරදණ්ඩං ආදාය නික්ඛමිත්වා පච්චෙකබුද්ධසදිසෙන උපසමෙන දාරකානං සන්තිකං අගමාසි. මද්දිදෙවීපි මහාසත්තං දිස්වා පාදෙසු පතිත්වා රොදිත්වා තෙනෙව සද්ධිං අස්සමං පවිසිත්වා අත්තනො පණ්ණසාලං ගන්ත්වා ඉසිවෙසං ගණ්හි. පච්ඡා පුත්තෙපි තාපසකුමාරකෙ කරිංසු. බොධිසත්තො මද්දිං වරං යාචි ‘‘මයං ඉතො පට්ඨාය පබ්බජිතා නාම, ඉත්ථී ච නාම බ්රහ්මචරියස්ස මලං, මා දානි අකාලෙ මම සන්තිකං ආගච්ඡා’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා මහාසත්තම්පි වරං යාචි ‘‘දෙව, තුම්හෙ පුත්තෙ ගහෙත්වා ඉධෙව හොථ, අහං ඵලාඵලං ආහරිස්සාමී’’ති. සා තතො පට්ඨාය අරඤ්ඤතො ඵලාඵලානි ආහරිත්වා තයො ජනෙ පටිජග්ගි. ඉති චත්තාරො ඛත්තියා වඞ්කපබ්බතකුච්ඡියං සත්තමාසමත්තං වසිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘ආමන්තයිත්වා දෙවින්දො, විස්සකම්මං මහිද්ධික’’න්තිආදි.

තත්ථ ¶ ආමන්තයිත්වාති පක්කොසාපෙත්වා. මහිද්ධිකන්ති මහතියා දෙවිද්ධියා සමන්නාගතං. අස්සමං සුකතන්ති අස්සමපදං සුකතං කත්වා. රම්මං වෙස්සන්තරස්ස වසනානුච්ඡවිකං පණ්ණසාලං. සුමාපයාති සුට්ඨු මාපය. ආණාපෙසීති වචනසෙසො. සුමාපයීති සම්මා මාපෙසි.

111. අසුඤ්ඤොති ¶ යථා සො අස්සමො අසුඤ්ඤො හොති, එවං තස්ස අසුඤ්ඤභාවකරණෙන ¶ අසුඤ්ඤො හොමි. ‘‘අසුඤ්ඤෙ’’ති වා පාඨො, මම වසනෙනෙව අසුඤ්ඤෙ අස්සමෙ දාරකෙ අනුරක්ඛන්තො වසාමි තත්ථ තිට්ඨාමි. බොධිසත්තස්ස මෙත්තානුභාවෙන සමන්තා තියොජනෙ සබ්බෙ තිරච්ඡානාපි මෙත්තං පටිලභිංසු.

එවං තෙසු තත්ථ වසන්තෙසු කලිඞ්ගරට්ඨවාසී ජූජකො නාම බ්රාහ්මණො අමිත්තතාපනාය නාම භරියාය ‘‘නාහං තෙ නිච්චං ධඤ්ඤකොට්ටනඋදකාහරණයාගුභත්තපචනාදීනි කාතුං සක්කොමි, පරිචාරකං මෙ දාසං වා දාසිං වා ආනෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘කුතොහං තෙ භොති දුග්ගතො දාසං වා දාසිං වා ලභිස්සාමී’’ති වත්වා තාය ‘‘එස වෙස්සන්තරො රාජා වඞ්කපබ්බතෙ වසති. තස්ස පුත්තෙ මය්හං පරිචාරකෙ යාචිත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තෙ කිලෙසවසෙන තස්සා පටිබද්ධචිත්තතාය තස්සා වචනං අතික්කමිතුං අසක්කොන්තො පාථෙය්යං පටියාදාපෙත්වා අනුක්කමෙන ජෙතුත්තරනගරං පත්වා ‘‘කුහිං වෙස්සන්තරමහාරාජා’’ති පුච්ඡි.

මහාජනො ‘‘ඉමෙසං යාචකානං අතිදානෙන අම්හාකං රාජා රට්ඨා පබ්බාජිතො, එවං අම්හාකං රාජානං නාසෙත්වා පුනපි ඉධෙව ආගච්ඡතී’’ති ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදිහත්ථො උපක්කොසන්තො බ්රාහ්මණං අනුබන්ධි. සො දෙවතාවිග්ගහිතො හුත්වා තතො නික්ඛමිත්වා වඞ්කපබ්බතගාමිමග්ගං අභිරුළ්හො අනුක්කමෙන වනද්වාරං පත්වා මහාවනං අජ්ඣොගාහෙත්වා මග්ගමූළ්හො හුත්වා විචරන්තො තෙහි රාජූහි බොධිසත්තස්ස ආරක්ඛණත්ථාය ඨපිතෙන චෙතපුත්තෙන සමාගඤ්ඡි. තෙන ‘‘කහං, භො බ්රාහ්මණ, ගච්ඡසී’’ති පුට්ඨො ‘‘වෙස්සන්තරමහාරාජස්ස සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අද්ධා අයං බ්රාහ්මණො තස්ස පුත්තෙ වා දෙවිං වා යාචිතුං ගච්ඡතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මා ඛො, ත්වං බ්රාහ්මණ, තත්ථ ගඤ්ඡි, සචෙ ගච්ඡසි, එත්ථෙව තෙ සීසං ඡින්දිත්වා මය්හං සුනඛානං ඝාසං කරිස්සාමී’’ති තෙන සන්තජ්ජිතො මරණභයභීතො ‘‘අහමස්ස පිතරා පෙසිතො දූතො, ‘තං ආනෙස්සාමී’ති ආගතො’’ති මුසාවාදං අභාසි. තං සුත්වා චෙතපුත්තො තුට්ඨහට්ඨො බ්රාහ්මණස්ස ¶ සක්කාරසම්මානං කත්වා වඞ්කපබ්බතගාමිමග්ගං ආචික්ඛි. සො තතො පරං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අච්චුතෙන නාම තාපසෙන සද්ධිං සමාගන්ත්වා තම්පි මග්ගං පුච්ඡිත්වා තෙනාපි මග්ගෙ ආචික්ඛිතෙ තෙන ආචික්ඛිතසඤ්ඤාය මග්ගං ගච්ඡන්තො අනුක්කමෙන බොධිසත්තස්ස අස්සමපදට්ඨානසමීපං ගන්ත්වා මද්දිදෙවියා ඵලාඵලත්ථං ¶ ගතකාලෙ බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා උභො දාරකෙ යාචි. තෙන වුත්තං –

112.

‘‘පවනෙ වසමානස්ස, අද්ධිකො මං උපාගමි;

අයාචි පුත්තකෙ මය්හං, ජාලිං කණ්හාජිනං චුභො’’ති.

එවං ¶ බ්රාහ්මණෙන දාරකෙසු යාචිතෙසු මහාසත්තො ‘‘චිරස්සං වත මෙ යාචකො අධිගතො, අජ්ජාහං අනවසෙසතො දානපාරමිං පූරෙස්සාමී’’ති අධිප්පායෙන සොමනස්සජාතො පසාරිතහත්ථෙ සහස්සත්ථවිකං ඨපෙන්තො විය බ්රාහ්මණස්ස චිත්තං පරිතොසෙන්තො සකලඤ්ච තං පබ්බතකුච්ඡිං උන්නාදෙන්තො ‘‘දදාමි තව මය්හං පුත්තකෙ, අපි ච මද්දිදෙවී පන පාතොව ඵලාඵලත්ථාය වනං ගන්ත්වා සායං ආගමිස්සති, තාය ආගතාය තෙ පුත්තකෙ දස්සෙත්වා ත්වඤ්ච මූලඵලාඵලං ඛාදිත්වා එකරත්තිං වසිත්වා විගතපරිස්සමො පාතොව ගමිස්සසී’’ති ආහ. බ්රාහ්මණො ‘‘කාමඤ්චෙස උළාරජ්ඣාසයතාය පුත්තකෙ දදාති, මාතා පන වච්ඡගිද්ධා ආගන්ත්වා දානස්ස අන්තරායම්පි කරෙය්ය, යංනූනාහං ඉමං නිප්පීළෙත්වා දාරකෙ ගහෙත්වා අජ්ජෙව ගච්ඡෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘පුත්තා චෙ තෙ මය්හං දින්නා, කිං දානි මාතරං දස්සෙත්වා පෙසිතෙහි, දාරකෙ ගහෙත්වා අජ්ජෙව ගමිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘සචෙ, ත්වං බ්රාහ්මණ, රාජපුත්තිං මාතරං දට්ඨුං න ඉච්ඡසි, ඉමෙ දාරකෙ ගහෙත්වා ජෙතුත්තරනගරං ගච්ඡ, තත්ථ සඤ්ජයමහාරාජා දාරකෙ ගහෙත්වා මහන්තං තෙ ධනං දස්සති, තෙන දාසදාසියො ගණ්හිස්සසි, සුඛඤ්ච ජීවිස්සසි, අඤ්ඤථා ඉමෙ සුඛුමාලා රාජදාරකා, කිං තෙ වෙය්යාවච්චං කරිස්සන්තී’’ති ආහ.

බ්රාහ්මණො ‘‘එවම්පි මයා න සක්කා කාතුං, රාජදණ්ඩතො භායාමි, මය්හමෙව ගාමං නෙස්සාමී’’ති ආහ. ඉමං තෙසං කථාසල්ලාපං සුත්වා දාරකා ‘‘පිතා නො ඛො අම්හෙ බ්රාහ්මණස්ස දාතුකාමො’’ති පක්කමිත්වා පොක්ඛරණිං ගන්ත්වා පදුමිනිගච්ඡෙ නිලීයිංසු. බ්රාහ්මණො තෙ අදිස්වාව ‘‘ත්වං ¶ ‘දාරකෙ දදාමී’ති වත්වා තෙ අපක්කමාපෙසි, එසො තෙ සාධුභාවො’’ති ආහ. අථ මහාසත්තො සහසාව උට්ඨහිත්වා දාරකෙ ගවෙසන්තො පදුමිනිගච්ඡෙ නිලීනෙ දිස්වා ‘‘එථ, තාතා, මා මය්හං දානපාරමියා අන්තරායං අකත්ථ, මම දානජ්ඣාසයං මත්ථකං පාපෙථ, අයඤ්ච බ්රාහ්මණො තුම්හෙ ගහෙත්වා තුම්හාකං අය්යකස්ස සඤ්ජයමහාරාජස්ස සන්තිකං ගමිස්සති ¶ , තාත ජාලි, ත්වං භුජිස්සො හොතුකාමො බ්රාහ්මණස්ස නික්ඛසහස්සං දත්වා භුජිස්සො භවෙය්යාසි, කණ්හාජිනෙ ත්වං දාසසතං දාසිසතං හත්ථිසතං අස්සසතං උසභසතං නික්ඛසතන්ති සබ්බසතං දත්වා භුජිස්සා භවෙය්යාසී’’ති කුමාරෙ අග්ඝාපෙත්වා සමස්සාසෙත්වා ගහෙත්වා අස්සමපදං ගන්ත්වා කමණ්ඩලුනා උදකං ගහෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පච්චයං කත්වා බ්රාහ්මණස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙත්වා අතිවිය පීතිසොමනස්සජාතො හුත්වා පථවිං උන්නාදෙන්තො පියපුත්තදානං අදාසි. ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පථවිකම්පාදයො අහෙසුං. තෙන වුත්තං –

113.

‘‘යාචකං උපගතං දිස්වා, හාසො මෙ උපපජ්ජථ;

උභො පුත්තෙ ගහෙත්වාන, අදාසිං බ්රාහ්මණෙ තදා.

114.

‘‘සකෙ ¶ පුත්තෙ චජන්තස්ස, ජූජකෙ බ්රාහ්මණෙ යදා;

තදාපි පථවී කම්පි, සිනෙරුවනවටංසකා’’ති.

අථ බ්රාහ්මණො දාරකෙ අගන්තුකාමෙ ලතාය හත්ථෙසු බන්ධිත්වා ආකඩ්ඪි. තෙසං බන්ධට්ඨානෙ ඡවිං ඡින්දිත්වා ලොහිතං පග්ඝරි. සො ලතාදණ්ඩෙන පහරන්තො ආකඩ්ඪි. තෙ පිතරං ඔලොකෙත්වා.

‘‘අම්මා ච තාත නික්ඛන්තා, ත්වඤ්ච නො තාත දස්සසි;

මා නො ත්වං තාත අදදා, යාව අම්මාපි එතු නො;

තදායං බ්රාහ්මණො කාමං, වික්කිණාතු හනාතු වා’’ති. (ජා. 2.22.2126) –

වත්වා පුනපි අයං එවරූපො ඝොරදස්සනො කුරූරකම්මන්තො –

‘‘මනුස්සො උදාහු යක්ඛො, මංසලොහිතභොජනො;

ගාමා අරඤ්ඤමාගම්ම, ධනං තං තාත යාචති;

නීයමානෙ පිසාචෙන, කිං නු තාත උදික්ඛසී’’ති. (ජා. 2.22.2130-2131) –

ආදීනි වදන්තා පරිදෙවිංසු. තත්ථ ධනන්ති පුත්තධනං.

ජූජකො ¶ දාරකෙ තථා පරිදෙවන්තෙයෙව පොථෙන්තොව ගහෙත්වා පක්කාමි. මහාසත්තස්ස දාරකානං කරුණං පරිදෙවිතෙන තස්ස ච බ්රාහ්මණස්ස අකාරුඤ්ඤභාවෙන බලවසොකො උප්පජ්ජි, විප්පටිසාරො ච උදපාදි. සො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව බොධිසත්තානං පවෙණිං අනුස්සරි. ‘‘සබ්බෙව හි බොධිසත්තා පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා බුද්ධා භවිස්සන්ති, අහම්පි ¶ තෙසං අබ්භන්තරො, පුත්තදානඤ්ච මහාපරිච්චාගානං අඤ්ඤතරං, තස්මා වෙස්සන්තර දානං දත්වා පච්ඡානුතාපො න තෙ අනුච්ඡවිකො’’ති අත්තානං පරිභාසෙත්වා ‘‘දින්නකාලතො පට්ඨාය මම තෙ න කිඤ්චි හොන්තී’’ති අත්තානං උපත්ථම්භෙත්වා දළ්හසමාදානං අධිට්ඨාය පණ්ණසාලද්වාරෙ පාසාණඵලකෙ කඤ්චනපටිමා විය නිසීදි.

අථ මද්දිදෙවී අරඤ්ඤතො ඵලාඵලං ගහෙත්වා නිවත්තන්තී ‘‘මා මහාසත්තස්ස දානන්තරායො හොතූ’’ති ¶ වාළමිගරූපධරාහි දෙවතාහි උපරුද්ධමග්ගා තෙසු අපගතෙසු චිරෙන අස්සමං පත්වා ‘‘අජ්ජ මෙ දුස්සුපිනං දිට්ඨං, දුන්නිමිත්තානි ච උප්පන්නානි, කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති චින්තෙන්තී අස්සමං පවිසිත්වා පුත්තකෙ අපස්සන්තී බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දෙව, න ඛො අම්හාකං පුත්තකෙ පස්සාමි, කුහිං තෙ ගතා’’ති ආහ. සො තුණ්හී අහොසි. සා පුත්තකෙ උපධාරෙන්තී තහිං තහිං උපධාවිත්වා ගවෙසන්තී අදිස්වා පුනපි ගන්ත්වා පුච්ඡි. බොධිසත්තො ‘‘කක්ඛළකථාය නං පුත්තසොකං ජහාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා –

‘‘නූන මද්දී වරාරොහා, රාජපුත්තී යසස්සිනී;

පාතො ගතාසි උඤ්ඡාය, කිමිදං සායමාගතා’’ති. (ජා. 2.22.2225) –

වත්වා තාය චිරායනකාරණෙ කථිතෙ පුනපි දාරකෙ සන්ධාය න කිඤ්චි ආහ. සා පුත්තසොකෙන තෙ උපධාරෙන්තී පුනපි වාතවෙගෙන වනානි විචරි. තාය එකරත්තියං විචරිතට්ඨානං පරිග්ගණ්හන්තං පන්නරසයොජනමත්තං අහොසි. අථ විභාතාය රත්තියා මහාසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ඨිතා දාරකානං අදස්සනෙන බලවසොකාභිභූතා තස්ස පාදමූලෙ ඡින්නකදලී විය භූමියං විසඤ්ඤී හුත්වා පති. සො ‘‘මතා’’ති සඤ්ඤාය කම්පමානො උප්පන්නබලවසොකොපි සතිං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ‘‘ජානිස්සාමි තාව ජීවති, න ජීවතී’’ති සත්තමාසෙ කායසංසග්ගං අනාපන්නපුබ්බොපි ¶ අඤ්ඤස්ස අභාවෙන තස්සා සීසං උක්ඛිපිත්වා ඌරූසු ඨපෙත්වා උදකෙන පරිප්ඵොසිත්වා උරඤ්ච මුඛඤ්ච හදයඤ්ච පරිමජ්ජි. මද්දීපි ඛො ථොකං වීතිනාමෙත්වා සතිං පටිලභිත්වා හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ‘‘දෙව, දාරකා තෙ කුහිං ගතා’’ති පුච්ඡි. සො ආහ – ‘‘දෙවි, එකස්ස මෙ බ්රාහ්මණස්ස මං යාචිත්වා ආගතස්ස දාසත්ථාය දින්නා’’ති වත්වා තාය ‘‘කස්මා, දෙව, පුත්තෙ බ්රාහ්මණස්ස ¶ දත්වා මම සබ්බරත්තිං පරිදෙවිත්වා විචරන්තියා නාචික්ඛී’’ති වුත්තෙ ‘‘පඨමමෙව වුත්තෙ තව චිත්තදුක්ඛං බහු භවිස්සති, ඉදානි පන සරීරදුක්ඛෙන තනුකං භවිස්සතී’’ති වත්වා –

‘‘මං පස්ස මද්දි මා පුත්තෙ, මා බාළ්හං පරිදෙවසි;

ලච්ඡාම පුත්තෙ ජීවන්තා, අරොගා ච භවාමසෙ’’ති. (ජා. 2.22.2260) –

සො සමස්සාසෙත්වා පුන –

‘‘පුත්තෙ ¶ පසුඤ්ච ධඤ්ඤඤ්ච, යඤ්ච අඤ්ඤං ඝරෙ ධනං;

දජ්ජා සප්පුරිසො දානං, දිස්වා යාචකමාගතං;

අනුමොදාහි මෙ මද්දි, පුත්තකෙ දානමුත්තම’’න්ති. (ජා. 2.22.2261) –

වත්වා අත්තනො පුත්තදානං තං අනුමොදාපෙසි.

සාපි –

‘‘අනුමොදාමි තෙ දෙව, පුත්තකෙ දානමුත්තමං;

දත්වා චිත්තං පසාදෙහි, භිය්යො දානං දදො භවා’’ති. (ජා. 2.22.2262) –

වත්වා අනුමොදි.

එවං තෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්මොදනීයං කථං කථෙන්තෙසු සක්කො චින්තෙසි – ‘‘මහාපුරිසො හිය්යො ජූජකස්ස පථවිං උන්නාදෙත්වා දාරකෙ අදාසි. ඉදානි නං කොචි හීනපුරිසො උපසඞ්කමිත්වා මද්දිදෙවිං යාචිත්වා ගහෙත්වා ගච්ඡෙය්ය, තතො රාජා නිප්පච්චයො භවෙය්ය, හන්දාහං බ්රාහ්මණවණ්ණෙන නං උපසඞ්කමිත්වා මද්දිං යාචිත්වා පාරමිකූටං ගාහාපෙත්වා කස්සචි අවිස්සජ්ජියං කත්වා පුන නං තස්සෙව දත්වා ආගමිස්සාමී’’ති. සො සූරියුග්ගමනවෙලායං බ්රාහ්මණවණ්ණෙන තස්ස සන්තිකං අගමාසි. තං දිස්වා මහාපුරිසො ‘‘අතිථි නො ආගතො’’ති පීතිසොමනස්සජාතො තෙන සද්ධිං මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, කෙනත්ථෙන ඉධාගතොසී’’ති ¶ පුච්ඡි. අථ නං සක්කො මද්දිදෙවිං යාචි. තෙන වුත්තං –

115.

‘‘පුනදෙව සක්කො ඔරුය්හ, හුත්වා බ්රාහ්මණසන්නිභො;

අයාචි මං මද්දිදෙවිං, සීලවන්තිං පතිබ්බත’’න්ති.

තත්ථ පුනදෙවාති දාරකෙ දින්නදිවසතො පච්ඡා එව. තදනන්තරමෙවාති අත්ථො. ඔරුය්හාති දෙවලොකතො ඔතරිත්වා. බ්රාහ්මණසන්නිභොති බ්රාහ්මණසමානවණ්ණො.

අථ ¶ මහාසත්තො ‘‘හිය්යො මෙ ද්වෙපි දාරකෙ බ්රාහ්මණස්ස දින්නා, අහම්පි අරඤ්ඤෙ එකකොව, කථං තෙ මද්දිං සීලවන්තිං ¶ පතිබ්බතං දස්සාමී’’ති අවත්වාව පසාරිතහත්ථෙ අනග්ඝරතනං ඨපෙන්තො විය අසජ්ජිත්වා අබජ්ඣිත්වා අනොලීනමානසො ‘‘අජ්ජ මෙ දානපාරමී මත්ථකං පාපුණිස්සතී’’ති හට්ඨතුට්ඨො ගිරිං උන්නාදෙන්තො විය –

‘‘දදාමි න විකම්පාමි, යං මං යාචසි බ්රාහ්මණ;

සන්තං නප්පටිගූහාමි, දානෙ මෙ රමතී මනො’’ති. (ජා. 2.22.2278) –

වත්වා සීඝමෙව කමණ්ඩලුනා උදකං ආහරිත්වා බ්රාහ්මණස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙත්වා භරියමදාසි. තෙන වුත්තං –

116.

‘‘මද්දිං හත්ථෙ ගහෙත්වාන, උදකඤ්ජලි පූරිය;

පසන්නමනසඞ්කප්පො, තස්ස මද්දිං අදාසහ’’න්ති.

තත්ථ උදකඤ්ජලීති උදකං අඤ්ජලිං, ‘‘උදක’’න්ති ච කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනං, උදකෙන තස්ස බ්රාහ්මණස්ස අඤ්ජලිං පසාරිතහත්ථතලං පූරෙත්වාති අත්ථො. පසන්නමනසඞ්කප්පොති ‘‘අද්ධා ඉමිනා පරිච්චාගෙන දානපාරමිං මත්ථකං පාපෙත්වා සම්මාසම්බොධිං අධිගමිස්සාමී’’ති උපන්නසද්ධාපසාදෙන පසන්නචිත්තසඞ්කප්පො. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරානි සබ්බපාටිහාරියානි පාතුරහෙසුං. ‘‘ඉදානිස්ස න දූරෙ සම්මාසම්බොධී’’ති දෙවගණා බ්රහ්මගණා අතිවිය පීතිසොමනස්සජාතා අහෙසුං. තෙන වුත්තං –

117.

‘‘මද්දියා දීයමානාය, ගගනෙ දෙවා පමොදිතා;

තදාපි පථවී කම්පි, සිනෙරුවනවටංසකා’’ති.

තතො ¶ පන දීයමානාය මද්දියා දෙවියා රුණ්ණං වා දුම්මුඛං වා භාකුටිමත්තං වා නාහොසි, එවං චස්සා අහොසි ‘‘යං දෙවො ඉච්ඡති, තං කරොතූ’’ති.

‘‘කොමාරී ¶ යස්සාහං භරියා, සාමිකො මම ඉස්සරො;

යස්සිච්ඡෙ තස්ස මං දජ්ජා, වික්කිණෙය්ය හනෙය්ය වා’’ති. (ජා. 2.22.2282) –

ආහ.

මහාපුරිසොපි ‘‘අම්භො, බ්රාහ්මණ, මද්දිතො මෙ සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව පියතරං, ඉදං මෙ දානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිවෙධස්ස පච්චයො හොතූ’’ති වත්වා අදාසි. තෙන වුත්තං –

118.

‘‘ජාලිං කණ්හාජිනං ධීතං, මද්දිදෙවිං පතිබ්බතං;

චජමානො න චින්තෙසිං, බොධියායෙව කාරණා.

119.

න ¶ මෙ දෙස්සා උභො පුත්තා, මද්දිදෙවී න දෙස්සියා;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා පියෙ අදාසහ’’න්ති.

තත්ථ චජමානො න චින්තෙසින්ති පරිච්චජන්තො සන්තාපවසෙන න චින්තෙසිං, විස්සට්ඨො හුත්වා පරිච්චජින්ති අත්ථො.

එත්ථාහ – කස්මා පනායං මහාපුරිසො අත්තනො පුත්තදාරෙ ජාතිසම්පන්නෙ ඛත්තියෙ පරස්ස දාසභාවෙන පරිච්චජි, න හි යෙසං කෙසඤ්චිපි භුජිස්සානං අභුජිස්සභාවකරණං සාධුධම්මොති? වුච්චතෙ – අනුධම්මභාවතො. අයඤ්හි බුද්ධකාරකෙ ධම්මෙ අනුගතධම්මතා, යදිදං සබ්බස්ස අත්තනියස්ස මමන්ති පරිග්ගහිතවත්ථුනො අනවසෙසපරිච්චාගො, න හි දෙය්යධම්මපටිග්ගාහකවිකප්පරහිතං දානපාරමිං පරිපූරෙතුං උස්සුක්කමාපන්නානං බොධිසත්තානං මමන්ති පරිග්ගහිතවත්ථුං යාචන්තස්ස යාචකස්ස න පරිච්චජිතුං යුත්තං, පොරාණොපි චායමනුධම්මො. සබ්බෙසඤ්හි බොධිසත්තානං අයං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණධම්මො කුලවංසො කුලප්පවෙණී, යදිදං සබ්බස්ස පරිච්චාගො. තත්ථ ච විසෙසතො පියතරවත්ථුපරිච්චාගො, න හි කෙචි බොධිසත්තා වංසානුගතං රජ්ජිස්සරියාදිධනපරිච්චාගං, අත්තනො සීසනයනාදිඅඞ්ගපරිච්චාගං, පියජීවිතපරිච්චාගං, කුලවංසපතිට්ඨාපකපියපුත්තපරිච්චාගං, මනාපචාරිනීපියභරියාපරිච්චාගන්ති ¶ ඉමෙ පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ අපරිච්චජිත්වා බුද්ධා නාම භූතපුබ්බා අත්ථි. තථා හි මඞ්ගලෙ භගවති බොධිසත්තභූතෙ ¶ බොධිපරියෙසනං චරමානෙ ච චරිමත්තභාවතො තතියෙ අත්තභාවෙ සපුත්තදාරෙ එකස්මිං පබ්බතෙ වසන්තෙ ඛරදාඨිකො නාම යක්ඛො මහාපුරිසස්ස දානජ්ඣාසයතං සුත්වා බ්රාහ්මණවණ්ණෙන උපසඞ්කමිත්වා මහාසත්තං ද්වෙ දාරකෙ යාචි.

මහාසත්තො ‘‘දදාමි බ්රාහ්මණස්ස පුත්තකෙ’’ති හට්ඨපහට්ඨො උදකපරියන්තං පථවිං කම්පෙන්තො ද්වෙපි දාරකෙ අදාසි. යක්ඛො චඞ්කමනකොටියං ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨිතො මහාසත්තස්ස පස්සන්තස්සෙව මුළාලකලාපං විය ද්වෙ දාරකෙ ඛාදි. අග්ගිජාලං විය ලොහිතධාරං උග්ගිරමානං යක්ඛස්ස මුඛං ඔලොකෙන්තස්ස මහාපුරිසස්ස ‘‘වඤ්චෙසි වත මං යක්ඛො’’ති උප්පජ්ජනකචිත්තුප්පාදස්ස ඔකාසං අදෙන්තස්ස උපායකොසල්ලස්ස සුභාවිතත්තා අතීතධම්මානං ¶ අප්පටිසන්ධිසභාවතො අනිච්චාදිවසෙන සඞ්ඛාරානං සුපරිමද්දිතභාවතො ච එවං ඉත්තරට්ඨිතිකෙන පභඞ්ගුනා අසාරෙන සඞ්ඛාරකලාපෙන ‘‘පූරිතා වත මෙ දානපාරමී, මහන්තං වත මෙ අත්ථං සාධෙත්වා ඉදං අධිගත’’න්ති සොමනස්සමෙව උප්පජ්ජි. සො ඉදං අනඤ්ඤසාධාරණං තස්මිං ඛණෙ අත්තනො චිත්තාචාරං ඤත්වා ‘‘ඉමස්ස නිස්සන්දෙන අනාගතෙ ඉමිනාව නීහාරෙන සරීරතො රස්මියො නික්ඛමන්තූ’’ති පත්ථනමකාසි. තස්ස තං පත්ථනං නිස්සාය බුද්ධභූතස්ස සරීරප්පභා නිච්චමෙව දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා). එවං අඤ්ඤෙපි බොධිසත්තා අත්තනො පියතරං පුත්තදාරං පරිච්චජිත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිංසු.

අපි ච යථා නාම කොචි පුරිසො කස්සචි සන්තිකෙ ගාමං වා ජනපදං වා කෙණියා ගහෙත්වා කම්මං කරොන්තො අත්තනො අන්තෙවාසිකානං වා පමාදෙන පූතිභූතං ධනං ධාරෙය්ය, තමෙනං සො ගාහාපෙත්වා බන්ධනාගාරං පවෙසෙය්ය. තස්ස එවමස්ස ‘‘අහං ඛො ඉමස්ස රඤ්ඤො කම්මං කරොන්තො එත්තකං නාම ධනං ධාරෙමි, තෙනාහං රඤ්ඤා බන්ධනාගාරෙ පවෙසිතො, සචාහං ඉධෙව හොමි, අත්තානඤ්ච ජීයෙය්ය, පුත්තදාරකම්මකරපොරිසා ච මෙ ජීවිකාපගතා මහන්තං අනයබ්යසනං ආපජ්ජෙය්යුං. යංනූනාහං රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා අත්තනො පුත්තං වා කනිට්ඨභාතරං වා ඉධ ඨපෙත්වා නික්ඛමෙය්යං ¶ . එවාහං ඉතො බන්ධනතො මුත්තො නචිරස්සෙව යථාමිත්තං යථාසන්දිට්ඨං ධනං සංහරිත්වා රඤ්ඤො දත්වා තම්පි බන්ධනතො මොචෙමි, අප්පමත්තොව හුත්වා උට්ඨානබලෙන අත්තනො සම්පත්තිං පටිපාකතිකං කරිස්සාමී’’ති. සො තථා කරෙය්ය. එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – රාජා විය කම්මං, බන්ධනාගාරො විය සංසාරො, රඤ්ඤා බන්ධනාගාරෙ ඨපිතපුරිසො විය කම්මවසෙන සංසාරචාරකෙ ඨිතො මහාපුරිසො, තස්ස බන්ධනාගාරෙ ඨිතපුරිසස්ස තත්ථ පුත්තස්ස වා භාතුනො වා පරාධීනභාවකරණෙන තෙසං අත්තනො ච දුක්ඛප්පමොචනං ¶ විය මහාපුරිසස්ස අත්තනො පුත්තාදිකෙ පරෙසං දත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිලාභෙන සබ්බසත්තානං වට්ටදුක්ඛප්පමොචනං, තස්ස විගතදුක්ඛස්ස තෙහි සද්ධිං යථාධිප්පෙතසම්පත්තියං පතිට්ඨානං විය මහාපුරිසස්ස අරහත්තමග්ගෙන ¶ අපගතවට්ටදුක්ඛස්ස බුද්ධභාවෙන දසබලාදිසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසම්පත්තිසමන්නාගමො අත්තනො වචනකාරකානං විජ්ජත්තයාදිසම්පත්තිසමන්නාගමො චාති එවං අනවජ්ජසභාවො එව මහාපුරිසානං පුත්තදාරපරිච්චාගො. එතෙනෙව නයෙන නෙසං අඞ්ගජීවිතපරිච්චාගෙ යා චොදනා, සාපි විසොධිතාති වෙදිතබ්බාති.

එවං පන මහාසත්තෙන මද්දිදෙවියා දින්නාය සක්කො අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො හුත්වා –

‘‘සබ්බෙ ජිතා තෙ පච්චූහා, යෙ දිබ්බා යෙ ච මානුසා;

නින්නාදිතා තෙ පථවී, සද්දො තෙ තිදිවං ගතො. (ජා. 2.22.2283-2284);

‘‘දුද්දදං දදමානානං, දුක්කරං කම්ම කුබ්බතං;

අසන්තො නානුකුබ්බන්ති, සතං ධම්මො දුරන්නයො.

‘‘තස්මා සතඤ්ච අසතං, නානා හොති ඉතො ගති;

අසන්තො නිරයං යන්ති, සන්තො සග්ගපරායනා’’ති. (ජා. 2.22.2286-2287) –

ආදිනා නයෙන මහාපුරිසස්ස දානානුමොදනවසෙන ථුතිං අකාසි.

තත්ථ පච්චූහාති පච්චත්ථිකා. දිබ්බාති දිබ්බයසපටිබාහකා. මානුසාති මනුස්සයසපටිබාහකා. කෙ පන තෙති? මච්ඡරියධම්මා, තෙ සබ්බෙ පුත්තදාරං දෙන්තෙන මහාසත්තෙන ජිතාති දස්සෙති. දුද්දදන්ති පුත්තදාරාදිදුද්දදං දදමානානං ¶ තමෙව දුක්කරං කුබ්බතං තුම්හාදිසානං කම්මං අඤ්ඤෙ සාවකපච්චෙකබොධිසත්තා නානුකුබ්බන්ති, පගෙව අසන්තො මච්ඡරිනො. තස්මා සතං ධම්මො දුරන්නයො සාධූනං මහාබොධිසත්තානං පටිපත්තිධම්මො අඤ්ඤෙහි දුරනුගමො.

එවං සක්කො මහාපුරිසස්ස අනුමොදනවසෙන ථුතිං කත්වා මද්දිදෙවිං නිය්යාතෙන්තො –

‘‘දදාමි ¶ භොතො භරියං, මද්දිං සබ්බඞ්ගසොභනං;

ත්වඤ්චෙව මද්දියා ඡන්නො, මද්දී ච පතිනො තවා’’ති. (ජා. 2.22.2289) –

වත්වා තං මද්දිං පටිදත්වා දිබ්බත්තභාවෙන ජලන්තො තරුණසූරියො විය ආකාසෙ ඨත්වා අත්තානං ආචික්ඛන්තො –

‘‘සක්කොහමස්මි ¶ දෙවින්දො, ආගතොස්මි තවන්තිකෙ;

වරං වරස්සු රාජිසි, වරෙ අට්ඨ දදාමි තෙ’’ති. (ජා. 2.22.2292) –

වත්වා වරෙහි නිමන්තෙසි. මහාසත්තොපි ‘‘පිතා මං පුනදෙව රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙතු, වජ්ඣප්පත්තං වධතො මොචෙය්යං, සබ්බසත්තානං අවස්සයො භවෙය්යං, පරදාරං න ගච්ඡෙය්යං, ඉත්ථීනං වසං න ගච්ඡෙය්යං, පුත්තො මෙ දීඝායුකො සියා, අන්නපානාදිදෙය්යධම්මො බහුකො සියා, තඤ්ච අපරික්ඛයං පසන්නචිත්තො දදෙය්යං, එවං මහාදානානි පවත්තෙත්වා දෙවලොකං ගන්ත්වා තතො ඉධාගතො සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණෙය්ය’’න්ති ඉමෙ අට්ඨ වරෙ යාචි. සක්කො ‘‘නචිරස්සෙව පිතා සඤ්ජයමහාරාජා ඉධෙව ආගන්ත්වා තං ගහෙත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙස්සති, ඉතරො ච සබ්බො තෙ මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සති, මා චින්තයි, අප්පමත්තො හොහී’’ති ඔවදිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. බොධිසත්තො ච මද්දිදෙවී ච සම්මොදමානා සක්කදත්තියෙ අස්සමෙ වසිංසු.

ජූජකෙපි කුමාරෙ ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ දෙවතා ආරක්ඛමකංසු. දිවසෙ දිවසෙ එකා දෙවධීතා රත්තිභාගෙ ආගන්ත්වා මද්දිවණ්ණෙන කුමාරෙ පටිජග්ගි. සො දෙවතාවිග්ගහිතො හුත්වා ‘‘කලිඞ්ගරට්ඨං ගමිස්සාමී’’ති අඩ්ඪමාසෙන ජෙතුත්තරනගරමෙව සම්පාපුණි. රාජා විනිච්ඡයෙ නිසින්නො බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං දාරකෙ රාජඞ්ගණෙන ගච්ඡන්තෙ දිස්වා සඤ්ජානිත්වා බ්රාහ්මණෙන ¶ සද්ධිං තෙ පක්කොසාපෙත්වා තං පවත්තිං සුත්වා බොධිසත්තෙන කථිතනියාමෙනෙව ධනං දත්වා කුමාරෙ කිණිත්වා න්හාපෙත්වා භොජෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතෙ කත්වා රාජා දාරකං ඵුස්සතිදෙවී දාරිකං උච්ඡඞ්ගෙ කත්වා බොධිසත්තස්ස රාජපුත්තියා ච පවත්තිං සුණිංසු.

තං සුත්වා රාජා ‘‘භූනහච්චං වත මයා කත’’න්ති සංවිග්ගමානසො තාවදෙව ද්වාදසඅක්ඛොභනීපරිමාණං සෙනං සන්නය්හිත්වා වඞ්කපබ්බතාභිමුඛො පායාසි සද්ධිං ඵුස්සතිදෙවියා චෙව ¶ දාරකෙහි ච. අනුක්කමෙන ගන්ත්වා පුත්තෙන ච සුණිසාය ච සමාගඤ්ඡි. වෙස්සන්තරො පියපුත්තෙ දිස්වා සොකං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො විසඤ්ඤී හුත්වා තත්ථෙව පති, තථා මද්දී මාතාපිතරො සහජාතා සට්ඨිසහස්සා ච අමච්චා. තං කාරුඤ්ඤං පස්සන්තෙසු එකොපි සකභාවෙන සන්ධාරෙතුං ¶ නාසක්ඛි, සකලං අස්සමපදං යුගන්ධරවාතපමද්දිතං විය සාලවනං අහොසි. සක්කො දෙවරාජා තෙසං විසඤ්ඤිභාවවිනොදනත්ථං පොක්ඛරවස්සං වස්සාපෙසි, තෙමෙතුකාමා තෙමෙන්ති, පොක්ඛරෙ පතිතවස්සං විය විනිවත්තිත්වා උදකං ගච්ඡති. සබ්බෙ සඤ්ඤං පටිලභිංසු. තදාපි පථවිකම්පාදයො හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරා අච්ඡරියා පාතුරහෙසුං. තෙන වුත්තං –

120.

‘‘පුනාපරං බ්රහාරඤ්ඤෙ, මාතාපිතුසමාගමෙ;

කරුණං පරිදෙවන්තෙ, සල්ලපන්තෙ සුඛං දුඛං.

121.

‘‘හිරොත්තප්පෙන ගරුනා, උභින්නං උපසඞ්කමි;

තදාපි පථවී කම්පි, සිනෙරුවනවටංසකා’’ති.

තත්ථ කරුණං පරිදෙවන්තෙති මාතාපිතරො ආදිං කත්වා සබ්බස්මිං ආගතජනෙ කරුණං පරිදෙවමානෙ. සල්ලපන්තෙ සුඛං දුඛන්ති සුඛදුක්ඛං පුච්ඡිත්වා පටිසන්ථාරවසෙන ආලාපසල්ලාපං කරොන්තෙ. හිරොත්තප්පෙන ගරුනා උභින්නන්ති ඉමෙ සිවීනං වචනං ගහෙත්වා අදූසකං ධම්මෙ ඨිතං මං පබ්බාජයිංසූති චිත්තප්පකොපං අකත්වා උභොසු එතෙසු මාතාපිතූසු ධම්මගාරවසමුස්සිතෙන හිරොත්තප්පෙනෙව යථාරූපෙ උපසඞ්කමි. තෙන මෙ ධම්මතෙජෙන තදාපි පථවී කම්පි.

අථ ¶ සඤ්ජයමහාරාජා බොධිසත්තං ඛමාපෙත්වා රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව කෙසමස්සුකම්මාදීනි කාරාපෙත්වා න්හාපෙත්වා සබ්බාභරණවිභූසිතං දෙවරාජානමිව විරොචමානං සහ මද්දිදෙවියා රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිත්වා තාවදෙව ච තතො පට්ඨාය ද්වාදසඅක්ඛොභනීපරිමාණාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය ච පුත්තං පරිවාරයිත්වා වඞ්කපබ්බතතො යාව ජෙතුත්තරනගරා සට්ඨියොජනමග්ගං අලඞ්කාරාපෙත්වා ද්වීහි මාසෙහි සුඛෙනෙව නගරං පවෙසෙසි. මහාජනො උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි. චෙලුක්ඛෙපාදයො පවත්තිංසු. නගරෙ ච නන්දිභෙරිං චරාපෙසුං. අන්තමසො බිළාරෙ උපාදාය සබ්බෙසං බන්ධනෙ ඨිතානං බන්ධනමොක්ඛො අහොසි. සො නගරං පවිට්ඨදිවසෙයෙව පච්චූසකාලෙ චින්තෙසි – ‘‘ස්වෙ විභාතාය රත්තියා මමාගතභාවං සුත්වා යාචකා ආගමිස්සන්ති, තෙසාහං කිං දස්සාමී’’ති. තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස ආසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ආවජ්ජෙන්තො ¶ තං කාරණං ඤත්වා ¶ තාවදෙව රාජනිවෙසනස්ස පුරිමවත්ථුං පච්ඡිමවත්ථුඤ්ච කටිප්පමාණං පූරෙන්තො ඝනමෙඝො විය සත්තරතනවස්සං වස්සාපෙසි. සකලනගරෙ ජණ්ණුප්පමාණං වස්සාපෙසීති. තෙන වුත්තං –

122.

‘‘පුනාපරං බ්රහාරඤ්ඤා, නික්ඛමිත්වා සඤාතිභි;

පවිසාමි පුරං රම්මං, ජෙතුත්තරං පුරුත්තමං.

123.

‘‘රතනානි සත්ත වස්සිංසු, මහාමෙඝො පවස්සථ;

තදාපි පථවී කම්පි, සිනෙරුවනවටංසකා.

124.

‘‘අචෙතනායං පථවී, අවිඤ්ඤාය සුඛං දුඛං;

සාපි දානබලා මය්හං, සත්තක්ඛත්තුං පකම්පථා’’ති.

එවං සත්තරතනවස්සෙ වුට්ඨෙ පුනදිවසෙ මහාසත්තො ‘‘යෙසං කුලානං පුරිමපච්ඡිමවත්ථූසු වුට්ඨධනං, තෙසඤ්ඤෙව හොතූ’’ති දාපෙත්වා අවසෙසං ආහරාපෙත්වා අත්තනො ගෙහවත්ථුස්මිං ධනෙන සද්ධිං කොට්ඨාගාරෙසු ඔකිරාපෙත්වා මහාදානං පවත්තෙසි. අචෙතනායං පථවීති චෙතනාරහිතා අයං මහාභූතා පථවී, දෙවතා පන චෙතනාසහිතා. අවිඤ්ඤාය සුඛං දුඛන්ති අචෙතනත්තා එව සුඛං දුක්ඛං අජානිත්වා. සතිපි සුඛදුක්ඛපච්චයසංයොගෙ ¶ තං නානුභවන්තී. සාපි දානබලා මය්හන්ති එවංභූතාපි සා මහාපථවී මම දානපුඤ්ඤානුභාවහෙතු. සත්තක්ඛත්තුං පකම්පථාති අට්ඨවස්සිකකාලෙ හදයමංසාදීනිපි යාචකානං දදෙය්යන්ති දානජ්ඣාසයුප්පාදෙ මඞ්ගලහත්ථිදානෙ පබ්බාජනකාලෙ පවත්තිතමහාදානෙ පුත්තදානෙ භරියාදානෙ වඞ්කපබ්බතෙ ඤාතිසමාගමෙ නගරං පවිට්ඨදිවසෙ රතනවස්සකාලෙති ඉමෙසු ඨානෙසු සත්තවාරං අකම්පිත්ථ. එවං එකස්මිංයෙව අත්තභාවෙ සත්තක්ඛත්තුං මහාපථවිකම්පනාදිඅච්ඡරියපාතුභාවහෙතුභූතානි යාවතායුකං මහාදානානි පවත්තෙත්වා මහාසත්තො ආයුපරියොසානෙ තුසිතපුරෙ උප්පජ්ජි. තෙනාහ භගවා –

‘‘තතො වෙස්සන්තරො රාජා, දානං දත්වාන ඛත්තියො;

කායස්ස භෙදා සප්පඤ්ඤො, සග්ගං සො උපපජ්ජථා’’ති. (ජා. 2.22.2440);

තදා ජූජකො දෙවදත්තො අහොසි, අමිත්තතාපනා චිඤ්චමාණවිකා ¶ , චෙතපුත්තො ඡන්නො, අච්චුතතාපසො ¶ සාරිපුත්තො, සක්කො අනුරුද්ධො, මද්දී රාහුලමාතා, ජාලිකුමාරො රාහුලො, කණ්හාජිනා උප්පලවණ්ණා, මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, වෙස්සන්තරො රාජා ලොකනාථො.

ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යථාරහං සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා මහාසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ මාතු දෙවසිකං ඡසතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා දානං දාතුකාමතාදොහළො, තථා දීයමානෙපි ධනස්ස පරික්ඛයාභාවො, ජාතක්ඛණෙ එව හත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘දානං දස්සාමි, අත්ථි කිඤ්චී’’ති වාචානිච්ඡාරණං, චතුපඤ්චවස්සිකකාලෙ අත්තනො අලඞ්කාරස්ස ධාතීනං හත්ථගතස්ස පුන අග්ගහෙතුකාමතා, අට්ඨවස්සිකකාලෙ හදයමංසාදිකස්ස අත්තනො සරීරාවයවස්ස දාතුකාමතාති එවමාදිකා සත්තක්ඛත්තුං මහාපථවිකම්පනාදිඅනෙකච්ඡරියපාතුභාවහෙතුභූතා ඉධ මහාපුරිසස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බා. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘එවං අච්ඡරියා හෙතෙ, අබ්භුතා ච මහෙසිනො…පෙ…;

තෙසු චිත්තප්පසාදොපි, දුක්ඛතො පරිමොචයෙ;

පගෙවානුකිරියා තෙසං, ධම්මස්ස අනුධම්මතො’’ති.

වෙස්සන්තරචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. සසපණ්ඩිතචරියාවණ්ණනා

125-6. දසමෙ ¶ යදා හොමි, සසකොති අහං, සාරිපුත්ත, බොධිපරියෙසනං චරමානො යදා සසපණ්ඩිතො හොමි. බොධිසත්තා හි කම්මවසිප්පත්තාපි තාදිසානං තිරච්ඡානානං අනුග්ගණ්හනත්ථං තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තන්ති. පවනචාරකොති මහාවනචාරී. දබ්බාදිතිණානි රුක්ඛගච්ඡෙසු පණ්ණානි යංකිඤ්චි සාකං රුක්ඛතො පතිතඵලානි ච භක්ඛො එතස්සාති තිණපණ්ණසාකඵලභක්ඛො. පරහෙඨනවිවජ්ජිතොති පරපීළාවිරහිතො. සුත්තපොතො චාති උද්දපොතො ච. අහං තදාති යදාහං සසකො හොමි, තදා එතෙ මක්කටාදයො තයො සහායෙ ඔවදාමි.

127. කිරියෙ කල්යාණපාපකෙති කුසලෙ චෙව අකුසලෙ ච කම්මෙ. පාපානීති අනුසාසනාකාරදස්සනං. තත්ථ පාපානි ¶ පරිවජ්ජෙථාති පාණාතිපාතො…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨීති ඉමානි පාපානි පරිවජ්ජෙථ. කල්යාණෙ අභිනිවිස්සථාති දානං සීලං…පෙ… දිට්ඨුජුකම්මන්ති ඉදං ¶ කල්යාණං, ඉමස්මිං කල්යාණෙ අත්තනො කායවාචාචිත්තානි අභිමුඛභාවෙන නිවිස්සථ, ඉමං කල්යාණපටිපත්තිං පටිපජ්ජථාති අත්ථො.

එවං මහාසත්තො තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තොපි ඤාණසම්පන්නතාය කල්යාණමිත්තො හුත්වා තෙසං තිණ්ණං ජනානං කාලෙන කාලං උපගතානං ඔවාදවසෙන ධම්මං දෙසෙසි. තෙ තස්ස ඔවාදං සම්පටිච්ඡිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං පවිසිත්වා වසන්ති. එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ බොධිසත්තො ආකාසං ඔලොකෙත්වා චන්දපාරිපූරිං දිස්වා ‘‘උපොසථකම්මං කරොථා’’ති ඔවදි. තෙනාහ –

128.

‘‘උපොසථම්හි දිවසෙ, චන්දං දිස්වාන පූරිතං;

එතෙසං තත්ථ ආචික්ඛිං, දිවසො අජ්ජුපොසථො.

129.

‘‘දානානි පටියාදෙථ, දක්ඛිණෙය්යස්ස දාතවෙ;

දත්වා දානං දක්ඛිණෙය්යෙ, උපවස්සථුපොසථ’’න්ති.

තත්ථ චන්දං දිස්වා න පූරිතන්ති ජුණ්හපක්ඛචාතුද්දසියං ඊසකං අපරිපුණ්ණභාවෙන චන්දං න පරිපූරිතං දිස්වා තතො විභාතාය රත්තියා අරුණුග්ගමනවෙලායමෙව උපොසථම්හි දිවසෙ පන්නරසෙ එතෙසං මක්කටාදීනං මය්හං ¶ සහායානං දිවසො අජ්ජුපොසථො. තස්මා ‘‘දානානි පටියාදෙථා’’තිආදිනා තත්ථ උපොසථදිවසෙ පටිපත්තිවිධානං ආචික්ඛින්ති යොජෙතබ්බං. තත්ථ දානානීති දෙය්යධම්මෙ. පටියාදෙථාති යථාසත්ති යථාබලං සජ්ජෙථ. දාතවෙති දාතුං. උපවස්සථාති උපොසථකම්මං කරොථ, උපොසථසීලානි රක්ඛථ, සීලෙ පතිට්ඨාය දින්නදානං මහප්ඵලං හොති, තස්මා යාචකෙ සම්පත්තෙ තුම්හෙහි ඛාදිතබ්බාහාරතො දත්වා ඛාදෙය්යාථාති දස්සෙති.

තෙ ‘‘සාධූ’’ති බොධිසත්තස්ස ඔවාදං සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨහිංසු. තෙසු උද්දපොතො පාතොව ‘‘ගොචරං පරියෙසිස්සාමී’’ති නදීතීරං ගතො. අථෙකො බාළිසිකො සත්ත රොහිතමච්ඡෙ උද්ධරිත්වා වල්ලියා ආවුණිත්වා නදීතීරෙ වාලුකාය පටිච්ඡාදෙත්වා මච්ඡෙ ගණ්හන්තො නදියා අධො සොතං ¶ භස්සි. උද්දො මච්ඡගන්ධං ඝායිත්වා වාලුකං වියූහිත්වා මච්ඡෙ දිස්වා නීහරිත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො එතෙසං සාමිකො’’ති තික්ඛත්තුං ඝොසෙත්වා සාමිකං අපස්සන්තො වල්ලියං ඩංසිත්වා අත්තනො වසනගුම්බෙ ඨපෙත්වා ‘‘වෙලායමෙව ඛාදිස්සාමී’’ති අත්තනො සීලං ආවජ්ජෙන්තො නිපජ්ජි. සිඞ්ගාලොපි ගොචරං පරියෙසන්තො එකස්ස ඛෙත්තගොපකස්ස කුටියං ද්වෙ මංසසූලානි එකං ගොධං එකඤ්ච දධිවාරකං දිස්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො එතෙසං සාමිකො’’ති තික්ඛත්තුං ¶ ඝොසෙත්වා සාමිකං අදිස්වා දධිවාරකස්ස උග්ගහණරජ්ජුකං ගීවායං පවෙසෙත්වා මංසසූලෙ ච ගොධඤ්ච මුඛෙන ඩංසිත්වා අත්තනො වසනගුම්බෙ ඨපෙත්වා ‘‘වෙලායමෙව ඛාදිස්සාමී’’ති අත්තනො සීලං ආවජ්ජෙන්තො නිපජ්ජි. මක්කටොපි වනසණ්ඩං පවිසිත්වා අම්බපිණ්ඩං ආහරිත්වා අත්තනො වසනගුම්බෙ ඨපෙත්වා ‘‘වෙලායමෙව ඛාදිස්සාමී’’ති අත්තනො සීලං ආවජ්ජෙන්තො නිපජ්ජි. තිණ්ණම්පි ‘‘අහො ඉධ නූන යාචකො ආගච්ඡෙය්යා’’ති චිත්තං උප්පජ්ජි. තෙන වුත්තං –

130.

‘‘තෙ මෙ සාධූති වත්වාන, යථාසත්ති යථාබලං;

දානානි පටියාදෙත්වා, දක්ඛිණෙය්යං ගවෙසිසු’’න්ති.

බොධිසත්තො පන ‘‘වෙලායමෙව නික්ඛමිත්වා දබ්බාදිතිණානි ඛාදිස්සාමී’’ති අත්තනො වසනගුම්බෙයෙව නිසින්නො චින්තෙසි – ‘‘මම සන්තිකං ආගතානං යාචකානං තිණානි ඛාදිතුං න සක්කා, තිලතණ්ඩුලාදයොපි මය්හං ¶ නත්ථි, සචෙ මෙ සන්තිකං යාචකො ආගමිස්සති, අහං තිණෙන යාපෙමි, අත්තනො සරීරමංසං දස්සාමී’’ති. තෙනාහ භගවා –

131.

‘‘අහං නිසජ්ජ චින්තෙසිං, දානං දක්ඛිණනුච්ඡවං;

යදිහං ලභෙ දක්ඛිණෙය්යං, කිං මෙ දානං භවිස්සති.

132.

‘‘න මෙ අත්ථි තිලා මුග්ගා, මාසා වා තණ්ඩුලා ඝතං;

අහං තිණෙන යාපෙමි, න සක්කා තිණ දාතවෙ.

133.

‘‘යදි කොචි එති දක්ඛිණෙය්යො, භික්ඛාය මම සන්තිකෙ;

දජ්ජාහං සකමත්තානං, න සො තුච්ඡො ගමිස්සතී’’ති.

තත්ථ ¶ දානං දක්ඛිණනුච්ඡවන්ති දක්ඛිණාභාවෙන අනුච්ඡවිකං දානං දක්ඛිණෙය්යස්ස දාතබ්බං දෙය්යධම්මං චින්තෙසිං. යදිහං ලභෙති යදි අහං කිඤ්චි දක්ඛිණෙය්යං අජ්ජ ලභෙය්යං. කිං මෙ දානං භවිස්සතීති කිං මම දාතබ්බං භවිස්සති. න සක්කා තිණ දාතවෙති යදි දක්ඛිණෙය්යස්ස දාතුං තිලමුග්ගාදිකං මය්හං නත්ථි, යං පන මම ආහාරභූතං, තං න සක්කා තිණං දක්ඛිණෙය්යස්ස දාතුං. දජ්ජාහං සකමත්තානන්ති කිං වා මය්හං එතාය දෙය්යධම්මචින්තාය, නනු ඉදමෙව මය්හං අනවජ්ජං අපරාධීනතාය සුලභං පරෙසඤ්ච පරිභොගාරහං සරීරං සචෙ කොචි දක්ඛිණෙය්යො ¶ මම සන්තිකං ආගච්ඡති, තයිදං සකමත්තානං තස්ස දජ්ජාමහං. එවං සන්තෙ න සො තුච්ඡො මම සන්තිකං ආගතො අරිත්තහත්ථො හුත්වා ගමිස්සතීති.

එවං මහාපුරිසස්ස යථාභූතසභාවං පරිවිතක්කෙන්තස්ස පරිවිතක්කානුභාවෙන සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ආවජ්ජෙන්තො ඉමං කාරණං දිස්වා ‘‘සසරාජං වීමංසිස්සාමී’’ති පඨමං උද්දස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණවෙසෙන අට්ඨාසි. තෙන ‘‘කිමත්ථං, බ්රාහ්මණ, ඨිතොසී’’ති ච වුත්තෙ සචෙ කඤ්චි ආහාරං ලභෙය්යං, උපොසථිකො හුත්වා සමණධම්මං කරෙය්යන්ති. සො ‘‘සාධූති තෙ ආහාරං දස්සාමී’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

‘‘සත්ත මෙ රොහිතා මච්ඡා, උදකා ථලමුබ්භතා;

ඉදං බ්රාහ්මණ මෙ අත්ථි, එතං භුත්වා වනෙ වසා’’ති. (ජා. 1.4.61);

බ්රාහ්මණො ¶ ‘‘පගෙව තාව හොතු, පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති තථෙව සිඞ්ගාලස්ස මක්කටස්ස ච සන්තිකං ගන්ත්වා තෙහිපි අත්තනො විජ්ජමානෙහි දෙය්යධම්මෙහි නිමන්තිතො ‘‘පගෙව තාව හොතු, පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

‘‘දුස්ස මෙ ඛෙත්තපාලස්ස, රත්තිභත්තං අපාභතං;

මංසසූලා ච ද්වෙ ගොධා, එකඤ්ච දධිවාරකං;

ඉදං බ්රාහ්මණ මෙ අත්ථි, එතං භුත්වා වනෙ වසා’’ති.

‘‘අම්බපක්කං දකං සීතං, සීතච්ඡායා මනොරමා;

ඉදං බ්රාහ්මණ මෙ අත්ථි, එතං භුත්වා වනෙ වසා’’ති. (ජා. 1.4.62-63);

තත්ථ දුස්සාති අමුස්ස. රත්තිභත්තං අපාභතන්ති රත්තිභොජනතො අපනීතං. මංසසූලා ච ද්වෙ ගොධාති අඞ්ගාරපක්කානි ¶ ද්වෙ මංසසූලානි එකා ච ගොධා. දධිවාරකන්ති දධිවාරකො.

134. අථ බ්රාහ්මණො සසපණ්ඩිතස්ස සන්තිකං ගතො. තෙනාපි ‘‘කිමත්ථමාගතොසී’’ති වුත්තෙ තථෙවාහ. තෙන වුත්තං ‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤායා’’තිආදි.

තත්ථ ¶ මම සඞ්කප්පමඤ්ඤායාති පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරං පරිවිතක්කං ජානිත්වා. බ්රාහ්මණවණ්ණිනාති බ්රාහ්මණරූපවතා අත්තභාවෙන. ආසයන්ති වසනගුම්බං.

135-7. සන්තුට්ඨොති සමං සබ්බභාගෙනෙව තුට්ඨො. ඝාසහෙතූති ආහාරහෙතු. අදින්නපුබ්බන්ති යෙහි කෙහිචි අබොධිසත්තෙහි අදින්නපුබ්බං. දානවරන්ති උත්තමදානං. ‘‘අජ්ජ දස්සාමි තෙ අහ’’න්ති වත්වා තුවං සීලගුණූපෙතො, අයුත්තං තෙ පරහෙඨනන්ති තං පාණාතිපාතතො අපනෙත්වා ඉදානි තස්ස පරිභොගයොග්ගං අත්තානං කත්වා දාතුං ‘‘එහි අග්ගිං පදීපෙහී’’තිආදිමාහ.

තත්ථ අහං පචිස්සමත්තානන්ති තයා කතෙ අඞ්ගාරගබ්භෙ අහමෙව පතිත්වා අත්තානං පචිස්සං. පක්කං ත්වං භක්ඛයිස්සසීති තථා පන පක්කං ත්වං ඛාදිස්සසි.

138-9. නානාකට්ඨෙ ¶ සමානයීති සො බ්රාහ්මණවෙසධාරී සක්කො නානාදාරූනි සමානෙන්තො විය අහොසි. මහන්තං අකාසි චිතකං, කත්වා අඞ්ගාරගබ්භකන්ති වීතච්චිකං විගතධූමං අඞ්ගාරභරිතබ්භන්තරං සමන්තතො ජලමානං මම සරීරස්ස නිමුජ්ජනප්පහොනකං තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මහන්තං චිතකං අකාසි, සහසා ඉද්ධියා අභිනිම්මිනීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අග්ගිං තත්ථ පදීපෙසි, යථා සො ඛිප්පං මහාභවෙ’’ති.

තත්ථ සොති සො අග්ගික්ඛන්ධො සීඝං මහන්තො යථා භවෙය්ය, තථා පදීපෙසි. ඵොටෙත්වා රජගතෙ ගත්තෙති ‘‘සචෙ ලොමන්තරෙසු පාණකා අත්ථි, තෙ මා මරිංසූ’’ති පංසුගතෙ මම ගත්තෙ තික්ඛත්තුං විධුනිත්වා. එකමන්තං උපාවිසින්ති න තාව කට්ඨානි ආදිත්තානීති තෙසං ආදීපනං උදික්ඛන්තො ථොකං එකමන්තං නිසීදිං.

140. යදා මහාකට්ඨපුඤ්ජො, ආදිත්තො ධමධමායතීති යදා පන සො දාරුරාසි සමන්තතො ආදිත්තො වායුවෙගසමුද්ධටානං ජාලසිඛානං වසෙන ‘‘ධමධමා’’ති එවං කරොති. තදුප්පතිත්වා පතති, මජ්ඣෙ ජාලසිඛන්තරෙති තදා තස්මිං කාලෙ ‘‘මම සරීරස්ස ඣාපනසමත්ථො අයං අඞ්ගාරරාසී’’ති චින්තෙත්වා උප්පතිත්වා උල්ලඞ්ඝිත්වා ජාලසිඛානං ¶ අබ්භන්තරභූතෙ තස්ස අඞ්ගාරරාසිස්ස මජ්ඣෙ පදුමපුඤ්ජෙ රාජහංසො විය පමුදිතචිත්තො සකලසරීරං දානමුඛෙ දත්වා පතති.

141-2. පවිට්ඨං යස්ස කස්සචීති යථා ඝම්මකාලෙ සීතලං උදකං යෙන කෙනචි පවිට්ඨං තස්ස ¶ දරථපරිළාහං වූපසමෙති, අස්සාදං පීතිඤ්ච උප්පාදෙති. තථෙව ජලිතං අග්ගින්ති එවං තථා පජ්ජලිතං අඞ්ගාරරාසි තදා මම පවිට්ඨස්ස උසුමමත්තම්පි නාහොසි. අඤ්ඤදත්ථු දානපීතියා සබ්බදරථපරිළාහවූපසමො එව අහොසි. චිරස්සං වත මෙ ඡවිචම්මාදිකො සබ්බො සරීරාවයවො දානමුඛෙ ජුහිතබ්බතං උපගතො අභිපත්ථිතො මනොරථො මත්ථකං පත්තොති. තෙන වුත්තං –

143.

‘‘ඡවිං චම්මං මංසං න්හාරුං, අට්ඨිං හදයබන්ධනං;

කෙවලං සකලං කායං, බ්රාහ්මණස්ස අදාසහ’’න්ති.

තත්ථ හදයබන්ධනන්ති හදයමංසපෙසි. තඤ්හි හදයවත්ථුං බන්ධිත්වා විය ඨිතත්තා ‘‘හදයබන්ධන’’න්ති වුත්තං. අථ වා හදයබන්ධනන්ති හදයඤ්ච බන්ධනඤ්ච, හදයමංසඤ්චෙව ¶ තං බන්ධිත්වා විය ඨිතයකනමංසඤ්චාති අත්ථො. කෙවලං සකලං කායන්ති අනවසෙසං සබ්බං සරීරං.

එවං තස්මිං අග්ගිම්හි අත්තනො සරීරෙ ලොමකූපමත්තම්පි උණ්හං කාතුං අසක්කොන්තො බොධිසත්තොපි හිමගබ්භං පවිට්ඨො විය හුත්වා බ්රාහ්මණරූපධරං සක්කං එවමාහ – ‘‘බ්රාහ්මණ, තයා කතො අග්ගි අතිසීතලො, කිං නාමෙත’’න්ති? පණ්ඩිත, නාහං බ්රාහ්මණො, සක්කොහමස්මි, තව වීමංසනත්ථං ආගතො එවමකාසින්ති. ‘‘සක්ක, ත්වං තාව තිට්ඨතු, සකලොපි චෙ ලොකො මං දානෙන වීමංසෙය්ය, නෙව මෙ අදාතුකාමතං කථඤ්චිපි උප්පාදෙය්ය පස්සෙථ න’’න්ති බොධිසත්තො සීහනාදං නදි.

අථ නං සක්කො ‘‘සසපණ්ඩිත, තව ගුණා සකලකප්පම්පි පාකටා හොන්තූ’’ති පබ්බතං පීළෙත්වා පබ්බතරසං ආදාය චන්දමණ්ඩලෙ සසලක්ඛණං ආලිඛිත්වා බොධිසත්තං තස්මිං ¶ වනසණ්ඩෙ තත්ථෙව වනගුම්බෙ තරුණදබ්බතිණපීඨෙ නිපජ්ජාපෙත්වා අත්තනො දෙවලොකමෙව ගතො. තෙපි චත්තාරො පණ්ඩිතා සමග්ගා සම්මොදමානා නිච්චසීලං උපොසථසීලඤ්ච පූරෙත්වා යථාරහං පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මං ගතා.

තදා උද්දො ආයස්මා ආනන්දො අහොසි, සිඞ්ගාලො මහාමොග්ගල්ලානො, මක්කටො සාරිපුත්තො, සසපණ්ඩිතො පන ලොකනාථො.

තස්ස ඉධාපි සීලාදිපාරමියො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා සතිපි තිරච්ඡානුපපත්තියං කුසලාදිධම්මෙ කුසලාදිතො යථාභූතාවබොධො, තෙසු අණුමත්තම්පි වජ්ජං භයතො දිස්වා ¶ සුට්ඨු අකුසලතො ඔරමණං, සම්මදෙව ච කුසලධම්මෙසු අත්තනො පතිට්ඨාපනං, පරෙසඤ්ච ‘‘ඉමෙ නාම පාපධම්මා තෙ එවං ගහිතා එවං පරාමට්ඨා එවංගතිකා භවන්ති එවංඅභිසම්පරායා’’ති ආදීනවං දස්සෙත්වා තතො විරමණෙ නියොජනං, ඉදං දානං නාම, ඉදං සීලං නාම, ඉදං උපොසථකම්මං නාම, එත්ථ පතිට්ඨිතානං දෙවමනුස්සසම්පත්තියො හත්ථගතා එවාතිආදිනා පුඤ්ඤකම්මෙසු ආනිසංසං දස්සෙත්වා පතිට්ඨාපනං, අත්තනො සරීරජීවිතනිරපෙක්ඛං, පරෙසං සත්තානං අනුග්ගණ්හනං, උළාරො ච දානජ්ඣාසයොති එවමාදයො ඉධ බොධිසත්තස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බා. තෙනෙතං වුච්චති – ‘‘එවං අච්ඡරියා හෙතෙ…පෙ… ධම්මස්ස අනුධම්මතො’’ති.

සසපණ්ඩිතචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉදානි ¶ ‘‘අකිත්තිබ්රාහ්මණො’’තිආදිනා යථාවුත්තෙ දසපි චරියාවිසෙසෙ උදානෙත්වා නිගමෙති. තත්ථ අහමෙව තදා ආසිං, යො තෙ දානවරෙ අදාති යො තානි උත්තමදානානි අදාසි, සො අකිත්තිබ්රාහණාදිකො අහමෙව තදා තස්මිං කාලෙ අහොසිං, න අඤ්ඤොති. ඉති තෙසු අත්තභාවෙසු සතිපි සීලාදිපාරමීනං යථාරහං පූරිතභාවෙ අත්තනො පන තදා දානජ්ඣාසයස්ස අතිවිය උළාරභාවං සන්ධාය දානපාරමිවසෙනෙව දෙසනං ආරොපෙසි. එතෙ දානපරික්ඛාරා, එතෙ දානස්ස පාරමීති යෙ ඉමෙ ¶ අකිත්තිජාතකාදීසු (ජා. 1.13.83 ආදයො) අනෙකාකාරවොකාරා මයා පවත්තිතා දෙය්යධම්මපරිච්චාගා මම සරීරාවයවපුත්තදාරපරිච්චාගා පරමකොටිකා, කිඤ්චාපි තෙ කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව උද්දිස්ස පවත්තිතත්තා දානස්ස පරමුක්කංසගමනෙන දානපාරමී එව, තථාපි මම දානස්ස පරමත්ථපාරමිභූතස්ස පරික්ඛරණතොසන්තානස්ස පරිභාවනාවසෙන අභිසඞ්ඛරණතො එතෙ දානපරික්ඛාරා නාම. යස්ස පනෙතෙ පරික්ඛාරා, තං දස්සෙතුං ‘‘ජීවිතං යාචකෙ දත්වා, ඉමං පාරමි පූරයි’’න්ති වුත්තං. එත්ථ හි ඨපෙත්වා සසපණ්ඩිතචරියං සෙසාසු නවසු චරියාසු යථාරහං දානපාරමිදානඋපපාරමියො වෙදිතබ්බා, සසපණ්ඩිතචරියෙ (චරියා. 1.125 ආදයො) පන දානපරමත්ථපාරමී. තෙන වුත්තං –

‘‘භික්ඛාය උපගතං දිස්වා, සකත්තානං පරිච්චජිං;

දානෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ දානපාරමී’’ති. (චරියා. 1.තස්සුද්දාන);

කිඤ්චාපි හි මහාපුරිසස්ස යථාවුත්තෙ අකිත්තිබ්රාහ්මණාදිකාලෙ අඤ්ඤස්මිඤ්ච මහාජනකමහාසුතසොමාදිකාලෙ ¶ දානපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි, තථාපි එකන්තෙනෙව සසපණ්ඩිතකාලෙ දානපාරමියා පරමත්ථපාරමිභාවො විභාවෙතබ්බොති.

පරමත්ථදීපනියා චරියාපිටකසංවණ්ණනාය

දසවිධචරියාසඞ්ගහස්ස විසෙසතො

දානපාරමිවිභාවනස්ස

පඨමවග්ගස්ස අත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.