📜

2. හත්ථිනාගවග්ගො

1. මාතුපොසකචරියාවණ්ණනා

1. දුතියවග්ගස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ කුඤ්ජරොති හත්ථී. මාතුපොසකොති අන්ධාය ජරාජිණ්ණාය මාතුයා පටිජග්ගනකො. මහියාති භූමියං. ගුණෙනාති සීලගුණෙන, තදා මම සදිසො නත්ථි.

බොධිසත්තො හි තදා හිමවන්තප්පදෙසෙ හත්ථියොනියං නිබ්බත්ති. සො සබ්බසෙතො අභිරූපො ලක්ඛණසම්පන්නො මහාහත්ථී අනෙකහත්ථිසතසහස්සපරිවාරො අහොසි. මාතා පනස්ස අන්ධා. සො මධුරඵලාඵලානි හත්ථීනං හත්ථෙසු දත්වා මාතු පෙසෙති. හත්ථිනො තස්සා අදත්වා සයං ඛාදන්ති. සො පරිග්ගණ්හන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘යූථං පහාය මාතරමෙව පොසෙස්සාමී’’ති රත්තිභාගෙ අඤ්ඤෙසං හත්ථීනං අජානන්තානං මාතරං ගහෙත්වා චණ්ඩොරණපබ්බතපාදං ගන්ත්වා එකං නළිනිං උපනිස්සාය ඨිතාය පබ්බතගුහාය මාතරං ඨපෙත්වා පොසෙසි.

2-3. පවනෙ දිස්වා වනචරොති එකො වනචරකො පුරිසො තස්මිං මහාවනෙ විචරන්තො මං දිස්වා. රඤ්ඤො මං පටිවෙදයීති බාරාණසිරඤ්ඤො මං ආරොචෙසි.

සො හි මග්ගමූළ්හො දිසං වවත්ථපෙතුං අසක්කොන්තො මහන්තෙන සද්දෙන පරිදෙවි. බොධිසත්තොපි තස්ස සද්දං සුත්වා ‘‘අයං පුරිසො අනාථො, න ඛො පනෙතං පතිරූපං, යං එස මයි ඨිතෙ ඉධ විනස්සෙය්යා’’ති තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං ¶ භයෙන පලායන්තං දිස්වා ‘‘අම්භො පුරිස, නත්ථි තෙ මං නිස්සාය භයං, මා පලායි, කස්මා ත්වං පරිදෙවන්තො විචරසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සාමි, අහං මග්ගමූළ්හො අජ්ජ මෙ සත්තමො දිවසො’’ති වුත්තෙ ‘‘භො පුරිස, මා භායි, අහං තං මනුස්සපථෙ ඨපෙස්සාමී’’ති තං අත්තනො පිට්ඨියං නිසීදාපෙත්වා අරඤ්ඤතො නීහරිත්වා නිවත්ති. සොපි පාපො ‘‘නගරං ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමී’’ති රුක්ඛසඤ්ඤං පබ්බතසඤ්ඤඤ්ච කරොන්තොව නික්ඛමිත්වා බාරාණසිං අගමාසි. තස්මිං කාලෙ රඤ්ඤො මඞ්ගලහත්ථී මතො ¶ . සො පුරිසො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා මහාපුරිසස්ස අත්තනො දිට්ඨභාවං ආරොචෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘තවානුච්ඡවො, මහාරාජ, ගජො වසති කානනෙ’’තිආදි.

තත්ථ ¶ තවානුච්ඡවොති තව ඔපවය්හං කාතුං අනුච්ඡවිකො යුත්තො. න තස්ස පරික්ඛායත්ථොති තස්ස ගහණෙ ගමනුපච්ඡෙදනත්ථං සමන්තතො ඛණිතබ්බපරික්ඛාය වා කරෙණුයා කණ්ණපුටෙන අත්තානං පටිච්ඡාදෙත්වා ඛිත්තපාසරජ්ජුයා බන්ධිතබ්බආළකසඞ්ඛාතආලානෙන වා යත්ථ පවිට්ඨො කත්ථචි ගන්තුං න සක්කොති, තාදිසවඤ්චනකාසුයා වා අත්ථො පයොජනං නත්ථි. සහගහිතෙති ගහණසමකාලං එව. එහිතීති ආගමිස්සති.

රාජා ඉමං මග්ගදෙසකං කත්වා අරඤ්ඤං ගන්ත්වා ‘‘ඉමිනා වුත්තං හත්ථිනාගං ආනෙහී’’ති හත්ථාචරියං සහ පරිවාරෙන පෙසෙසි. සො තෙන සද්ධිං ගන්ත්වා බොධිසත්තං නළිනිං පවිසිත්වා ගොචරං ගණ්හන්තං පස්සි. තෙන වුත්තං –

4.

‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, රාජාපි තුට්ඨමානසො;

පෙසෙසි හත්ථිදමකං, ඡෙකාචරියං සුසික්ඛිතං.

5.

‘‘ගන්ත්වා සො හත්ථිදමකො, අද්දස පදුමස්සරෙ;

භිසමුළාලං උද්ධරන්තං, යාපනත්ථාය මාතුයා’’ති.

තත්ථ ඡෙකාචරියන්ති හත්ථිබන්ධනාදිවිධිම්හි කුසලං හත්ථාචරියං. සුසික්ඛිතන්ති හත්ථීනං සික්ඛාපනවිජ්ජාය නිට්ඨඞ්ගමනෙන සුට්ඨු සික්ඛිතං.

6. විඤ්ඤාය මෙ සීලගුණන්ති ‘‘භද්දො අයං හත්ථාජානීයො න මන්දො, න චණ්ඩො, න වොමිස්සසීලො වා’’ති මම සීලගුණං ජානිත්වා. කථං? ලක්ඛණං ¶ උපධාරයීති සුසික්ඛිතහත්ථිසිප්පත්තා මම ලක්ඛණං සමන්තතො උපධාරෙසි. තෙන සො එහි පුත්තාති වත්වාන, මම සොණ්ඩාය අග්ගහි.

7. බොධිසත්තො හත්ථාචරියං දිස්වා – ‘‘ඉදං භයං මය්හං එතස්ස පුරිසස්ස සන්තිකා උප්පන්නං, අහං ඛො පන මහාබලො හත්ථිසහස්සම්පි විද්ධංසෙතුං සමත්ථො, පහොමි කුජ්ඣිත්වා සරට්ඨකං සෙනාවාහනං නාසෙතුං, සචෙ පන කුජ්ඣිස්සාමි, සීලං මෙ භිජ්ජිස්සති, තස්මා සත්තීහි කොට්ටියමානොපි ¶ න කුජ්ඣිස්සාමී’’ති චිත්තං අධිට්ඨාය සීසං ඔනාමෙත්වා නිච්චලොව අට්ඨාසි. තෙනාහ භගවා ‘‘යං මෙ තදා පාකතිකං, සරීරානුගතං බල’’න්තිආදි.

තත්ථ ¶ පාකතිකන්ති සභාවසිද්ධං. සරීරානුගතන්ති සරීරමෙව අනුගතං කායබලං, න උපායකුසලතාසඞ්ඛාතඤාණානුගතන්ති අධිප්පායො. අජ්ජ නාගසහස්සානන්ති අජ්ජකාලෙ අනෙකෙසං හත්ථිසහස්සානං සමුදිතානං. බලෙන සමසාදිසන්ති තෙසං සරීරබලෙන සමසමමෙව හුත්වා සදිසං, න උපමාමත්තෙන. මඞ්ගලහත්ථිකුලෙ හි තදා බොධිසත්තො උප්පන්නොති.

8. යදිහං තෙසං පකුප්පෙය්යන්ති මං ගහණාය උපගතානං තෙසං අහං යදි කුජ්ඣෙය්යං, තෙසං ජීවිතමද්දනෙ පටිබලො භවෙය්යං. න කෙවලං තෙසඤ්ඤෙව, අථ ඛො යාව රජ්ජම්පි මානුසන්ති යතො රජ්ජතො තෙසං ආගතානං මනුස්සානං සබ්බම්පි රජ්ජං පොථෙත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණං කරෙය්යං.

9. අපි චාහං සීලරක්ඛායාති එවං සමත්ථොපි ච අහං අත්තනි පතිට්ඨිතාය සීලරක්ඛාය සීලගුත්තියා ගුත්තො බන්ධො විය. න කරොමි චිත්තෙ අඤ්ඤථත්තන්ති තස්ස සීලස්ස අඤ්ඤථත්තභූතං තෙසං සත්තානං පොථනාදිවිධිං මය්හං චිත්තෙ න කරොමි, තත්ථ චිත්තම්පි න උප්පාදෙමි. පක්ඛිපන්තං මමාළකෙති ආලානත්ථම්භෙ පක්ඛිපන්තං, ‘‘දිස්වාපී’’ති වචනසෙසො. කස්මාති චෙ, සීලපාරමිපූරියා ඊදිසෙසු ඨානෙසු සීලං අඛණ්ඩෙන්තස්ස මෙ නචිරස්සෙව සීලපාරමී පරිපූරෙස්සතීති සීලපාරමිපරිපූරණත්ථං තස්ස අඤ්ඤථත්තං චිත්තෙ න කරොමීති යොජනා.

10. ‘‘යදි තෙ ම’’න්ති ගාථායපි සීලරක්ඛාය දළ්හං කත්වා සීලස්ස ¶ අධිට්ඨිතභාවමෙව දස්සෙති. තත්ථ කොට්ටෙය්යුන්ති භින්දෙය්යුං. සීලඛණ්ඩභයා මමාති මම සීලස්ස ඛණ්ඩනභයෙන.

එවං පන චින්තෙත්වා බොධිසත්තෙ නිච්චලෙ ඨිතෙ හත්ථාචරියො පදුමසරං ඔතරිත්වා තස්ස ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘එහි පුත්තා’’ති රජතදාමසදිසාය සොණ්ඩාය ගහෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ බාරාණසිං පාපුණි. සො අන්තරාමග්ගෙ වත්තමානොව රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි. රාජා නගරං අලඞ්කාරාපෙසි. හත්ථාචරියො බොධිසත්තං කතගන්ධපරිභණ්ඩං අලඞ්කතපටියත්තං හත්ථිසාලං නෙත්වා විචිත්රසාණියා පරික්ඛිපාපෙත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා නානග්ගරසභොජනං ආදාය ගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස ¶ දාපෙසි. සො ‘‘මාතරං විනා ගොචරං න ගණ්හිස්සාමී’’ති පිණ්ඩං න ගණ්හි. යාචිතොපි අග්ගහෙත්වා –

‘‘සා ¶ නූනසා කපණිකා, අන්ධා අපරිණායිකා;

ඛාණුං පාදෙන ඝට්ටෙති, ගිරිං චණ්ඩොරණං පතී’’ති. –

ආහ. තං සුත්වා රාජා –

‘‘කා නු තෙ සා මහානාග, අන්ධා අපරිණායිකා;

ඛාණුං පාදෙන ඝට්ටෙති, ගිරිං චණ්ඩොරණං පතී’’ති. – පුච්ඡිත්වා –

‘‘මාතා මෙ සා මහාරාජ, අන්ධා අපරිණායිකා;

ඛාණුං පාදෙන ඝට්ටෙති, ගිරිං චණ්ඩොරණං පතී’’ති. –

වුත්තෙ අජ්ජ සත්තමො දිවසො ‘‘මාතා මෙ ගොචරං න ලභිත්ථා’’ති වදතො ඉමස්ස ගොචරං අගණ්හන්තස්ස. තස්මා –

‘‘මුඤ්චථෙතං මහානාගං, යොයං භරති මාතරං;

සමෙතු මාතරා නාගො, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභී’’ති. – වත්වා මුඤ්චාපෙසි –

‘‘මුත්තො ච බන්ධනා නාගො, මුත්තදාමාය කුඤ්ජරො;

මුහුත්තං අස්සාසයිත්වා, අගමා යෙන පබ්බතො’’ති.

තත්ථ කපණිකාති වරාකා. ඛාණුං පාදෙන ඝට්ටෙතීති අන්ධතාය පුත්තවියොගදුක්ඛෙන ච පරිදෙවමානා තත්ථ තත්ථ රුක්ඛකළිඞ්ගරෙ පාදෙන ඝට්ටෙති. චණ්ඩොරණං පතීති චණ්ඩොරණපබ්බතාභිමුඛී, තස්මිං පබ්බතපාදෙ පරිබ්භමමානාති අත්ථො. අගමා යෙන පබ්බතොති සො හත්ථිනාගො ¶ බන්ධනා මුත්තො ථොකං විස්සමිත්වා රඤ්ඤො දසරාජධම්මගාථාහි ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහි, මහාරාජා’’ති ඔවාදං දත්වා මහාජනෙන ගන්ධමාලාදීහි පූජියමානො නගරා නික්ඛමිත්වා තදහෙව මාතරා සමාගන්ත්වා සබ්බං පවත්තිං ආචික්ඛි. සා තුට්ඨමානසා –

‘‘චිරං ¶ ජීවතු සො රාජා, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪනො;

යො මෙ පුත්තං පමොචෙසි, සදා වුද්ධාපචායික’’න්ති. (ජා. 1.11.12) –

රඤ්ඤො අනුමොදනං අකාසි. රාජා බොධිසත්තස්ස ගුණෙ පසීදිත්වා නළිනියා අවිදූරෙ ගාමං මාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස මාතු චස්ස නිබද්ධං වත්තං පට්ඨපෙසි ¶ . අපරභාගෙ බොධිසත්තො මාතරි මතාය තස්සා සරීරපරිහාරං කත්වා කුරණ්ඩකඅස්සමපදං නාම ගතො. තස්මිං පන ඨානෙ හිමවන්තතො ඔතරිත්වා පඤ්චසතා ඉසයො වසිංසු. තං වත්තං තෙසං දත්වා රාජා බොධිසත්තස්ස සමානරූපං සිලාපටිමං කාරෙත්වා මහාසක්කාරං පවත්තෙසි. ජම්බුදීපවාසිනො අනුසංවච්ඡරං සන්නිපතිත්වා හත්ථිමහං නාම කරිංසු.

තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, හත්ථිනී මහාමායා, වනචරකො දෙවදත්තො, මාතුපොසකහත්ථිනාගො ලොකනාථො.

ඉධාපි දානපාරමිආදයො යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බා. සීලපාරමී පන අතිසයවතීති සා එව දෙසනං ආරුළ්හා. තථා තිරච්ඡානයොනියං උප්පන්නොපි බ්රහ්මපුබ්බදෙවපුබ්බාචරියආහුනෙය්යාදිභාවෙන සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙනපි පසත්ථභාවානුරූපං මාතුයා ගරුචිත්තං උපට්ඨපෙත්වා ‘‘මාතා නාමෙසා පුත්තස්ස බහූපකාරා, තස්මා මාතුපට්ඨානං නාම පණ්ඩිතෙන පඤ්ඤත්ත’’න්ති මනසි කත්වා අනෙකෙසං හත්ථිසහස්සානං ඉස්සරාධිපති මහානුභාවො යූථපති හුත්වා තෙහි අනුවත්තියමානො එකකවිහාරෙ අන්තරායං අගණෙත්වා යූථං පහාය එකකො හුත්වා උපකාරිඛෙත්තං පූජෙස්සාමීති මාතුපොසනං, මග්ගමූළ්හපුරිසං දිස්වා අනුකම්පාය තං ගහෙත්වා මනුස්සගොචරසම්පාපනං, තෙන ච කතාපරාධසහනං ¶ , හත්ථාචරියප්පමුඛානං අත්තානං බන්ධිතුං ආගතපුරිසානං සමත්ථොපි සමානො සන්තාසනමත්තෙනපි තෙසං පීළනා භවිස්සති, මය්හඤ්ච සීලස්ස ඛණ්ඩාදිභාවොති තථා අකත්වා සුදන්තෙන ඔපවය්හො විය සුඛෙනෙව ගහණූපගමනං, මාතරං විනා න කඤ්චි අජ්ඣොහරිස්සාමීති සත්තාහම්පි අනාහාරතා, ඉමිනාපාහං බන්ධාපිතොති චිත්තං අනුප්පාදෙත්වා රාජානං මෙත්තාය ඵරණං, තස්ස ච නානානයෙහි ධම්මදෙසනාති එවමාදයො ඉධ මහාපුරිසස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බා. තෙන වුත්තං – ‘‘එවං අච්ඡරියා එතෙ, අබ්භුතා ච මහෙසිනො…පෙ… ධම්මස්ස අනුධම්මතො’’ති.

මාතුපොසකචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. භූරිදත්තචරියාවණ්ණනා

11. දුතියෙ ¶ ¶ භූරිදත්තොති භූරිසමදත්තො. දත්තොති හි තදා බොධිසත්තස්ස මාතාපිතූහි කතං නාමං. යස්මා පනෙසො නාගභවනෙ විරූපක්ඛමහාරාජභවනෙ තාවතිංසභවනෙ ච උප්පන්නෙ පඤ්හෙ සම්මදෙව විනිච්ඡිනාති, එකදිවසඤ්ච විරූපක්ඛමහාරාජෙ නාගපරිසාය සද්ධිං තිදසපුරං ගන්ත්වා සක්කං පරිවාරෙත්වා නිසින්නෙ දෙවානමන්තරෙ පඤ්හො සමුට්ඨාසි. තං කොචි කථෙතුං නාසක්ඛි. සක්කෙන පන අනුඤ්ඤාතො පල්ලඞ්කවරගතො හුත්වා මහාසත්තොව කථෙසි. අථ නං දෙවරාජා දිබ්බගන්ධපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා ‘‘දත්ත, ත්වං පථවිසමාය විපුලාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො ඉතො පට්ඨාය භූරිදත්තො නාමා’’ති ආහ. භූරීති හි පථවියා නාමං, තස්මා භූරිසමතාය භූතෙ අත්ථෙ රමතීති ච භූරිසඞ්ඛාතාය මහතියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා මහාසත්තො ‘‘භූරිදත්තො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. මහතියා පන නාගිද්ධියා සමන්නාගතත්තා මහිද්ධිකො චාති.

අතීතෙ හි ඉමස්මිංයෙව කප්පෙ බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තො පිතරා රට්ඨතො පබ්බාජිතො වනෙ වසන්තො අඤ්ඤතරාය නාගමාණවිකාය ¶ සංවාසං කප්පෙසි. තෙසං සංවාසමන්වාය ද්වෙ දාරකා ජායිංසු – පුත්තො ච ධීතා ච. පුත්තස්ස ‘‘සාගරබ්රහ්මදත්තො’’ති නාමං කරිංසු ධීතාය ‘‘සමුද්දජා’’ති. සො අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන බාරාණසිං ගන්ත්වා රජ්ජං කාරෙසි. අථ ධතරට්ඨො නාම නාගරාජා පඤ්චයොජනසතිකෙ නාගභවනෙ නාගරජ්ජං කාරෙන්තො තං අභූතවාදිකෙන චිත්තචූළෙන නාම කච්ඡපෙන ‘‘බාරාණසිරාජා අත්තනො ධීතරං තුය්හං දාතුකාමො, සා ඛො පන රාජධීතා සමුද්දජා නාම අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා චා’’ති කථිතං සුත්වා ධතරට්ඨො චත්තාරො නාගමාණවකෙ පෙසෙත්වා තං දාතුං අනිච්ඡන්තං නාගවිභිංසිකාය භිංසාපෙත්වා ‘‘දම්මී’’ති වුත්තෙ මහන්තං පණ්ණාකාරං පෙසෙත්වා මහතියා නාගිද්ධියා මහන්තෙන පරිවාරෙන තස්ස ධීතරං නාගභවනං නෙත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි.

සා අපරභාගෙ ධතරට්ඨං පටිච්ච සුදස්සනො, දත්තො, සුභොගො, අරිට්ඨොති චත්තාරො පුත්තෙ පටිලභි. තෙසු දත්තො බොධිසත්තො, සො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සක්කෙන තුට්ඨචිත්තෙන ‘‘භූරිදත්තො’’ති ගහිතනාමත්තා ‘‘භූරිදත්තො’’ත්වෙව ¶ පඤ්ඤායිත්ථ. අථ නෙසං පිතා යොජනසතිකං යොජනසතිකං රජ්ජං භාජෙත්වා අදාසි. මහන්තො යසො අහොසි. සොළසසොළසනාගකඤ්ඤාසහස්සානි පරිවාරයිංසු. පිතුපි එකයොජනසතමෙව රජ්ජං අහොසි. තයො පුත්තා මාසෙ මාසෙ මාතාපිතරො පස්සිතුං ආගච්ඡන්ති, බොධිසත්තො පන අන්වද්ධමාසං ආගච්ඡති.

සො ¶ එකදිවසං විරූපක්ඛමහාරාජෙන සද්ධිං සක්කස්ස උපට්ඨානං ගතො වෙජයන්තපාසාදං සුධම්මදෙවසභං පාරිච්ඡත්තකකොවිළාරං පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං දෙවච්ඡරාපරිවාරං අතිමනොහරං සක්කසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘එත්තකමත්තම්පි නාගත්තභාවෙ ඨිතස්ස දුල්ලභං, කුතො සම්මාසම්බොධී’’ති නාගත්තභාවං ජිගුච්ඡිත්වා ‘‘නාගභවනං ගන්ත්වා උපොසථවාසං වසිත්වා සීලමෙව පග්ගණ්හිස්සාමි, තං බොධිපරිපාචනං හොති, ඉමස්මිං දෙවලොකෙ උප්පත්තිකාරණං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා නාගභවනං ගන්ත්වා මාතාපිතරො ආහ – ‘‘අම්මතාතා, අහං උපොසථකම්මං කරිස්සාමී’’ති. තෙහි ‘‘ඉධෙව උපොසථං උපවසාහි, බහිගතානං නාගානං මහන්තං භය’’න්ති ¶ වුත්තෙ එකවාරං තථා කත්වා නාගකඤ්ඤාහි උපද්දුතො පුනවාරෙ මාතාපිතූනං අනාරොචෙත්වා අත්තනො භරියං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, අහං මනුස්සලොකං ගන්ත්වා යමුනාතීරෙ මහානිග්රොධරුක්ඛො අත්ථි තස්ස අවිදූරෙ වම්මිකමත්ථකෙ භොගෙ ආභුජිත්වා චතුරඞ්ගසමන්නාගතං උපොසථං අධිට්ඨාය නිපජ්ජිත්වා ‘‘උපොසථකම්මං කරිස්සාමී’’ති නාගභවනතො නික්ඛමිත්වා තථා කරොති. තෙන වුත්තං ‘‘විරූපක්ඛෙන මහාරඤ්ඤා, දෙවලොකමගඤ්ඡහ’’න්තිආදි.

තත්ථ විරූපක්ඛෙන මහාරඤ්ඤාති විරූපක්ඛෙන නාම නාගාධිපතිමහාරාජෙන. දෙවලොකන්ති තාවතිංසදෙවලොකං. අගඤ්ඡහන්ති අගඤ්ඡිං, උපසඞ්කමිං අහං.

12. තත්ථාති තස්මිං දෙවලොකෙ. පස්සිං ත්වාහන්ති අද්දක්ඛිං අහං තු-සද්දො නිපාතමත්තො. එකන්තං සුඛසමප්පිතෙති එකන්තං අච්චන්තමෙව සුඛෙන සමඞ්ගීභූතෙ. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, ඡ ඵස්සායතනිකා නාම සග්ගා. යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, න සුකරං අක්ඛානෙන පාපුණිතුං යාව සුඛා සග්ගා’’ති ¶ (ම. නි. 3.255) ච. තංසග්ගගමනත්ථායාති තස්මිං සග්ගස්මිං උප්පත්තිවසෙන ගමනත්ථාය. සීලබ්බතන්ති සීලසඞ්ඛාතං වතං. අථ වා සීලබ්බතන්ති උපොසථසීලඤ්චෙව ‘‘මම චම්මං චම්මත්ථිකා හරන්තූ’’තිආදිනා අත්තනො සරීරාවයවපරිච්චාගසමාදියනසඞ්ඛාතං වතඤ්ච.

13. සරීරකිච්චන්ති මුඛධොවනාදිසරීරපටිජග්ගනං. භුත්වා යාපනමත්තකන්ති ඉන්ද්රියානි නිබ්බිසෙවනානි කාතුං සරීරට්ඨිතිමත්තකං ආහාරං ආහරිත්වා. චතුරො අඞ්ගෙති චත්තාරි අඞ්ගානි. අධිට්ඨායාති අධිට්ඨහිත්වා. සෙමීති සයාමි.

14. ඡවියාතිආදි තෙසං චතුන්නං අඞ්ගානං දස්සනං. තත්ථ ච ඡවිචම්මානං විස්සජ්ජනං එකං අඞ්ගං, සෙසානි එකෙකමෙව, මංසග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ රුධිරම්පි සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. එතෙනාති එතෙහි ¶ . හරාතු සොති යස්ස එතෙහි ඡවිආදීහි කරණීයං අත්ථි, තස්ස මයා දින්නමෙවෙතං. සබ්බං සො හරතූති අත්තනො අත්තභාවෙ අනපෙක්ඛපවාරණං පවාරෙති.

එවං ¶ මහාසත්තස්ස ඉමිනා නියාමෙනෙව අන්වද්ධමාසං උපොසථකම්මං කරොන්තස්ස දීඝො අද්ධා වීතිවත්තො. එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ එකදිවසං අඤ්ඤතරො නෙසාදබ්රාහ්මණො සොමදත්තෙන නාම අත්තනො පුත්තෙන සහ තං ඨානං පත්වා අරුණුග්ගමනසමයෙ නාගකඤ්ඤාහි පරිවාරියමානං මහාසත්තං දිස්වා තස්ස සන්තිකං අගමාසි. තාවදෙව නාගකඤ්ඤායො පථවියං නිමුජ්ජිත්වා නාගභවනමෙව ගතා. බ්රාහ්මණො මහාසත්තං පුච්ඡි – ‘‘කො නු ඛො ත්වං, මාරිස, දෙවො වා යක්ඛො වා නාගො වා’’ති? බොධිසත්තො යථාභූතං අත්තානං ආවි කත්වා සචායං ඉතො ගච්ඡෙය්ය, ඉධ මෙ වාසං මහාජනස්ස පාකටං කරෙය්ය, තෙන මෙ උපොසථවාසස්ස අන්තරායොපි සියා. යංනූනාහං ඉතො ඉමං නාගභවනං නෙත්වා මහතියා සම්පත්තියා යොජෙය්යං. එවායං තත්ථෙව අභිරමිස්සති, තෙන මෙ උපොසථකම්මං අද්ධනියං සියාති. අථ නං ආහ – ‘‘බ්රාහ්මණ, මහන්තං තෙ යසං දස්සාමි, රමණීයං නාගභවනං, එහි තත්ථ ගච්ඡාමා’’ති. සාමි, පුත්තො මෙ අත්ථි, තස්මිං ආගච්ඡන්තෙ ආගමිස්සාමීති. ගච්ඡ, බ්රාහ්මණ, පුත්තං ආනෙහීති. බ්රාහ්මණො ගන්ත්වා පුත්තස්ස තමත්ථං ආරොචෙත්වා තං ආනෙසි. මහාසත්තො තෙ උභොපි ආදාය අත්තනො ආනුභාවෙන නාගභවනං ¶ ආනෙසි. තෙසං තත්ථ දිබ්බො අත්තභාවො පාතුභවි. අථ තෙසං මහාසත්තො දිබ්බසම්පත්තිං දත්වා චත්තාරි චත්තාරි නාගකඤ්ඤාසතානි අදාසි. තෙ මහතිං සම්පත්තිං අනුභවිංසු.

බොධිසත්තොපි අප්පමත්තො උපොසථකම්මං කරොති. අන්වද්ධමාසං මාතාපිතූනං උපට්ඨානං ගන්ත්වා ධම්මකථං කථෙත්වා තතො ච බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආරොග්යං පුච්ඡිත්වා ‘‘යෙන තෙ අත්ථො, තං වදෙය්යාසී’’ති ආපුච්ඡිත්වා ‘‘අනුක්කණ්ඨමානො අභිරමා’’ති වත්වා සොමදත්තෙනපි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා අත්තනො නිවෙසනං ගච්ඡති. බ්රාහ්මණො සංවච්ඡරං තත්ථ වසිත්වා මන්දපුඤ්ඤතාය උක්කණ්ඨිත්වා අනිච්ඡමානම්පි පුත්තං ගහෙත්වා බොධිසත්තං ආපුච්ඡිත්වා තෙන දීයමානං බහුං ධනං සබ්බකාමදදං මණිරතනම්පි අලක්ඛිකතාය අග්ගහෙත්වා ‘‘මනුස්සලොකං ගන්ත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. මහාසත්තො නාගමාණවකෙ ආණාපෙත්වා තං සපුත්තකං මනුස්සලොකං පාපෙසි. තෙ උභොපි දිබ්බාභරණානි දිබ්බවත්ථානි ච ඔමුඤ්චිත්වා න්හායිතුං ¶ එකං පොක්ඛරණිං ඔතරිංසු, තස්මිං ඛණෙ තානි අන්තරධායිත්වා නාගභවනමෙව අගමංසු. අථ පඨමනිවත්ථකාසාවපිලොතිකාව සරීරෙ පටිමුඤ්චි, ධනුසරසත්තියො ගහෙත්වා අරඤ්ඤං ගන්ත්වා මිගෙ වධිත්වා පුරිමනියාමෙනෙව ජීවිකං කප්පෙසුං.

තෙන ¶ ච සමයෙන අඤ්ඤතරො තාපසො සුපණ්ණරාජතො ලද්ධං අලම්පායනමන්තං තස්ස අනුච්ඡවිකානි ඔසධානි මන්තූපචාරඤ්ච අත්තානං උපට්ඨහන්තස්ස අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස අදාසි. සො ‘‘ලද්ධො මෙ ජීවිකූපායො’’ති කතිපාහං වසිත්වා තාපසං ආපුච්ඡිත්වා පක්කමන්තො අනුපුබ්බෙන යමුනාතීරං පත්වා තං මන්තං සජ්ඣායන්තො මහාමග්ගෙන ගච්ඡති. තදා බොධිසත්තස්ස භවනතො තස්ස පරිචාරිකා නාගමාණවිකා තං සබ්බකාමදදං මණිරතනං ආදාය යමුනාතීරෙ වාලුකාරාසිමත්ථකෙ ඨපෙත්වා තස්සොභාසෙන රත්තියං කීළිත්වා අරුණුග්ගමනෙ තස්ස බ්රාහ්මණස්ස මන්තසද්දං සුත්වා ‘‘සුපණ්ණො’’ති සඤ්ඤාය භයතජ්ජිතා මණිරතනං අග්ගහෙත්වා පථවියං නිමුජ්ජිත්වා නාගභවනං අගමංසු.

බ්රාහ්මණො තං මණිරතනං ආදාය පායාසි. තස්මිං ඛණෙ සො නෙසාදබ්රාහ්මණො පුත්තෙන සද්ධිං මිගවධාය අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තො තස්ස හත්ථෙ ¶ තං මණිරතනං දිස්වා ‘‘ඉදං භූරිදත්තස්ස සබ්බකාමදදං මණිරතන’’න්ති සඤ්ජානිත්වා තං ගණ්හිතුකාමො තෙන සද්ධිං අල්ලාපසල්ලාපං කත්වා මන්තවාදිභාවං ජානිත්වා එවමාහ – ‘‘සචෙ මෙ ත්වං ඉමං මණිරතනං දස්සසි, එවාහං තෙ මහානුභාවං නාගං දස්සෙස්සාමි, යං ත්වං ගහෙත්වා ගාමනිගමරාජධානියො චරන්තො බහුධනං ලච්ඡසී’’ති. ‘‘තෙන හි දස්සෙත්වා ගණ්හාහී’’ති වුත්තෙ තං ආදාය බොධිසත්තං උපොසථකරණට්ඨානෙ වම්මිකමත්ථකෙ භොගෙ ආභුජිත්වා නිපන්නං අවිදූරෙ ඨිතො හත්ථං පසාරෙත්වා දස්සෙසි.

මහාසත්තො තං නෙසාදං දිස්වා ‘‘අයං උපොසථස්ස මෙ අන්තරායං කරෙය්යාති නාගභවනං නෙත්වා මහාසම්පත්තියං පතිට්ඨාපිතොපි න ඉච්ඡි. තතො අපක්කමිත්වා සයං ගන්තුකාමො මයා දීයමානම්පි මණිරතනං ගණ්හිතුං න ඉච්ඡි. ඉදානි පන අහිගුණ්ඩිකං ගහෙත්වා ආගච්ඡති. සචාහං ¶ ඉමස්ස මිත්තදුබ්භිනො කුජ්ඣෙය්යං, සීලං මෙ ඛණ්ඩං භවිස්සති. මයා ඛො පන පඨමංයෙව චතුරඞ්ගසමන්නාගතො උපොසථො අධිට්ඨිතො, සො යථාධිට්ඨිතොව හොතු. අලම්පායනො මං ඡින්දතු වා මා වා, නෙවස්ස කුජ්ඣිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අක්ඛීනි නිම්මීලෙත්වා අධිට්ඨානපාරමිං පුරෙචාරිකං කත්වා භොගන්තරෙ සීසං පක්ඛිපිත්වා නිච්චලොව හුත්වා නිපජ්ජි. නෙසාදබ්රාහ්මණොපි ‘‘භො අලම්පායන, ඉමං නාගං ගණ්හ, මණිං මෙ දෙහී’’ති ආහ. අලම්පායනො නාගං දිස්වා තුට්ඨො මණිං කිස්මිඤ්චි අගණෙත්වා ‘‘ගණ්හ, බ්රාහ්මණා’’ති හත්ථෙ ඛිපි. සො තස්ස හත්ථතො භස්සිත්වා පථවියං පතිතමත්තොව පථවිං පවිසිත්වා නාගභවනමෙව ගතො. නෙසාදබ්රාහ්මණො මණිරතනතො භූරිදත්තෙන සද්ධිං මිත්තභාවතො ච පරිහායිත්වා නිප්පච්චයොව පක්කන්තො.

15. අලම්පායනොපි මහානුභාවෙහි ඔසධෙහි අත්තනො සරීරං මක්ඛෙත්වා ථොකං ඛාදිත්වා ඛෙළං ¶ අත්තනො කායස්මිං පරිභාවෙත්වා දිබ්බමන්තං ජප්පන්තො බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා සීසෙ දළ්හං ගණ්හන්තො මුඛමස්ස විවරිත්වා ඔසධං ඛාදිත්වා මුඛෙ සහඛෙළං ඔසිඤ්චි. සුචිජාතිකො මහාසත්තො සීලභෙදභයෙන අකුජ්ඣිත්වා අක්ඛීනි න උම්මීලෙසි. අථ නං ඔසධමන්තබලෙන නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා හෙට්ඨා සීසං කත්වා සඤ්චාලෙත්වා ගහිතගොචරං ඡඩ්ඩාපෙත්වා භූමියං දීඝසො නිපජ්ජාපෙත්වා ¶ මසූරකං මද්දන්තො විය හත්ථෙහි පරිමද්දි. අට්ඨීනි චුණ්ණියමානානි විය අහෙසුං.

පුන නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා දුස්සං පොථෙන්තො විය පොථෙසි. මහාසත්තො එවරූපං ¶ දුක්ඛං අනුභොන්තොපි නෙව කුජ්ඣිත්ථ. අඤ්ඤදත්ථු අත්තනො සීලමෙව ආවජ්ජෙසි. ඉති සො මහාසත්තං දුබ්බලං කත්වා වල්ලීහි පෙළං සජ්ජෙත්වා මහාසත්තං තත්ථ පක්ඛිපි. සරීරං පනස්ස මහන්තං තත්ථ න පවිසති. අථ නං පණ්හියා කොට්ටෙන්තො පවෙසෙත්වා පෙළං ආදාය එකං ගාමං ගන්ත්වා ගාමමජ්ඣෙ ඔතාරෙත්වා ‘‘නාගස්ස නච්චං දට්ඨුකාමා ආගච්ඡන්තූ’’ති සද්දමකාසි. සකලගාමවාසිනො සන්නිපතිංසු. තස්මිං ඛණෙ අලම්පායනො ‘‘නික්ඛම මහානාගා’’ති ආහ. මහාසත්තො චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ මයා පරිසං තොසෙන්තෙන කීළිතුං වට්ටති, එවං අලම්පායනො බහුධනං ලභිත්වා තුට්ඨො මං විස්සජ්ජෙස්සති, යං යං එස මං කාරෙති, තං තං කරිස්සාමී’’ති.

අථ නං සො පෙළතො නික්ඛමන්තං ‘‘මහා හොහී’’ති ආහ, සො මහා අහොසි. ‘‘ඛුද්දකො වට්ටො විඵණො එකඵණො ද්විඵණො යාව සහස්සඵණො උච්චො නීචො දිස්සමානකායො අදිස්සමානකායො දිස්සමානඋපඩ්ඪකායො නීලො පීතො ලොහිතො ඔදාතො මඤ්ජිට්ඨො හොහි, ධූමං විස්සජ්ජෙහි, ජාලසිඛං උදකඤ්ච විස්සජ්ජෙහී’’ති වුත්තෙ තෙන වුත්තං තං තං ආකාරං නිම්මිනිත්වා නච්චං දස්සෙසි. තං දිස්වා මනුස්සා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා බහුං හිරඤ්ඤසුවණ්ණවත්ථාලඞ්කාරාදිං අදංසු. ඉති තස්මිං ගාමෙ සතසහස්සමත්තං ලභි. සො කිඤ්චාපි මහාසත්තං ගණ්හන්තො ‘‘සහස්සං ලභිත්වා තං විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති ආහ. තං පන ධනං ලභිත්වා ‘‘ගාමකෙපි තාව මයා එත්තකං ධනං ලද්ධං, නගරෙ කිර බහුධනං ලභිස්සාමී’’ති ධනලොභෙන න මුඤ්චි.

සො තස්මිං ගාමෙ කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා රතනමයං පෙළං කාරෙත්වා තත්ථ මහාසත්තං පක්ඛිපිත්වා සුඛයානකං ආරුය්හ මහන්තෙන පරිවාරෙන ¶ ගාමනිගමරාජධානීසු තං කීළාපෙත්වා බාරාණසිං පාපුණි, නාගරාජස්ස මධුලාජං දෙති, අබද්ධසත්තුඤ්ච දෙති. සො ගොචරං න ගණ්හි අවිස්සජ්ජනභයෙන. ගොචරං අගණ්හන්තම්පි ච නං චත්තාරො නගරද්වාරෙ ආදිං කත්වා තත්ථ තත්ථ මාසමත්තං කීළාපෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘සංසිතො අකතඤ්ඤුනා’’තිආදි.

තත්ථ ¶ ¶ සංසිතොති එසො නාගො අමුකස්ස නිග්රොධරුක්ඛස්ස සමීපෙ වම්මිකමත්ථකෙ සයිතොති එවං ඨානං දස්සෙත්වා කථිතො. අකතඤ්ඤුනාති අත්තනා කතං උපකාරං අජානන්තෙන මිත්තදුබ්භිනා නෙසාදබ්රාහ්මණෙනාති අධිප්පායො. අලම්පායනොති අලම්පායනවිජ්ජාපරිජප්පනෙන ‘‘අලම්පායනො’’ති එවං ලද්ධනාමො අහිතුණ්ඩිකබ්රාහ්මණො. මමග්ගහීති මං අග්ගහෙසි. කීළෙති මං තහිං තහින්ති තත්ථ තත්ථ ගාමනිගමරාජධානීසු අත්තනො ජීවිකත්ථං මං කීළාපෙති.

17. තිණතොපි ලහුකො මමාති අත්තනො ජීවිතපරිච්චාගො තිණසලාකපරිච්චාගතොපි ලහුකො හුත්වා මම උපට්ඨාතීති අත්ථො. පථවීඋප්පතනං වියාති සීලවීතික්කමො පන චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලාය මහාපථවියා පරිවත්තනං විය තතොපි තං භාරියතරං හුත්වා මය්හං උපට්ඨාතීති දස්සෙති.

18. නිරන්තරං ජාතිසතන්ති මම ජාතීනං අනෙකසතම්පි අනෙකසතාසුපි ජාතීසු නිරන්තරමෙව සීලස්ස අවීතික්කමනහෙතු. මම ජීවිතං චජෙය්යං චජිතුං සක්කොමි. නෙව සීලං පභින්දෙය්යන්ති සීලං පන සමාදින්නං එකම්පි නෙව භින්දෙය්යං න විනාසෙය්යං. චතුද්දීපාන හෙතූති චක්කවත්තිරජ්ජසිරියාපි කාරණාති දස්සෙති.

19. ඉදානි යදත්ථං අත්තනො ජීවිතම්පි පරිච්චජිත්වා තදා සීලමෙව රක්ඛිතං, තාය ච සීලරක්ඛාය තථා අනත්ථකාරකෙසු නෙසාදඅලම්පායනබ්රාහ්මණෙසු චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං ¶ න කතං, තං දස්සෙතුං ‘‘අපි චා’’ති ඔසානගාථමාහ. තං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.

එවං පන මහාසත්තෙ අහිතුණ්ඩිකහත්ථගතෙ තස්ස මාතා දුස්සුපිනං දිස්වා පුත්තඤ්ච තත්ථ අපස්සන්තී සොකාභිභූතා අහොසි. අථස්සා ජෙට්ඨපුත්තො සුදස්සනො තං පවත්තිං සුත්වා සුභොගං ‘‘හිමවන්තං ගන්ත්වා පඤ්චසු මහානදීසු සත්තසු මහාසරෙසු භූරිදත්තං උපධාරෙත්වා එහී’’ති පහිණි. කාණාරිට්ඨං ‘‘දෙවලොකං ගන්ත්වා සචෙ දෙවතාහි ධම්මං සොතුකාමාහි භූරිදත්තො තත්ථ නීතො, තතො නං ආනෙහී’’ති පහිණි. සයං පන ‘‘මනුස්සලොකෙ ගවෙසිස්සාමී’’ති තාපසවෙසෙන නාගභවනතො ¶ නික්ඛමි. අච්චිමුඛී නාමස්ස වෙමාතිකා භගිනී බොධිසත්තෙ අධිමත්තසිනෙහා තං අනුබන්ධි. තං මණ්ඩූකච්ඡාපිං කත්වා ජටන්තරෙ පක්ඛිපිත්වා මහාසත්තස්ස උපොසථකරණට්ඨානං ආදිං කත්වා සබ්බත්ථ ගවෙසන්තො අනුක්කමෙන බාරාණසිං පත්වා රාජද්වාරං අගමාසි. තදා අලම්පායනො රාජඞ්ගණෙ මහාජනස්ස මජ්ඣෙ රඤ්ඤො භූරිදත්තස්ස කීළං දස්සෙතුං පෙළං විවරිත්වා ‘‘එහි මහානාගා’’ති සඤ්ඤමදාසි.

මහාසත්තො ¶ සීසං නීහරිත්වා ඔලොකෙන්තො ජෙට්ඨභාතිකං දිස්වා පෙළතො නික්ඛම්ම තදභිමුඛො පායාසි. මහාජනො භීතො පටික්කමි. සො ගන්ත්වා තං අභිවාදෙත්වා නිවත්තිත්වා පෙළමෙව පාවිසි. අලම්පායනො ‘‘ඉමිනා අයං තාපසො දට්ඨො’’ති සඤ්ඤාය ‘‘මා භායි, මා භායී’’ති ආහ. සුදස්සනො ‘‘අයං නාගො මය්හං කිං කරිස්සති, මයා සදිසො අහිතුණ්ඩිකො නාම නත්ථී’’ති තෙන වාදප්පටිවාදං සමුට්ඨාපෙත්වා ‘‘ත්වං ඉමං නාගං ගහෙත්වා ගජ්ජසි, අහං තං ඉමාය මණ්ඩූකච්ඡාපියා ඉච්ඡන්තො නාසයිස්සාමී’’ති භගිනිං පක්කොසිත්වා හත්ථං පසාරෙසි. සා තස්ස සද්දං සුත්වා ජටන්තරෙ නිපන්නා තික්ඛත්තුං මණ්ඩූකවස්සිතං වස්සිත්වා නික්ඛමිත්වා අංසකූටෙ නිසීදිත්වා උප්පතිත්වා තස්ස හත්ථතලෙ තීණි විසබින්දූනි පාතෙත්වා පුන තස්ස ජටන්තරමෙව පාවිසි.

සුදස්සනො විසබින්දුං දස්සෙත්වා ‘‘ඉදං බින්දුං සචෙ පථවියං පාතෙස්සති, ඔසධිතිණවනප්පතයො සබ්බෙ නස්සිස්සන්ති. සචෙ ආකාසෙ ඛිපිස්සති, සත්තවස්සානි දෙවො න වස්සිස්සති. සචෙ උදකෙ පාතෙස්සති, යාවතා තත්ථ උදකජාතා පාණා සබ්බෙ මරෙය්යු’’න්ති ¶ වත්වා රාජානං සද්දහාපෙතුං තයො ආවාටෙ ඛණාපෙත්වා එකං නානාභෙසජ්ජානං පූරෙසි, දුතියං ගොමයස්ස, තතියං දිබ්බොසධානඤ්චෙව පූරෙත්වා මජ්ඣෙ ආවාටෙ විසබින්දුං පක්ඛිපි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ධූමායිත්වා ජාලා උට්ඨහි. සා ගන්ත්වා ගොමයාවාටං ගණ්හි. තතොපි ජාලා උට්ඨාය දිබ්බොසධපුණ්ණං ගහෙත්වා දිබ්බොසධානි ඣාපෙත්වා නිබ්බායි. අලම්පායනං තත්ථ ආවාටස්ස අවිදූරෙ ඨිතං උසුමා ඵරිත්වා සරීරච්ඡවිං උප්පාටෙත්වා ගතා. සෙතකුට්ඨී අහොසි. සො භයතජ්ජිතො ‘‘නාගරාජානං විස්සජ්ජෙමී’’ති තික්ඛත්තුං වාචං නිච්ඡාරෙසි. තං සුත්වා බොධිසත්තො රතනපෙළාය නික්ඛමිත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං ¶ අත්තභාවං මාපෙත්වා දෙවලීළාය ඨිතො. සුදස්සනො ච අච්චිමුඛී ච තථෙව අට්ඨංසු.

තතො සුදස්සනො අත්තනො භාගිනෙය්යභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. තං සුත්වා රාජා තෙ ආලිඞ්ගිත්වා සීසෙ චුම්බිත්වා අන්තෙපුරං නෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං කත්වා භූරිදත්තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තො ‘‘තාත, එවං මහානුභාවං තං අලම්පායනො කථං ගණ්හී’’ති පුච්ඡි. සො සබ්බං විත්ථාරෙන කථෙත්වා ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම ඉමිනා නියාමෙන රජ්ජං කාරෙතුං වට්ටතී’’ති මාතුලස්ස ධම්මං දෙසෙසි. අථ සුදස්සනො ‘‘මාතුල, මම මාතා භූරිදත්තං අපස්සන්තී කිලමති, න සක්කා අම්හෙහි ඉධ පපඤ්චං කාතු’’න්ති මාතුලං ආපුච්ඡිත්වා භූරිදත්තඅච්චිමුඛීහි සද්ධිං නාගභවනමෙව ගතො.

අථ ¶ තත්ථ මහාපුරිසො ගිලානසෙය්යාය නිපන්නො ගිලානපුච්ඡනත්ථං ආගතාය මහතියා නාගපරිසාය වෙදෙ ච යඤ්ඤෙ ච බ්රාහ්මණෙ ච සම්භාවෙත්වා කාණාරිට්ඨෙ කථෙන්තෙ තං වාදං භින්දිත්වා නානානයෙහි ධම්මං දෙසෙත්වා සීලසම්පදාය ¶ දිට්ඨිසම්පදාය ච පතිට්ඨාපෙත්වා යාවජීවං සීලානි රක්ඛිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා ආයුපරියොසානෙ සග්ගපුරං පූරෙසි.

තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං. නෙසාදබ්රාහ්මණො දෙවදත්තො, සොමදත්තො ආනන්දො, අච්චිමුඛී උප්පලවණ්ණා, සුදස්සනො සාරිපුත්තො, සුභොගො මහාමොග්ගල්ලානො, කාණාරිට්ඨො සුනක්ඛත්තො, භූරිදත්තො ලොකනාථො.

තස්ස ඉධාපි සෙසපාරමියො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව නිද්ධාරෙතබ්බා. ඉධාපි යොජනසතිකෙ අත්තනො නාගභවනට්ඨානෙ සොළසහි නාගකඤ්ඤාසහස්සෙහි චිත්තරූපං විය පරිචාරියමානො දෙවලොකසම්පත්තිසදිසෙ නාගලොකිස්සරියෙ ඨිතොපි ඉස්සරියමදං අකත්වා අන්වද්ධමාසං මාතාපිතුඋපට්ඨානං, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායනං, සකලාය නාගපරිසාය චාතුමහාරාජිකපරිසාය තාවතිංසපරිසාය ච සමුට්ඨිතපඤ්හානං තංතංපරිසමජ්ඣෙ කුමුදනාලකලාපං විය සුනිසිතසත්ථෙන අත්තනො පඤ්ඤාසත්ථෙන තාවදෙව පච්ඡින්දිත්වා තෙසං චිත්තානුකූලධම්මදෙසනා, වුත්තප්පකාරං භොගසම්පත්තිං පහාය අත්තනො සරීරජීවිතනිරපෙක්ඛං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං උපොසථාධිට්ඨානං, තත්ථ ච පටිඤ්ඤාය විසංවාදනභයෙන ¶ අහිතුණ්ඩිකහත්ථගමනං, තස්මිඤ්ච මුඛෙ විසමිස්සඛෙළපාතනං නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා ආවිඤ්ඡනං කඩ්ඪනං භූමියං ඝංසනං මද්දනං පොථනන්ති එවමාදිං නානප්පකාරවිප්පකාරං කරොන්තෙපි එවරූපං මහාදුක්ඛං අනුභවතොපි කුජ්ඣිත්වා ඔලොකනමත්තෙන තං ඡාරිකං කාතුං සමත්ථස්සාපි සීලපාරමිං ආවජ්ජිත්වා සීලඛණ්ඩනභයෙන ඊසකම්පි චිත්තස්ස විකාරාභාවො, ධනං ලභාපෙමීති වා තස්ස චිත්තානුවත්තනං, සුභොගෙන පුනානීතස්ස අකතඤ්ඤුනො මිත්තදුබ්භිස්ස නෙසාදබ්රාහ්මණස්ස සීලං අනධිට්ඨහිත්වාපි අකුජ්ඣනං, කාණාරිට්ඨෙන කථිතං මිච්ඡාවාදං භින්දිත්වා අනෙකපරියායෙන ධම්මං භාසිත්වා නාගපරිසාය සීලෙසු සම්මාදිට්ඨියඤ්ච පතිට්ඨාපනන්ති එවමාදයො බොධිසත්තස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බා. තෙනෙතං ¶ වුච්චති – ‘‘එවං අච්ඡරියා හෙතෙ…පෙ… ධම්මස්ස අනුධම්මතො’’ති.

භූරිදත්තචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. චම්පෙය්යනාගචරියාවණ්ණනා

20. තතියෙ ¶ චම්පෙය්යකොති අඞ්ගමගධරට්ඨානං අන්තරෙ චම්පා නාම නදී, තස්සා හෙට්ඨා නාගභවනම්පි අවිදූරභවත්තා චම්පා නාම, තත්ථ ජාතො නාගරාජා චම්පෙය්යකො. තදාපි ධම්මිකො ආසින්ති තස්මිං චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙපි අහං ධම්මචාරී අහොසිං.

බොධිසත්තො හි තදා චම්පානාගභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා චම්පෙය්යො නාම නාගරාජා අහොසි, මහිද්ධිකො මහානුභාවො. සො තත්ථ නාගරජ්ජං කාරෙන්තො දෙවරාජභොගසම්පත්තිසදිසඉස්සරියසම්පත්තිං අනුභවන්තො පාරමිපූරණස්ස අනොකාසභාවතො ‘‘කිං මෙ ඉමාය තිරච්ඡානයොනියා, උපොසථවාසං වසිත්වා ඉතො මුච්චිත්වා සම්මදෙව පාරමියො පූරෙස්සාමී’’ති තතො පට්ඨාය අත්තනො පාසාදෙයෙව උපොසථකම්මං කරොති. අලඞ්කතනාගමාණවිකා තස්ස සන්තිකං ආගච්ඡන්ති. සො ‘‘ඉධ මෙ සීලස්ස අන්තරායො භවිස්සතී’’ති පාසාදතො නික්ඛමිත්වා උය්යානෙ නිසීදති. තත්රාපි තා ආගච්ඡන්ති. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉධ මෙ සීලස්ස සංකිලෙසො භවිස්සති, ඉතො නාගභවනතො නික්ඛමිත්වා මනුස්සලොකං ¶ ගන්ත්වා උපොසථවාසං වසිස්සාමී’’ති. සො තතො පට්ඨාය උපොසථදිවසෙසු නාගභවනා නික්ඛමිත්වා එකස්ස පච්චන්තගාමස්ස අවිදූරෙ මග්ගසමීපෙ වම්මිකමත්ථකෙ ‘‘මම චම්මාදීහි අත්ථිකා චම්මාදීනි ගණ්හන්තු, කීළාසප්පං වා කාතුකාමා කීළාසප්පං කරොන්තූ’’ති සරීරං දානමුඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා භොගෙ ¶ ආභුජිත්වා නිපන්නො උපොසථවාසං වසති චාතුද්දසියං පඤ්චදසියඤ්ච, පාටිපදෙ නාගභවනං ගච්ඡති. තස්සෙවං උපොසථං කරොන්තස්ස දීඝො අද්ධා වීතිවත්තො.

අථ බොධිසත්තො සුමනාය නාම අත්තනො අග්ගමහෙසියා ‘‘දෙව, ත්වං මනුස්සලොකං ගන්ත්වා උපොසථං උපවසසි, සො ච සාසඞ්කො සප්පටිභයො’’ති වුත්තො මඞ්ගලපොක්ඛරණිතීරෙ ඨත්වා ‘‘සචෙ මං, භද්දෙ, කොචි පහරිත්වා කිලමෙස්සති, ඉමිස්සා පොක්ඛරණියා උදකං ආවිලං භවිස්සති. සචෙ සුපණ්ණො ගණ්හිස්සති, උදකං පක්කුථිස්සති. සචෙ අහිතුණ්ඩිකො ගණ්හිස්සති, උදකං ලොහිතවණ්ණං භවිස්සතී’’ති තීණි නිමිත්තානි තස්සා ආචික්ඛිත්වා චාතුද්දසීඋපොසථං අධිට්ඨාය නාගභවනා නික්ඛමිත්වා තත්ථ ගන්ත්වා වම්මිකමත්ථකෙ නිපජ්ජි සරීරසොභාය වම්මිකං සොභයමානො. සරීරඤ්හිස්ස රජතදාමං විය සෙතං අහොසි, මත්ථකො රත්තකම්බලගෙණ්ඩුකො විය, සරීරං නඞ්ගලසීසප්පමාණං භූරිදත්තකාලෙ (ජා. 2.22.784 ආදයො) පන ඌරුප්පමාණං, සඞ්ඛපාලකාලෙ (ජා. 2.17.143 ආදයො) එකදොණිකනාවප්පමාණං.

තදා ¶ එකො බාරාණසිමාණවො තක්කසිලං ගන්ත්වා අලම්පායනමන්තං උග්ගණ්හිත්වා තෙන මග්ගෙන අත්තනො ගාමං ගච්ඡන්තො මහාසත්තං දිස්වා ‘‘කිං මෙ තුච්ඡහත්ථෙන ගාමං ගන්තුං, ඉමං නාගං ගහෙත්වා ගාමනිගමරාජධානීසු කීළාපෙන්තො ධනං උප්පාදෙත්වාව ගමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දිබ්බොසධානි ගහෙත්වා දිබ්බමන්තං පරිවත්තෙත්වා තස්ස සන්තිකං අගමාසි. දිබ්බමන්තං සුතකාලතො පට්ඨාය මහාසත්තස්ස කණ්ණෙසු තත්තසලාකාපවෙසනකාලො විය අහොසි, මත්ථකෙ සිඛරෙන අභිමන්ථියමානො විය. සො ‘‘කො නු ඛො එසො’’ති භොගන්තරතො සීසං උක්ඛිපිත්වා ඔලොකෙන්තො අහිතුණ්ඩිකං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘මම විසං උග්ගතෙජං, සචාහං කුජ්ඣිත්වා ¶ නාසාවාතං විස්සජ්ජෙස්සාමි, එතස්ස සරීරං භුසමුට්ඨි විය විප්පකිරිස්සති, අථ මෙ සීලං ඛණ්ඩං භවිස්සති, න නං ඔලොකෙස්සාමී’’ති. සො අක්ඛීනි නිම්මීලෙත්වා සීසං භොගන්තරෙ ඨපෙසි. අහිතුණ්ඩිකබ්රාහ්මණො ¶ ඔසධං ඛාදිත්වා මන්තං පරිවත්තෙත්වා ඛෙළං මහාසත්තස්ස සරීරෙ ඔසිඤ්චි. ඔසධානඤ්ච මන්තස්ස ච ආනුභාවෙන ඛෙළෙන ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙ ඵොටානං උට්ඨානකාලො විය අහොසි.

අථ සො නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා දීඝසො නිපජ්ජාපෙත්වා අජපදෙන දණ්ඩෙන උප්පීළෙත්වා දුබ්බලං කත්වා සීසං දළ්හං ගහෙත්වා නිප්පීළෙසි. මහාසත්තො මුඛං විවරි. අථස්ස මුඛෙ ඛෙළං ඔසිඤ්චිත්වා ඔසධමන්තබලෙන දන්තෙ භින්දි. මුඛං ලොහිතස්ස පූරි. මහාසත්තො අත්තනො සීලභෙදභයෙන එවරූපං දුක්ඛං අධිවාසෙන්තො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකනමත්තම්පි නාකාසි. සොපි ‘‘නාගරාජානං දුබ්බලං කරිස්සාමී’’ති නඞ්ගුට්ඨතො පට්ඨාය අට්ඨීනි සංචුණ්ණයමානො විය සකලසරීරං මද්දිත්වා පට්ටකවෙඨනං නාම වෙඨෙසි, තන්තමජ්ජිතං නාම මජ්ජි, නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා දුස්සපොථනං නාම පොථෙසි. මහාසත්තස්ස සකලසරීරං ලොහිතමක්ඛිතං අහොසි, සො මහාවෙදනං අධිවාසෙසි.

අථස්ස දුබ්බලභාවං ඤත්වා වල්ලීහි පෙළං කරිත්වා තත්ථ නං පක්ඛිපිත්වා පච්චන්තගාමං නෙත්වා මහාජනස්ස මජ්ඣෙ කීළාපෙසි. නීලාදීසු වණ්ණෙසු වට්ටචතුරස්සාදීසු සණ්ඨානෙසු අණුංථූලාදීසු පමාණෙසු යං යං බ්රාහ්මණො ඉච්ඡති, මහාසත්තො තං තදෙව කත්වා නච්චති, ඵණසතම්පි ඵණසහස්සම්පි කරොතියෙව. මහාජනො පසීදිත්වා බහුධනමදාසි. එකදිවසමෙව කහාපණසහස්සඤ්චෙව සහස්සග්ඝනිකෙ ච පරික්ඛාරෙ ලභි. බ්රාහ්මණො ¶ ආදිතොව ‘‘සහස්සං ලභිත්වා විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති චින්තෙසි. තං පන ධනං ලභිත්වා ‘‘පච්චන්තගාමෙයෙව තාව මෙ එත්තකං ධනං ලද්ධං, රාජරාජමහාමත්තානං දස්සිතෙ කීව බහුං ධනං ලභිස්සාමී’’ති සකටඤ්ච සුඛයානකඤ්ච ගහෙත්වා සකටෙ පරික්ඛාරෙ ඨපෙත්වා සුඛයානකෙ නිසින්නො ‘‘මහන්තෙන පරිවාරෙන මහාසත්තං ¶ ගාමනිගමරාජධානීසු කීළාපෙන්තො බාරාණසියං උග්ගසෙනරඤ්ඤො සන්තිකෙ කීළාපෙත්වා විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති අගමාසි. සො මණ්ඩූකෙ මාරෙත්වා නාගරඤ්ඤො දෙති. නාගරාජා ‘‘පුනප්පුනං මං නිස්සාය මාරෙස්සතී’’ති න ඛාදති. අථස්ස මධුලාජෙ අදාසි. තෙපි ‘‘සචාහං ගොචරං ගණ්හිස්සාමි, අන්තොපෙළායමෙව මරණං භවිස්සතී’’ති න ඛාදති.

21. බ්රාහ්මණො ¶ මාසමත්තෙන බාරාණසිං පත්වා ද්වාරගාමකෙ තං කීළාපෙන්තො බහුධනං ලභි. රාජාපි නං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘අම්හාකම්පි කීළාපෙහී’’ති ආහ. ‘‘සාධු, දෙව, ස්වෙ පන්නරසෙ තුම්හාකං කීළාපෙස්සාමී’’ති ආහ. රාජා ‘‘ස්වෙ නාගරාජා රාජඞ්ගණෙ නච්චිස්සති, මහාජනො සන්නිපතිත්වා පස්සතූ’’ති භෙරිං චරාපෙත්වා පුනදිවසෙ රාජඞ්ගණං අලඞ්කාරාපෙත්වා බ්රාහ්මණං පක්කොසාපෙසි. සො රතනපෙළාය මහාසත්තං නෙත්වා විචිත්තත්ථරෙ පෙළං ඨපෙත්වා නිසීදි. රාජාපි පාසාදා ඔරුය්හ මහාජනපරිවුතො රාජාසනෙ නිසීදි. බ්රාහ්මණො මහාසත්තං නීහරිත්වා නච්චාපෙසි. මහාසත්තො තෙන චින්තිතචින්තිතාකාරං දස්සෙසි. මහාජනො සකභාවෙන සන්ධාරෙතුං න සක්කොති. චෙලුක්ඛෙපසහස්සානි පවත්තන්ති. බොධිසත්තස්ස උපරි රතනවස්සං වස්සි. තෙන වුත්තං ‘‘තදාපි මං ධම්මචාරි’’න්තිආදි.

තත්ථ තදාපීති යදාහං චම්පෙය්යකො නාගරාජා හොමි, තදාපි. ධම්මචාරින්ති දසකුසලකම්මපථධම්මං ¶ එව චරති, න අණුමත්තම්පි අධම්මන්ති ධම්මචාරී. උපවුට්ඨඋපොසථන්ති අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතස්ස අරියුපොසථසීලස්ස රක්ඛණවසෙන උපවසිතඋපොසථං. රාජද්වාරම්හි කීළතීති බාරාණසියං උග්ගසෙනරඤ්ඤො ගෙහද්වාරෙ කීළාපෙති.

22. යං යං සො වණ්ණං චින්තයීති සො අහිතුණ්ඩිකබ්රාහ්මණො ‘‘යං යං නීලාදිවණ්ණං හොතූ’’ති චින්තෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘නීලං ව පීතලොහිත’’න්ති. තත්ථ නීලං වාති වා-සද්දො අනියමත්ථො, ගාථාසුඛත්ථං රස්සං කත්වා වුත්තො, තෙන වාසද්දෙන වුත්තාවසිට්ඨං ඔදාතාදිවණ්ණවිසෙසඤ්චෙව වට්ටාදිසණ්ඨානවිසෙසඤ්ච අණුංථූලාදිපමාණවිසෙසඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තස්ස චිත්තානුවත්තන්තොති තස්ස අහිතුණ්ඩිකස්ස චිත්තං අනුවත්තන්තො. චින්තිතසන්නිභොති තෙන චින්තිතචින්තිතාකාරෙන පෙක්ඛජනස්ස උපට්ඨහාමීති දස්සෙති.

23. න කෙවලඤ්ච තෙන චින්තිතාකාරදස්සනං එව මය්හං ආනුභාවො. අපි ච ථලං කරෙය්යමුදකං, උදකම්පි ථලං කරෙති ථලං මහාපථවිං ගහෙත්වා උදකං, උදකම්පි ගහෙත්වා පථවිං කාතුං ¶ සක්කුණෙය්යං එවං මහානුභාවො ච. යදිහං තස්ස කුප්පෙය්යන්ති තස්ස අහිතුණ්ඩිකස්ස අහං යදි කුජ්ඣෙය්යං. ඛණෙන ඡාරිකං කරෙති කොධුප්පාදක්ඛණෙ එව භස්මං කරෙය්යං.

24. එවං ¶ භගවා තදා අත්තනො උප්පජ්ජනකානත්ථපටිබාහනෙ සමත්ථතං දස්සෙත්වා ඉදානි යෙන අධිප්පායෙන තං පටිබාහනං න කතං, තං දස්සෙතුං ‘‘යදි චිත්තවසී හෙස්ස’’න්තිආදිමාහ.

තස්සත්ථො – ‘‘අයං අහිතුණ්ඩිකො මං අතිවිය බාධති, න මෙ ආනුභාවං ජානාති, හන්දස්ස මෙ ආනුභාවං දස්සෙස්සාමී’’ති කුජ්ඣිත්වා ඔලොකනමත්තෙනාපි යදි චිත්තවසී අභවිස්සං, අථ සො භුසමුට්ඨි විය විප්පකිරිස්සති. අහං යථාසමාදින්නතො පරිහායිස්සාමි සීලතො. තථා ච සති සීලෙන පරිහීනස්ස ඛණ්ඩිතසීලස්ස ය්වායං මයා දීපඞ්කරදසබලස්ස පාදමූලතො පට්ඨාය අභිපත්ථිතො ¶ , උත්තමත්ථො බුද්ධභාවො සො න සිජ්ඣති.

25. කාමං භිජ්ජතුයං කායොති අයං චාතුමහාභූතිකො ඔදනකුම්මාසූපචයො අනිච්චුච්ඡාදනපරිමද්දනභෙදනවිද්ධංසනධම්මො කායො කිඤ්චාපි භිජ්ජතු විනස්සතු, ඉධෙව ඉමස්මිං එව ඨානෙ මහාවාතෙ ඛිත්තභුසමුට්ඨි විය විප්පකිරීයතු, නෙව සීලං පභින්දෙය්යං, විකිරන්තෙ භුසං වියාති සීලං පන උත්තමත්ථසිද්ධියා හෙතුභූතං ඉමස්මිං කළෙවරෙ භුසමුට්ඨි විය විප්පකිරන්තෙපි නෙව භින්දෙය්යං, කායජීවිතෙසු නිරපෙක්ඛො හුත්වා සීලපාරමිංයෙව පූරෙමීති චින්තෙත්වා තං තාදිසං දුක්ඛං තදා අධිවාසෙසින්ති දස්සෙති.

අථ මහාසත්තස්ස පන අහිතුණ්ඩිකහත්ථගතස්ස මාසො පරිපූරි, එත්තකං කාලං නිරාහාරොව අහොසි. සුමනා ‘‘අතිචිරායති මෙ සාමිකො, කො නු ඛො පවත්තී’’ති පොක්ඛරණිං ඔලොකෙන්තී ලොහිතවණ්ණං උදකං දිස්වා ‘‘අහිතුණ්ඩිකෙන ගහිතො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා නාගභවනා නික්ඛමිත්වා වම්මිකසන්තිකං ගන්ත්වා මහාසත්තස්ස ගහිතට්ඨානං කිලමිතට්ඨානඤ්ච දිස්වා රොදිත්වා කන්දිත්වා පච්චන්තගාමං ගන්ත්වා පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා රාජද්වාරෙ ආකාසෙ රොදමානා අට්ඨාසි. මහාසත්තො නච්චන්තොව ආකාසං උල්ලොකෙන්තො තං දිස්වා ලජ්ජිතො පෙළං පවිසිත්වා නිපජ්ජි.

රාජා තස්ස පෙළං පවිට්ඨකාලෙ ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො තං ආකාසෙ ඨිතං දිස්වා ‘‘කා නු ත්ව’’න්ති පුච්ඡිත්වා තස්සා නාගකඤ්ඤාභාවං සුත්වා ‘‘නිස්සංසයං ඛො නාගරාජා ඉමං දිස්වා ¶ ලජ්ජිතො පෙළං පවිට්ඨො, අයඤ්ච යථාදස්සිතො ඉද්ධානුභාවො නාගරාජස්සෙව ¶ , න අහිතුණ්ඩිකස්සා’’ති නිට්ඨං ගන්ත්වා ‘‘එවං මහානුභාවො අයං නාගරාජා, කථං නාම ඉමස්ස හත්ථං ගතො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අයං ධම්මචාරී සීලවා නාගරාජා, චාතුද්දසීපන්නරසීසු උපොසථං උපවසන්තො අත්තනො සරීරං දානමුඛෙ නිය්යාතෙත්වා මහාමග්ගසමීපෙ වම්මිකමත්ථකෙ නිපජ්ජති, තත්ථායමෙතෙන ගහිතො, ඉමස්ස දෙවච්ඡරාපටිභාගා අනෙකසහස්සා ඉත්ථියො, දෙවලොකසම්පත්තිසදිසා නාගභවනසම්පත්ති, අයං මහිද්ධිකො ¶ මහානුභාවො සකලපථවිං පරිවත්තෙතුං සමත්ථො, කෙවලං ‘සීලං මෙ භිජ්ජිස්සතී’ති එවරූපං විප්පකාරං දුක්ඛඤ්ච අනුභොතී’’ති ච සුත්වා සංවෙගප්පත්තො තාවදෙව තස්ස අහිතුණ්ඩිකස්ස බ්රාහ්මණස්ස බහුං ධනං මහන්තඤ්ච යසං ඉස්සරියඤ්ච දත්වා – ‘‘හන්ද, භො, ඉමං නාගරාජානං විස්සජ්ජෙහී’’ති විස්සජ්ජාපෙසි.

මහාසත්තො නාගවණ්ණං අන්තරධාපෙත්වා මාණවකවණ්ණෙන දෙවකුමාරො විය අට්ඨාසි. සුමනාපි ආකාසතො ඔතරිත්වා තස්ස සන්තිකෙ අට්ඨාසි. නාගරාජා රඤ්ඤො අඤ්ජලිං කත්වා ‘‘එහි, මහාරාජ, මය්හං නිවෙසනං පස්සිතුං ආගච්ඡාහී’’ති යාචි. තෙනාහ භගවා –

‘‘මුත්තො චම්පෙය්යකො නාගො, රාජානං එතදබ්රවි;

‘නමො තෙ කාසිරාජත්ථු, නමො තෙ කාසිවඩ්ඪන;

අඤ්ජලිං තෙ පග්ගණ්හාමි, පස්සෙය්යං මෙ නිවෙසන’’න්ති.

අථ රාජා තස්ස නාගභවනගමනං අනුජානි. මහාසත්තො තං සපරිසං ගහෙත්වා නාගභවනං නෙත්වා අත්තනො ඉස්සරියසම්පත්තිං දස්සෙත්වා කතිපාහං තත්ථ වසාපෙත්වා භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘සබ්බා රාජපරිසා යාවදිච්ඡකං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිකං ධනං ගණ්හතූ’’ති. රඤ්ඤො ච අනෙකෙහි සකටසතෙහි ධනං පෙසෙසි. ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම දානං දාතබ්බං, සීලං රක්ඛිතබ්බං, ධම්මිකා රක්ඛාවරණගුත්ති සබ්බත්ථ සංවිදහිතබ්බා’’ති දසහි රාජධම්මකථාහි ඔවදිත්වා විස්සජ්ජෙසි. රාජා මහන්තෙන යසෙන නාගභවනා නික්ඛමිත්වා බාරාණසිමෙව ගතො. තතො පට්ඨාය කිර ජම්බුදීපතලෙ හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ජාතං. මහාසත්තො සීලානි රක්ඛිත්වා අන්වද්ධමාසං උපොසථකම්මං කත්වා සපරිසො සග්ගපුරං පූරෙසි.

තදා අහිතුණ්ඩිකො ¶ දෙවදත්තො අහොසි, සුමනා රාහුලමාතා, උග්ගසෙනො සාරිපුත්තත්ථෙරො, චම්පෙය්යකො නාගරාජා ලොකනාථො.

තස්ස ¶ ඉධාපි යථාරහං සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. ඉධ බොධිසත්තස්ස අච්ඡරියානුභාවා හෙට්ඨා වුත්තනයා එවාති.

චම්පෙය්යනාගචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චූළබොධිචරියාවණ්ණනා

26. චතුත්ථෙ ¶ චූළබොධීති මහාබොධිපරිබ්බාජකත්තභාවං උපාදාය ඉධ ‘‘චූළබොධී’’ති සමඤ්ඤා ආරොපිතා, න පන ඉමස්මිං එව ජාතකෙ (ජා. 1.10.49 ආදයො) අත්තනො ජෙට්ඨභාතිකාදිනො මහාබොධිස්ස සම්භවතොති දට්ඨබ්බං. සුසීලවාති සුට්ඨු සීලවා, සම්පන්නසීලොති අත්ථො. භවං දිස්වාන භයතොති කාමාදිභවං භායිතබ්බභාවෙන පස්සිත්වා. නෙක්ඛම්මන්ති එත්ථ ච-සද්දස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො, තෙන ‘‘දිස්වානා’’ති පදං ආකඩ්ඪීයති. ඉදං වුත්තං හොති – ජාතිජරාබ්යාධිමරණං අපායදුක්ඛං අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛන්ති ඉමෙසං අට්ඨන්නං සංවෙගවත්ථූනං පච්චවෙක්ඛණෙන සබ්බම්පි කාමාදිභෙදං භවං සංසාරභයතො උපට්ඨහමානං දිස්වා නිබ්බානං තස්ස උපායභූතා සමථවිපස්සනා තදුපායභූතා ච පබ්බජ්ජාති ඉදං තිවිධම්පි නෙක්ඛම්මං අනුස්සවාදිසිද්ධෙන ඤාණචක්ඛුනා තප්පටිපක්ඛතො දිස්වා තාපසපබ්බජ්ජූපගමනෙන අනෙකාදීනවාකුලා ගහට්ඨභාවා අභිනික්ඛමිත්වා ගතොති.

27. දුතියිකාති පොරාණදුතියිකා, ගිහිකාලෙ පජාපතිභූතා. කනකසන්නිභාති කඤ්චනසන්නිභත්තචා. වට්ටෙ අනපෙක්ඛාති සංසාරෙ නිරාලයා. නෙක්ඛම්මං අභිනික්ඛමීති නෙක්ඛම්මත්ථාය ගෙහතො නික්ඛමි, පබ්බජීති අත්ථො.

28. ආලයන්ති සත්තා එතෙනාති ආලයො, තණ්හා, තදභාවෙන නිරාලයා. තතො එව ඤාතීසු තණ්හාබන්ධනස්ස ඡින්නත්තා ඡින්නබන්ධු. එවං ගිහිබන්ධනාභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි පබ්බජිතානම්පි කෙසඤ්චි යං හොති බන්ධනං ¶ , තස්සාපි අභාවං දස්සෙතුං ‘‘අනපෙක්ඛා කුලෙ ගණෙ’’ති වුත්තං. තත්ථ කුලෙති උපට්ඨාකකුලෙ. ගණෙති තාපසගණෙ, සෙසා බ්රහ්මචාරිනොති වුච්චන්ති. උපාගමුන්ති උභොපි මයං උපාගමිම්හා.

29. තත්ථාති ¶ බාරාණසිසාමන්තෙ. නිපකාති පඤ්ඤවන්තො. නිරාකුලෙති ජනසඤ්චාරරහිතත්තා ජනෙහි අනාකුලෙ, අප්පසද්දෙති මිගපක්ඛීනං උට්ඨාපනතො තෙසං වස්සිතසද්දෙනාපි විරහිතත්තා අප්පසද්දෙ. රාජුය්යානෙ වසාමුභොති ¶ බාරාණසිරඤ්ඤො උය්යානෙ මයං උභො ජනා තදා වසාම.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ ඉමස්මිං එව භද්දකප්පෙ බොධිසත්තො බ්රහ්මලොකතො චවිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං කාසිගාමෙ එකස්ස මහාවිභවස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණසමයෙ ‘‘බොධිකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. වයප්පත්තකාලෙ පනස්ස තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පච්චාගතස්ස අනිච්ඡමානකස්සෙව මාතාපිතරො සමජාතිකං කුලකුමාරිකං ආනෙසුං. සාපි බ්රහ්මලොකචුතාව උත්තමරූපධරා දෙවච්ඡරාපටිභාගා. තෙසං අනිච්ඡමානානං එව අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහවිවාහං කරිංසු. උභින්නම්පි පන නෙසං කිලෙසමුදාචාරො න භූතපුබ්බො, සාරාගවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔලොකනම්පි නාහොසි, කා පන කථා ඉතරසංසග්ගෙ. එවං පරිසුද්ධසීලා අහෙසුං.

අපරභාගෙ මහාසත්තො මාතාපිතූසු කාලංකතෙසු තෙසං සරීරකිච්චං කත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘භද්දෙ, ත්වං ඉමං අසීතිකොටිධනං ගහෙත්වා සුඛෙන ජීවාහී’’ති ආහ. ‘‘ත්වං පන අය්යපුත්තා’’ති? ‘‘මය්හං ධනෙන කිච්චං නත්ථි, පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං පන පබ්බජ්ජා ඉත්ථීනම්පි න වට්ටතී’’ති? ‘‘වට්ටති, භද්දෙ’’ති. ‘‘තෙන හි මය්හම්පි ධනෙන කිච්චං නත්ථි, අහම්පි පබ්බජිස්සාමී’’ති. තෙ උභොපි සබ්බං විභවං පරිච්චජිත්වා මහාදානං දත්වා නික්ඛමිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පබ්බජිත්වා උඤ්ඡාචරියාය ඵලාඵලෙහි යාපෙන්තා පබ්බජ්ජාසුඛෙනෙව දස සංවච්ඡරානි වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදචාරිකං චරන්තා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘රාජුය්යානෙ වසාමුභො’’ති.

30. අථෙකදිවසං ¶ රාජා උය්යානකීළං ගතො. උය්යානස්ස එකපස්සෙ පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙන්තානං තෙසං සමීපට්ඨානං ගන්ත්වා පරමපාසාදිකං උත්තමරූපධරං ¶ පරිබ්බාජිකං ඔලොකෙන්තො කිලෙසවසෙන පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා බොධිසත්තං ‘‘අයං තෙ පරිබ්බාජිකා කිං හොතී’’ති පුච්ඡි. තෙන ‘‘න ච කිඤ්චි හොති, කෙවලං එකපබ්බජ්ජාය පබ්බජිතා, අපි ච ඛො පන ගිහිකාලෙ පාදපරිචාරිකා අහොසී’’ති වුත්තෙ රාජා ‘‘අයං කිරෙතස්ස න කිඤ්චි හොති, අපි ච ඛො පනස්ස ගිහිකාලෙ පාදපරිචාරිකා අහොසි, යංනූනාහං ඉමං අන්තෙපුරං පවෙසෙය්යං, තෙනෙවස්ස ඉමිස්සා ¶ පටිපත්තිං ජානිස්සාමී’’ති අන්ධබාලො තත්ථ අත්තනො පටිබද්ධචිත්තං නිවාරෙතුං අසක්කොන්තො අඤ්ඤතරං පුරිසං ආණාපෙසි ‘‘ඉමං පරිබ්බාජිකං රාජනිවෙසනං නෙහී’’ති.

සො තස්ස පටිස්සුණිත්වා ‘‘අධම්මො ලොකෙ වත්තතී’’තිආදීනි වත්වා පරිදෙවමානං එව තං ආදාය පායාසි. බොධිසත්තො තස්සා පරිදෙවනසද්දං සුත්වා එකවාරං ඔලොකෙත්වා පුන න ඔලොකෙසි. ‘‘සචෙ පනාහං වාරෙස්සාමි, තෙසු චිත්තං පදොසෙත්වා මය්හං සීලස්ස අන්තරායො භවිස්සතී’’ති සීලපාරමිංයෙව ආවජ්ජෙන්තො නිසීදි. තෙන වුත්තං ‘‘උය්යානදස්සනං ගන්ත්වා, රාජා අද්දස බ්රාහ්මණි’’න්තිආදි.

තත්ථ තුය්හෙසා කා කස්ස භරියාති තුය්හං තව එසා කා, කිං භරියා, උදාහු භගිනී වා සමානා කස්ස අඤ්ඤස්ස භරියා.

31. න මය්හං භරියා එසාති කාමඤ්චෙසා මය්හං ගිහිකාලෙ භරියා අහොසි, පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය න මය්හං භරියා එසා, නාපි අහං එතිස්සා සාමිකො, කෙවලං පන සහධම්මා එකසාසනී, අහම්පි පරිබ්බාජකො අයම්පි පරිබ්බාජිකාති සමානධම්මා පරිබ්බාජකසාසනෙන එකසාසනී, සබ්රහ්මචාරිනීති අත්ථො.

32. තිස්සා සාරත්තගධිතොති කාමරාගෙන සාරත්තො හුත්වා පටිබද්ධො. ගාහාපෙත්වාන චෙටකෙති චෙටකෙහි ගණ්හාපෙත්වා චෙටකෙ වා අත්තනො රාජපුරිසෙ ආණාපෙත්වා තං පරිබ්බාජිකං ගණ්හාපෙත්වා. නිප්පීළයන්තො බලසාති තං අනිච්ඡමානං එව ආකඩ්ඪනපරිකඩ්ඪනාදිනා නිප්පීළයන්තො බාධෙන්තො, තථාපි අගච්ඡන්තිං බලසා බලක්කාරෙන රාජපුරිසෙහි ගණ්හාපෙත්වා අත්තනො අන්තෙපුරං පවෙසෙසි.

33. ඔදපත්තකියාති උදකපත්තං ආමසිත්වා ගහිතභරියා ඔදපත්තිකා නාම, ඉදං වචනං පුරාණදුතියිකාභාවෙන උපලක්ඛණමත්තං ¶ දට්ඨබ්බං ¶ , සා පනස්ස බ්රාහ්මණවිවාහවසෙන මාතාපිතූහි සම්පටිපාදිතා, ‘‘ඔදපත්තකියා’’ති ච භාවෙනභාවලක්ඛණෙ භුම්මං. සහජාති පබ්බජ්ජාජාතිවසෙන සහජාතා, තෙනෙවාහ ‘‘එකසාසනී’’ති. ‘‘එකසාසනී’’ති ච ඉදං භුම්මත්ථෙ පච්චත්තං, එකසාසනියාති අත්ථො. නයන්තියාති නීයන්තියා. කොපො මෙ උපපජ්ජථාති අයං තෙ ගිහිකාලෙ භරියා බ්රාහ්මණී සීලවතී, පබ්බජිතකාලෙ ච සබ්රහ්මචාරිනීභාවතො සහජාතා භගිනී, සා තුය්හං පුරතො බලක්කාරෙන ආකඩ්ඪිත්වා නීයති. ‘‘බොධිබ්රාහ්මණ, කිං තෙ පුරිසභාව’’න්ති ¶ පුරිසමානෙන උස්සාහිතො චිරකාලසයිතො වම්මිකබිලතො කෙනචි පුරිසෙන ඝට්ටිතො ‘‘සුසූ’’ති ඵණං කරොන්තො ආසිවිසො විය මෙ චිත්තතො කොපො සහසා වුට්ඨාසි.

34-5. සහකොපෙ සමුප්පන්නෙති කොපුප්පත්තියා සහ, තස්ස උප්පත්තිසමනන්තරමෙවාති අත්ථො. සීලබ්බතමනුස්සරින්ති අත්තනො සීලපාරමිං ආවජ්ජෙසිං. තත්ථෙව කොපං නිග්ගණ්හින්ති තස්මිං එව ආසනෙ යථානිසින්නොව තං කොපං නිවාරෙසිං. නාදාසිං වඩ්ඪිතූපරීති තතො එකවාරුප්පත්තිතො උපරි උද්ධං වඩ්ඪිතුං න අදාසිං. ඉදං වුත්තං හොති – කොපෙ උප්පන්නමත්තෙ එව ‘‘නනු ත්වං, බොධිපරිබ්බාජක, සබ්බපාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිතුකාමො, තස්ස තෙ කිමිදං සීලමත්තෙපි උපක්ඛලනං, තයිදං ගුන්නං ඛුරමත්තොදකෙ ඔසීදන්තස්ස මහාසමුද්දස්ස පරතීරං ගණ්හිතුකාමතා විය හොතී’’ති අත්තානං පරිභාසිත්වා පටිසඞ්ඛානබලෙන තස්මිං එව ඛණෙ කොපං නිග්ගහෙත්වා පුන උප්පජ්ජනවසෙනස්ස වඩ්ඪිතුං න අදාසින්ති. තෙනෙවාහ ‘‘යදි නං බ්රාහ්මණි’’න්තිආදි.

තස්සත්ථො – තං පරිබ්බාජිකං බ්රාහ්මණිං සො රාජා වා අඤ්ඤො වා කොචි තිණ්හායපි නිසිතාය සත්තියා කොට්ටෙය්ය, ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං යදි ඡින්දෙය්ය, එවං සන්තෙපි සීලං අත්තනො සීලපාරමිං නෙව භින්දෙය්යං. කස්මා? බොධියා එව කාරණා, සබ්බත්ථ අඛණ්ඩිතසීලෙනෙව සක්කා සම්මාසම්බොධිං පාපුණිතුං, න ඉතරෙනාති.

36. න ¶ මෙ සා බ්රාහ්මණී දෙස්සාති සා බ්රාහ්මණී ජාතියා ගොත්තෙන කුලප්පදෙසෙන ආචාරසම්පත්තියා චිරපරිචයෙන පබ්බජ්ජාදිගුණසම්පත්තියා චාති සබ්බප්පකාරෙන ¶ න මෙ දෙස්සා න අප්පියා, එතිස්සා මම අප්පියභාවො කොචි නත්ථි. නපි මෙ බලං න විජ්ජතීති මය්හම්පි බලං න න විජ්ජති, අත්ථි එව. අහං නාගබලො ථාමසම්පන්නො, ඉච්ඡමානො සහසා වුට්ඨහිත්වා තං ආකඩ්ඪන්තෙ පුරිසෙ නිප්පොථෙත්වා තං ගහෙත්වා යථිච්ඡිතට්ඨානං ගන්තුං සමත්ථොති දස්සෙති. සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හන්ති තතො පරිබ්බාජිකතො සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව මය්හං පියං. තස්මා සීලානුරක්ඛිස්සන්ති තෙන කාරණෙන සීලමෙව අනුරක්ඛිස්සං.

අථ සො රාජා උය්යානෙ පපඤ්චං අකත්වාව සීඝතරං ගන්ත්වා තං පරිබ්බාජිකං පක්කොසාපෙත්වා මහන්තෙන යසෙන නිමන්තෙසි. සා යසස්ස අගුණං පබ්බජ්ජාය ගුණං අත්තනො බොධිසත්තස්ස ච මහන්තං භොගක්ඛන්ධං පහාය සංවෙගෙන පබ්බජිතභාවඤ්ච කථෙසි. රාජා කෙනචි පරියායෙන ¶ තස්සා මනං අලභන්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං පරිබ්බාජිකා සීලවතී කල්යාණධම්මා, සොපි පරිබ්බාජකො ඉමාය ආකඩ්ඪිත්වා නීයමානාය න කිඤ්චි විප්පකාරං දස්සෙසි, සබ්බත්ථ නිරපෙක්ඛචිත්තො, න ඛො පන මෙතං පතිරූපං, යං එවරූපෙසු ගුණවන්තෙසු විප්පකාරො, යංනූනාහං ඉමං පරිබ්බාජිකං ගහෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා ඉමං, තඤ්ච පරිබ්බාජකං ඛමාපෙය්ය’’න්ති? එවං පන චින්තෙත්වා ‘‘පරිබ්බාජිකං උය්යානං ආනෙථා’’ති පුරිසෙ ආණාපෙත්වා සයං පඨමතරං ගන්ත්වා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘භො පබ්බජිත, කිං මයා තාය පරිබ්බාජිකාය නීයමානාය කොපො තෙ උප්පජ්ජිත්ථා’’ති. මහාසත්තො ආහ –

‘‘උප්පජ්ජි මෙ න මුච්චිත්ථ, න මෙ මුච්චිත්ථ ජීවතො;

රජංව විපුලා වුට්ඨි, ඛිප්පමෙව නිවාරයි’’න්ති. (ජා. 1.10.52);

තං සුත්වා රාජා ‘‘කිං නු ඛො එස කොපමෙව සන්ධාය වදති, උදාහු අඤ්ඤං කිඤ්චි සිප්පාදික’’න්ති චින්තෙත්වා පුන පුච්ඡි –

‘‘කිං ¶ තෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කිං තෙ නො මුච්චි ජීවතො;

රජංව විපුලා වුට්ඨි, කතමං තං නිවාරයී’’ති. (ජා. 1.10.53);

තත්ථ ¶ උප්පජ්ජීති එකවාරං උප්පජ්ජි, න පුන උප්පජ්ජි. න මුච්චිත්ථාති කායවචීවිකාරුප්පාදනවසෙන පන න මුච්චිත්ථ, න නං බහි පවත්තිතුං විස්සජ්ජෙසින්ති අත්ථො. රජංව විපුලා වුට්ඨීති යථා නාම ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ උප්පන්නං රජං විපුලා අකාලවුට්ඨිධාරා ඨානසො නිවාරෙති, එවං තං වූපසමෙන්තො නිවාරයිං, නිවාරෙසින්ති අත්ථො.

අථස්ස මහාපුරිසො නානප්පකාරෙන කොධෙ ආදීනවං පකාසෙන්තො –

‘‘යම්හි ජාතෙ න පස්සති, අජාතෙ සාධු පස්සති;

සො මෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කොධො දුම්මෙධගොචරො.

‘‘යෙන ජාතෙන නන්දන්ති, අමිත්තා දුක්ඛමෙසිනො;

සො මෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කොධො දුම්මෙධගොචරො.

‘‘යස්මිඤ්ච ¶ ජායමානම්හි, සදත්ථං නාවබුජ්ඣති;

සො මෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කොධො දුම්මෙධගොචරො.

‘‘යෙනාභිභූතො කුසලං ජහාති, පරක්කරෙ විපුලඤ්චාපි අත්ථං;

ස භීමසෙනො බලවා පමද්දී, කොධො මහාරාජා න මෙ අමුච්චථ.

‘‘කට්ඨස්මිං මන්ථමානස්මිං, පාවකො නාම ජායති;

තමෙව කට්ඨං ඩහති, යස්මා සො ජායතෙ ගිනි.

‘‘එවං මන්දස්ස පොසස්ස, බාලස්ස අවිජානතො;

සාරම්භා ජායතෙ කොධො, සපි තෙනෙව ඩය්හති.

‘‘අග්ගීව තිණකට්ඨස්මිං, කොධො යස්ස පවඩ්ඪති;

නිහීයති තස්ස යසො, කාළපක්ඛෙව චන්දිමා.

‘‘අනින්ධො ධූමකෙතූව, කොධො යස්සූපසම්මති;

ආපූරති තස්ස යසො, සුක්කපක්ඛෙව චන්දිමා’’ති. (ජා. 1.10.54-61) –

ඉමාහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙසි.

තත්ථ ¶ න පස්සතීති අත්තත්ථම්පි න පස්සති, පගෙව පරත්ථං. සාධු පස්සතීති අත්තත්ථං පරත්ථං උභයත්ථඤ්ච ¶ සම්මදෙව පස්සති. දුම්මෙධගොචරොති නිප්පඤ්ඤානං විසයභූතො, නිප්පඤ්ඤො වා ගොචරො ආහාරො ඉන්ධනං එතස්සාති දුම්මෙධගොචරො. දුක්ඛමෙසිනොති දුක්ඛං ඉච්ඡන්තා. සදත්ථන්ති අත්තනො අත්ථං වුඩ්ඪිං. පරක්කරෙති අපනෙය්ය විනාසෙය්ය. සභීමසෙනොති සො භීමාය භයජනනියා මහතියා කිලෙසසෙනාය සමන්නාගතො. පමද්දීති බලවභාවෙන සත්තෙ පමද්දනසීලො. න මෙ අමුච්චථාති මම සන්තිකා මොක්ඛං න ලභි, අබ්භන්තරෙ එව දමිතො, නිබ්බිසෙවනො කතොති අත්ථො. ඛීරං විය වා මුහුත්තං දධිභාවෙන චිත්තෙන පතිට්ඨහිත්ථාතිපි අත්ථො.

මන්ථමානස්මින්ති අරණිසහිතෙ මථියමානෙ. ‘‘මථමානස්මි’’න්තිපි පාඨො. යස්මාති යතො කට්ඨා ¶ . ගිනීති අග්ගි. බාලස්ස අවිජානතොති බාලස්ස අජානන්තස්ස. සාරම්භා ජායතෙති කරණුත්තරියකරණලක්ඛණා සාරම්භා අරණිමන්ථනතො විය පාවකො කොධො ජායතෙ. සපි තෙනෙවාති සොපි බාලො තෙනෙව කොධෙන කට්ඨං විය අග්ගිනා ඩය්හති. අනින්ධො ධූමකෙතූවාති අනින්ධනො අග්ගි විය. තස්සාති තස්ස අධිවාසනඛන්තියා සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස සුක්කපක්ඛෙ චන්දො විය ලද්ධො, යසො අපරාපරං ආපූරතීති.

රාජා මහාසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා මහාපුරිසං පරිබ්බාජිකම්පි රාජගෙහතො ආගතං ඛමාපෙත්වා ‘‘තුම්හෙ පබ්බජ්ජාසුඛං අනුභවන්තා ඉධෙව උය්යානෙ වසථ, අහං වො ධම්මිකං රක්ඛාවරණගුත්තිං කරිස්සාමී’’ති වත්වා වන්දිත්වා පක්කාමි. තෙ උභොපි තත්ථෙව වසිංසු. අපරභාගෙ පරිබ්බාජිකා කාලමකාසි. බොධිසත්තො හිමවන්තං පවිසිත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායනො අහොසි.

තදා පරිබ්බාජිකා රාහුලමාතා අහොසි, රාජා ආනන්දත්ථෙරො, බොධිපරිබ්බාජකො ලොකනාථො.

තස්ස ඉධාපි යථාරහං සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා මහන්තං භොගක්ඛන්ධං මහන්තඤ්ච ඤාතිපරිවට්ටං ¶ පහාය මහාභිනික්ඛමනසදිසං ගෙහතො නික්ඛමනං, තථා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතස්ස බහුජනසම්මතස්ස සතො පරමප්පිච්ඡතාය කුලෙසු ච ගණෙසු ච අලග්ගතා, අච්චන්තමෙව ලාභසක්කාරජිගුච්ඡාය ¶ පවිවෙකාභිරති, අතිසයවතී ච අභිසල්ලෙඛවුත්ති, තථාරූපාය සීලවතියා කල්යාණධම්මාය පරිබ්බාජිකාය අනනුඤ්ඤාතා අත්තනො පුරතො බලක්කාරෙන පරාමසියමානාය සීලපාරමිං ආවජ්ජෙත්වා විකාරානාපත්ති, කතාපරාධෙ ච තස්මිං රාජිනි උපගතෙ හිතචිත්තතං මෙත්තචිත්තතං උපට්ඨපෙත්වා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකෙහි සමනුසාසනන්ති එවමාදයො ඉධ මහාපුරිසස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බා. තෙනෙතං වුච්චති ‘‘එවං අච්ඡරියා හෙතෙ…පෙ… ධම්මස්ස අනුධම්මතො’’ති.

චූළබොධිචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. මහිංසරාජචරියාවණ්ණනා

37. පඤ්චමෙ ¶ මහිංසො පවනචාරකොති මහාවනචාරී වනමහිංසො යදා හොමීති යොජනා. පවඩ්ඪකායොති වයසම්පත්තියා අඞ්ගපච්චඞ්ගානඤ්ච ථූලභාවෙන අභිවඩ්ඪකායො. බලවාති මහාබලො ථාමසම්පන්නො. මහන්තොති විපුලසරීරො. හත්ථිකලභප්පමාණො කිර තදා බොධිසත්තස්ස කායො හොති. භීමදස්සනොති මහාසරීරතාය වනමහිංසජාතිතාය ච සීලං අජානන්තානං භයං ජනනතො භයානකදස්සනො.

38. පබ්භාරෙති ඔලම්බකසිලාකුච්ඡියං. දකාසයෙති ජලාසයසමීපෙ. හොතෙත්ථ ඨානන්ති එත්ථ මහාවනෙ යො කොචි පදෙසො වනමහිංසානං තිට්ඨනට්ඨානං හොති. තහිං තහින්ති තත්ථ තත්ථ.

39. විචරන්තොති විහාරඵාසුකං වීමංසිතුං විචරන්තො. ඨානං අද්දස භද්දකන්ති එවං විචරන්තො තස්මිං මහාරඤ්ඤෙ භද්දකං මය්හං ඵාසුකං රුක්ඛමූලට්ඨානං අද්දක්ඛිං. දිස්වා ච තං ඨානං උපගන්ත්වාන, තිට්ඨාමි ච සයාමි ච ගොචරං ගහෙත්වා දිවා තං ¶ රුක්ඛමූලට්ඨානං ගන්ත්වා ඨානසයනෙහි වීතිනාමෙමීති දස්සෙති.

40. තදා කිර බොධිසත්තො හිමවන්තප්පදෙසෙ මහිංසයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ථාමසම්පන්නො මහාසරීරො හත්ථිකලභප්පමාණො පබ්බතපාදපබ්භාරගිරිදුග්ගවනඝටාදීසු ¶ විචරන්තො එකං ඵාසුකං මහාරුක්ඛමූලං දිස්වා ගොචරං ගහෙත්වා දිවා තත්ථ වසති. අථෙකො ලොලමක්කටො රුක්ඛා ඔතරිත්වා මහාසත්තස්ස පිට්ඨිං අභිරුහිත්වා උච්චාරපස්සාවං කත්වා සිඞ්ගෙසු ගණ්හිත්වා ඔලම්බන්තො නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා දොලායන්තො කීළි. බොධිසත්තො ඛන්තිමෙත්තානුද්දයසම්පදාය තං තස්ස අනාචාරං න මනසාකාසි. මක්කටො පුනප්පුනං තථෙව කරොති. තෙන වුත්තං ‘‘අථෙත්ථ කපි මාගන්ත්වා’’තිආදි.

තත්ථ කපි මාගන්ත්වාති කපි ආගන්ත්වා, ම-කාරො පදසන්ධිකරො. පාපොති ලාමකො. අනරියොති අනයෙ ඉරියනෙන අයෙ ච න ඉරියනෙන අනරියො, නිහීනාචාරොති අත්ථො. ලහූති ලොලො. ඛන්ධෙති ඛන්ධප්පදෙසෙ. මුත්තෙතීති පස්සාවං කරොති. ඔහදෙතීති කරීසං ඔස්සජ්ජති. තන්ති තං මං, තදා මහිංසභූතං මං.

41. සකිම්පි ¶ දිවසන්ති එකදිවසම්පි දූසෙති මං සබ්බකාලම්පි. තෙනාහ ‘‘දූසෙති මං සබ්බකාල’’න්ති. න කෙවලඤ්ච දුතියතතියචතුත්ථදිවසමත්තං, අථ ඛො සබ්බකාලම්පි මං පස්සාවාදීහි දූසෙති. යදා යදා මුත්තාදීනි කාතුකාමො, තදා තදා මය්හමෙව උපරි කරොතීති දස්සෙති. උපද්දුතොති බාධිතො, තෙන සිඞ්ගෙසු ඔලම්බනාදිනා මුත්තාදිඅසුචිමක්ඛණෙන තස්ස ච අපහරණත්ථං අනෙකවාරං සිඞ්ගකොටීහි වාලග්ගෙන ච අනෙකවාරං කද්දමපංසුමිස්සකං උදකං සිඤ්චිත්වා ධොවනෙන ච නිප්පීළිතො හොමීති අත්ථො.

42. යක්ඛොති තස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා. මං ඉදමබ්රවීති රුක්ඛක්ඛන්ධෙ ඨත්වා ‘‘මහිංසරාජ, කස්මා ඉමස්ස දුට්ඨමක්කටස්ස අවමානං සහසී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො නාසෙහෙතං ඡවං පාපං ¶ , සිඞ්ගෙහි ච ඛුරෙහි චාති ඉදං වචනං මං අභාසි.

43. එවං වුත්තෙ තදා යක්ඛෙති තදා තස්මිං කාලෙ තස්මිං යක්ඛෙ එවං වුත්තෙ සති. අහං තං ඉදමබ්රවින්ති අහං තං යක්ඛං ඉදං ඉදානි වක්ඛමානං අබ්රවිං අභාසිං. කුණපෙනාති කිලෙසාසුචිපග්ඝරණෙන සුචිජාතිකානං සාධූනං පරමජිගුච්ඡනීයතාය අතිදුග්ගන්ධවායනෙන ච කුණපසදිසතාය කුණපෙන. පාපෙනාති පාණාතිපාතපාපෙන. අනරියෙනාති අනරියානං ¶ අසාධූනං මාගවිකනෙසාදාදීනං හීනපුරිසානං ධම්මත්තා අනරියෙන, කිං කෙන කාරණෙන, ත්වං දෙවතෙ මං මක්ඛෙසි, අයුත්තං තයා වුත්තං මං පාපෙ නියොජෙන්තියාති දස්සෙති.

44. ඉදානි තස්මිං පාපධම්මෙ ආදීනවං පකාසෙන්තො ‘‘යදිහ’’න්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – භද්දෙ දෙවතෙ, අහං තස්ස යදි කුජ්ඣෙය්යං, තතොපි ලාමකතරො භවෙය්යං. යෙන හි අධම්මචරණෙන සො බාලමක්කටො නිහීනො නාම ජාතො, සචෙ පනාහං තතොපි බලවතරං පාපධම්මං චරෙය්යං, නනු තෙන තතො පාපතරො භවෙය්යං, අට්ඨානඤ්චෙතං යදිහං ඉධලොකපරලොකං තදුත්තරි ච ජානිත්වා ඨිතො එකන්තෙනෙව පරහිතාය පටිපන්නො එවරූපං පාපධම්මං චරෙය්යන්ති. කිඤ්ච භිය්යො – සීලඤ්ච මෙ පභිජ්ජෙය්යාති අහඤ්චෙව ඛො පන එවරූපං පාපං කරෙය්යං, මය්හං සීලපාරමී ඛණ්ඩිතා සියා. විඤ්ඤූ ච ගරහෙය්යු මන්ති පණ්ඩිතා ච දෙවමනුස්සා මං ගරහෙය්යුං ‘‘පස්සථ, භො, අයං බොධිසත්තො බොධිපරියෙසනං චරමානො එවරූපං පාපං අකාසී’’ති.

45. හීළිතා ජීවිතා වාපීති වා-සද්දො අවධාරණෙ. එවං විඤ්ඤූහි හීළිතා ගරහිතා ජීවිතාපි පරිසුද්ධෙන පරිසුද්ධසීලෙන හුත්වා මතං වා මරණමෙව වරං උත්තමං සෙය්යො. ක්යාහං ජීවිතහෙතුපි ¶ , කාහාමි පරහෙඨනන්ති එවං ජානන්තො ච අහං මය්හං ජීවිතනිමිත්තම්පි පරසත්තවිහිංසනං කිං කාහාමි කිං කරිස්සාමි, එතස්ස කරණෙ කාරණං නත්ථීති අත්ථො.

අයං පන අඤ්ඤෙපි මං විය මඤ්ඤමානො එවං ¶ අනාචාරං කරිස්සති, තතො යෙසං චණ්ඩමහිංසානං එවං කරිස්සති, තෙ එව එතං වධිස්සන්ති, සා එතස්ස අඤ්ඤෙහි මාරණා මය්හං දුක්ඛතො ච පාණාතිපාතතො ච මුත්ති භවිස්සතීති ආහ. තෙන වුත්තං –

46.

‘‘මමෙවායං මඤ්ඤමානො, අඤ්ඤෙපෙවං කරිස්සති;

තෙව තස්ස වධිස්සන්ති, සා මෙ මුත්ති භවිස්සතී’’ති.

තත්ථ මමෙවායන්ති මං විය අයං. අඤ්ඤෙපීති අඤ්ඤෙසම්පි. සෙසං වුත්තත්ථමෙව.

47. හීනමජ්ඣිමඋක්කට්ඨෙති ¶ හීනෙ ච මජ්ඣිමෙ ච උක්කට්ඨෙ ච නිමිත්තභූතෙ. සහන්තො අවමානිතන්ති විභාගං අකත්වා තෙහි පවත්තිතං අවමානං පරිභවං සහන්තො ඛමන්තො. එවං ලභති සප්පඤ්ඤොති එවං හීනාදීසු විභාගං අකත්වා ඛන්තිමෙත්තානුද්දයං උපට්ඨපෙත්වා තදපරාධං සහන්තො සීලාදිපාරමියො බ්රූහෙත්වා මනසා යථාපත්ථිතං යථිච්ඡිතං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ලභති පටිවිජ්ඣති, තස්ස තං න දූරෙති.

එවං මහාසත්තො අත්තනො අජ්ඣාසයං පකාසෙන්තො දෙවතාය ධම්මං දෙසෙසි. සො කතිපාහච්චයෙන අඤ්ඤත්ථ ගතො. අඤ්ඤො චණ්ඩමහිංසො නිවාසඵාසුතාය තං ඨානං ගන්ත්වා අට්ඨාසි. දුට්ඨමක්කටො ‘‘සො එව අය’’න්ති සඤ්ඤාය තස්ස පිට්ඨිං අභිරුහිත්වා තථෙව අනාචාරං අකාසි. අථ නං සො විධුනන්තො භූමියං පාතෙත්වා සිඞ්ගෙන හදයෙ විජ්ඣිත්වා පාදෙහි මද්දිත්වා සඤ්චුණ්ණෙසි.

තදා සීලවා මහිංසරාජා ලොකනාථො.

තස්ස ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යථාරහං සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා හත්ථිනාග- (චරියා. 2.1 ආදයො) භූරිදත්ත- (චරියා. 2.11 ආදයො) චම්පෙය්යනාගරාජ- (චරියා. 2.20 ආදයො) චරියාසු විය ඉධ මහාසත්තස්ස ගුණානුභාවා වෙදිතබ්බා.

මහිංසරාජචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. රුරුමිගරාජචරියාවණ්ණනා

48. ඡට්ඨෙ ¶ ¶ සුතත්තකනකසන්නිභොති යථා සුට්ඨු අපගතසබ්බකාළකො හොති, එවං අග්ගිම්හි පක්ඛිපිත්වා සුතත්තකනකසන්නිභො. මිගරාජා රුරු නාමාති ජාතිසිද්ධෙන නාමෙන රුරු නාම මිගරාජා, ජාතිතො රුරු, මිගානඤ්ච රාජාති අත්ථො. පරමසීලසමාහිතොති උත්තමසීලසමාහිතො, විසුද්ධසීලො චෙව සමාහිතචිත්තො ච, විසුද්ධසීලෙ වා සම්මා ආහිතචිත්තොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තදා බොධිසත්තො රුරුමිගයොනියං නිබ්බත්ති. තස්ස සරීරච්ඡවි සුට්ඨු තාපෙත්වා මජ්ජිතකඤ්චනපට්ටවණ්ණො අහොසි, හත්ථපාදා ලාඛාරසපරිකම්මකතා විය, නඞ්ගුට්ඨං චමරීනඞ්ගුට්ඨං විය, සිඞ්ගානි රජතදාමවණ්ණානි අක්ඛීනි සුමජ්ජිතමණිගුළිකා ¶ විය, මුඛං ඔදහිත්වා ඨපිතරත්තකම්බලගෙණ්ඩුකා විය. සො ජනසංසග්ගං පහාය විවෙකවාසං වසිතුකාමො පරිවාරං ඡඩ්ඩෙත්වා එකකොව ගඞ්ගානිවත්තනෙ රමණීයෙ සාලමිස්සකෙ සුපුප්ඵිතපවනෙ වසති. තෙන වුත්තං –

49.

‘‘රම්මෙ පදෙසෙ රමණීයෙ, විවිත්තෙ අමනුස්සකෙ;

තත්ථ වාසං උපගඤ්ඡිං, ගඞ්ගාකූලෙ මනොරමෙ’’ති.

තත්ථ රම්මෙ පදෙසෙති මුත්තාතලසදිසවාලුකාචුණ්ණපණ්ඩරෙහි භූමිභාගෙහි සිනිද්ධහරිතතිණසඤ්චරිතෙහි වනත්ථලෙහි චිත්තත්ථරණෙහි විය නානාවණ්ණවිචිත්තෙහි සිලාතලෙහි මණික්ඛන්ධනිම්මලසලිලෙහි ජලාසයෙහි ච සමන්නාගතත්තා යෙභුය්යෙන ච ඉන්දගොපකවණ්ණාය රත්තාය සුඛසම්ඵස්සාය තිණජාතියා සඤ්ඡන්නත්තා රම්මෙ අරඤ්ඤප්පදෙසෙ. රම්මණීයෙති පුප්ඵඵලපල්ලවාලඞ්කතවිපුලසාඛාවිනද්ධෙහි නානාවිධදිජගණූපකූජිතෙහි විවිධතරුලතාවනවිරාජිතෙහි යෙභුය්යෙන අම්බසාලවනසණ්ඩමණ්ඩිතෙහි වනගහනෙහි උපසොභිතත්තා තත්ථ පවිට්ඨස්ස ජනස්ස රතිජනනට්ඨෙන රමණීයෙ. වුත්තම්පි චෙතං රුරුමිගරාජජාතකෙ –

‘‘එතස්මිං ¶ වනසණ්ඩස්මිං, අම්බා සාලා ච පුප්ඵිතා;

ඉන්දගොපකසඤ්ඡන්නො, එත්ථෙසො තිට්ඨතෙ මිගො’’ති. (ජා. 1.13.119);

විවිත්තෙති ජනවාසවිරහෙන සුඤ්ඤෙ. අමනුස්සකෙති සඤ්චරණමනුස්සානම්පි තත්ථ අභාවෙන මනුස්සරහිතෙ ¶ . මනොරමෙති යථාවුත්තගුණසම්පත්තියා විසෙසතො පවිවෙකකාමානං මනො රමෙතීති මනොරමෙ.

50. අථ උපරිගඞ්ගායාති එත්ථ අථාති අධිකාරෙ නිපාතො, තෙන මයි තත්ථ තථා වසන්තෙ ඉදං අධිකාරන්තරං උප්පන්නන්ති දීපෙති. උපරිගඞ්ගායාති ගඞ්ගාය නදියා උපරිසොතෙ. ධනිකෙහි පරිපීළිතොති ඉණං ගහෙත්වා තං දාතුං අසක්කොන්තො ඉණායිකෙහි චොදියමානො.

එකො කිර බාරාණසිසෙට්ඨි අත්තනො පුත්තං ‘‘අයං සිප්පං උග්ගණ්හන්තො කිලමිස්සතී’’ති කිඤ්චි සිප්පං න උග්ගණ්හාපෙසි. ගීතවාදිතනච්චඛාදනභොජනතො උද්ධං න කිඤ්චි අඤ්ඤාසි. තං වයප්පත්තං පතිරූපෙන දාරෙන සංයොජෙත්වා ධනං නිය්යාතෙත්වා මාතාපිතරො කාලමකංසු. සො තෙසං අච්චයෙන ¶ ඉත්ථිධුත්තසුරාධුත්තාදිපරිවුතො නානාබ්යසනමුඛෙහි සබ්බං ධනං විද්ධංසෙත්වා තත්ථ තත්ථ ඉණං ආදාය තම්පි දාතුං අසක්කොන්තො ධනිකෙහි චොදියමානො ‘‘කිං මය්හං ජීවිතෙන, තෙනෙවම්හි අත්තභාවෙන අඤ්ඤො විය ජාතො, මරණං මෙ සෙය්යො’’ති චින්තෙත්වා ඉණායිකෙ ආහ – ‘‘තුම්හාකං ඉණපණ්ණානි ගහෙත්වා ආගච්ඡථ, ගඞ්ගාතීරෙ මෙ නිහිතං කුලසන්තකං ධනං අත්ථි, තං වො දස්සාමී’’ති. තෙ තෙන සද්ධිං අගමංසු. සො ‘‘ඉධ ධනං, එත්ථ ධන’’න්ති නිධිට්ඨානං ආචික්ඛන්තො විය ‘‘එවං මෙ ඉණමොක්ඛො භවිස්සතී’’ති පලායිත්වා ගඞ්ගායං පති. සො චණ්ඩසොතෙන වුය්හන්තො කාරුඤ්ඤරවං රවි. තෙන වුත්තං ‘‘අථ උපරිගඞ්ගායා’’තිආදි.

තත්ථ ජීවාමි වා මරාමි වාති ඉමස්මිං ගඞ්ගාසොතෙ පතිතො ජීවාමි වා මරාමි වා, ජීවිතං වා මෙ එත්ථ හොතු මරණං වා, උභයථාපි ඉණායිකපීළා න හොතීති අධිප්පායො.

51. මජ්ඣෙ ගඞ්ගාය ¶ ගච්ඡතීති සො පුරිසො රත්තින්දිවං ගඞ්ගාය වුය්හමානො ජීවිතපෙමස්ස විජ්ජමානත්තා මරණං අප්පත්තො මරණභයතජ්ජිතො හුත්වා කරුණං රවං රවන්තො ගඞ්ගාය මජ්ඣෙ මහොදකෙන ගච්ඡති.

52. අථ මහාපුරිසො අඩ්ඪරත්තසමයෙ තස්ස තං කරුණං පරිදෙවන්තස්ස පරිදෙවිතසද්දං සුත්වා ‘‘මනුස්සසද්දො සූයති, මා මයි ඉධ ධරන්තෙ මරතු, ජීවිතමස්ස දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සයනගුම්බා වුට්ඨාය නදීතීරං ගන්ත්වා ‘‘අම්භො පුරිස, මා භායි, ජීවිතං තෙ දස්සාමී’’ති වත්වා අස්සාසෙත්වා සොතං ඡින්දන්තො ගන්ත්වා තං පිට්ඨියං ආරොපෙත්වා තීරං පාපෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං නෙත්වා පරිස්සමං විනොදෙත්වා ඵලාඵලානි දත්වා ද්වීහතීහච්චයෙන තං ආහ – ‘‘අම්භො පුරිස ¶ , අහං තං බාරාණසිගාමිමග්ගං පාපෙස්සාමි, ත්වං ‘අසුකට්ඨානෙ නාම කඤ්චනමිගො වසතී’ති මා කස්සචි ආරොචෙහී’’ති. සො ‘‘සාධු, සාමී’’ති සම්පටිච්ඡි. මහාසත්තො තං අත්තනො පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා බාරාණසිමග්ගෙ ඔතාරෙත්වා නිවත්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘තස්සාහං සද්දං සුත්වාන, කරුණං පරිදෙවතො’’තිආදි.

තත්ථ කොසි ත්වං නරොති ත්වං කො මනුස්සො අසි, කුතො ඉධ වුය්හමානො ආගතොසීති අත්ථො.

53. අත්තනො ¶ කරණන්ති අත්තනො කිරියං. ධනිකෙහි භීතොති ඉණායිකෙහි උබ්බිග්ගො. තසිතොති උත්රස්තො.

54. තස්ස කත්වාන කාරුඤ්ඤං, චජිත්වා මම ජීවිතන්ති කාරුඤ්ඤං කත්වා මහාකරුණාය සමුස්සාහිතො මම ජීවිතං තස්ස පුරිසස්ස පරිච්චජිත්වා. පවිසිත්වා නීහරිං තස්සාති නදිං පවිසිත්වා සොතං ඡින්දන්තො උජුකමෙව ගන්ත්වා මම පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා තතො තං නීහරිං. තස්සාති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. ‘‘තත්ථා’’තිපි පාළි, තත්ථ නදියන්ති අත්ථො. අන්ධකාරම්හි රත්තියාති රත්තියා අන්ධකාරසමයෙ, කාළපක්ඛරත්තියන්ති අත්ථො.

55. අස්සත්ථකාලමඤ්ඤායාති පරිස්සමං අපනෙත්වා ඵලාඵලානි දත්වා ද්වීහතීහච්චයෙන කිලමථස්ස ¶ විගතකාලං ජානිත්වා. එකං තං වරං යාචාමීති අහං තං එකං වරං යාචාමි, මය්හං එකං වරං දෙහීති අත්ථො. කිං තං වරන්ති චෙ? ආහ – මා මං කස්සචි පාවදාති ‘‘අසුකට්ඨානෙ සුවණ්ණමිගො වසතී’’ති කස්සචි රඤ්ඤො වා රාජමහාමත්තස්ස වා මං මා පාවද.

අථ තස්මිං පුරිසෙ බාරාණසිං පවිට්ඨදිවසෙයෙව සො රාජා ‘‘අහං, දෙව, සුවණ්ණවණ්ණං මිගං මය්හං ධම්මං දෙසෙන්තං සුපිනෙන අද්දසං, අහඤ්හි සච්චසුපිනා, අද්ධා සො විජ්ජති, තස්මා කඤ්චනමිගස්ස ධම්මං සොතුකාමා ලභිස්සාමි චෙ ජීවිස්සාමි, නො චෙ මෙ ජීවිතං නත්ථී’’ති අග්ගමහෙසියා වුත්තො තං අස්සාසෙත්වා ‘‘සචෙ මනුස්සලොකෙ අත්ථි, ලභිස්සසී’’ති වත්වා බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සුවණ්ණමිගා නාම හොන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, දෙව, හොන්තී’’ති සුත්වා සහස්සත්ථවිකං සුවණ්ණචඞ්කොටකෙ ඨපෙත්වා තං හත්ථික්ඛන්ධං ආරොපෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘යො සුවණ්ණමිගං ¶ ආචික්ඛිස්සති, තස්ස හත්ථිනා සද්ධිං ඉමං දස්සාමී’’ති. තතො උත්තරිම්පි දාතුකාමො හුත්වා –

‘‘තස්ස ගාමවරං දම්මි, නාරියො ච අලඞ්කතා;

යො මෙතං මිගමක්ඛාති, මිගානං මිගමුත්තම’’න්ති. (ජා. 1.13.117) –

ගාථං සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛාපෙත්වා සකලනගරෙ වාචාපෙසි. අථ සො සෙට්ඨිපුත්තො තං ගාථං සුත්වා රාජපුරිසානං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘රඤ්ඤො එවරූපං මිගං ¶ ආචික්ඛිස්සාමි, මං රාජානං දස්සෙථා’’ති ආහ. රාජපුරිසා තං රඤ්ඤො සන්තිකං නෙත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘සච්චං, භො, අද්දසා’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘සච්චං, දෙව, මයා සද්ධිං ආගච්ඡතු, අහං තං දස්සෙස්සාමී’’ති ආහ. රාජා තමෙව පුරිසං මග්ගදෙසකං කත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන තං ඨානං ගන්ත්වා තෙන මිත්තදුබ්භිනා පුරිසෙන දස්සිතං පදෙසං ¶ ආවුධහත්ථෙ පුරිසෙ සමන්තතොව පරිවාරෙත්වා ‘‘උක්කුට්ඨිං කරොථා’’ති වත්වා සයං කතිපයෙහි ජනෙහි සද්ධිං එකමන්තෙ අට්ඨාසි. සොපි පුරිසො අවිදූරෙ අට්ඨාසි. මහාසත්තො සද්දං සුත්වා ‘‘මහතො බලකායස්ස සද්දො, අද්ධා තම්හා මෙ පුරිසා භයෙන උප්පන්නෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඤත්වා උට්ඨාය සකලපරිසං ඔලොකෙත්වා ‘‘රඤ්ඤො ඨිතට්ඨානෙයෙව මෙ සොත්ථි භවිස්සතී’’ති රාජාභිමුඛො පායාසි. රාජා තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘නාගබලො අවත්ථරන්තො ආගච්ඡෙය්යා’’ති සරං සන්නය්හිත්වා ‘‘ඉමං මිගං සන්තාසෙත්වා සචෙ පලායති, විජ්ඣිත්වා දුබ්බලං කත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති බොධිසත්තාභිමුඛො අහොසි. මහාසත්තො –

‘‘ආගමෙහි මහාරාජ, මා මං විජ්ඣි රථෙසභ;

කො නු තෙ ඉදමක්ඛාසි, එත්ථෙසො තිට්ඨතෙ මිගො’’ති. (ජා. 1.13.121) –

ගාථං අභාසි. රාජා තස්ස මධුරකථාය බජ්ඣිත්වා සරං පටිසංහරිත්වා ගාරවෙන අට්ඨාසි. මහාසත්තොපි රාජානං උපසඞ්කමිත්වා මධුරපටිසන්ථාරං අකාසි. මහාජනොපි සබ්බාවුධානි අපනෙත්වා ආගන්ත්වා රාජානං පරිවාරෙසි. තෙන වුත්තං –

56.

‘‘නගරං ගන්ත්වාන ආචික්ඛි, පුච්ඡිතො ධනහෙතුකො;

රාජානං සො ගහෙත්වාන, උපගඤ්ඡි මමන්තික’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ – යො මිත්තදුබ්භී පාපපුරිසො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා තථා මයා පාණසංසයතො මොචිතො බාරාණසිනගරං ගන්ත්වා අත්තනා ලද්ධබ්බධනනිමිත්තං රඤ්ඤො මං ආචික්ඛි, ආචික්ඛිත්වා සො රඤ්ඤො ගාහාපෙතුං මග්ගදෙසකො හුත්වා රාජානං ගහෙත්වා මම සන්තිකමුපාගමීති.

මහාසත්තො සුවණ්ණකිඞ්කිණිකං චාලෙන්තො විය මධුරස්සරෙන රාජානං පුන පුච්ඡි – ‘‘කො නු තෙ ඉදමක්ඛාසි, එත්ථෙසො ¶ තිට්ඨතෙ මිගො’’ති. තස්මිං ඛණෙ සො පාපපුරිසො ථොකං පටික්කමිත්වා සොතපථෙ අට්ඨාසි ¶ . රාජා ‘‘ඉමිනා මෙ ත්වං දස්සිතො’’ති තං පුරිසං නිද්දිසි. තතො බොධිසත්තො –

‘‘සච්චං කිරෙව මාහංසු, නරා එකච්චියා ඉධ;

කට්ඨං නිප්ලවිතං සෙය්යො, න ත්වෙවෙකච්චියො නරො’’ති. (ජා. 1.13.123) –

ගාථමාහ. තං සුත්වා රාජා සංවෙගජාතො –

‘‘කිං නු රුරු ගරහසි මිගානං, කිං පක්ඛීනං කිං පන මානුසානං;

භයඤ්හි මං වින්දතිනප්පරූපං, සුත්වාන තං මානුසිං භාසමාන’’න්ති. (ජා. 1.13.124) –

ගාථමාහ. තතො මහාපුරිසො ‘‘මහාරාජ, න මිගං න පක්ඛිං ගරහාමි, මනුස්සං පන ගරහාමී’’ති දස්සෙන්තො –

‘‘යමුද්ධරිං වාහනෙ වුය්හමානං, මහොදකෙ සලිලෙ සීඝසොතෙ;

තතොනිදානං භයමාගතං මම, දුක්ඛො හවෙ රාජ අසබ්භි සඞ්ගමො’’ති. (ජා. 1.13.125) –

ආහ.

තත්ථ නිප්ලවිතන්ති උද්ධරිතං, එකච්චියොති එකච්චො මිත්තදුබ්භී පාපපුරිසො උදකෙ පතන්තොපි ¶ උත්තාරිතො නත්වෙව සෙය්යො. කට්ඨඤ්හි නානප්පකාරෙන උපකාරාය සංවත්තති, මිත්තදුබ්භී පන විනාසාය, තස්මා තතො කට්ඨමෙව වරතරන්ති. මිගානන්ති රුරුමිගරාජ, මිගානං කිං අඤ්ඤතරං ගරහසි, උදාහු පක්ඛීනං මනුස්සානන්ති පුච්ඡති. භයඤ්හි මං වින්දතිනප්පරූපන්ති මහන්තං භයං මං පටිලභති, අත්තනො සන්තකං විය කරොතීති අත්ථො.

වාහනෙති පතිතපතිතෙ වහිතුං සමත්ථෙ ගඞ්ගාවහෙ. මහොදකෙ ¶ සලිලෙති මහොදකීභූතෙ සලිලෙ. උභයෙනාපි ගඞ්ගාවහස්ස බහූදකතං දස්සෙති. තතො නිදානන්ති, මහාරාජ, යො මය්හං තයා දස්සිතො පුරිසො, එසො මයා ගඞ්ගාය වුය්හමානො අඩ්ඪරත්තසමයෙ කරුණං පරිදෙවන්තො තතො උත්තාරිතො, තතොනිදානං ඉදං මය්හං භයමාගතං, අසප්පුරිසෙහි සමාගමො නාම දුක්ඛොති.

තං ¶ සුත්වා රාජා තස්ස කුජ්ඣිත්වා ‘‘එවං බහූපකාරස්ස නාම ගුණං න ජානාති, දුක්ඛං උප්පාදෙති, විජ්ඣිත්වා නං ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සාමී’’ති සරං සන්නය්හි. තෙන වුත්තං –

57.

‘‘යාවතා කරණං සබ්බං, රඤ්ඤො ආරොචිතං මයා;

රාජා සුත්වාන වචනං, උසුං තස්ස පකප්පයි;

ඉධෙව ඝාතයිස්සාමි, මිත්තදුබ්භිං අනරිය’’න්ති.

තත්ථ යාවතා කරණන්ති යං තස්ස මයා කතං උපකාරකරණං, තං සබ්බං. පකප්පයීති සන්නය්හි. මිත්තදුබ්භින්ති අත්තනො මිත්තෙසු උපකාරීසු දුබ්භනසීලං.

තතො මහාසත්තො ‘‘එස බාලො මං නිස්සාය මා නස්සී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මහාරාජ, වධො නාමෙස බාලස්ස වා පණ්ඩිතස්ස වා න සාධූහි පසංසිතො, අඤ්ඤදත්ථු ගරහිතො එව, තස්මා මා ඉමං ඝාතෙහි, අයං යථාරුචි ගච්ඡතු, යඤ්චෙව තස්ස ‘දස්සාමී’ති තයා පටිඤ්ඤාතං, තම්පි අහාපෙත්වාව දෙහී’’ති ආහ. ‘‘අහඤ්ච තෙ යං ඉච්ඡිතං, තං කරිස්සාමි, අත්තානං තුය්හං දම්මී’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

58.

‘‘තමහං අනුරක්ඛන්තො, නිම්මිනිං මම අත්තනා;

තිට්ඨතෙසො මහාරාජ, කාමකාරො භවාමි තෙ’’ති.

තත්ථ නිම්මිනින්ති තං මිත්තදුබ්භිං පාපපුග්ගලං අනුරක්ඛන්තො මම අත්තනො අත්තභාවෙන තං පරිවත්තෙසිං ¶ , අත්තානං රඤ්ඤො නිය්යාතෙත්වා රාජහත්ථතො පත්තං තස්ස මරණං නිවාරෙසින්ති අත්ථො. තිට්ඨතෙසොතිආදි විනිමයාකාරදස්සනං ¶ .

59. ඉදානි යදත්ථං සො අත්තවිනිමයො කතො, තං දස්සෙතුං ඔසානගාථමාහ. තස්සත්ථො – තදා මං නිස්සාය තං මිත්තදුබ්භිං පුරිසං තස්මිං රඤ්ඤෙ ජීවිතා වොරොපෙතුකාමෙ අහං අත්තානං රඤ්ඤො පරිච්චජන්තො මම සීලමෙව අනුරක්ඛිං, ජීවිතං පන නාරක්ඛිං. යං පනාහමෙව අත්තනො ජීවිතනිරපෙක්ඛං සීලවා ආසිං, තං සම්මාසම්බොධියා එව කාරණාති.

අථ රාජා බොධිසත්තෙන අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා තස්ස පුරිසස්ස මරණෙ නිවාරෙන්තෙ තුට්ඨමානසො ‘‘ගච්ඡ, භො, මිගරාජස්ස අනුග්ගහෙන මම හත්ථතො ¶ මරණා මුත්තො’’ති වත්වා යථාපටිඤ්ඤාය තඤ්චස්ස ධනං දාපෙසි. මහාසත්තස්ස යථාරුචියාව අනුජානිත්වා තං නගරං නෙත්වා නගරඤ්ච බොධිසත්තඤ්ච අලඞ්කාරාපෙත්වා දෙවියා ධම්මං දෙසාපෙසි. මහාසත්තො දෙවිං ආදිං කත්වා රඤ්ඤො ච රාජපරිසාය ච මධුරාය මනුස්සභාසාය ධම්මං දෙසෙත්වා රාජානං දසහි රාජධම්මෙහි ඔවදිත්වා මහාජනං අනුසාසිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මිගගණපරිවුතො වාසං කප්පෙසි. රාජාපි මහාසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සබ්බසත්තානං අභයං දත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතිපරායනො අහොසි.

තදා සෙට්ඨිපුත්තො දෙවදත්තො අහොසි, රාජා ආනන්දො, රුරුමිගරාජා ලොකනාථො.

තස්ස ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යථාරහං සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා ඉධාපි පවිවෙකාරාමතාය ජනසංසග්ගං අනිච්ඡතො යූථං පහාය එකකවිහාරො, අඩ්ඪරත්තසමයෙ නදියා වුය්හමානස්ස කරුණං පරිදෙවන්තස්ස පුරිසස්ස අට්ටස්සරං සුත්වා සයිතට්ඨානතො වුට්ඨාය නදීතීරං ගන්ත්වා මහාගඞ්ගාය මහති උදකොඝෙ වත්තමානෙ අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා ඔතරිත්වා සොතං පච්ඡින්දිත්වා තං පුරිසං අත්තනො පිට්ඨියං ආරොපෙත්වා තීරං පාපෙත්වා සමස්සාසෙත්වා ඵලාඵලාදීනි දත්වා පරිස්සමවිනොදනං, පුන තං අත්තනො පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා අරඤ්ඤතො නීහරිත්වා මහාමග්ගෙ ඔතාරණං, සරං සන්නය්හිත්වා විජ්ඣිස්සාමීති අභිමුඛෙ ඨිතස්ස රඤ්ඤො නිබ්භයෙන හුත්වා පටිමුඛමෙව ගන්ත්වා පඨමතරං මනුස්සභාසාය ආලපිත්වා මධුරපටිසන්ථාරකරණං, මිත්තදුබ්භී පාපපුරිසං ¶ හන්තුකාමං රාජානං ධම්මකථං කත්වා පුනපි අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා මරණතො පමොචනං, තස්ස ච රඤ්ඤො යථාපටිඤ්ඤං ධනදාපනං, රඤ්ඤා අත්තනො වරෙ දීයමානෙ තෙන සබ්බසත්තානං අභයදාපනං, රාජානඤ්ච දෙවිඤ්ච පමුඛං කත්වා මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා දානාදීසු ¶ පුඤ්ඤෙසු තෙසං පතිට්ඨාපනං, ලද්ධාභයානං මිගානං ඔවාදං දත්වා මනුස්සානං සස්සඛාදනතො නිවාරණං, පණ්ණසඤ්ඤාය ච තස්ස යාවජ්ජකාලා ථාවරකරණන්ති එවමාදයො මහාසත්තස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

රුරුමිගරාජචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. මාතඞ්ගචරියාවණ්ණනා

60. සත්තමෙ ¶ ජටිලොති ජටාවන්තො, ජටාබන්ධකෙසොති අත්ථො. උග්ගතාපනොති මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං තාපනතො නිග්ගණ්හනතො තපසඞ්ඛාතං උග්ගතාපනං එතස්සාති උග්ගතාපනො, ඝොරතපො පරමධිතින්ද්රියොති අත්ථො. අථ වා නානප්පකාරෙ දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදෙ අනත්ථෙ උග්ගිරණතො බහි ඡඩ්ඩාපනතො ඝොරභීමභයානකට්ඨෙන වා ‘‘උග්ගා’’ති ලද්ධනාමෙ කිලෙසෙ වීරියාතපෙන සන්තාපනතො උග්ගෙ තාපෙතීති උග්ගතාපනො. මාතඞ්ගො නාම නාමෙනාති නාමෙන මාතඞ්ගො නාම. මාතඞ්ගකුලෙ නිබ්බත්තියා ජාතියා ආගතං හිස්ස එතං නාමං. සීලවාති සීලසම්පන්නො සුපරිසුද්ධසීලො. සුසමාහිතොති උපචාරප්පනාසමාධීහි සුට්ඨු සමාහිතො, ඣානසමාපත්තිලාභීති අත්ථො.

තදා හි බොධිසත්තො චණ්ඩාලයොනියං නිබ්බත්තිත්වා රූපෙන දුද්දසිකො බහිනගරෙ චණ්ඩාලගාමෙ වසති. ‘‘මාතඞ්ගපණ්ඩිතො’’ති පකාසනාමො. අථෙකදිවසං තස්මිං නගරෙ නක්ඛත්තෙ ඝොසිතෙ යෙභුය්යෙන නාගරා නක්ඛත්තං කීළන්ති. අඤ්ඤතරාපි බ්රාහ්මණමහාසාලකඤ්ඤා සොළසපන්නරසවස්සුද්දෙසිකා දෙවකඤ්ඤා විය රූපෙන දස්සනීයා පාසාදිකා ‘‘අත්තනො ¶ විභවානුරූපං නක්ඛත්තං කීළිස්සාමී’’ති පහූතඛජ්ජභොජ්ජාදීනි සකටෙසු ආරොපෙත්වා සබ්බසෙතං වළවාරථමාරුය්හ මහතා පරිවාරෙන උය්යානභූමිං ගච්ඡති. දිට්ඨමඞ්ගලිකා නාමෙසා, සා කිර දුස්සණ්ඨිතං රූපං ‘‘අවමඞ්ගල’’න්ති තං දට්ඨුං න ඉච්ඡති, තෙනස්සා ‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකා’’ත්වෙව සමඤ්ඤා උදපාදි.

තදා බොධිසත්තො කාලස්සෙව උට්ඨාය පටපිලොතිකං නිවාසෙත්වා ජජ්ජරිතමුඛභාගං වෙණුදණ්ඩං ගහෙත්වා භාජනහත්ථො නගරං පවිසති මනුස්සෙ දිස්වා දූරතොව තෙසං දූරීකරණත්ථං තෙන වෙණුදණ්ඩෙන සඤ්ඤං කරොන්තො. අථ දිට්ඨමඞ්ගලිකා ‘‘උස්සරථ උස්සරථා’’ති උස්සාරණං කරොන්තෙහි අත්තනො පුරිසෙහි නීයමානා නගරද්වාරමජ්ඣෙ මාතඞ්ගං දිස්වා ‘‘කො එසො’’ති ආහ. ‘‘අය්යෙ, මාතඞ්ගචණ්ඩාලො’’ති ¶ ච වුත්තෙ ‘‘ඊදිසං දිස්වා ගතානං කුතො වුඩ්ඪී’’ති යානං නිවත්තාපෙසි. මනුස්සා ‘‘යං මයං උය්යානං ගන්ත්වා බහුං ඛජ්ජභොජ්ජාදිං ලභෙය්යාම, තස්ස නො මාතඞ්ගෙන ¶ අන්තරායො කතො’’ති කුපිතා ‘‘ගණ්හථ, චණ්ඩාල’’න්ති ලෙඩ්ඩූහි පහරිත්වා විසඤ්ඤීභූතං පාතෙත්වා අගමංසු.

සො න චිරෙනෙව සතිං පටිලභිත්වා වුට්ඨාය මනුස්සෙ පුච්ඡි – ‘‘කිං, අය්යා, ද්වාරං නාම සබ්බසාධාරණං, උදාහු බ්රාහ්මණානං එව කත’’න්ති? ‘‘සබ්බෙසං සාධාරණ’’න්ති. ‘‘එවං සබ්බසාධාරණද්වාරෙ එකමන්තං අපක්කමන්තං මං දිට්ඨමඞ්ගලිකාය මනුස්සා ඉමං අනයබ්යසනං පාපෙසු’’න්ති රථිකාය මනුස්සානං ආරොචෙත්වා ‘‘හන්දාහං ඉමිස්සා මානං භින්දිස්සාමී’’ති තස්සා නිවෙසනද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘අහං දිට්ඨමඞ්ගලිකං අලද්ධා න වුට්ඨහිස්සාමී’’ති නිපජ්ජි. දිට්ඨමඞ්ගලිකාය පිතා ‘‘ඝරද්වාරෙ මාතඞ්ගො නිපන්නො’’ති සුත්වා ‘‘තස්ස කාකණිකං දෙථ, තෙලෙන සරීරං මක්ඛෙත්වා ගච්ඡතූ’’ති ආහ. සො ‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකං අලද්ධා න උට්ඨහිස්සාමි’’ච්චෙව ආහ. තතො බ්රාහ්මණෙන – ‘‘ද්වෙ කාකණිකෙ දෙථ, මාසකං පාදං කහාපණං ද්වෙ තීණි යාව කහාපණසතං කහාපණසහස්සං දෙථා’’ති වුත්තෙපි න සම්පටිච්ඡති එව. එවං තෙසං මන්තෙන්තානං එව සූරියො අත්ථඞ්ගතො.

අථ දිට්ඨමඞ්ගලිකාය මාතා පාසාදා ඔරුය්හ සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘තාත, මාතඞ්ග ¶ , දිට්ඨමඞ්ගලිකාය අපරාධං ඛම, ද්වෙ සහස්සානි ගණ්හාහි යාව සතසහස්සං ගණ්හාහී’’ති වුත්තෙපි න සම්පටිච්ඡි, නිපජ්ජි එව. තස්සෙවං ඡ දිවසෙ නිපජ්ජිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සම්පත්තෙ සමන්තා සාමන්තඝරා පටිවිසකඝරා ච මනුස්සා උට්ඨහිත්වා ‘‘තුම්හෙ මාතඞ්ගං වා උට්ඨාපෙථ, දාරිකං වා දෙථ, මා අම්හෙ නාසයිත්ථා’’ති ආහංසු. තදා කිර අයං තස්මිං දෙසෙ දෙසධම්මො ‘‘යස්ස ඝරද්වාරෙ එවං නිපජ්ජිත්වා චණ්ඩාලො මරති, තෙන ඝරෙන සද්ධිං සත්තසත්තඝරවාසිනො චණ්ඩාලා හොන්තී’’ති.

තතො දිට්ඨමඞ්ගලිකාය මාතාපිතරො දිට්ඨමඞ්ගලිකං පටපිලොතිකං නිවාසාපෙත්වා චණ්ඩාලානුච්ඡවිකං පරික්ඛාරං දත්වා පරිදෙවමානං එව තස්ස සන්තිකං නෙත්වා ‘‘හන්ද, දානි දාරිකං උට්ඨාය ගණ්හාහී’’ති අදංසු. සා පස්සෙ ඨත්වා ‘‘උට්ඨාහී’’ති ආහ. සො ‘‘අහං අතිවිය කිලන්තො, හත්ථෙ ගහෙත්වා මං උට්ඨාපෙහී’’ති ආහ. සා තථා අකාසි. මාතඞ්ගො ‘‘මයං අන්තොනගරෙ වසිතුං න ලභාම, එහි, බහිනගරෙ චණ්ඩාලගාමං ගමිස්සාමා’’ති තං අපස්සාය අත්තනො ගෙහං අගමාසි. ‘‘තස්සා පිට්ඨිං අභිරුහිත්වා’’ති ජාතකභාණකා වදන්ති.

එවං ¶ ¶ පන ගෙහං ගන්ත්වා ජාතිසම්භෙදවීතික්කමං අකත්වාව කතිපාහං ගෙහෙ වසිත්වා බලං ගහෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉමං බ්රාහ්මණමහාසාලකඤ්ඤං මය්හං චණ්ඩාලගෙහෙ වාසාපෙසිං, හන්ද, දානි තං ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තං කරිස්සාමී’’ති. සො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පබ්බජිත්වා සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්චාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා ඉද්ධියා චණ්ඩාලගාමද්වාරෙ ඔතරිත්වා ගෙහද්වාරෙ ඨිතො දිට්ඨමඞ්ගලිකං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සාමි, කිස්ස මං අනාථං කත්වා පබ්බජිතොසී’’ති පරිදෙවමානං ‘‘ත්වං, භද්දෙ, මා චින්තයි, තව පොරාණකයසතො ඉදානි මහන්තතරං යසං කරිස්සාමි, ත්වං පන ‘මහාබ්රහ්මා මෙ සාමිකො ¶ , න මාතඞ්ගො, සො බ්රහ්මලොකං ගතො, ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ පුණ්ණමාය චන්දමණ්ඩලං භින්දිත්වා ආගමිස්සතී’ති පරිසාසු වදෙය්යාසී’’ති වත්වා හිමවන්තමෙව ගතො.

දිට්ඨමඞ්ගලිකාපි බාරාණසියං මහාජනමජ්ඣෙ තෙසු තෙසු ඨානෙසු තථා කථෙසි. අථ පුණ්ණමදිවසෙ බොධිසත්තො චන්දමණ්ඩලස්ස ගගනමජ්ඣෙ ඨිතකාලෙ බ්රහ්මත්තභාවං මාපෙත්වා චන්දමණ්ඩලං භින්දිත්වා ද්වාදසයොජනිකං බාරාණසිං සකලං කාසිරට්ඨඤ්ච එකොභාසං කත්වා ආකාසතො ඔතරිත්වා බාරාණසියා උපරි තික්ඛත්තුං පරිබ්භමිත්වා මහාජනෙන ගන්ධමාලාදීහි පූජියමානො චණ්ඩාලගාමාභිමුඛො අහොසි. බ්රහ්මභත්තා සන්නිපතිත්වා තං චණ්ඩාලගාමකං ගන්ත්වා දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ගෙහං සුද්ධවත්ථගන්ධමාලාදීහි දෙවවිමානං විය අලඞ්කරිංසු. දිට්ඨමඞ්ගලිකා ච තදා උතුනී හොති. මහාසත්තො තත්ථ ගන්ත්වා දිට්ඨමඞ්ගලිකං අඞ්ගුට්ඨෙන නාභියං පරාමසිත්වා ‘‘භද්දෙ, ගබ්භො තෙ පතිට්ඨිතො, ත්වං පුත්තං විජායිස්සසි, ත්වම්පි පුත්තොපි තෙ ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තා භවිස්සථ, තව සීසධොවනඋදකං සකලජම්බුදීපෙ රාජූනං අභිසෙකොදකං භවිස්සති, න්හානොදකං පන තෙ අමතොදකං භවිස්සති, යෙ නං සීසෙ ආසිඤ්චිස්සන්ති, තෙ සබ්බරොගෙහි මුච්චිස්සන්ති, කාළකණ්ණියා ච පරිමුච්චිස්සන්ති, තව පාදපිට්ඨෙ සීසං ඨපෙත්වා වන්දන්තා සහස්සං දස්සන්ති, කථාසවනට්ඨානෙ ඨත්වා වන්දන්තා සතං දස්සන්ති, චක්ඛුපථෙ ඨත්වා වන්දන්තා එකෙකං කහාපණං දත්වා වන්දිස්සන්ති, අප්පමත්තා හොහී’’ති තං ඔවදිත්වා ගෙහා නික්ඛම්ම මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව චන්දමණ්ඩලං පාවිසි.

බ්රහ්මභත්තා ¶ සන්නිපතිත්වා දිට්ඨමඞ්ගලිකං මහන්තෙන ¶ සක්කාරෙන නගරං පවෙසෙත්වා මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන තත්ථ වසාපෙසුං. දෙවවිමානසදිසඤ්චස්සා නිවෙසනං කාරෙසුං. තත්ථ නෙත්වා උළාරං ලාභසක්කාරං උපනාමෙසුං. පුත්තලාභාදි සබ්බො බොධිසත්තෙන වුත්තසදිසොව අහොසි. සොළසසහස්සා බ්රාහ්මණා දිට්ඨමඞ්ගලිකාය පුත්තෙන සහ නිබද්ධං භුඤ්ජන්ති, සහස්සමත්තා නං පරිවාරෙන්ති, අනෙකසහස්සානං දානං දීයති. අථ මහාසත්තො ‘‘අයං අට්ඨානෙ අභිප්පසන්නො, හන්දස්ස ¶ දක්ඛිණෙය්යෙ ජානාපෙස්සාමී’’ති භික්ඛාය චරන්තො තස්සා ගෙහං ගන්ත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපිත්වා අගමාසි. අථ කුමාරො ගාථමාහ –

‘‘කුතො නු ආගච්ඡසි දුම්මවාසී, ඔතල්ලකො පංසුපිසාචකොව;

සඞ්කාරචොළං පටිමුඤ්ච කණ්ඨෙ, කො රෙ තුවං හොසි අදක්ඛිණෙය්යො’’ති. (ජා. 1.15.1);

තෙන වුත්තං අනාචාරං අසහමානා දෙවතා තස්ස තෙසඤ්ච සොළසසහස්සානං බ්රාහ්මණානං මුඛං විපරිවත්තෙසුං. තං දිස්වා දිට්ඨමඞ්ගලිකා මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. බොධිසත්තො ‘‘තස්ස අනාචාරං අසහන්තෙහි යක්ඛෙහි සො විප්පකාරො කතො, අපි ච ඛො පන ඉමං උච්ඡිට්ඨපිණ්ඩකං තෙසං මුඛෙ ආසිඤ්චිත්වා තං විප්පකාරං වූපසමෙහී’’ති ආහ. සාපි තථා කත්වා තං වූපසමෙසි. අථ දිට්ඨමඞ්ගලිකා පුත්තං ආහ – ‘‘තාත, ඉමස්මිං ලොකෙ දක්ඛිණෙය්යා නාම මාතඞ්ගපණ්ඩිතසදිසා භවන්ති, න ඉමෙ බ්රාහ්මණා විය ජාතිමත්තෙන, මන්තසජ්ඣායනමත්තෙන වා මානත්ථද්ධා’’ති වත්වා යෙ තදා සීලාදිගුණවිසෙසයුත්තා ඣානසමාපත්තිලාභිනො චෙව පච්චෙකබුද්ධා ච, තත්ථෙවස්ස පසාදං උප්පාදෙසීති.

තදා වෙත්තවතීනගරෙ ජාතිමන්තො නාම එකො බ්රාහ්මණො පබ්බජිත්වාපි ජාතිං නිස්සාය මහන්තං මානමකාසි. මහාසත්තො ‘‘තස්ස මානං භින්දිස්සාමී’’ති තං ඨානං ගන්ත්වා තස්සාසන්නෙ උපරිසොතෙ වාසං කප්පෙසි. තෙන වුත්තං –

61.

‘‘අහඤ්ච බ්රාහ්මණො එකො, ගඞ්ගාකූලෙ වසාමුභො;

අහං වසාමි උපරි, හෙට්ඨා වසති බ්රාහ්මණො’’ති.

අථ ¶ ¶ මහාසත්තො එකදිවසං දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා ‘‘ඉදං ජාතිමන්තස්ස ජටාසු ලග්ගතූ’’ති අධිට්ඨාය නදියං පාතෙසි. තං තස්ස උදකං ආචමෙන්තස්ස ජටාසු ලග්ගි, සො තං දිස්වා ‘‘නස්ස වසලා’’ති වත්වා ‘‘කුතොයං කාළකණ්ණී ආගතො, උපධාරෙස්සාමි න’’න්ති උද්ධංසොතං ගච්ඡන්තො මහාසත්තං දිස්වා ‘‘කිංජාතිකොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘චණ්ඩාලොස්මී’’ති. ‘‘තයා නදියං දන්තකට්ඨං පාතිත’’න්ති? ‘‘ආම, මයා’’ති. ‘‘නස්ස, වසල, චණ්ඩාල, කාළකණ්ණි, මා ඉධ වසි, හෙට්ඨාසොතෙ වසා’’ති වත්වා හෙට්ඨාසොතෙ වසන්තෙනපි පාතිතෙ දන්තකට්ඨෙ පටිසොතං ආගන්ත්වා ¶ ජටාසු ලග්ගන්තෙ ‘‘නස්ස, වසල, සචෙ ඉධ වසිස්සසි, සත්තමෙ දිවසෙ සත්තධා තෙ මුද්ධා ඵලිස්සතී’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

62.

‘‘විචරන්තො අනුකූලම්හි, උද්ධං මෙ අස්සමද්දස;

තත්ථ මං පරිභාසෙත්වා, අභිසපි මුද්ධඵාලන’’න්ති.

තත්ථ විචරන්තො අනුකූලම්හීති උච්ඡිට්ඨදන්තකට්ඨෙ අත්තනො ජටාසු ලග්ගෙ තස්ස ආගමනගවෙසනවසෙන ගඞ්ගාය තීරෙ අනුවිචරන්තො. උද්ධං මෙ අස්සමද්දසාති අත්තනො වසනට්ඨානතො උපරිසොතෙ මම අස්සමං පණ්ණසාලං අද්දක්ඛි. තත්ථ මං පරිභාසෙත්වාති මම අස්සමං ආගන්ත්වා ජාතිං සුත්වා තතොව පටික්කමිත්වා සවනූපචාරෙ ඨත්වා ‘‘නස්ස, වසල චණ්ඩාල, කාළකණ්ණි මා ඉධ වසී’’තිආදීනි වත්වා භයෙන සන්තජ්ජෙත්වා. අභිසපි මුද්ධඵාලනන්ති ‘‘සචෙ ජීවිතුකාමොසි, එත්තොව සීඝං පලායස්සූ’’ති වත්වා ‘‘සචෙ න පක්කමිස්සති, ඉතො තෙ සත්තමෙ දිවසෙ සත්තධා මුද්ධා ඵලතූ’’ති මෙ අභිසපං අදාසි.

කිං පන තස්ස අභිසපෙන මුද්ධා ඵලතීති? න ඵලති, කුහකො පන සො, එවමයං මරණභයතජ්ජිතො සුදූරං පක්කමිස්සතීති සඤ්ඤාය සන්තාසනත්ථං තථා ආහ.

63. යදිහං තස්ස පකුප්පෙය්යන්ති තස්ස මානත්ථද්ධස්ස කූටජටිලස්ස අහං යදි කුජ්ඣෙය්යං. යදි සීලං න ගොපයෙති සීලං යදි න රක්ඛෙය්යං, ඉදං සීලං නාම ජීවිතනිරපෙක්ඛං සම්මදෙව රක්ඛිතබ්බන්ති යදි න චින්තෙය්යන්ති අත්ථො. ඔලොකෙත්වානහං තස්ස, කරෙය්යං ඡාරිකං වියාති සචාහං තදා තස්ස අප්පතීතො අභවිස්සං ¶ . මම චිත්තාචාරං ඤත්වා මයි අභිප්පසන්නා දෙවතා ඛණෙනෙව තං භස්මමුට්ඨිං විය විද්ධංසෙය්යුන්ති අධිප්පායො. සත්ථා පන ¶ තදා අත්තනො අප්පතීතභාවෙ සති දෙවතාහි සාධෙතබ්බං තස්ස අනත්ථං අත්තනා කත්තබ්බං විය කත්වා දෙසෙසි ‘‘කරෙය්යං ඡාරිකං වියා’’ති.

විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘‘බොධිසත්තොව තං ජටිලං ඉච්ඡමානො ඉද්ධියා ඡාරිකං කරෙය්ය, එවඤ්හි සති ඉමිස්සා පාළියා අත්ථො උජුකමෙව නීතො හොතී’’ති. සො එවමස්ස වචනීයො – ‘‘ත්වං ඉද්ධියා පරූපඝාතං වදසි, ඉද්ධි නාමෙසා අධිට්ඨානා ඉද්ධි, විකුබ්බනා ඉද්ධි, මනොමයා ඉද්ධි, ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි, සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි, අරියා ඉද්ධි, කම්මවිපාකජා ඉද්ධි, පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි, විජ්ජාමයා ඉද්ධි, තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගප්පච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ¶ ඉද්ධීති දසවිධා. තත්ථ ‘‘කතරං ඉද්ධිං වදෙසී’’ති? ‘‘භාවනාමය’’න්ති. ‘‘කිං පන භාවනාමයාය පරූපඝාතකම්මං හොතී’’ති? ආම, එකච්චෙ ආචරියා ‘‘එකවාරං හොතී’’ති වදන්ති, යථා හි පරං පහරිතුකාමෙන උදකභරිතෙ ඝටෙ ඛිත්තෙ පරොපි පහරීයති, ඝටොපි භිජ්ජති, එවමෙව භාවනාමයාය ඉද්ධියා එකවාරං පරූපඝාතකම්මං හොති, තතො පට්ඨාය පන සා නස්සති.

අථ සො ‘‘භාවනාමයාය ඉද්ධියා නෙව එකවාරං න ද්වෙවාරං පරූපඝාතකම්මං හොතී’’ති වත්වා පුච්ඡිතබ්බො ‘‘කිං භාවනාමයා ඉද්ධි කුසලා අකුසලා අබ්යාකතා, සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සවිතක්කසවිචාරා අවිතක්කවිචාරමත්තා අවිතක්කඅවිචාරා, කාමාවචරා රූපාවචරා අරූපාවචරා’’ති? ජානන්තො ‘‘භාවනාමයා ඉද්ධි කුසලා අබ්යාකතා වා අදුක්ඛමසුඛවෙදනියා අවිතක්කඅවිචාරා රූපාවචරා චා’’ති වක්ඛති. සො වත්තබ්බො ‘‘පාණාතිපාතචෙතනා කුසලාදීසු කතරං කොට්ඨාසං භජතී’’ති? ජානන්තො වක්ඛති ‘‘පාණාතිපාතචෙතනා අකුසලාව දුක්ඛවෙදනාව සවිතක්කසවිචාරාව කාමාවචරාවා’’ති. එවං සන්තෙ ‘‘තව පඤ්හො නෙව කුසලත්තිකෙන සමෙති, න වෙදනාත්තිකෙන න විතක්කත්තිකෙන න භූමන්තරෙනා’’ති පාළියා විරොධං ¶ දස්සෙත්වා සඤ්ඤාපෙතබ්බො. යදි පන සො ‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො අඤ්ඤිස්සා කුච්ඡිගතං ගබ්භං පාපකෙන මනසානුපෙක්ඛිතා හොති ‘අහො වත යං තං කුච්ඡිගතං ගබ්භං න සොත්ථිනා අභිනික්ඛමෙය්යා’ති. එවම්පි, භික්ඛවෙ, කුලුම්පස්ස උපඝාතො හොතී’’ති ¶ සඞ්ගීතිං අනාරුළ්හං කුලුම්පසුත්තං උදාහරෙය්ය. තස්සාපි ‘‘ත්වං අත්ථං න ජානාසි. ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තොති හි එත්ථ න භාවනාමයා ඉද්ධි අධිප්පෙතා, ආථබ්බනිකා ඉද්ධි අධිප්පෙතා. සා හි එත්ථ ලබ්භමානා ලබ්භතීති භාවනාමයාය ඉද්ධියා පරූපඝාතො න සම්භවතියෙවා’’ති සඤ්ඤාපෙතබ්බො. නො චෙ සඤ්ඤත්තිං උපෙති, කම්මං කත්වා උය්යොජෙතබ්බො. තස්මා යථාවුත්තනයෙනෙවෙත්ථ ගාථාය අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තථා පන තෙන අභිසපිතො මහාසත්තො ‘‘සචාහං එතස්ස කුජ්ඣිස්සාමි, සීලං මෙ අරක්ඛිතං භවිස්සති, උපායෙනෙවස්ස මානං භින්දිස්සාමි, සා චස්ස රක්ඛා භවිස්සතී’’ති සත්තමෙ දිවසෙ සූරියුග්ගමනං වාරෙසි. මනුස්සා සූරියස්ස අනුග්ගමනෙන උබ්බාළ්හා ජාතිමන්තතාපසං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ සූරියස්ස උග්ගන්තුං න දෙථා’’ති පුච්ඡිංසු. සො ‘‘න මෙතං කම්මං, ගඞ්ගාතීරෙ පන එකො චණ්ඩාලතාපසො වසති, තස්සෙතං කම්මං සියා’’ති ආහ ¶ . මනුස්සා මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ සූරියස්ස උග්ගන්තුං න දෙථා’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘කිංකාරණා’’ති? ‘‘තුම්හාකං කුලූපකතාපසො මං නිරපරාධං අභිසපි, තස්මිං ආගන්ත්වා ඛමාපනත්ථං මම පාදෙසු පතිතෙ සූරියං විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති. තෙ ගන්ත්වා තං ආකඩ්ඪන්තා ආනෙත්වා මහාසත්තස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ඛමාපෙත්වා ‘‘සූරියං විස්සජ්ජෙථ, භන්තෙ’’ති ආහංසු. ‘‘න සක්කා විස්සජ්ජෙතුං, සචාහං විස්සජ්ජෙස්සාමි, ඉමස්ස සත්තධා මුද්ධා ඵලිස්සතී’’ති. ‘‘අථ, භන්තෙ, කිං කරොමා’’ති. මහාසත්තො ‘‘මත්තිකාපිණ්ඩං ආහරථා’’ති ආහරාපෙත්වා ‘‘ඉමං තාපසස්ස සීසෙ ඨපෙත්වා තාපසං ඔතාරෙත්වා උදකෙ ඨපෙථ, යදා සූරියො දිස්සති, තදා තාපසො උදකෙ නිමුජ්ජතූ’’ති වත්වා සූරියං විස්සජ්ජෙසි. සූරියරස්මීහි ඵුට්ඨමත්තෙව මත්තිකාපිණ්ඩො සත්තධා භිජ්ජි. තාපසො උදකෙ නිමුජ්ජි. තෙන වුත්තං –

64.

‘‘යං ¶ සො තදා මං අභිසපි, කුපිතො දුට්ඨමානසො;

තස්සෙව මත්ථකෙ නිපති, යොගෙන තං පමොචයි’’න්ති.

තත්ථ යං සො තදා මං අභිසපීති සො ජාතිමන්තජටිලො යං මුද්ධඵාලනං සන්ධාය තදා මං අභිසපි, මය්හං සපං අදාසි. තස්සෙව මත්ථකෙ ¶ නිපතීති තං මය්හං උපරි තෙන ඉච්ඡිතං තස්සෙව පන උපරි නිපති නිපතනභාවෙන අට්ඨාසි. එවඤ්හෙතං හොති යථා තං අප්පදුට්ඨස්ස පදුස්සතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘යො අප්පදුට්ඨස්ස නරස්ස දුස්සති…පෙ… පටිවාතංව ඛිත්තො’’ති (ධ. ප. 125; සු. නි. 667; ජා. 1.5.94). යොගෙන තං පමොචයින්ති තං තස්ස භාසිතං මත්ථකඵාලනං උපායෙන තතො පමොචෙසිං, තං වා ජටිලං තතො පමොචෙසිං, යෙන උපායෙන තං න හොති, තථා අකාසින්ති අත්ථො.

යඤ්හි තෙන පාරමිතාපරිභාවනසමිද්ධාහි නානාසමාපත්තිවිහාරපරිපූරිතාහි සීලදිට්ඨිසම්පදාහි සුසඞ්ඛතසන්තානෙ මහාකරුණාධිවාසෙ මහාසත්තෙ අරියූපවාදකම්මං අභිසපසඞ්ඛාතං ඵරුසවචනං පයුත්තං, තං මහාසත්තස්ස ඛෙත්තවිසෙසභාවතො තස්ස ච අජ්ඣාසයඵරුසතාය දිට්ඨධම්මවෙදනීයං හුත්වා සචෙ සො මහාසත්තං න ඛමාපෙසි, සත්තමෙ දිවසෙ විපච්චනසභාවං ජාතං, ඛමාපිතෙ පන මහාසත්තෙ පයොගසම්පත්තිපටිබාහිතත්තා අවිපාකධම්මතං ආපජ්ජි අහොසිකම්මභාවතො. අයඤ්හි අරියූපවාදපාපස්ස දිට්ඨධම්මවෙදනීයස්ස ච ධම්මතා. තත්ථ යං සත්තමෙ දිවසෙ බොධිසත්තෙන සූරියුග්ගමනනිවාරණං කතං, අයමෙත්ථ යොගොති අධිප්පෙතො උපායො. තෙන හි උබ්බාළ්හා මනුස්සා බොධිසත්තස්ස සන්තිකෙ තාපසං ආනෙත්වා ඛමාපෙසුං. සොපි ච මහාසත්තස්ස ¶ ගුණෙ ජානිත්වා තස්මිං චිත්තං පසාදෙසීති වෙදිතබ්බං. යං පනස්ස මත්ථකෙ මත්තිකාපිණ්ඩස්ස ඨපනං, තස්ස ච සත්තධා ඵාලනං කතං, තං මනුස්සානං චිත්තානුරක්ඛණත්ථං, අඤ්ඤථා හි ඉමෙ පබ්බජිතාපි සමානා චිත්තස්ස වසෙ වත්තන්ති, න පන චිත්තං අත්තනො වසෙ වත්තාපෙන්තීති මහාසත්තම්පි ¶ තෙන සදිසං කත්වා ගණ්හෙය්යුං. තදස්ස නෙසං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛායාති.

65. ඉදානි යදත්ථං තදා තස්මිං තාපසෙ චිත්තං අදූසෙත්වා සුපරිසුද්ධං සීලමෙව රක්ඛිතං, තං දස්සෙතුං ‘‘අනුරක්ඛිං මම සීල’’න්ති ඔසානගාථමාහ. තං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.

තදා මණ්ඩබ්යො උදෙනො, මාතඞ්ගො ලොකනාථො.

ඉධාපි සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා නිහීනජාතිකස්ස සතො යථාධිප්පායං දිට්ඨමඞ්ගලිකාය මානනිග්ගහො, පබ්බජිත්වා ‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකාය අවස්සයො ¶ භවිස්සාමී’’ති උප්පන්නචිත්තො අරඤ්ඤං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා සත්තදිවසබ්භන්තරෙයෙව යථාධිප්පායං ඣානාභිඤ්ඤානිබ්බත්තනං, තතො ආගන්ත්වා දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තියා උපායසම්පාදනං, මණ්ඩබ්යකුමාරස්ස මානනිග්ගහො, ජාතිමන්තතාපසස්ස මානනිග්ගහො, තස්ස ච අජානන්තස්සෙව භාවිනො ජීවිතන්තරායස්ස අපනයනං, මහාපරාධස්සාපි තස්ස අකුජ්ඣිත්වා අත්තනො සීලානුරක්ඛණං, අච්ඡරියබ්භුතපාටිහාරියකරණන්ති එවමාදයො මහාසත්තස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බා.

මාතඞ්ගචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. ධම්මදෙවපුත්තචරියාවණ්ණනා

66. අට්ඨමෙ මහාපක්ඛොති මහාපරිවාරො. මහිද්ධිකොති මහතියා දෙවිද්ධියා සමන්නාගතො. ධම්මො නාම මහායක්ඛොති නාමෙන ධම්මො නාම මහානුභාවො දෙවපුත්තො. සබ්බලොකානුකම්පකොති විභාගං අකත්වා මහාකරුණාය සබ්බලොකං අනුග්ගණ්හනකො.

මහාසත්තො හි තදා කාමාවචරදෙවලොකෙ ධම්මො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. සො දිබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො ¶ දිබ්බරථමභිරුය්හ අච්ඡරාගණපරිවුතො මනුස්සෙසු සායමාසං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො අත්තනො ඝරද්වාරෙසු සුඛකථාය ¶ නිසින්නෙසු පුණ්ණමුපොසථදිවසෙ ගාමනිගමරාජධානීසු ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘පාණාතිපාතාදීහි දසහි අකුසලකම්මපථෙහි විරමිත්වා තිවිධසුචරිතධම්මං පූරෙථ, මත්තෙය්යා පෙත්තෙය්යා සාමඤ්ඤා බ්රහ්මඤ්ඤා කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනො භවථ, සග්ගපරායනා හුත්වා මහන්තං යසං අනුභවිස්සථා’’ති මනුස්සෙ දසකුසලකම්මපථෙ සමාදපෙන්තො ජම්බුදීපං පදක්ඛිණං කරොති. තෙන වුත්තං –

67.

‘‘දසකුසලකම්මපථෙ, සමාදපෙන්තො මහාජනං;

චරාමි ගාමනිගමං, සමිත්තො සපරිජ්ජනො’’ති.

තත්ථ සමිත්තොති ධම්මිකෙහි ධම්මවාදීහි සහායෙහි සසහායො.

තෙන ¶ ච සමයෙන අධම්මො නාමෙකො දෙවපුත්තො කාමාවචරදෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. ‘‘සො පාණං හනථ, අදින්නං ආදියථා’’තිආදිනා නයෙන සත්තෙ අකුසලකම්මපථෙ සමාදපෙන්තො මහතියා පරිසාය පරිවුතො ජම්බුදීපං වාමං කරොති. තෙන වුත්තං –

68.

‘‘පාපො කදරියො යක්ඛො, දීපෙන්තො දස පාපකෙ;

සොපෙත්ථ මහියා චරති, සමිත්තො සපරිජ්ජනො’’ති.

තත්ථ පාපොති පාපධම්මෙහි සමන්නාගතො. කදරියොති ථද්ධමච්ඡරී. යක්ඛොති දෙවපුත්තො. දීපෙන්තො දස පාපකෙති සබ්බලොකෙ ගොචරං නාම සත්තානං උපභොගපරිභොගාය ජාතං. තස්මා සත්තෙ වධිත්වා යංකිඤ්චි කත්වා ච අත්තා පීණෙතබ්බො, ඉන්ද්රියානි සන්තප්පෙතබ්බානීතිආදිනා නයෙන පාණාතිපාතාදිකෙ දස ලාමකධම්මෙ කත්තබ්බෙ කත්වා පකාසෙන්තො. සොපෙත්ථාති සොපි අධම්මො දෙවපුත්තො ඉමස්මිං ජම්බුදීපෙ. මහියාති භූමියා ආසන්නෙ, මනුස්සානං දස්සනසවනූපචාරෙති අත්ථො.

69. තත්ථ යෙ සත්තා සාධුකම්මිකා ධම්මගරුනො, තෙ ධම්මං දෙවපුත්තං තථා ආගච්ඡන්තමෙව දිස්වා ආසනා වුට්ඨාය ගන්ධමාලාදීහි පූජෙන්තා යාව චක්ඛුපථසමතික්කමනා තාව අභිත්ථවන්ති ¶ , පඤ්ජලිකා නමස්සමානා තිට්ඨන්ති, තස්ස වචනං සුත්වා අප්පමත්තා සක්කච්චං පුඤ්ඤානි කරොන්ති. යෙ පන සත්තා පාපසමාචාරා කුරූරකම්මන්තා, තෙ අධම්මස්ස වචනං සුත්වා අබ්භනුමොදන්ති ¶ , භිය්යොසොමත්තාය පාපානි සමාචරන්ති. එවං තෙ තදා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස උජුවිපච්චනීකවාදා චෙව උජුවිපච්චනීකකිරියා ච හුත්වා ලොකෙ විචරන්ති. තෙනාහ භගවා ‘‘ධම්මවාදී අධම්මො ච, උභො පච්චනිකා මය’’න්ති.

එවං පන ගච්ඡන්තෙ කාලෙ අථෙකදිවසං තෙසං රථා ආකාසෙ සම්මුඛා අහෙසුං. අථ නෙසං පරිසා ‘‘තුම්හෙ කස්ස, තුම්හෙ කස්සා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘මයං ධම්මස්ස, මයං අධම්මස්සා’’ති වත්වා මග්ගා ඔක්කමිත්වා ද්විධා ජාතා. ධම්මස්ස පන අධම්මස්ස ච රථා අභිමුඛා හුත්වා ඊසාය ඊසං ආහච්ච අට්ඨංසු. ‘‘තව රථං ඔක්කමාපෙත්වා මය්හං මග්ගං දෙහි, තව රථං ඔක්කමාපෙත්වා මය්හං මග්ගං දෙහී’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං මග්ගදාපනත්ථං විවාදං අකංසු. පරිසා ¶ ච නෙසං ආවුධානි අභිහරිත්වා යුද්ධසජ්ජා අහෙසුං. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘ධුරෙ ධුරං ඝට්ටයන්තා, සමිම්හා පටිපථෙ උභො’’.

70.

‘‘කලහො වත්තතී භෙස්මා, කල්යාණපාපකස්ස ච;

මග්ගා ඔක්කමනත්ථාය, මහායුද්ධො උපට්ඨිතො’’ති.

තත්ථ ධුරෙ ධුරන්ති එකස්ස රථීසාය ඉතරස්ස රථීසං ඝට්ටයන්තා. සමිම්හාති සමාගතා සම්මුඛීභූතා. පුන උභොති වචනං උභොපි මයං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පච්චනීකා හුත්වා ලොකෙ විචරන්තා එකදිවසං පටිමුඛං ආගච්ඡන්තා ද්වීසු පරිසාසු උභොසු පස්සෙසු මග්ගතො ඔක්කන්තාසු සහ රථෙන මයං උභො එව සමාගතාති දස්සනත්ථං වුත්තං. භෙස්මාති භයජනකො. කල්යාණපාපකස්ස චාති කල්යාණස්ස ච පාපකස්ස ච. මහායුද්ධො උපට්ඨිතොති මහාසඞ්ගාමො ¶ පච්චුපට්ඨිතො ආසි.

අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හි පරිසාය ච යුජ්ඣිතුකාමතා ජාතා. තත්ථ හි ධම්මො අධම්මං ආහ – ‘‘සම්ම, ත්වං අධම්මො, අහං ධම්මො, මග්ගො මය්හං අනුච්ඡවිකො, තව රථං ඔක්කමාපෙත්වා මය්හං මග්ගං දෙහී’’ති. ඉතරො ‘‘අහං දළ්හයානො බලවා අසන්තාසී, තස්මා මග්ගං න දෙමි, යුද්ධං පන කරිස්සාමි, යො යුද්ධෙ ජිනිස්සති, තස්ස මග්ගො හොතූ’’ති ආහ. තෙනෙවාහ –

‘‘යසොකරො ¶ පුඤ්ඤකරොහමස්මි, සදාත්ථුතො සමණබ්රාහ්මණානං;

මග්ගාරහො දෙවමනුස්සපූජිතො, ධම්මො අහං දෙහි අධම්ම මග්ගං.

‘‘අධම්මයානං දළ්හමාරුහිත්වා, අසන්තසන්තො බලවාහමස්මි;

ස කිස්ස හෙතුම්හි තවජ්ජ දජ්ජං, මග්ගං අහං ධම්ම අදින්නපුබ්බං.

‘‘ධම්මො ¶ හවෙ පාතුරහොසි පුබ්බෙ, පච්ඡා අධම්මො උදපාදි ලොකෙ;

ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච සනන්තනො ච, උය්යාහි ජෙට්ඨස්ස කනිට්ඨ මග්ගා.

‘‘න යාචනාය නපි පාතිරූපා, න අරහතා තෙහං දදෙය්ය මග්ගං;

යුද්ධඤ්ච නො හොතු උභින්නමජ්ජ, යුද්ධම්හි යො ජෙස්සති තස්ස මග්ගො.

‘‘සබ්බා දිසා අනුවිසටොහමස්මි, මහබ්බලො අමිතයසො අතුල්යො;

ගුණෙහි සබ්බෙහි උපෙතරූපො, ධම්මො අධම්ම ත්වං කථං විජෙස්සසි.

‘‘ලොහෙන වෙ හඤ්ඤති ජාතරූපං, න ජාතරූපෙන හනන්ති ලොහං;

සචෙ අධම්මො හඤ්ඡති ධම්මමජ්ජ, අයො සුවණ්ණං විය දස්සනෙය්යං.

‘‘සචෙ ¶ තුවං යුද්ධබලො අධම්ම, න තුය්හං වුඩ්ඪා ච ගරූ ච අත්ථි;

මග්ගඤ්ච තෙ දම්මි පියාප්පියෙන, වාචා දුරුත්තානිපි තෙ ඛමාමී’’ති. (ජා. 1.11.26-32);

ඉමා හි තෙසං වචනපටිවචනකථා.

තත්ථ යසොකරොති ධම්මෙ නියොජනවසෙන දෙවමනුස්සානං යසදායකො. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. සදාත්ථුතොති සදා ථුතො නිච්චප්පසත්ථො. ස කිස්ස හෙතුම්හි තවජ්ජ දජ්ජන්ති සොම්හි අහං අධම්මො අධම්මයානරථං අභිරුළ්හො අභීතො බලවා, කිංකාරණා අජ්ජ, භො ධම්ම, කස්සචි අදින්නපුබ්බං මග්ගං තුය්හං දම්මි. පාතුරහොසීති පඨමකප්පිකකාලෙ ඉමස්මිං ලොකෙ දසකුසලකම්මපථධම්මො පුබ්බෙ පාතුරහොසි, පච්ඡා අධම්මො. ජෙට්ඨො චාති පුරෙ නිබ්බත්තභාවෙන අහං ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච පොරාණකො ච, ත්වං පන කනිට්ඨො, තස්මා ‘‘මග්ගා උය්යාහී’’ති වදති.

නපි ¶ ¶ පාතිරූපාති අහඤ්හි භොතො නෙව යාචනාය න පටිරූපවචනෙන න මග්ගාරහතාය මග්ගං දදෙය්යං. අනුවිසටොති අහං චතස්සො දිසා චතස්සො අනුදිසාති සබ්බා දිසා අත්තනො ගුණෙන පත්ථටො පඤ්ඤාතො. ලොහෙනාති අයොමුට්ඨිකෙන. හඤ්ඡතීති හනිස්සති. යුද්ධබලො අධම්මාති සචෙ තුවං යුද්ධබලො අසි අධම්ම. වුඩ්ඪා ච ගරූ චාති යදි තුය්හං ඉමෙ වුඩ්ඪා ඉමෙ ගරූ පණ්ඩිතාති එතං නත්ථි. පියාප්පියෙනාති පියෙන විය අප්පියෙන, අප්පියෙනපි දදන්තො (ජා. අට්ඨ. 4.11.32) පියෙන විය තෙ මග්ගං දදාමීති අත්ථො.

71. මහාසත්තො හි තදා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ඉමං පාපපුග්ගලං සබ්බලොකස්ස අහිතාය පටිපන්නං එවං මයා විලොමග්ගාහං ගහෙත්වා ඨිතං අච්ඡරං පහරිත්වා ‘අනාචාර මා ඉධ තිට්ඨ, සීඝං පටික්කම විනස්සා’ති වදෙය්යං, සො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මම ධම්මතෙජෙන භුසමුට්ඨි විය විකිරෙය්ය, න ඛො පන මෙතං පතිරූපං, ස්වාහං සබ්බලොකං ¶ අනුකම්පන්තො ‘ලොකත්ථචරියං මත්ථකං පාපෙස්සාමී’ති පටිපජ්ජාමි, අයං ඛො පන පාපො ආයතිං මහාදුක්ඛභාගී, ස්වායං මයා විසෙසතො අනුකම්පිතබ්බො, තස්මාස්ස මග්ගං දස්සාමි, එවං මෙ සීලං සුවිසුද්ධං අඛණ්ඩිතං භවිස්සතී’’ති. එවං පන චින්තෙත්වා බොධිසත්තෙ ‘‘සචෙ තුවං යුද්ධබලො’’ති ගාථං වත්වා ථොකං මග්ගතො ඔක්කන්තමත්තෙ එව අධම්මො රථෙ ඨාතුං අසක්කොන්තො අවංසිරො පථවියං පතිත්වා පථවියා විවරෙ දින්නෙ ගන්ත්වා අවීචිම්හි එව නිබ්බත්ති. තෙන වුත්තං ‘‘යදිහං තස්ස කුප්පෙය්ය’’න්තිආදි.

තත්ථ යදිහං තස්ස කුප්පෙය්යන්ති තස්ස අධම්මස්ස යදි අහං කුජ්ඣෙය්යං. යදි භින්දෙ තපොගුණන්ති තෙනෙවස්ස කුජ්ඣනෙන මය්හං තපොගුණං සීලසංවරං යදි විනාසෙය්යං. සහපරිජනං තස්සාති සපරිජනං තං අධම්මං. රජභූතන්ති රජමිව භූතං, රජභාවං පත්තං අහං කරෙය්යං.

72. අපිචාහන්ති එත්ථ අහන්ති නිපාතමත්තං. සීලරක්ඛායාති සීලරක්ඛණත්ථං. නිබ්බාපෙත්වානාති පටිකච්චෙව ඛන්තිමෙත්තානුද්දයස්ස උපට්ඨාපිතත්තා තස්මිං අධම්මෙ උප්පජ්ජනකකොධස්ස අනුප්පාදනෙනෙව දොසපරිළාහවූපසමනෙන මානසං වූපසමෙත්වා. සහ ජනෙනොක්කමිත්වාති මය්හං පරිජනෙන සද්ධිං මග්ගා ඔක්කමිත්වා තස්ස පාපස්ස අධම්මස්ස අහං මග්ගං අදාසිං.

73. සහ ¶ පථතො ඔක්කන්තෙති වුත්තනයෙන චිත්තස්ස වූපසමං කත්වා ‘‘මග්ගං තෙ දම්මී’’ති ච වත්වා ථොකං මග්ගතො සහ ඔක්කමනෙන. පාපයක්ඛස්සාති අධම්මදෙවපුත්තස්ස. තාවදෙති තඞ්ඛණං ¶ එව මහාපථවී විවරමදාසි. ජාතකට්ඨකථායං පන ‘‘මග්ගඤ්ච තෙ දම්මී’’ති ගාථාය කථිතක්ඛණෙයෙවාති වුත්තං.

එවං තස්මිං භූමියං පතිතෙ චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා සකලං වරාවරං ධාරෙන්තීපි මහාපථවී ‘‘නාහමිමං පාපපුරිසං ධාරෙමී’’ති කථෙන්තී විය තෙන ඨිතට්ඨානෙ ද්විධා භිජ්ජි. මහාසත්තො පන තස්මිං නිපතිත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තෙ රථධුරෙ යථාඨිතොව සපරිජනො මහතා දෙවානුභාවෙන ගමනමග්ගෙනෙව ගන්ත්වා අත්තනො භවනං පාවිසි. තෙනාහ භගවා –

‘‘ඛන්තීබලො ¶ යුද්ධබලං විජෙත්වා, හන්ත්වා අධම්මං නිහනිත්ව භූම්යා;

පායාසි විත්තො අභිරුය්හ සන්දනං, මග්ගෙනෙව අතිබලො සච්චනික්කමො’’ති. (ජා. 1.11.34);

තදා අධම්මො දෙවදත්තො අහොසි, තස්ස පරිසා දෙවදත්තපරිසා, ධම්මො ලොකනාථො, තස්ස පරිසා බුද්ධපරිසා.

ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සෙසපාරමියො යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා ඉධාපි දිබ්බෙහි ආයුවණ්ණයසසුඛආධිපතෙය්යෙහි දිබ්බෙහෙව උළාරෙහි කාමගුණෙහි සමප්පිතස්ස සමඞ්ගීභූතස්ස අනෙකසහස්සසඞ්ඛාහි අච්ඡරාහි සබ්බකාලං පරිචාරියමානස්ස මහති පමාදට්ඨානෙ ඨිතස්ස සතො ඊසකම්පි පමාදං අනාපජ්ජිත්වා ‘‘ලොකත්ථචරියං මත්ථකං පාපෙස්සාමී’’ති මාසෙ මාසෙ පුණ්ණමියං ධම්මං දීපෙන්තො සපරිජනො මනුස්සපථෙ විචරිත්වා මහාකරුණාය සබ්බසත්තෙ අධම්මතො විවෙචෙත්වා ධම්මෙ නියොජනං, අධම්මෙන සමාගතොපි තෙන කතං අනාචාරං අගණෙත්වා තත්ථ චිත්තං අකොපෙත්වා ඛන්තිමෙත්තානුද්දයමෙව පච්චුපට්ඨපෙත්වා අඛණ්ඩං සුවිසුද්ධඤ්ච කත්වා අත්තනො සීලස්ස රක්ඛණන්ති එවමාදයො මහාසත්තස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

ධම්මදෙවපුත්තචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. අලීනසත්තුචරියාවණ්ණනා

74. නවමෙ ¶ පඤ්චාලරට්ඨෙති එවංනාමකෙ ජනපදෙ. නගරවරෙ, කපිලායන්ති ‘‘කපිලා’’ති එවංලද්ධනාමෙ ¶ උත්තමනගරෙ. ‘‘නගරවරෙ’’ති වත්වා පුන ‘‘පුරුත්තමෙ’’ති වචනං තස්මිං කාලෙ ජම්බුදීපෙ සබ්බනගරානං තස්ස නගරස්ස අග්ගනගරභාවදස්සනත්ථං. ජයද්දිසො නාමාති රඤ්ඤා අත්තනො පච්චත්ථිකෙ ජිතෙ ජාතො, අත්තනො වා පච්චාමිත්තභූතං යක්ඛිනීසඞ්ඛාතං ජයද්දිසං ජිතොති එවංලද්ධනාමො. සීලගුණමුපාගතොති ආචාරසීලඤ්චෙව උස්සාහසම්පත්තියාදිරාජගුණඤ්ච ¶ උපාගතො, තෙන සමන්නාගතොති අත්ථො.

75. තස්ස රඤ්ඤොති ජයද්දිසරාජස්ස, අහං පුත්තො අහොසින්ති වචනසෙසො. සුතධම්මොති යාවතා රාජපුත්තෙන සොතබ්බධම්මො නාම, තස්ස සබ්බස්ස සුතත්තා සුතධම්මො, බහුස්සුතොති අත්ථො. අථ වා සුතධම්මොති විස්සුතධම්මො, ධම්මචරියාය සමචරියාය පකාසො පඤ්ඤාතො, ලොකෙ පත්ථටකිත්තිධම්මොති අත්ථො. අලීනසත්තොති එවංනාමො. ගුණවාති උළාරෙහි මහාපුරිසගුණෙහි සමන්නාගතො. අනුරක්ඛපරිජනො සදාති සද්ධාදිගුණවිසෙසයොගතො චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සම්මදෙව සඞ්ගහණතො ච සබ්බකාලං සම්භත්තපරිවාරජනො.

76. පිතා මෙ මිගවං ගන්ත්වා, පොරිසාදං උපාගමීති මය්හං පිතා ජයද්දිසරාජා මිගවං චරන්තො අරඤ්ඤමජ්ඣං ගන්ත්වා පොරිසාදං මනුස්සඛාදකං යක්ඛිනිපුත්තං උපගඤ්ඡි, තෙන සමාගමි.

ජයද්දිසරාජා කිර එකදිවසං ‘‘මිගවං ගමිස්සාමී’’ති තදනුරූපෙන මහතා පරිවාරෙන කපිලනගරතො නික්ඛමි. තං නික්ඛන්තමත්තමෙව තක්කසිලාවාසී නන්දො නාම බ්රාහ්මණො චතස්සො සතාරහා ගාථා නාම කථෙතුං ආදාය උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො ආගමනකාරණං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘නිවත්තිත්වා සුණිස්සාමී’’ති තස්ස වසනගෙහං පරිබ්බයඤ්ච දාපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨො ‘‘යස්ස පස්සෙන මිගො පලායති, තස්සෙව සො ගීවා’’ති වත්වා මිගෙ පරියෙසන්තො විචරති. අථෙකො පසදමිගො මහාජනස්ස පදසද්දෙන ආසයතො නික්ඛමිත්වා රඤ්ඤො අභිමුඛො ගන්ත්වා ¶ පලායි. අමච්චා පරිහාසං කරිංසු. රාජා තං අනුබන්ධිත්වා තියොජනමත්ථකෙ තං පරික්ඛීණජවං ඨිතං විජ්ඣිත්වා පාතෙසි. පතිතං ඛග්ගෙන ද්විධා කත්වා අනත්ථිකොපි ‘‘මංසෙන මිගං ගහෙතුං නාසක්ඛී’’ති වචනමොචනත්ථං කාජෙ කත්වා ආගච්ඡන්තො එකස්ස නිග්රොධස්ස මූලෙ දබ්බතිණෙසු නිසීදිත්වා ථොකං විස්සමිත්වා ¶ ගන්තුං ආරභි.

තෙන ච සමයෙන තස්සෙව රඤ්ඤො ජෙට්ඨභාතා ජාතදිවසෙ එව එකාය යක්ඛිනියා ඛාදිතුං ගහිතො ආරක්ඛමනුස්සෙහි අනුබද්ධාය තාය නිද්ධමනමග්ගෙන ගච්ඡන්තියා උරෙ ඨපිතො මාතුසඤ්ඤාය ¶ මුඛෙන ථනග්ගහණෙන පුත්තසිනෙහං උප්පාදෙත්වා සංවඩ්ඪියමානො තදාහාරොපයොගිතාය මනුස්සමංසං ඛාදන්තො අනුක්කමෙන වුද්ධිප්පත්තො අත්තානං අන්තරධාපනත්ථං යක්ඛිනියා දින්නඔසධමූලානුභාවෙන අන්තරහිතො හුත්වා මනුස්සමංසං ඛාදිත්වා ජීවන්තො තාය යක්ඛිනියා මතාය තං ඔසධමූලං අත්තනො පමාදෙන නාසෙත්වා දිස්සමානරූපොව මනුස්සමංසං ඛාදන්තො නග්ගො උබ්බිග්ගවිරූපදස්සනො රාජපුරිසෙහි පස්සිත්වා අනුබද්ධො පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා තස්ස නිග්රොධස්ස මූලෙ වාසං කප්පෙන්තො රාජානං දිස්වා ‘‘භක්ඛොසි මෙ’’ති හත්ථෙ අග්ගහෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘සො මෙ පිතුමග්ගහෙසි, භක්ඛොසි මම මා චලී’’තිආදි.

තත්ථ සො මෙ පිතුමග්ගහෙසීති සො පොරිසාදො මම පිතරං ජයද්දිසරාජානං අත්තනො නිසින්නරුක්ඛසමීපමාගතං ‘‘මම භක්ඛො ත්වං ආගතොසි, හත්ථපරිප්ඵන්දනාදිවසෙන මා චලි, චලන්තම්පි අහං තං ඛාදිස්සාමී’’ති හත්ථෙ අග්ගහෙසි.

77. තස්සාති තස්ස යක්ඛිනිපුත්තස්ස. තසිතවෙධිතොති චිත්තුත්රාසෙන තසිතො සරීරපරිකම්පෙන වෙධිතො. ඌරුක්ඛම්භොති උභින්නං ඌරූනං ථද්ධභාවො, යෙන සො තතො පලායිතුං නාසක්ඛි.

මිගවං ගහෙත්වා මුඤ්චස්සූති එත්ථ මිගවන්ති මිගවවසෙන ලද්ධත්තා තං මිගමංසං ‘‘මිගව’’න්ති ආහ, ඉමං මිගමංසං ගහෙත්වා මං මුඤ්චස්සූති අත්ථො. සො හි රාජා නං යක්ඛිනිපුත්තං දිස්වා භීතො ඌරුක්ඛම්භං පත්වා ඛාණුකො විය අට්ඨාසි. සො වෙගෙන ගන්ත්වා තං හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘භක්ඛොසි මෙ ආගතොසී’’ති ආහ. අථ නං රාජා සතිං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ‘‘සචෙ ආහාරත්ථිකො, ඉමං තෙ මංසං දදාමි, තං ගහෙත්වා ඛාද, මං මුඤ්චාහී’’ති ආහ ¶ . තං සුත්වා පොරිසාදො ‘‘කිමිදං මය්හමෙව සන්තකං ¶ දත්වා මයා වොහාරං කරොසි, නනු ඉමං මංසඤ්ච ත්වඤ්ච මම හත්ථගතකාලතො පට්ඨාය මය්හමෙව සන්තකං, තස්මා තං පඨමං ඛාදිත්වා පච්ඡා මංසං ඛාදිස්සාමී’’ති ආහ.

අථ රාජා ‘‘මංසනික්කයෙනායං න මං මුඤ්චති, මයා ච මිගවං ආගච්ඡන්තෙන තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ‘ආගන්ත්වා තෙ ධනං දස්සාමී’ති පටිඤ්ඤා කතා. සචායං යක්ඛො අනුජානිස්සති, සච්චං අනුරක්ඛන්තො ගෙහං ගන්ත්වා තං පටිඤ්ඤං මොචෙත්වා පුන ඉමස්ස යක්ඛස්ස භත්තත්ථං ආගච්ඡෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා තස්ස තමත්ථං ආරොචෙසි. තං සුත්වා පොරිසාදො ‘‘සචෙ ත්වං සච්චං අනුරක්ඛන්තො ගන්තුකාමොසි, ගන්ත්වා තස්ස බ්රාහ්මණස්ස දාතබ්බං ධනං දත්වා සච්චං අනුරක්ඛන්තො සීඝං ¶ පුන ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා රාජානං විස්සජ්ජෙසි. සො තෙන විස්සට්ඨො ‘‘ත්වං මා චින්තයි, අහං පාතොව ආගමිස්සාමී’’ති වත්වා මග්ගනිමිත්තානි සල්ලක්ඛෙන්තො අත්තනො බලකායං උපගන්ත්වා තෙන පරිවුතො නගරං පවිසිත්වා නන්දබ්රාහ්මණං පක්කොසාපෙත්වා මහාරහෙ ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා තා ගාථා සුත්වා චත්තාරි සහස්සානි දත්වා යානං ආරොපෙත්වා ‘‘ඉමං තක්කසිලමෙව නෙථා’’ති මනුස්සෙ දත්වා බ්රාහ්මණං උය්යොජෙත්වා දුතියදිවසෙ පොරිසාදස්ස සන්තිකං ගන්තුකාමො පුත්තං රජ්ජෙ පතිට්ඨපෙතුං අනුසාසනිඤ්ච දෙන්තො තමත්ථං ආරොචෙසි. තෙන වුත්තං –

78.

‘‘මිගවං ගහෙත්වා මුඤ්චස්සු, කත්වා ආගමනං පුන;

බ්රාහ්මණස්ස ධනං දත්වා, පිතා ආමන්තයී මමං.

79.

‘‘රජ්ජං පුත්ත පටිපජ්ජ, මා පමජ්ජි පුරං ඉදං;

කතං මෙ පොරිසාදෙන, මම ආගමනං පුනා’’ති.

තත්ථ ආගමනං පුනාති පුන ආගමනං පටිඤ්ඤාතස්ස පොරිසාදස්ස සඞ්ගරං කත්වා. බ්රාහ්මණස්ස ධනං දත්වාති තක්කසිලතො ආගතස්ස නන්දනාමස්ස බ්රාහ්මණස්ස තා ගාථා සුත්වා චතුසහස්සපරිමාණං ධනං දත්වා. පිතා ආමන්තයී මමන්ති මම පිතා ජයද්දිසරාජා මං ආමන්තෙසි.

කථං ¶ ආමන්තෙසීති චෙ? ආහ ‘‘රජ්ජ’’න්තිආදි. තස්සත්ථො – පුත්ත, ත්වං ඉමං කුලසන්තකං රජ්ජං පටිපජ්ජ, යථාහං ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙමි, එවං ත්වම්පි ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රජ්ජං කාරෙහි. ත්වං ඉදං පුරං රක්ඛන්තො රජ්ජඤ්ච කාරෙන්තො මා පමාදමාපජ්ජි, අසුකස්මිං ¶ ඨානෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ පොරිසාදෙන යක්ඛෙන කතමෙතං මයා සඞ්ගරං මම පුන තස්ස සන්තිකං ආගමනං උද්දිස්ස, කෙවලං තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ධනදානත්ථං ඉධාගතො සච්චං අනුරක්ඛන්තො, තස්මා තත්ථාහං ගමිස්සාමීති.

තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘මා ඛො ත්වං, මහාරාජ, තත්ථ අගමාසි, අහං තත්ථ ගමිස්සාමි. සචෙ පන ත්වං, තාත, ගමිස්සසියෙව, අහම්පි තයා සද්ධිං ගමිස්සාමියෙවා’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ මයං උභොපි න භවිස්සාම, තස්මා අහමෙව තත්ථ ගමිස්සාමී’’ති නානප්පකාරෙන වාරෙන්තං රාජානං සඤ්ඤාපෙත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා පිතු අත්ථාය අත්තානං පරිච්චජිත්වා සොත්ථිභාවාය පිතරි සාසිතවාදං පයුඤ්ජමානෙ මාතුභගිනිභරියාසු ච සච්චකිරියං කරොන්තීසු ආවුධං ගහෙත්වා නගරතො ¶ නික්ඛමිත්වා අස්සුපුණ්ණමුඛං මහාජනං අනුබන්ධන්තං ආපුච්ඡිත්වා පිතරා අක්ඛාතනයෙන යක්ඛවාසමග්ගං පටිපජ්ජි. යක්ඛිනිපුත්තොපි ‘‘ඛත්තියා නාම බහුමායා, කො ජානාති කිං භවිස්සතී’’ති රුක්ඛං අභිරුහිත්වා රඤ්ඤො ආගමනං ඔලොකෙන්තො නිසින්නො කුමාරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘පිතරං නිවත්තෙත්වා පුත්තො ආගතො භවිස්සති, නත්ථි මෙ භය’’න්ති ඔතරිත්වා තස්ස පිට්ඨිං දස්සෙත්වාව නිසීදි. මහාසත්තො ආගන්ත්වා තස්ස පුරතො අට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

80.

‘‘මාතාපිතූ ච වන්දිත්වා, නිම්මිනිත්වාන අත්තනා;

නික්ඛිපිත්වා ධනුං ඛග්ගං, පොරිසාදං උපාගමි’’න්ති.

81. සසත්ථහත්ථූපගතන්ති සසත්ථහත්ථං උපගතං ආවුධපාණිං මං අත්තනො සන්තිකං උපගතං දිස්වා. කදාචි සො තසිස්සතීති සො යක්ඛො අපි තසෙය්ය. තෙන භිජ්ජිස්සති සීලන්ති තෙන තස්ස තාසුප්පාදනෙන මය්හං සීලං විනස්සති සංකිලිස්සති. පරිතාසං කතෙ මයීති මයි තස්ස පරිතාසං කතෙ සති.

82. සීලඛණ්ඩභයා මය්හං, තස්ස දෙස්සං න බ්යාහරින්ති යථා ච සීලභෙදභයෙන නිහිතසත්ථො තස්ස සන්තිකං අගමාසි, එවං මය්හං සීලඛණ්ඩභයා ¶ එව තස්ස පොරිසාදස්ස දෙස්සං අනිට්ඨම්පි න බ්යාහරිං, කෙවලං පන මෙත්තචිත්තෙන හිතවාදී ඉදං ඉදානි වක්ඛමානං වචනං අභාසිං.

මහාසත්තො ¶ ච ගන්ත්වා පුරතො ඨිතො. යක්ඛිනිපුත්තො තං වීමංසිතුකාමො ‘‘කොසි ත්වං, කුතො ආගතො, කිං මං න ජානාසි ‘ලුද්දො මනුස්සමංසඛාදකො’ති, කස්මා ච ඉධාගතොසී’’ති පුච්ඡි. කුමාරො ‘‘අහං ජයද්දිසරඤ්ඤො පුත්තො, ත්වං පොරිසාදකොති ජානාමි, පිතු ජීවිතං රක්ඛිතුං ඉධාගතො, තස්මා තං මුඤ්ච, මං ඛාදා’’ති ආහ. පුන යක්ඛිනිපුත්තො මුඛාකාරෙනෙව ‘‘තං තස්ස පුත්තොති අහං ජානාමි, දුක්කරං පන තයා කතං එවං ආගච්ඡන්තෙනා’’ති ආහ. කුමාරො ‘‘න ඉදං දුක්කරං, යං පිතු අත්ථෙ ජීවිතපරිච්චජනං, මාතාපිතුහෙතු හි එවරූපං පුඤ්ඤං කත්වා එකන්තෙනෙව සග්ගෙ පමොදති, අහඤ්ච ‘අමරණධම්මො නාම කොචි සත්තො නත්ථී’ති ජානාමි, අත්තනා ච කිඤ්චි කතං පාපං නාම න සරාමි, තස්මා මරණතොපි මෙ භයං නත්ථි, ඉදං සරීරං මයා තෙ නිස්සට්ඨං, අග්ගිං ජාලෙත්වා ඛාදා’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

83.

‘‘උජ්ජාලෙහි මහාඅග්ගිං, පපතිස්සාමි රුක්ඛතො;

ත්වං පක්කකාලමඤ්ඤාය, භක්ඛය මං පිතාමහා’’ති.

තං ¶ සුත්වා යක්ඛිනිපුත්තො ‘‘න සක්කා ඉමස්ස මංසං ඛාදිතුං, උපායෙන ඉමං පලාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තෙන හි අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සාරදාරූනි ආහරිත්වා නිද්ධූමෙ අඞ්ගාරෙ කරොහි, තත්ථ තෙ මංසං පචිත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති ආහ. මහාසත්තො තථා කත්වා තස්ස ආරොචෙසි. සො තං ඔලොකෙන්තො ‘‘අයං පුරිසසීහො මරණතොපි භයං නත්ථි, එවං නිබ්භයො නාම න මයා දිට්ඨපුබ්බො’’ති ලොමහංසජාතො කුමාරං ඔලොකෙසි. කුමාරො කිස්ස මං ඔලොකෙසි, න යථාවුත්තං කරොසීති. යක්ඛිනිපුත්තො මහාසත්තං ‘‘සත්තධා තස්ස මුද්ධා ඵලෙය්ය, යො තං ඛාදෙය්යා’’ති ආහ. ‘‘සචෙ මං න ඛාදිතුකාමොසි, අථ කස්මා අග්ගිං කාරෙසී’’ති? ‘‘තව පරිග්ගණ්හනත්ථ’’න්ති. ‘‘ත්වං ඉදානි මං කථං පරිග්ගණ්හිස්සසි, ස්වාහං තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තොපි සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො අත්තානං පරිග්ගණ්හිතුං න අදාසි’’න්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො –

‘‘ඉදඤ්හි ¶ ¶ සො බ්රාහ්මණං මඤ්ඤමානො, සසො අවාසෙසි සකෙ සරීරෙ;

තෙනෙව සො චන්දිමා දෙවපුත්තො, සසත්ථුතො කාමදුහජ්ජ යක්ඛා’’ති.(ජා. 1.16.93) –

ගාථමාහ.

තත්ථ සසො අවාසෙසි සකෙ සරීරෙති අත්තනො සරීරහෙතු ඉමං සරීරං ඛාදිත්වා ඉධ වසාති එවං සකෙ සරීරෙ අත්තනො සරීරං දෙන්තො තං බ්රාහ්මණරූපං සක්කං තත්ථ වාසෙසි. සසත්ථුතොති ‘‘සසී’’ති එවං සසසද්දෙන ථුතො. කාමදුහොති කාමවඩ්ඪනො. යක්ඛාති දෙව.

එවං මහාසත්තො චන්දෙ සසලක්ඛණං කප්පට්ඨියං පාටිහාරියං සක්ඛිං කත්වා අත්තනො සක්කෙනපි පරිග්ගණ්හිතුං අසක්කුණෙය්යතං අභාසි. තං සුත්වා පොරිසාදො අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො –

‘‘චන්දො යථා රාහුමුඛා පමුත්තො, විරොචතෙ පන්නරසෙව භාණුමා;

එවං තුවං පොරිසාදා පමුත්තො, විරොච කපිලෙ මහානුභාව;

ආමොදයං පිතරං මාතරඤ්ච, සබ්බො ච තෙ නන්දතු ඤාතිපක්ඛො’’ති. (ජා. 1.16.94) –

ගාථං වත්වා ‘‘ගච්ඡ මහාවීරා’’ති කුමාරං විස්සජ්ජෙසි. සොපි තං නිබ්බිසෙවනං කත්වා පඤ්ච සීලානි ¶ දත්වා ‘‘යක්ඛො නු ඛො එස, නො’’ති වීමංසන්තො ‘‘යක්ඛානං අක්ඛීනි රත්තානි හොන්ති අනිමිසානි ච, ඡායා ච න පඤ්ඤායති, අසම්භීතො හොති, න ඉමස්ස තථා. තස්මා නායං යක්ඛො මනුස්සො එසො, මය්හං කිර පිතු තයො භාතරො යක්ඛිනියා ගහිතා, තෙසු තාය ද්වෙ ඛාදිතා භවිස්සන්ති, එකො පුත්තසිනෙහෙන පටිජග්ගිතො භවිස්සති. ඉමිනා තෙන භවිතබ්බ’’න්ති නයග්ගාහෙන අනුමානෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන විය අවිපරීතතො නිට්ඨං ගන්ත්වා ‘‘මය්හං පිතු ආචික්ඛිත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘න ත්වං යක්ඛො, පිතු මෙ ජෙට්ඨභාතිකොසි, එහි මයා සද්ධිං ගන්ත්වා කුලසන්තකං රජ්ජං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. තෙන ¶ වුත්තං ‘‘ත්වං පිතාමහා’’ති, ත්වං මම මහාපිතාති ¶ අත්ථො. ඉතරෙන ‘‘නාහං මනුස්සො’’ති වුත්තෙ තෙන සද්ධාතබ්බස්ස දිබ්බචක්ඛුකතාපසස්ස සන්තිකං නෙසි. තාපසෙන ‘‘කිං කරොන්තා පිතා පුත්තා අරඤ්ඤෙ විචරථා’’ති පිතුභාවෙ කථිතෙ පොරිසාදො සද්දහිත්වා ‘‘ගච්ඡ, තාත, ත්වං, න මෙ රජ්ජෙන අත්ථො, පබ්බජිස්සාමහ’’න්ති තාපසස්ස සන්තිකෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තෙන වුත්තං –

84.

‘‘ඉති සීලවතං හෙතු, නාරක්ඛිං මම ජීවිතං;

පබ්බාජෙසිං චහං තස්ස, සදා පාණාතිපාතික’’න්ති.

තත්ථ සීලවතං හෙතූති සීලවන්තානං මම පිතූනං හෙතු. අථ වා සීලවතං හෙතූති සීලවතහෙතු, මය්හං සීලවතසමාදානනිමිත්තං තස්ස අභිජ්ජනත්ථං. තස්සාති තං පොරිසාදං.

අථ මහාසත්තො අත්තනො මහාපිතරං පබ්බජිතං වන්දිත්වා නගරස්ස සමීපං ගන්ත්වා ‘‘කුමාරො කිර ආගතො’’ති සුත්වා හට්ඨතුට්ඨෙන රඤ්ඤා නාගරෙහි නෙගමජානපදෙහි ච පච්චුග්ගතො රාජානං වන්දිත්වා සබ්බං පවත්තිං ආරොචෙසි. තං සුත්වා රාජා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව භෙරිං චරාපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘එහි, භාතික, රජ්ජං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. ‘‘අලං, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි මය්හං උය්යානෙ වසා’’ති. ‘‘න ආගච්ඡාමී’’ති. රාජා තස්ස අස්සමස්ස අවිදූරෙ ගාමං නිවෙසෙත්වා භික්ඛං පට්ඨපෙසි. සො චූළකම්මාසදම්මනිගමො නාම ජාතො.

තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, තාපසො සාරිපුත්තො, පොරිසාදො අඞ්ගුලිමාලො, කනිට්ඨා උප්පලවණ්ණා, අග්ගමහෙසී රාහුලමාතා, අලීනසත්තුකුමාරො ලොකනාථො.

තස්ස ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යථාරහං සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා පිතරා නිවාරියමානො අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා පිතු ජීවිතරක්ඛණත්ථං ‘‘පොරිසාදස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති ¶ නිච්ඡයො, තස්ස ච සන්තාසපරිහරණත්ථං නිහිතසත්ථස්ස ගමනං, ‘‘අත්තනො සීලඛණ්ඩනං මා හොතූ’’ති තෙන පියවාචාය සමුදාචාරො, තෙන ච නානානයෙහි පරිග්ගණ්හියමානස්ස මරණසන්තාසාභාවො, පිතු අත්ථෙ මය්හං සරීරං සඵලං කරිස්සාමීති හට්ඨතුට්ඨභාවො, සක්කෙනාපි පරිග්ගණ්හිතුං අසක්කුණෙය්යස්ස සසජාතියම්පි පරිච්චාගත්ථං ¶ අත්තනො ජීවිතනිරපෙක්ඛභාවස්ස ජානනං, තෙන ¶ සමාගමෙපි ඔස්සට්ඨෙපි චිත්තස්ස විකාරාභාවො, තස්ස ච මනුස්සභාවමහාපිතුභාවානං අවිපරීතතො ජානනං, ඤාතමත්තෙ ච තං කුලසන්තකෙ රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙතුකාමතා, ධම්මදෙසනාය සංවෙජෙත්වා සීලෙසු පතිට්ඨාපනන්ති. එවමාදයො ඉධ බොධිසත්තස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

අලීනසත්තුචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. සඞ්ඛපාලචරියාවණ්ණනා

85. දසමෙ සඞ්ඛපාලොතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – දෙවභොගසම්පත්තිසදිසාය මහතියා නාගිද්ධියා සමන්නාගතත්තා මහිද්ධිකො. හෙට්ඨා ද්වෙ, උපරි ද්වෙති චතස්සො දාඨා ආවුධා එතස්සාති දාඨාවුධො. උග්ගතෙජවිසතාය ඝොරවිසො. නාගයොනිසිද්ධාහි ද්වීහි ජිව්හාහි සමන්නාගතොති ද්විජිව්හො. මහානුභාවානම්පි උරෙන ගමනතො ‘‘උරගා’’ති ලද්ධනාමානං නාගානං අධිපතිභාවතො උරගාධිභූ.

86. ද්වින්නං මග්ගානං විනිවිජ්ඣිත්වා සන්ධිභාවෙන ගතට්ඨානසඞ්ඛාතෙ චතුප්පථෙ. අපරාපරං මහාජනසඤ්චරණට්ඨානභූතෙ මහාමග්ගෙ. තතො එව මහාජනසමාකිණ්ණභාවෙන නානාජනසමාකුලෙ. ඉදානි වක්ඛමානානං චතුන්නං අඞ්ගානං වසෙන චතුරො අඞ්ගෙ. අධිට්ඨාය අධිට්ඨහිත්වා, චිත්තෙ ඨපෙත්වා. යදාහං සඞ්ඛපාලො නාම යථාවුත්තරූපො නාගරාජා හොමි, තදා හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරෙ ඨානෙ වාසං උපොසථවාසවසෙන නිවාසං අකප්පයිං කප්පෙසිං.

මහාසත්තො හි දානසීලාදිපුඤ්ඤපසුතො හුත්වා බොධිපරියෙසනවසෙන අපරාපරං දෙවමනුස්සගතීසු සංසරන්තො කදාචි දෙවභොගසදිසසම්පත්තිකෙ නාගභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා සඞ්ඛපාලො නාම නාගරාජා අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො. සො ගච්ඡන්තෙ කාලෙ තාය සම්පත්තියා විප්පටිසාරී හුත්වා මනුස්සයොනිං පත්ථෙන්තො උපොසථවාසං වසි. අථස්ස නාගභවනෙ ¶ වසන්තස්ස උපොසථවාසො ¶ න සම්පජ්ජති, සීලං සංකිලිස්සති, තෙන සො නාගභවනා නික්ඛමිත්වා කණ්හවණ්ණාය නදියා අවිදූරෙ මහාමග්ගස්ස ච එකපදිකමග්ගස්ස ච අන්තරෙ එකං වම්මිකං පරික්ඛිපිත්වා ¶ උපොසථං අධිට්ඨාය චාතුද්දසපන්නරසෙසු සමාදින්නසීලො ‘‘මම චම්මාදීනි අත්ථිකා ගණ්හන්තූ’’ති අත්තානං දානමුඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා නිපජ්ජති, පාටිපදෙ නාගභවනං ගච්ඡති. තෙන වුත්තං ‘‘පුනාපරං යදා හොමි, සඞ්ඛපාලො’’තිආදි. තස්සත්ථො වුත්තො එව.

87. යං පනෙත්ථ ඡවියා චම්මෙනාතිආදිකං ‘‘චතුරො අඞ්ගෙ අධිට්ඨායා’’ති වුත්තං චතුරඞ්ගාධිට්ඨානදස්සනං. ඡවිචම්මානි හි ඉධ එකමඞ්ගං. එවං උපොසථවාසං වසන්තස්ස මහාසත්තස්ස දීඝො අද්ධා වීතිවත්තො.

අථෙකදිවසං තස්මිං තථා සීලං සමාදියිත්වා නිපන්නෙ සොළස භොජපුත්තා ‘‘මංසං ආහරිස්සාමා’’ති ආවුධහත්ථා අරඤ්ඤෙ චරන්තා කිඤ්චි අලභිත්වා නික්ඛමන්තා තං වම්මිකමත්ථකෙ නිපන්නං දිස්වා ‘‘මයං අජ්ජ ගොධාපොතකම්පි න ලභිම්හා, ඉමං නාගරාජානං වධිත්වා ඛාදිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මහා ඛො පනෙස ගය්හමානො පලායෙය්යාති යථානිපන්නකංයෙව නං භොගෙසු සූලෙහි විජ්ඣිත්වා දුබ්බලං කත්වා ගණ්හිස්සාමා’’ති සූලානි ආදාය උපසඞ්කමිංසු. බොධිසත්තස්සාපි සරීරං මහන්තං එකදොණිකනාවප්පමාණං වට්ටෙත්වා ඨපිතසුමනපුප්ඵදාමං විය ජිඤ්ජුකඵලසදිසෙහි අක්ඛීහි ජයසුමනපුප්ඵසදිසෙන ච සීසෙන සමන්නාගතං අතිවිය සොභති. සො තෙසං සොළසන්නං ජනානං පදසද්දෙන භොගන්තරතො සීසං නීහරිත්වා රත්තක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා තෙ සූලහත්ථෙ ¶ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘අජ්ජ මය්හං මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සතී’’ති අත්තානං දානමුඛෙ නිය්යාතෙත්වා ‘‘ඉමෙ මම සරීරං සත්තීහි කොට්ටෙත්වා ඡිද්දාවඡිද්දං කරොන්තෙ න ඔලොකෙස්සාමී’’ති අත්තනො සීලඛණ්ඩභයෙන දළ්හං අධිට්ඨානං අධිට්ඨහිත්වා සීසං භොගන්තරෙ එව පවෙසෙත්වා නිපජ්ජි.

අථ නං තෙ උපගන්ත්වා නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා ආකඩ්ඪන්තා භූමියං පාතෙත්වා තිඛිණසූලෙහි අට්ඨසු ඨානෙසු විජ්ඣිත්වා සකණ්ටකා කාළවෙත්තයට්ඨියො පහාරමුඛෙහි පවෙසෙත්වා අට්ඨසු ඨානෙසු කාජෙහි ආදාය මහාමග්ගං පටිපජ්ජිංසු. මහාසත්තො සූලෙහි විජ්ඣනතො පට්ඨාය එකට්ඨානෙපි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා තෙ න ඔලොකෙසි. තස්ස අට්ඨහි කාජෙහි ආදාය නීයමානස්ස සීසං ඔලම්බිත්වා භූමිං පහරති ¶ . අථ නං ‘‘සීසමස්ස ඔලම්බතී’’ති මහාමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙත්වා සුඛුමෙන සූලෙන නාසාපුටෙ විජ්ඣිත්වා රජ්ජුකං පවෙසෙත්වා සීසං උක්ඛිපිත්වා කාජකොටියං ලග්ගෙත්වා පුනපි උක්ඛිපිත්වා මග්ගං පටිපජ්ජිංසු. තෙන වුත්තං –

88.

‘‘අද්දසංසු ¶ භොජපුත්තා, ඛරා ලුද්දා අකාරුණා;

උපගඤ්ඡුං මමං තත්ථ, දණ්ඩමුග්ගරපාණිනො.

89.

‘‘නාසාය විනිවිජ්ඣිත්වා, නඞ්ගුට්ඨෙ පිට්ඨිකණ්ටකෙ;

කාජෙ ආරොපයිත්වාන, භොජපුත්තා හරිංසු ම’’න්ති.

තත්ථ භොජපුත්තාති ලුද්දපුත්තා. ඛරාති කක්ඛළා, ඵරුසකායවචීකම්මන්තා. ලුද්දාති දාරුණා, ඝොරමානසා. අකාරුණාති නික්කරුණා. දණ්ඩමුග්ගරපාණිනොති චතුරස්සදණ්ඩහත්ථා. නාසාය විනිවිජ්ඣිත්වාති රජ්ජුකං පවෙසෙතුං සුඛුමෙන සූලෙන නාසාපුටෙ විජ්ඣිත්වා. නඞ්ගුට්ඨෙ පිට්ඨිකණ්ටකෙති නඞ්ගුට්ඨප්පදෙසෙ තත්ථ තත්ථ පිට්ඨිකණ්ටකසමීපෙ ච විනිවිජ්ඣිත්වාති සම්බන්ධො. කාජෙ ආරොපයිත්වානාති අට්ඨසු ඨානෙසු විනිවිජ්ඣිත්වා බද්ධෙසු අට්ඨසු වෙත්තලතාමණ්ඩලෙසු ¶ එකෙකස්මිං ඔවිජ්ඣිතං එකෙකං කාජං ද්වෙ ද්වෙ භොජපුත්තා අත්තනො අත්තනො ඛන්ධං ආරොපෙත්වා.

90. සසාගරන්තං පථවින්ති සමුද්දපරියන්තං මහාපථවිං. සකානනං සපබ්බතන්ති සද්ධිං කානනෙහි පබ්බතෙහි චාති සකානනං සපබ්බතඤ්ච. නාසාවාතෙන ඣාපයෙති සචාහං ඉච්ඡමානො ඉච්ඡන්තො කුජ්ඣිත්වා නාසාවාතං විස්සජ්ජෙය්යං, සමුද්දපරියන්තං සකානනං සපබ්බතං ඉමං මහාපථවිං ඣාපෙය්යං, සහ නාසාවාතවිස්සජ්ජනෙන ඡාරිකං කරෙය්යං, එතාදිසො තදා මය්හං ආනුභාවො.

91. එවං සන්තෙපි සූලෙහි විනිවිජ්ඣන්තෙ, කොට්ටයන්තෙපි සත්තිභි. භොජපුත්තෙ න කුප්පාමීති දුබ්බලභාවකරණත්ථං වෙත්තලතාපවෙසනත්ථඤ්ච සාරදාරූහි තච්ඡෙත්වා කතෙහි තිඛිණසූලෙහි අට්ඨසු ඨානෙසු විජ්ඣන්තෙපි දුබ්බලභාවකරණත්ථං තිඛිණාහි සත්තීහි තහිං තහිං කොට්ටයන්තෙපි භොජපුත්තානං ලුද්දානං න කුප්පාමි. එසා මෙ සීලපාරමීති එවං මහානුභාවස්ස තථා අධිට්ඨහන්තස්ස යා මෙ මය්හං සීලඛණ්ඩභයෙන තෙසං ¶ අකුජ්ඣනා, එසා එකන්තෙනෙව ජීවිතනිරපෙක්ඛභාවෙන පවත්තා මය්හං සීලපාරමී, සීලවසෙන පරමත්ථපාරමීති අත්ථො.

තථා පන බොධිසත්තෙ තෙහි නීයමානෙ මිථිලනගරවාසී ආළාරො නාම කුටුම්බිකො පඤ්චසකටසතානි ආදාය සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තො තෙ භොජපුත්තෙ මහාසත්තං හරන්තෙ දිස්වා කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා තෙ ලුද්දෙ පුච්ඡි – ‘‘කිස්සායං නාගො නීයති, නෙත්වා චිමං කිං කරිස්සථා’’ති? තෙ ‘‘ඉමස්ස නාගස්ස මංසං සාදුඤ්ච මුදුඤ්ච ථූලඤ්ච පචිත්වා ඛාදිස්සාමා’’ති ආහංසු. අථ සො තෙසං සොළසවාහගොණෙ පසතං පසතං සුවණ්ණමාසකෙ සබ්බෙසං නිවාසනපාරුපනානි ¶ භරියානම්පි තෙසං වත්ථාභරණානි දත්වා ‘‘සම්මා, අයං මහානුභාවො නාගරාජා, අත්තනො සීලගුණෙන තුම්හාකං න දුබ්භි, ඉමං කිලමන්තෙහි බහුං තුම්හෙහි අපුඤ්ඤං පසුතං, විස්සජ්ජෙථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘අයං අම්හාකං මනාපො භක්ඛො, බහූ ච නො උරගා භුත්තපුබ්බා, තථාපි තව වචනං අම්හෙහි පූජෙතබ්බං, තස්මා ¶ ඉමං නාගං විස්සජ්ජෙස්සාමා’’ති විස්සජ්ජෙත්වා මහාසත්තං භූමියං නිපජ්ජාපෙත්වා අත්තනො කක්ඛළතාය තා කණ්ටකාචිතා ආවුතා කාළවෙත්තලතා කොටියං ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිතුං ආරභිංසු.

අථ සො නාගරාජානං කිලමන්තං දිස්වා අකිලමෙන්තොව අසිනා ලතා ඡින්දිත්වා දාරකානං කණ්ණවෙධතො පටිහරණනියාමෙන අදුක්ඛාපෙන්තො සණිකං නීහරි. තස්මිං කාලෙ තෙ භොජපුත්තා යං බන්ධනං තස්ස නත්ථුතො පවෙසෙත්වා පටිමුක්කං, තං බන්ධනං සණිකං මොචයිංසු. මහාසත්තො මුහුත්තං පාචීනාභිමුඛො ගන්ත්වා අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි ආළාරං ඔලොකෙසි. ලුද්දා ථොකං ගන්ත්වා ‘‘උරගො දුබ්බලො, මතකාලෙ ගහෙත්වාව නං ගමිස්සාමා’’ති නිලීයිංසු. ආළාරො මහාසත්තස්ස අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘ගච්ඡෙව ඛො ත්වං, මහානාග, මා තං ලුද්දා පුන ගහෙසු’’න්ති වදන්තො ථොකං තං නාගං අනුගන්ත්වා නිවත්ති.

බොධිසත්තො නාගභවනං ගන්ත්වා තත්ථ පපඤ්චං අකත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නික්ඛමිත්වා ආළාරං උපසඞ්කමිත්වා නාගභවනස්ස වණ්ණං කථෙත්වා තං තත්ථ නෙත්වා තීහි කඤ්ඤාසතෙහි සද්ධිං මහන්තමස්ස යසං දත්වා දිබ්බෙහි කාමෙහි සන්තප්පෙසි. ආළාරො නාගභවනෙ එකවස්සං වසිත්වා දිබ්බෙ ¶ කාමෙ පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘ඉච්ඡාමහං, සම්ම, පබ්බජිතු’’න්ති නාගරාජස්ස කථෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා තතො නික්ඛමිත්වා හිමවන්තප්පදෙසං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා තත්ථ චිරං වසිත්වා අපරභාගෙ චාරිකං චරන්තො බාරාණසිං පත්වා බාරාණසිරඤ්ඤා සමාගතො තෙන ආචාරසම්පත්තිං නිස්සාය පසන්නෙන ‘‘ත්වං උළාරභොගා මඤ්ඤෙ කුලා පබ්බජිතො, කෙන නු ඛො කාරණෙන පබ්බජිතොසී’’ති පුට්ඨො අත්තනො පබ්බජ්ජාකාරණං කථෙන්තො ලුද්දානං හත්ථතො බොධිසත්තස්ස විස්සජ්ජාපනං ආදිං කත්වා සබ්බං පවත්තිං රඤ්ඤො ආචික්ඛිත්වා –

‘‘දිට්ඨා මයා මානුසකාපි කාමා, අසස්සතා විපරිණාමධම්මා;

ආදීනවං ¶ කාමගුණෙසු දිස්වා, සද්ධායහං පබ්බජිතොම්හි, රාජ.

‘‘දුමප්ඵලානීව ¶ පතන්ති මාණවා, දහරා ච වුද්ධා ච සරීරභෙදා;

එතම්පි දිස්වා පබ්බජිතොම්හි රාජ, අපණ්ණකං සාමඤ්ඤමෙව සෙය්යො’’ති. (ජා. 2.17.191-192) –

ඉමාහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙසි.

තං සුත්වා රාජා –

‘‘අද්ධා හවෙ සෙවිතබ්බා සපඤ්ඤා, බහුස්සුතා යෙ බහුඨානචින්තිනො;

නාගඤ්ච සුත්වාන තවඤ්චළාර, කාහාමි පුඤ්ඤානි අනප්පකානී’’ති. (ජා. 2.17.193) –

ආහ.

අථස්ස තාපසො –

‘‘අද්ධා හවෙ සෙවිතබ්බා සපඤ්ඤා, බහුස්සුතා යෙ බහුඨානචින්තිනො;

නාගඤ්ච සුත්වාන මමඤ්ච රාජ, කරොහි පුඤ්ඤානි අනප්පකානී’’ති. (ජා. 2.17.194) –

එවං ¶ ධම්මං දෙසෙත්වා තත්ථෙව චත්තාරො වස්සානමාසෙ වසිත්වා පුන හිමවන්තං ගන්ත්වා යාවජීවං චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි. බොධිසත්තොපි යාවජීවං උපොසථවාසං වසිත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි. සොපි රාජා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මං ගතො.

තදා ආළාරො සාරිපුත්තත්ථෙරො අහොසි, බාරාණසිරාජා ආනන්දත්ථෙරො, සඞ්ඛපාලනාගරාජා ලොකනාථො.

තස්ස සරීරපරිච්චාගො දානපාරමී, තථාරූපෙනපි විසතෙජෙන සමන්නාගතස්ස තථාරූපායපි පීළාය සති සීලස්ස අභින්නතා සීලපාරමී, දෙවභොගසම්පත්තිසදිසං භොගං පහාය නාගභවනතො නික්ඛමිත්වා සමණධම්මකරණං නෙක්ඛම්මපාරමී, ‘‘දානාදිඅත්ථං ඉදඤ්චිදඤ්ච කාතුං වට්ටතී’’ති ¶ සංවිදහනං පඤ්ඤාපාරමී, කාමවිතක්කවිනොදනං අධිවාසනවීරියඤ්ච වීරියපාරමී, අධිවාසනඛන්ති ඛන්තිපාරමී, සච්චසමාදානං සච්චපාරමී, අචලසමාදානාධිට්ඨානං ¶ අධිට්ඨානපාරමී, භොජපුත්තෙ උපාදාය සබ්බසත්තෙසු මෙත්තානුද්දයභාවො මෙත්තාපාරමී, වෙදනාය සත්තසඞ්ඛාරකතවිප්පකාරෙසු ච මජ්ඣත්තභාවො උපෙක්ඛාපාරමීති එවං දස පාරමියො ලබ්භන්ති. සීලපාරමී පන අතිසයවතීති කත්වා සා එව දෙසනං ආරුළ්හා. තථා ඉධ බොධිසත්තස්ස ගුණානුභාවා ‘‘යොජනසතිකෙ නාගභවනට්ඨානෙ’’තිආදිනා භූරිදත්තචරියායං (චරියා. 2.11 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව යථාරහං විභාවෙතබ්බාති.

සඞ්ඛපාලචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එතෙති යෙ හත්ථිනාගචරියාදයො ඉමස්මිං වග්ගෙ නිද්දිට්ඨා අනන්තරගාථාය ච ‘‘හත්ථිනාගො භූරිදත්තො’’තිආදිනා උද්දානවසෙන සඞ්ගහෙත්වා දස්සිතා නව චරියා, තෙ සබ්බෙ විසෙසතො සීලපාරමිපූරණවසෙන පවත්තියා සීලං බලං එතෙසන්ති සීලබලා. සීලස්ස පරමත්ථපාරමිභූතස්ස පරික්ඛරණතො සන්තානස්ස ච පරිභාවනාවසෙන අභිසඞ්ඛරණතො පරික්ඛාරා. උක්කංසගතාය සීලපරමත්ථපාරමියා අසම්පුණ්ණත්තා පදෙසො එතෙසං අත්ථි, න නිප්පදෙසොති පදෙසිකා සප්පදෙසා. කස්මාති චෙ? ආහ ‘‘ජීවිතං පරිරක්ඛිත්වා, සීලානි අනුරක්ඛිස’’න්ති, යස්මා එතෙසු හත්ථිනාගචරියාදීසු (චරියා. 2.1 ආදයො) අහං අත්තනො ජීවිතං එකදෙසෙන ¶ පරිරක්ඛිත්වාව සීලානි අනුරක්ඛිං, ජීවිතං න සබ්බථා පරිච්චජිං, එකන්තෙනෙව පන සඞ්ඛපාලස්ස මෙ සතො සබ්බකාලම්පි ජීවිතං යස්ස කස්සචි නිය්යත්තං, සඞ්ඛපාලනාගරාජස්ස පන මෙ මහානුභාවස්ස උග්ගවිසතෙජස්ස සතො සමානස්ස සබ්බකාලම්පි තෙහි ලුද්දෙහි සමාගමෙ තතො පුබ්බෙපි පච්ඡාපි සතො එවං පුග්ගලවිභාගං අකත්වා යස්ස කස්සචි සීලානුරක්ඛණත්ථමෙව ජීවිතං එකංසෙනෙව නිය්යත්තං නීයාතිතං දානමුඛෙ නිස්සට්ඨං, තස්මා සා සීලපාරමීති යස්මා චෙතදෙවං, තස්මා තෙන කාරණෙන සා පරමත්ථපාරමිභාවං පත්තා මය්හං සීලපාරමීති දස්සෙතීති.

පරමත්ථදීපනියා චරියාපිටකසංවණ්ණනාය

දසවිධචරියාසඞ්ගහස්ස විසෙසතො

සීලපාරමිවිභාවනස්ස

දුතියවග්ගස්ස අත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.