📜

3. යුධඤ්ජයවග්ගො

1. යුධඤ්ජයචරියාවණ්ණනා

1. තතියවග්ගස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ අමිතයසොති අපරිමිතපරිවාරවිභවො. රාජපුත්තො යුධඤ්ජයොති රම්මනගරෙ සබ්බදත්තස්ස නාම රඤ්ඤො පුත්තො නාමෙන යුධඤ්ජයො නාම.

අයඤ්හි බාරාණසී උදයජාතකෙ (ජා. 1.11.37 ආදයො) සුරුන්ධනනගරං නාම ජාතා. චූළසුතසොමජාතකෙ (ජා. 2.17.195 ආදයො) සුදස්සනං නාම, සොණනන්දජාතකෙ (ජා. 2.20.92 ආදයො) බ්රහ්මවඩ්ඪනං නාම, ඛණ්ඩහාලජාතකෙ(ජා. 2.22.982 ආදයො) පුප්ඵවතී නාම, ඉමස්මිං පන යුධඤ්ජයජාතකෙ (ජා. 1.11.73 ආදයො) රම්මනගරං නාම අහොසි, එවමස්ස කදාචි නාමං පරිවත්තති. තෙන වුත්තං – ‘‘රාජපුත්තොති රම්මනගරෙ සබ්බදත්තස්ස නාම රඤ්ඤො පුත්තො’’ති. තස්ස පන රඤ්ඤො පුත්තසහස්සං අහොසි. බොධිසත්තො ජෙට්ඨපුත්තො, තස්ස රාජා උපරජ්ජං අදාසි. සො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව දිවසෙ දිවසෙ මහාදානං පවත්තෙසි. එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ බොධිසත්තො එකදිවසං පාතොව රථවරං අභිරුහිත්වා මහන්තෙන සිරිවිභවෙන උය්යානකීළං ගච්ඡන්තො රුක්ඛග්ගතිණග්ගසාඛග්ගමක්කටකසුත්තජාලාදීසු මුත්තාජාලාකාරෙන ලග්ගෙ උස්සාවබින්දූ දිස්වා ‘‘සම්ම සාරථි, කිං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එතෙ, දෙව, හිමසමයෙ පතනකඋස්සාවබින්දූ නාමා’’ති සුත්වා දිවසභාගං උය්යානෙ කීළිත්වා සායන්හකාලෙ පච්චාගච්ඡන්තො තෙ අදිස්වා ‘‘සම්ම සාරථි, කහං තෙ උස්සාවබින්දූ, න තෙ ඉදානි පස්සාමී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘දෙව, සූරියෙ උග්ගච්ඡන්තෙ ¶ සබ්බෙ භිජ්ජිත්වා විලයං ගච්ඡන්තී’’ති සුත්වා ‘‘යථා ඉමෙ උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජන්ති, එවං ඉමෙසං සත්තානං ජීවිතසඞ්ඛාරාපි තිණග්ගෙ උස්සාවබින්දුසදිසාව, තස්මා මයා බ්යාධිජරාමරණෙහි අපීළිතෙනෙව මාතාපිතරො ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති උස්සාවබින්දුමෙව ආරම්මණං කත්වා ආදිත්තෙ විය තයො භවෙ පස්සන්තො අත්තනො ගෙහං ආගන්ත්වා අලඞ්කතපටියත්තාය විනිච්ඡයසාලාය නිසින්නස්ස පිතු සන්තිකමෙව ගන්ත්වා පිතරං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො පබ්බජ්ජං යාචි. තෙන වුත්තං –

‘‘උස්සාවබින්දුං ¶ ¶ සූරියාතපෙ, පතිතං දිස්වාන සංවිජිං.

2.

‘‘තඤ්ඤෙවාධිපතිං කත්වා, සංවෙගමනුබ්රූහයිං;

මාතාපිතූ ච වන්දිත්වා, පබ්බජ්ජමනුයාචහ’’න්ති.

තත්ථ සූරියාතපෙති සූරියාතපහෙතු, සූරියරස්මිසම්ඵස්සනිමිත්තං. ‘‘සූරියාතපෙනා’’තිපි පාඨො. පතිතං දිස්වානාති විනට්ඨං පස්සිත්වා, පුබ්බෙ රුක්ඛග්ගාදීසු මුත්තාජාලාදිආකාරෙන ලග්ගං හුත්වා දිස්සමානං සූරියරස්මිසම්ඵස්සෙන විනට්ඨං පඤ්ඤාචක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා. සංවිජින්ති යථා එතානි, එවං සත්තානං ජීවිතානිපි ලහුං ලහුං භිජ්ජමානසභාවානීති අනිච්චතාමනසිකාරවසෙන සංවෙගමාපජ්ජිං.

තඤ්ඤෙවාධිපතිං කත්වා, සංවෙගමනුබ්රූහයින්ති තඤ්ඤෙව උස්සාවබින්දූනං අනිච්චතං අධිපතිං මුඛං පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචාරිකං කත්වා තථෙව සබ්බසඞ්ඛාරානං ඉත්තරට්ඨිතිකතං පරිත්තකාලතං මනසිකරොන්තො එකවාරං උප්පන්නං සංවෙගං පුනප්පුනං උප්පාදනෙන අනුවඩ්ඪෙසිං. පබ්බජ්ජමනුයාචහන්ති ‘‘තිණග්ගෙ උස්සාවබින්දූ විය න චිරට්ඨිතිකෙ සත්තානං ජීවිතෙ මයා බ්යාධිජරාමරණෙහි අනභිභූතෙනෙව පබ්බජිත්වා යත්ථ එතානි න සන්ති, තං අමතං මහානිබ්බානං ගවෙසිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා මාතාපිතරො උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘පබ්බජ්ජං මෙ අනුජානාථා’’ති තෙ අහං පබ්බජ්ජං යාචිං. එවං මහාසත්තෙන පබ්බජ්ජාය යාචිතාය සකලනගරෙ මහන්තං කොලාහලමහොසි – ‘‘උපරාජා කිර යුධඤ්ජයො පබ්බජිතුකාමො’’ති ¶ .

තෙන ච සමයෙන කාසිරට්ඨවාසිනො රාජානං දට්ඨුං ආගන්ත්වා රම්මකෙ පටිවසන්ති. තෙ සබ්බෙපි සන්නිපතිංසු. ඉති සපරිසො රාජා නෙගමා චෙව ජානපදා ච බොධිසත්තස්ස මාතා දෙවී ච සබ්බෙ ච ඔරොධා මහාසත්තං ‘‘මා ඛො ත්වං, තාත කුමාර, පබ්බජී’’ති නිවාරෙසුං. තත්ථ රාජා ‘‘සචෙ තෙ කාමෙහි ඌනං, අහං තෙ පරිපූරයාමි, අජ්ජෙව රජ්ජං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. තස්ස මහාසත්තො –

‘‘මා මං දෙව නිවාරෙහි, පබ්බජන්තං රථෙසභ;

මාහං කාමෙහි සම්මත්තො, ජරාය වසමන්වගූ’’ති. (ජා. 1.11.77) –

අත්තනො ¶ පබ්බජ්ජාඡන්දමෙව වත්වා තං සුත්වා සද්ධිං ඔරොධෙහි මාතුයා කරුණං පරිදෙවන්තියා –

‘‘උස්සාවොව ¶ තිණග්ගම්හි, සූරියුග්ගමනං පති;

එවමායු මනුස්සානං, මා මං අම්ම නිවාරයා’’ති. (ජා. 1.11.79) –

අත්තනො පබ්බජ්ජාකාරණං කථෙත්වා නානප්පකාරං තෙහි යාචියමානොපි අභිසංවඩ්ඪමානසංවෙගත්තා අනොසක්කිතමානසො පියතරෙ මහති ඤාතිපරිවට්ටෙ උළාරෙ රාජිස්සරියෙ ච නිරපෙක්ඛචිත්තො පබ්බජි. තෙන වුත්තං –

3.

‘‘යාචන්ති මං පඤ්ජලිකා, සනෙගමා සරට්ඨකා;

අජ්ජෙව පුත්ත පටිපජ්ජ, ඉද්ධං ඵීතං මහාමහිං.

4.

‘‘සරාජකෙ සහොරොධෙ, සනෙගමෙ සරට්ඨකෙ;

කරුණං පරිදෙවන්තෙ, අනපෙක්ඛො පරිච්චජි’’න්ති.

තත්ථ පඤ්ජලිකාති පග්ගහිතඅඤ්ජලිකා. සනෙගමා සරට්ඨකාති නෙගමෙහි චෙව රට්ඨවාසීහි ච සද්ධිං සබ්බෙ රාජපුරිසා ‘‘මා ඛො, ත්වං දෙව, පබ්බජී’’ති මං යාචන්ති. මාතාපිතරො පන අජ්ජෙව පුත්ත පටිපජ්ජ, ගාමනිගමරාජධානිඅභිවුද්ධියා වෙපුල්ලප්පත්තියා ච, ඉද්ධං විභවසාරසම්පත්තියා සස්සාදිනිප්ඵත්තියා ච, ඵීතං ඉමං මහාමහිං අනුසාස, ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රජ්ජං කාරෙහීති යාචන්ති. එවං පන සහ රඤ්ඤාති සරාජකෙ, තථා සහොරොධෙ සනෙගමෙ සරට්ඨකෙ මහාජනෙ යථා සුණන්තානම්පි පගෙව පස්සන්තානං මහන්තං කාරුඤ්ඤං හොති, එවං කරුණං පරිදෙවන්තෙ තත්ථ තත්ථ අනපෙක්ඛො අලග්ගචිත්තො ‘‘අහං තදා පබ්බජි’’න්ති දස්සෙති.

5-6. ඉදානි ¶ යදත්ථං චක්කවත්තිසිරිසදිසං රජ්ජසිරිං පියතරෙ ඤාතිබන්ධවෙ පහාය සිනිද්ධං පරිග්ගහපරිජනං ලොකාභිමතං මහන්තං යසඤ්ච නිරපෙක්ඛො පරිච්චජින්ති දස්සෙතුං ද්වෙ ගාථා අභාසි.

තත්ථ කෙවලන්ති අනවසෙසං ඉත්ථාගාරං සමුද්දපරියන්තඤ්ච පථවිං පබ්බජ්ජාධිප්පායෙන චජමානො එවං මෙ සම්මාසම්බොධි සක්කා අධිගන්තුන්ති බොධියායෙව කාරණා න කිඤ්චි චින්තෙසිං, න තත්ථ ඊසකං ලග්ගං ජනෙසින්ති අත්ථො. තස්මාති යස්මා මාතාපිතරො තඤ්ච මහායසං රජ්ජඤ්ච මෙ න දෙස්සං ¶ , පියමෙව, තතො පන සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව මය්හං පියතරං, තස්මා මාතාදීහි සද්ධිං රජ්ජං අහං තදා පරිච්චජින්ති.

තදෙතං ¶ සබ්බං පරිච්චජිත්වා පබ්බජ්ජාය මහාසත්තෙ නික්ඛමන්තෙ තස්ස කනිට්ඨභාතා යුධිට්ඨිලකුමාරො නාම පිතරං වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා බොධිසත්තං අනුබන්ධි. තෙ උභොපි නගරා නික්ඛම්ම මහාජනං නිවත්තෙත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා මනොරමෙ ඨානෙ අස්සමපදං කත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා වනමූලඵලාදීහි යාවජීවං යාපෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායනා අහෙසුං. තෙනාහ භගවා –

‘‘උභො කුමාරා පබ්බජිතා, යුධඤ්ජයො යුධිට්ඨිලො;

පහාය මාතාපිතරො, සඞ්ගං ඡෙත්වාන මච්චුනො’’ති. (ජා. 1.11.83);

තත්ථ සඞ්ගං ඡෙත්වාන මච්චුනොති මච්චුමාරස්ස සහකාරිකාරණභූතත්තා සන්තකං රාගදොසමොහසඞ්ගං වික්ඛම්භනවසෙන ඡින්දිත්වා උභොපි පබ්බජිතාති.

තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, යුධිට්ඨිලකුමාරො ආනන්දත්ථෙරො, යුධඤ්ජයො ලොකනාථො.

තස්ස පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ පවත්තිතමහාදානානි චෙව රජ්ජාදිපරිච්චාගො ච දානපාරමී, කායවචීසංවරො සීලපාරමී, පබ්බජ්ජා ච ඣානාධිගමො ච නෙක්ඛම්මපාරමී, අනිච්චතො මනසිකාරං ආදිං කත්වා අභිඤ්ඤාධිගමපරියොසානා පඤ්ඤා දානාදීනං උපකාරානුපකාරධම්මපරිග්ගණ්හනපඤ්ඤා ච පඤ්ඤාපාරමී, සබ්බත්ථ තදත්ථසාධනං වීරියං වීරියපාරමී ¶ , ඤාණඛන්ති අධිවාසනඛන්ති ච ඛන්තිපාරමී, පටිඤ්ඤාය අවිසංවාදනං සච්චපාරමී, සබ්බත්ථ අචලසමාදානාධිට්ඨානං අධිට්ඨානපාරමී, සබ්බසත්තෙසු හිතචිත්තතාය මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරවසෙන ච මෙත්තාපාරමී, සත්තසඞ්ඛාරකතවිප්පකාරඋපෙක්ඛනවසෙන උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරවසෙන ච උපෙක්ඛාපාරමීති දස පාරමියො ලබ්භන්ති. විසෙසතො පන නෙක්ඛම්මපාරමීති වෙදිතබ්බා. තථා අකිත්තිචරියායං විය ඉධාපි මහාපුරිසස්ස අච්ඡරියගුණා යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බා. තෙන වුච්චති ‘‘එවං අච්ඡරියා හෙතෙ, අබ්භුතා ච මහෙසිනො…පෙ… ධම්මස්ස අනුධම්මතො’’ති.

යුධඤ්ජයචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සොමනස්සචරියාවණ්ණනා

7. දුතියෙ ¶ ¶ ඉන්දපත්ථෙ පුරුත්තමෙති එවංනාමකෙ නගරවරෙ. කාමිතොති මාතාපිතුආදීහි ‘‘අහො වත එකො පුත්තො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති එවං චිරකාලෙ පත්ථිතො. දයිතොති පියායිතො. සොමනස්සොති විස්සුතොති ‘‘සොමනස්සො’’ති එවං පකාසනාමො.

8. සීලවාති දසකුසලකම්මපථසීලෙන චෙව ආචාරසීලෙන ච සමන්නාගතො. ගුණසම්පන්නොති සද්ධාබාහුසච්චාදිගුණෙහි උපෙතො, පරිපුණ්ණො වා. කල්යාණපටිභානවාති තංතංඉතිකත්තබ්බසාධනෙන උපායකොසල්ලසඞ්ඛාතෙන ච සුන්දරෙන පටිභානෙන සමන්නාගතො. වුඩ්ඪාපචායීති මාතාපිතරො කුලෙ ජෙට්ඨාති එවං යෙ ජාතිවුඩ්ඪා, යෙ ච සීලාදිගුණෙහි වුඩ්ඪා, තෙසං අපචායනසීලො. හිරීමාති පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණාය හිරියා සමන්නාගතො. සඞ්ගහෙසු ච කොවිදොති දානපියවචනඅත්ථචරියාසමානත්තතාසඞ්ඛාතෙහි චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි යථාරහං සත්තානං සඞ්ගණ්හනෙසු කුසලො. එවරූපො රෙණුස්ස නාම කුරුරාජස්ස පුත්තො සොමනස්සොති විස්සුතො යදා හොමීති සම්බන්ධො.

9. තස්ස රඤ්ඤො පතිකරොති තෙන කුරුරාජෙන පති අභික්ඛණං උපකත්තබ්බභාවෙන පතිකරො වල්ලභො. කුහකතාපසොති අසන්තගුණසම්භාවනලක්ඛණෙන කොහඤ්ඤෙන ¶ ජීවිතකප්පනකො එකො තාපසො, තස්ස රඤ්ඤො සක්කාතබ්බො අහොසි. ආරාමන්ති ඵලාරාමං, යත්ථ එළාලුකලාබුකුම්භණ්ඩතිපුසාදිවල්ලිඵලානි චෙව තණ්ඩුලෙය්යකාදිසාකඤ්ච රොපීයති. මාලාවච්ඡන්ති ජාතිඅතිමුත්තකාදිපුප්ඵගච්ඡං, තෙන පුප්ඵාරාමං දස්සෙති. එත්ථ ච ආරාමං කත්වා තත්ථ මාලාවච්ඡඤ්ච යථාවුත්තඵලවච්ඡඤ්ච රොපෙත්වා තතො ලද්ධධනං සංහරිත්වා ඨපෙන්තො ජීවතීති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – තදා මහාරක්ඛිතො නාම තාපසො පඤ්චසතතාපසපරිවාරො හිමවන්තෙ වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදචාරිකං චරන්තො ඉන්දපත්ථනගරං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා සපරිසො පිණ්ඩාය ¶ චරන්තො රාජද්වාරං පාපුණි. රාජා ඉසිගණං දිස්වා ඉරියාපථෙ පසන්නො අලඞ්කතමහාතලෙ නිසීදාපෙත්වා පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසිත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමං වස්සාරත්තං මම උය්යානෙයෙව වසථා’’ති වත්වා තෙහි සද්ධිං උය්යානං ගන්ත්වා වසනට්ඨානානි කාරෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ දත්වා නික්ඛමි. තතො පට්ඨාය සබ්බෙපි තෙ රාජනිවෙසනෙ භුඤ්ජන්ති.

රාජා ¶ පන අපුත්තකො පුත්තෙ පත්ථෙති, පුත්තා නුප්පජ්ජන්ති. වස්සාරත්තච්චයෙන මහාරක්ඛිතො ‘‘හිමවන්තං ගමිස්සාමා’’ති රාජානං ආපුච්ඡිත්වා රඤ්ඤා කතසක්කාරසම්මානො නික්ඛමිත්වා අන්තරාමග්ගෙ මජ්ඣන්හිකසමයෙ මග්ගා ඔක්කම්ම එකස්ස සන්දච්ඡායස්ස රුක්ඛස්ස හෙට්ඨා සපරිසො නිසීදි. තාපසා කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘රාජා අපුත්තකො, සාධු වතස්ස සචෙ රාජපුත්තං ලභෙය්යා’’ති. මහාරක්ඛිතො තං කථං සුත්වා ‘‘භවිස්සති නු ඛො රඤ්ඤො පුත්තො, උදාහු නො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘මා තුම්හෙ චින්තයිත්ථ, අජ්ජ පච්චූසකාලෙ එකො ¶ දෙවපුත්තො චවිත්වා රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිස්සතී’’ති ආහ.

තං සුත්වා එකො කූටජටිලො ‘‘ඉදානි රාජකුලූපකො භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තාපසානං ගමනකාලෙ ගිලානාලයං කත්වා නිපජ්ජිත්වා ‘‘එහි ගච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න සක්කොමී’’ති ආහ. මහාරක්ඛිතො තස්ස නිපන්නකාරණං ඤත්වා ‘‘යදා සක්කොසි, තදා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති ඉසිගණං ආදාය හිමවන්තමෙව ගතො. කුහකො නිවත්තිත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා රාජද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘මහාරක්ඛිතස්ස උපට්ඨාකතාපසො ආගතො’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙත්වා රඤ්ඤා වෙගෙන පක්කොසාපිතො පාසාදං අභිරුය්හ පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. රාජා තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ඉසීනං ආරොග්යං පුච්ඡිත්වා ‘‘භන්තෙ, අතිඛිප්පං නිවත්තිත්ථ, කෙනත්ථෙන ආගතත්ථා’’ති ආහ.

මහාරාජ, ඉසිගණො සුඛනිසින්නො ‘‘සාධු වතස්ස සචෙ රඤ්ඤො වංසානුරක්ඛකො පුත්තො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති කථං සමුට්ඨාපෙසි. අහං තං කථං සුත්වා ‘‘භවිස්සති නු ඛො රඤ්ඤො පුත්තො, උදාහු නො’’ති දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො ‘‘මහිද්ධිකො දෙවපුත්තො චවිත්වා අග්ගමහෙසියා සුධම්මාය කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිස්සතී’’ති දිස්වා ‘‘අජානන්තා ගබ්භං නාසෙය්යුං, ආචික්ඛිස්සාමි ¶ තාව න’’න්ති තුම්හාකං කථනත්ථාය ආගතො, කථිතං වො මයා, ගච්ඡාමහ’’න්ති. රාජා ‘‘භන්තෙ, න සක්කා ගන්තු’’න්ති හට්ඨතුට්ඨො පසන්නචිත්තො කුහකතාපසං උය්යානං නෙත්වා වසනට්ඨානං සංවිදහිත්වා අදාසි. සො තතො පට්ඨාය රාජකුලෙ භුඤ්ජන්තො වසති, ‘‘දිබ්බචක්ඛුකො’’ත්වෙවස්ස නාමං අහොසි.

තදා බොධිසත්තො තාවතිංසභවනතො චවිත්වා තත්ථ පටිසන්ධිං ගණ්හි, ජාතස්ස ච නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘සොමනස්සො’’ති ¶ නාමං කරිංසු. සො කුමාරපරිහාරෙන වඩ්ඪති. කුහකතාපසොපි උය්යානස්ස එකපස්සෙ නානප්පකාරං සූපෙය්යසාකඤ්ච ඵලවල්ලිආදයො ච රොපෙත්වා පණ්ණිකානං හත්ථෙ වික්කිණන්තො ධනං සංහරති. අථ බොධිසත්තස්ස සත්තවස්සිකකාලෙ රඤ්ඤො පච්චන්තො ¶ කුපිතො. සො ‘‘තාත, දිබ්බචක්ඛුතාපසෙ මා පමජ්ජා’’ති කුමාරං පටිච්ඡාපෙත්වා පච්චන්තං වූපසමෙතුං ගතො.

10-13. අථෙකදිවසං කුමාරො ‘‘ජටිලං පස්සිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා කූටජටිලං එකං ගන්ධිකකාසාවං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා උභොහි හත්ථෙහි ද්වෙ ඝටෙ ගහෙත්වා සාකවත්ථුස්මිං උදකං සිඤ්චන්තං දිස්වා ‘‘අයං කූටජටිලො අත්තනො සමණධම්මං අකත්වා පණ්ණිකකම්මං කරොතී’’ති ඤත්වා ‘‘කිං කරොසි පණ්ණිකගහපතිකා’’ති තං ලජ්ජාපෙත්වා අවන්දිත්වා එව නික්ඛමි.

කූටජටිලො ‘‘අයං ඉදානෙව එවරූපො, පච්ඡා ‘කො ජානාති කිං කරිස්සතී’ති ඉදානෙව නං නාසෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා රඤ්ඤො ආගමනකාලෙ පාසාණඵලකං එකමන්තං ඛිපිත්වා පානීයඝටං භින්දිත්වා පණ්ණසාලාය තිණානි විකිරිත්වා සරීරං තෙලෙන මක්ඛෙත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා සසීසං පාරුපිත්වා මහාදුක්ඛප්පත්තො විය මඤ්චෙ නිපජ්ජි. රාජා ආගන්ත්වා නගරං පදක්ඛිණං කත්වා නිවෙසනං අපවිසිත්වාව ‘‘මම සාමිකං දිබ්බචක්ඛුකං පස්සිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලද්වාරං ගන්ත්වා තං විප්පකාරං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති අන්තො පවිසිත්වා තං නිපන්නකං දිස්වා පාදෙ පරිමජ්ජන්තො පුච්ඡි – ‘‘කෙන, ත්වං භන්තෙ, එවං විහෙඨිතො, කමජ්ජ යමලොකං නෙමි, තං මෙ සීඝං ආචික්ඛා’’ති.

තං ¶ සුත්වා කූටජටිලො නිත්ථුනන්තො උට්ඨාය දිට්ඨො, ¶ මහාරාජ, ත්වං මෙ, පස්සිත්වා තයි විස්සාසෙන අහං ඉමං විප්පකාරං පත්තො, තව පුත්තෙනම්හි එවං විහෙඨිතොති. තං සුත්වා රාජා චොරඝාතකෙ ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡථ කුමාරස්ස සීසං ඡින්දිත්වා සරීරඤ්චස්ස ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා රථියා රථියං විකිරථා’’ති. තෙ මාතරා අලඞ්කරිත්වා අත්තනො අඞ්කෙ නිසීදාපිතං කුමාරං ආකඩ්ඪිංසු – ‘‘රඤ්ඤා තෙ වධො ආණත්තො’’ති. කුමාරො මරණභයතජ්ජිතො මාතු අඞ්කතො වුට්ඨාය – ‘‘රඤ්ඤො මං දස්සෙථ, සන්ති රාජකිච්චානී’’ති ආහ. තෙ කුමාරස්ස වචනං සුත්වා මාරෙතුං අවිසහන්තා ගොණං විය රජ්ජුයා පරිකඩ්ඪන්තා නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘තමහං දිස්වාන කුහක’’න්තිආදි.

තත්ථ ථුසරාසිංව අතණ්ඩුලන්ති තණ්ඩුලකණෙහි විරහිතං ථුසරාසිං විය, දුමංව රුක්ඛං විය, අන්තො මහාසුසිරං. කදලිංව අසාරකං සීලාදිසාරරහිතං තාපසං අහං දිස්වා නත්ථි ඉමස්ස සතං සාධූනං ඣානාදිධම්මො. කස්මා? සාමඤ්ඤා සමණභාවා සීලමත්තතොපි අපගතො පරිහීනො ¶ අයං, තථා හි අයං හිරීසුක්කධම්මජහිතො පජහිතහිරිසඞ්ඛාතසුක්කධම්මො. ජීවිතවුත්තිකාරණාති ‘‘කෙවලං ජීවිතස්සෙව හෙතු අයං තාපසලිඞ්ගෙන චරතී’’ති චින්තෙසින්ති දස්සෙති. පරන්තිහීති පරන්තො පච්චන්තො නිවාසභූතො එතෙසං අත්ථීති පරන්තිනො, සීමන්තරිකවාසිනො. තෙහි පරන්තීහි අටවිකෙහි පච්චන්තදෙසො ඛොභිතො අහොසි. තං පච්චන්තකොපං නිසෙධෙතුං වූපසමෙතුං ගච්ඡන්තො මම පිතා කුරුරාජා ‘‘තාත සොමනස්සකුමාර, මය්හං සාමිකං උග්ගතාපනං ඝොරතපං පරමසන්තින්ද්රියං ජටිලං මා පමජ්ජි. සො හි අම්හාකං සබ්බකාමදදො, තස්මා යදිච්ඡකං චිත්තරුචියං තස්ස චිත්තානුකූලං පවත්තෙහි අනුවත්තෙහී’’ති තදා මං අනුසාසීති දස්සෙති.

14. තමහං ගන්ත්වානුපට්ඨානන්ති පිතු වචනං අනතික්කන්තො තං කූටතාපසං උපට්ඨානත්ථං ගන්ත්වා තං සාකවත්ථුස්මිං උදකං ආසිඤ්චන්තං දිස්වා ‘‘පණ්ණිකො අය’’න්ති ච ඤත්වා කච්චි තෙ, ගහපති, කුසලන්ති, ගහපති, ¶ තෙ සරීරස්ස කච්චි කුසලං කුසලමෙව, තථා හි සාකවත්ථුස්මිං උදකං ආසිඤ්චසි. කිං වා තව හිරඤ්ඤං වා සුවණ්ණං වා ආහරීයතු, තථා හි පණ්ණිකවුත්තිං අනුතිට්ඨසීති ඉදං වචනං අභාසිං.

15. තෙන ¶ සො කුපිතො ආසීති තෙන මයා වුත්තගහපතිවාදෙන සො මානනිස්සිතො මානං අල්ලීනො කුහකො මය්හං කුපිතො කුද්ධො අහොසි. කුද්ධො ච සමානො ‘‘ඝාතාපෙමි තුවං අජ්ජ, රට්ඨා පබ්බාජයාමි වා’’ති ආහ.

තත්ථ තුවං අජ්ජාති, ත්වං අජ්ජ, ඉදානියෙව රඤ්ඤො ආගතකාලෙති අත්ථො.

16. නිසෙධයිත්වා පච්චන්තන්ති පච්චන්තං වූපසමෙත්වා නගරං අපවිට්ඨො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව උය්යානං ගන්ත්වා කුහකං කුහකතාපසං කච්චි තෙ, භන්තෙ, ඛමනීයං, සම්මානො තෙ පවත්තිතොති කුමාරෙන තෙ සම්මානො පවත්තිතො අහොසි.

17. කුමාරො යථා නාසියොති යථා කුමාරො නාසියො නාසෙතබ්බො ඝාතාපෙතබ්බො, තථා සො පාපො තස්ස රඤ්ඤො ආචික්ඛි. ආණාපෙසීති මය්හං සාමිකෙ ඉමස්මිං දිබ්බචක්ඛුතාපසෙ සති කිං මම න නිප්ඵජ්ජති, තස්මා පුත්තෙන මෙ අත්ථො නත්ථි, තතොපි අයමෙව සෙය්යොති චින්තෙත්වා ආණාපෙසි.

18. කින්ති ¶ ? සීසං තත්ථෙව ඡින්දිත්වාති යස්මිං ඨානෙ තං කුමාරං පස්සථ, තත්ථෙව තස්ස සීසං ඡින්දිත්වා සරීරඤ්චස්ස කත්වාන චතුඛණ්ඩිකං චතුරො ඛණ්ඩෙ කත්වා රථියා රථියං නීයන්තා වීථිතො වීථිං වික්ඛිපන්තා දස්සෙථ. කස්මා? සා ගති ජටිලහීළිතාති යෙහි අයං ජටිලො හීළිතො, තෙසං ජටිලහීළිතානං සා ගති සා නිප්ඵත්ති සො විපාකොති. ජටිලහීළිතාති වා ජටිලහීළනහෙතු සා තස්ස නිප්ඵත්තීති එවඤ්චෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

19. තත්ථාති තස්ස රඤ්ඤො ආණායං, තස්මිං වා තාපසස්ස පරිභවෙ. කාරණිකාති ඝාතකා, චොරඝාතකාති අත්ථො. චණ්ඩාති කුරූරා. ලුද්දාති සුදාරුණා. අකාරුණාති තස්සෙව වෙවචනං කතං. ‘‘අකරුණා’’තිපි පාළි, නික්කරුණාති අත්ථො. මාතු අඞ්කෙ නිසින්නස්සාති මම මාතු සුධම්මාය දෙවියා උච්ඡඞ්ගෙ නිසින්නස්ස. ‘‘නිසින්නස්සා’’ති අනාදරෙ සාමිවචනං. ආකඩ්ඪිත්වා නයන්ති මන්ති මාතරා අලඞ්කරිත්වා අත්තනො අඞ්කෙ ¶ නිසීදාපිතං ¶ මං රාජාණාය තෙ චොරඝාතකා ගොණං විය රජ්ජුයා ආකඩ්ඪිත්වා ආඝාතනං නයන්ති. කුමාරෙ පන නීයමානෙ දාසිගණපරිවුතා සද්ධිං ඔරොධෙහි සුධම්මා දෙවී නාගරාපි ‘‘මයං නිරපරාධං කුමාරං මාරෙතුං න දස්සාමා’’ති තෙන සද්ධිංයෙව අගමංසු.

20. බන්ධතං ගාළ්හබන්ධනන්ති ගාළ්හබන්ධනං බන්ධන්තානං තෙසං කාරණිකපුරිසානං. රාජකිරියානි අත්ථි මෙති මයා රඤ්ඤො වත්තබ්බානි රාජකිච්චානි අත්ථි. තස්මා රඤ්ඤො දස්සෙථ මං ඛිප්පන්ති තෙසං අහං එවං වචනං අවචං.

21. රඤ්ඤො දස්සයිංසු, පාපස්ස පාපසෙවිනොති අත්තනා පාපසීලස්ස ලාමකාචාරස්ස කූටතාපසස්ස සෙවනතො පාපසෙවිනො රඤ්ඤො මං දස්සයිංසු. දිස්වාන තං සඤ්ඤාපෙසින්ති තං මම පිතරං කුරුරාජානං පස්සිත්වා ‘‘කස්මා මං, දෙව, මාරාපෙසී’’ති වත්වා තෙන ‘‘කස්මා ච පන ත්වං මය්හං සාමිකං දිබ්බචක්ඛුතාපසං ගහපතිවාදෙන සමුදාචරි. ඉදඤ්චිදඤ්ච විප්පකාරං කරී’’ති වුත්තෙ ‘‘දෙව, ගහපතිඤ්ඤෙව ‘ගහපතී’ති වදන්තස්ස කො මය්හං දොසො’’ති වත්වා තස්ස නානාවිධානි මාලාවච්ඡානි රොපෙත්වා පුප්ඵපණ්ණඵලාඵලාදීනං වික්කිණනං හත්ථතො චස්ස තානි දෙවසිකං වික්කිණන්තෙහි මාලාකාරපණ්ණිකෙහි සද්දහාපෙත්වා ‘‘මාලාවත්ථුපණ්ණවත්ථූනි උපධාරෙථා’’ති වත්වා පණ්ණසාලඤ්චස්ස පවිසිත්වා පුප්ඵාදිවික්කියලද්ධං කහාපණකභණ්ඩිකං අත්තනො පුරිසෙහි නීහරාපෙත්වා රාජානං සඤ්ඤාපෙසිං තස්ස කූටතාපසභාවං ජානාපෙසිං. මමඤ්ච වසමානයින්ති තෙන සඤ්ඤාපනෙන ‘‘සච්චං ඛො පන කුමාරො වදති, අයං කූටතාපසො පුබ්බෙ අප්පිච්ඡො විය හුත්වා ඉදානි ¶ මහාපරිග්ගහො ජාතො’’ති යථා තස්මිං නිබ්බින්නො මම වසෙ වත්තති, එවං රාජානං මම වසමානෙසිං.

තතො මහාසත්තො ‘‘එවරූපස්ස බාලස්ස රඤ්ඤො සන්තිකෙ වසනතො හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිතුං යුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා රාජානං ආපුච්ඡි – ‘‘න මෙ, මහාරාජ, ඉධ වාසෙන අත්ථො, අනුජානාථ මං පබ්බජිස්සාමී’’ති. රාජා ‘‘තාත, මයා අනුපධාරෙත්වාව තෙ වධො ආණත්තො, ඛම මය්හං අපරාධ’’න්ති මහාසත්තං ඛමාපෙත්වා ‘‘අජ්ජෙව ඉමං රජ්ජං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. කුමාරො ‘‘දෙව, කිමත්ථි මානුසකෙසු ¶ භොගෙසු, අහං පුබ්බෙ දීඝරත්තං ¶ දිබ්බභොගසම්පත්තියො අනුභවිං, න තත්ථාපි මෙ සඞ්ගො, පබ්බජිස්සාමෙවාහං, න තාදිසස්ස බාලස්ස පරනෙය්යබුද්ධිනො සන්තිකෙ වසාමී’’ති වත්වා තං ඔවදන්තො –

‘‘අනිසම්ම කතං කම්මං, අනවත්ථාය චින්තිතං;

භෙසජ්ජස්සෙව වෙභඞ්ගො, විපාකො හොති පාපකො.

‘‘නිසම්ම ච කතං කම්මං, සම්මාවත්ථාය චින්තිතං;

භෙසජ්ජස්සෙව සම්පත්ති, විපාකො හොති භද්රකො.

‘‘අලසො ගිහී කාමභොගී න සාධු, අසඤ්ඤතො පබ්බජිතො න සාධු;

රාජා න සාධු අනිසම්මකාරී, යො පණ්ඩිතො කොධනො තං න සාධු.

‘‘නිසම්ම ඛත්තියො කයිරා, නානිසම්ම දිසම්පති;

නිසම්මකාරිනො රාජ, යසො කිත්ති ච වඩ්ඪති.

‘‘නිසම්ම දණ්ඩං පණයෙය්ය ඉස්සරො, වෙගා කතං තප්පති භූමිපාල;

සම්මාපණීධී ච නරස්ස අත්ථා, අනානුතප්පා තෙ භවන්ති පච්ඡා.

‘‘අනානුතප්පානි හි යෙ කරොන්ති, විභජ්ජ කම්මායතනානි ලොකෙ;

විඤ්ඤුප්පසත්ථානි සුඛුද්රයානි, භවන්ති බුද්ධානුමතානි තානි.

‘‘ආගච්ඡුං ¶ දොවාරිකා ඛග්ගබන්ධා, කාසාවියා හන්තු මමං ජනින්ද;

මාතුඤ්ච අඞ්කස්මිමහං නිසින්නො, ආකඩ්ඪිතො සහසා තෙහි දෙව.

‘‘කටුකඤ්හි ¶ සම්බාධං සුකිච්ඡං පත්තො, මධුරම්පියං ජීවිතං ලද්ධ රාජ;

කිච්ඡෙනහං අජ්ජ වධා පමුත්තො, පබ්බජ්ජමෙවාභිමනොහමස්මී’’ති. (ජා. 1.15.227-234) –

ඉමාහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙසි.

තත්ථ ¶ අනිසම්මාති අනුපධාරෙත්වා. අනවත්ථායාති අවවත්ථපෙත්වා. වෙභඞ්ගොති විපත්ති. විපාකොති නිප්ඵත්ති. අසඤ්ඤතොති අසංවුතො දුස්සීලො. පණයෙය්යාති පට්ඨපෙය්ය. වෙගාති වෙගෙන සහසා. සම්මාපණීධී චාති සම්මාපණිධිනා, යොනිසො ඨපිතෙන චිත්තෙන කතා නරස්ස අත්ථා පච්ඡා අනානුතප්පා භවන්තීති අත්ථො. විභජ්ජාති ඉමානි කාතුං යුත්තානි, ඉමානි අයුත්තානීති එවං පඤ්ඤාය විභජිත්වා. කම්මායතනානීති කම්මානි. බුද්ධානුමතානීති පණ්ඩිතෙහි අනුමතානි අනවජ්ජානි හොන්ති. කටුකන්ති දුක්ඛං අසාතං, සම්බාධං සුකිච්ඡං මරණභයං පත්තොම්හි. ලද්ධාති අත්තනො ඤාණබලෙන ජීවිතං ලභිත්වා. පබ්බජ්ජමෙවාභිමනොති පබ්බජ්ජාභිමුඛචිත්තො එවාහමස්මි.

එවං මහාසත්තෙන ධම්මෙ දෙසිතෙ රාජා දෙවිං ආමන්තෙසි – ‘‘දෙවි, ත්වං පුත්තං නිවත්තෙහී’’ති. දෙවීපි කුමාරස්ස පබ්බජ්ජමෙව රොචෙසි. මහාසත්තො මාතාපිතරො වන්දිත්වා ‘‘සචෙ මය්හං දොසො අත්ථි, තං ඛමථා’’ති ඛමාපෙත්වා මහාජනං ආපුච්ඡිත්වා හිමවන්තාභිමුඛො අගමාසි. ගතෙ ච පන මහාසත්තෙ මහාජනො කූටජටිලං පොථෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි. බොධිසත්තොපි සනාගරෙහි අමච්චපාරිසජ්ජාදීහි රාජපුරිසෙහි අස්සුමුඛෙහි අනුබන්ධියමානො තෙ නිවත්තෙසි. මනුස්සෙසු නිවත්තෙසු මනුස්සවණ්ණෙනාගන්ත්වා දෙවතාහි නීතො සත්ත පබ්බතරාජියො අතික්කමිත්වා හිමවන්තෙ විස්සකම්මුනා නිම්මිතාය පණ්ණසාලාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තෙන වුත්තං –

22.

‘‘සො මං තත්ථ ඛමාපෙසි, මහාරජ්ජං අදාසි මෙ;

සොහං තමං දාලයිත්වා, පබ්බජිං අනගාරිය’’න්ති.

තත්ථ ¶ තමං දාලයිත්වාති කාමාදීනවදස්සනස්ස පටිපක්ඛභූතං සම්මොහතමං විධමිත්වා. පබ්බජින්ති උපාගච්ඡිං. අනගාරියන්ති පබ්බජ්ජං.

23. ඉදානි ¶ යදත්ථං තදා තං රාජිස්සරියං පරිච්චත්තං, තං දස්සෙතුං ‘‘න මෙ දෙස්ස’’න්ති ඔසානගාථමාහ. තස්සත්ථො වුත්තනයොව.

එවං පන මහාසත්තෙ පබ්බජිතෙ යාව සොළසවස්සකාලා රාජකුලෙ ¶ පරිචාරිකවෙසෙන දෙවතායෙව නං උපට්ඨහිංසු. සො තත්ථ ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

තදා කුහකො දෙවදත්තො අහොසි, මාතා මහාමායා, මහාරක්ඛිතතාපසො සාරිපුත්තත්ථෙරො, සොමනස්සකුමාරො ලොකනාථො.

තස්ස යුධඤ්ජයචරියායං (චරියා. 3.1 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව දස පාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. ඉධාපි නෙක්ඛම්මපාරමී අතිසයවතීති සා එව දෙසනං ආරුළ්හා. තථා සත්තවස්සිකකාලෙ එව රාජකිච්චෙසු සමත්ථතා, තස්ස තාපසස්ස කූටජටිලභාවපරිග්ගණ්හනං, තෙන පයුත්තෙන රඤ්ඤා වධෙ ආණත්තෙ සන්තාසාභාවො, රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා නානානයෙහි තස්ස සදොසතං අත්තනො ච නිරපරාධතං මහාජනස්ස මජ්ඣෙ පකාසෙත්වා රඤ්ඤො ච පරනෙය්යබුද්ධිතං බාලභාවඤ්ච පට්ඨපෙත්වා තෙන ඛමාපිතෙපි තස්ස සන්තිකෙ වාසතො රජ්ජිස්සරියතො ච සංවෙගමාපජ්ජිත්වා නානප්පකාරං යාචියමානෙනපි හත්ථගතං රජ්ජසිරිං ඛෙළපිණ්ඩං විය ඡඩ්ඩෙත්වා කත්ථචි අලග්ගචිත්තෙන හුත්වා පබ්බජනං, පබ්බජිත්වා පවිවෙකාරාමෙන හුත්වා නචිරස්සෙව අප්පකසිරෙන ඣානාභිඤ්ඤානිබ්බත්තනන්ති එවමාදයො මහාසත්තස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

සොමනස්සචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. අයොඝරචරියාවණ්ණනා

24. තතියෙ අයොඝරම්හි සංවඩ්ඪොති අමනුස්සඋපද්දවපරිවජ්ජනත්ථං චතුරස්සසාලවසෙන කතෙ මහති සබ්බඅයොමයෙ ගෙහෙ සංවඩ්ඪො. නාමෙනාසි අයොඝරොති අයොඝරෙ ජාතසංවඩ්ඪභාවෙනෙව ‘‘අයොඝරකුමාරො’’ති නාමෙන පාකටො අහොසි.

25-6. තදා ¶ ¶ හි කාසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා පුරිමත්තභාවෙ සපත්ති ‘‘තව ජාතං ජාතං පජං ඛාදෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා ¶ යක්ඛිනියොනියං නිබ්බත්තා ඔකාසං ලභිත්වා තස්සා විජාතකාලෙ ද්වෙ වාරෙ පුත්තෙ ඛාදි. තතියවාරෙ පන බොධිසත්තො තස්සා කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. රාජා ‘‘දෙවියා ජාතං ජාතං පජං එකා යක්ඛිනී ඛාදති, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති මනුස්සෙහි සම්මන්තෙත්වා ‘‘අමනුස්සා නාම අයොඝරස්ස භායන්ති, අයොඝරං කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ කම්මාරෙ ආණාපෙත්වා ථම්භෙ ආදිං කත්වා අයොමයෙහෙව සබ්බගෙහසම්භාරෙහි චතුරස්සසාලං මහන්තං අයොඝරං නිට්ඨාපෙත්වා පරිපක්කගබ්භං දෙවිං තත්ථ වාසෙසි. සා තත්ථ ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණං පුත්තං විජායි. ‘‘අයොඝරකුමාරො’’ත්වෙවස්ස නාමං කරිංසු. තං ධාතීනං දත්වා මහන්තං ආරක්ඛං සංවිදහිත්වා රාජා දෙවිං අන්තෙපුරං ආනෙසි. යක්ඛිනීපි උදකවාරං ගන්ත්වා වෙස්සවණස්ස උදකං වහන්තී ජීවිතක්ඛයං පත්තා.

මහාසත්තො අයොඝරෙයෙව වඩ්ඪිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො, තත්ථෙව සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හි. රාජා පුත්තං සොළසවස්සුද්දෙසිකං විදිත්වා ‘‘රජ්ජමස්ස දස්සාමී’’ති අමච්චෙ ආණාපෙසි – ‘‘පුත්තං මෙ ආනෙථා’’ති. තෙ ‘‘සාධු, දෙවා’’ති නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං මඞ්ගලවාරණං ආදාය තත්ථ ගන්ත්වා කුමාරං අලඞ්කරිත්වා හත්ථික්ඛන්ධෙ නිසීදාපෙත්වා නගරං පදක්ඛිණං කාරෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. මහාසත්තො රාජානං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. රාජා තස්ස සරීරසොභං ඔලොකෙත්වා බලවසිනෙහෙන තං ආලිඞ්ගිත්වා ‘‘අජ්ජෙව මෙ පුත්තං අභිසිඤ්චථා’’ති අමච්චෙ ආණාපෙසි. මහාසත්තො පිතරං වන්දිත්වා ‘‘න මය්හං රජ්ජෙන අත්ථො, අහං පබ්බජිස්සාමි, පබ්බජ්ජං මෙ අනුජානාථා’’ති ආහ. තෙන වුත්තං ‘‘දුක්ඛෙන ජීවිතො ලද්ධො’’තිආදි.

තත්ථ දුක්ඛෙනාති, තාත, තව භාතිකා ද්වෙ එකාය යක්ඛිනියා ඛාදිතා, තුය්හං පන තතො අමනුස්සභයතො නිවාරණත්ථං කතෙන දුක්ඛෙන මහතා ආයාසෙන ජීවිතො ලද්ධො. සංපීළෙ පතිපොසිතොති නානාවිධාය අමනුස්සරක්ඛාය ¶ සම්බාධෙ අයොඝරෙ විජායනකාලතො පට්ඨාය යාව සොළසවස්සුප්පත්තියා සම්බාධෙ සංවඩ්ඪිතොති අත්ථො. අජ්ජෙව, පුත්ත, පටිපජ්ජ, කෙවලං වසුධං ඉමන්ති කඤ්චනමාලාලඞ්කතස්ස සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා රතනරාසිම්හි ඨපෙත්වා තීහි සඞ්ඛෙහි අභිසිඤ්චියමානො ¶ ඉමං කුලසන්තකං කෙවලං සකලං සමුද්දපරියන්තං තතොයෙව සහ රට්ඨෙහීති සරට්ඨකං සහ නිගමෙහි මහාගාමෙහීති සනිගමං අපරිමිතෙන පරිවාරජනෙන සද්ධිං සජනං ඉමං වසුධං මහාපථවිං අජ්ජෙව, පුත්ත, පටිපජ්ජ, රජ්ජං කාරෙහීති අත්ථො. වන්දිත්වා ඛත්තියං. අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවින්ති ඛත්තියං කාසිරාජානං මම පිතරං වන්දිත්වා තස්ස අඤ්ජලිං පණාමෙත්වා ඉදං වචනං අභාසිං.

27. යෙ ¶ කෙචි මහියා සත්තාති ඉමිස්සා මහාපථවියා යෙ කෙචි සත්තා නාම. හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමාති ලාමකා චෙව උත්තමා ච, උභින්නං වෙමජ්ඣෙ භවත්තා මජ්ඣිමා ච. සකෙ ගෙහෙති සබ්බෙ තෙ සකෙ ගෙහෙ. සකඤාතිභීති සකෙහි ඤාතීහි සම්මොදමානා විස්සට්ඨා අනුක්කණ්ඨිතා යථාවිභවං වඩ්ඪන්ති.

28. ඉදං ලොකෙ උත්තරියන්ති ඉදං පන ඉමස්මිං ලොකෙ අසදිසං, මය්හං එව ආවෙණිකං. කිං පන තං සංපීළෙ මම පොසනන්ති සම්බාධෙ මම සංවඩ්ඪනං. තථා හි අයොඝරම්හි සංවඩ්ඪො, අප්පභෙ චන්දසූරියෙති චන්දසූරියානං පභාරහිතෙ අයොඝරෙ සංවඩ්ඪොම්හීති සංවඩ්ඪො අම්හි.

29. පූතිකුණපසම්පුණ්ණාති පූතිගන්ධනානප්පකාරකුණපසම්පුණ්ණා ගූථනිරයසදිසා. මාතු කුච්ඡිතො ජීවිතසංසයෙ වත්තමානෙ කථං මුච්චිත්වා නික්ඛමිත්වා. තතො ඝොරතරෙති තතොපි ගබ්භවාසතො දාරුණතරෙ, අවිස්සට්ඨවාසෙන දුක්ඛෙ. පක්ඛිත්තයොඝරෙති පක්ඛිත්තො අයොඝරෙ, බන්ධනාගාරෙ ඨපිතො විය අහොසින්ති දස්සෙති.

30. යදිහන්ති එත්ථ යදීති නිපාතමත්තං. තාදිසන්ති යාදිසං පුබ්බෙ වුත්තං, තාදිසං පරමදාරුණං දුක්ඛං පත්වා අහං රජ්ජෙසු යදි රජ්ජාමි යදි රමිස්සාමි, එවං සන්තෙ පාපානං ලාමකානං නිහීනපුරිසානං උත්තමො නිහීනතමො සියං ¶ .

31. උක්කණ්ඨිතොම්හි කායෙනාති අපරිමුත්තගබ්භවාසාදිනා පූතිකායෙන උක්කණ්ඨිතො නිබ්බින්නො අම්හි. රජ්ජෙනම්හි අනත්ථිකොති රජ්ජෙනපි අනත්ථිකො අම්හි. යක්ඛිනියා හත්ථතො මුත්තොපි හි නාහං අජරාමරො, කිං ¶ මෙ රජ්ජෙන, රජ්ජඤ්හි නාම සබ්බෙසං අනත්ථානං සන්නිපාතට්ඨානං, තත්ථ ඨිතකාලතො පට්ඨාය දුන්නික්ඛමං හොති, තස්මා තං අනුපගන්ත්වා නිබ්බුතිං පරියෙසිස්සං, යත්ථ මං මච්චු න මද්දියෙති යත්ථ ඨිතං මං මහාසෙනො මච්චුරාජා න මද්දියෙ න ඔත්ථරෙය්ය න අභිභවෙය්ය, තං නිබ්බුතිං අමතමහානිබ්බානං පරියෙසිස්සාමීති.

32. එවාහං චින්තයිත්වානාති එවං ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන නානප්පකාරං සංසාරෙ ආදීනවං පච්චවෙක්ඛණෙන නිබ්බානෙ ආනිසංසදස්සනෙන ච යොනිසො චින්තෙත්වා. විරවන්තෙ මහාජනෙති මයා විප්පයොගදුක්ඛාසහනෙන විරවන්තෙ පරිදෙවන්තෙ මාතාපිතුප්පමුඛෙ මහන්තෙ ජනෙ. නාගොව බන්ධනං ඡෙත්වාති යථා නාම මහාබලො හත්ථිනාගො දුබ්බලතරං රජ්ජුබන්ධනං සුඛෙනෙව ඡින්දති, එවමෙව ඤාතිසඞ්ගාදිභෙදස්ස ¶ තස්මිං ජනෙ තණ්හාබන්ධනස්ස ඡින්දනෙන බන්ධනං ඡෙත්වා කානනසඞ්ඛාතං මහාවනං පබ්බජ්ජූපගමනවසෙන පාවිසිං. ඔසානගාථා වුත්තත්ථා එව.

තත්ථ ච මහාසත්තො අත්තනො පබ්බජ්ජාධිප්පායං ජානිත්වා ‘‘තාත, කිංකාරණා පබ්බජසී’’ති රඤ්ඤා වුත්තො ‘‘දෙව, අහං මාතුකුච්ඡිම්හි දස මාසෙ ගූථනිරයෙ විය වසිත්වා මාතු කුච්ඡිතො නික්ඛන්තො යක්ඛිනියා භයෙන සොළසවස්සානි බන්ධනාගාරෙ වසන්තො බහි ඔලොකෙතුම්පි න ලභිං, උස්සදනිරයෙ පක්ඛිත්තො විය අහොසිං, යක්ඛිනිතො මුත්තොපි අජරාමරො න හොමි, මච්චු නාමෙස න සක්කා කෙනචි ජිනිතුං, භවෙ උක්කණ්ඨිතොම්හි, යාව මෙ බ්යාධිජරාමරණානි නාගච්ඡන්ති, තාවදෙව පබ්බජිත්වා ධම්මං චරිස්සාමි, අලං මෙ රජ්ජෙන, අනුජානාහි මං, දෙව, පබ්බජිතු’’න්ති වත්වා –

‘‘යමෙකරත්තිං ¶ පඨමං, ගබ්භෙ වසති මාණවො;

අබ්භුට්ඨිතොව සො යාති, ස ගච්ඡං න නිවත්තතී’’ති. (ජා. 1.15.363) –

ආදිනා චතුවීසතියා ගාථාහි පිතු ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘මහාරාජ, තුම්හාකං රජ්ජං තුම්හාකමෙව හොතු, න මය්හං ඉමිනා අත්ථො, තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙන්තෙයෙව බ්යාධිජරාමරණානි ආගච්ඡෙය්යුං, තිට්ඨථ තුම්හෙ’’ති වත්වා අයදාමං ඡින්දිත්වා මත්තහත්ථී විය, කඤ්චනපඤ්ජරං භින්දිත්වා සීහපොතකො විය, කාමෙ පහාය මාතාපිතරො වන්දිත්වා නික්ඛමි. අථස්ස පිතා ‘‘අයං නාම කුමාරො පබ්බජිතුකාමො, කිමඞ්ගං පනාහං, මමාපි රජ්ජෙන අත්ථො නත්ථී’’ති ¶ රජ්ජං පහාය තෙන සද්ධිං එව නික්ඛමි. තස්මිං නික්ඛමන්තෙ දෙවීපි අමච්චාපි බ්රාහ්මණගහපතිකාදයොපීති සකලනගරවාසිනො භොගෙ ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමිංසු. සමාගමො මහා අහොසි, පරිසා ද්වාදසයොජනිකා ජාතා, තෙ ආදාය මහාසත්තො හිමවන්තං පාවිසි.

සක්කො දෙවරාජා තස්ස නික්ඛන්තභාවං ඤත්වා විස්සකම්මං පෙසෙත්වා ද්වාදසයොජනායාමං සත්තයොජනවිත්ථාරං අස්සමපදං කාරෙසි, සබ්බෙ ච පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ පටියාදාපෙසි. ඉධ මහාසත්තස්ස පබ්බජ්ජා ච ඔවාදදානඤ්ච බ්රහ්මලොකපරායනතා ච පරිසාය සම්මා පටිපත්ති ච සබ්බා මහාගොවින්දචරියායං (චරියා. 1.37 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

තදා ¶ මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, පරිසා බුද්ධපරිසා, අයොඝරපණ්ඩිතො ලොකනාථො.

තස්ස සෙසපාරමිනිද්ධාරණා ආනුභාවවිභාවනා ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති.

අයොඝරචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. භිසචරියාවණ්ණනා

34.

චතුත්ථෙ ¶ යදා හොමි, කාසීනං පුරවරුත්තමෙති ‘‘කාසී’’ති බහුවචනවසෙන ලද්ධවොහාරස්ස රට්ඨස්ස නගරවරෙ බාරාණසියං යස්මිං කාලෙ ජාතසංවඩ්ඪො හුත්වා වසාමීති අත්ථො. භගිනී ච භාතරො සත්ත, නිබ්බත්තා සොත්තියෙ කුලෙති උපකඤ්චනාදයො ඡ අහඤ්චාති භාතරො සත්ත සබ්බකනිට්ඨා කඤ්චනදෙවී නාම භගිනී චාති සබ්බෙ මයං අට්ඨ ජනා මන්තජ්ඣෙනනිරතතාය සොත්තියෙ උදිතොදිතෙ මහති බ්රාහ්මණකුලෙ තදා නිබ්බත්තා ජාතාති අත්ථො.

35.

බොධිසත්තො හි තදා බාරාණසියං අසීතිකොටිවිභවස්ස බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස ‘‘කඤ්චනකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. අථස්ස පදසා විචරණකාලෙ අපරො පුත්තො විජායි. ‘‘උපකඤ්චනකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. තතො පට්ඨාය මහාසත්තං ‘‘මහාකඤ්චනකුමාරො’’ති ¶ සමුදාචරන්ති. එවං පටිපාටියා සත්ත පුත්තා අහෙසුං. සබ්බකනිට්ඨා පන එකා ධීතා. තස්සා ‘‘කඤ්චනදෙවී’’ති නාමං කරිංසු. මහාසත්තො වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගහෙත්වා පච්චාගඤ්ඡි.

අථ නං මාතාපිතරො ඝරාවාසෙන බන්ධිතුකාමා ‘‘අත්තනො සමානජාතිකුලතො තෙ දාරිකං ආනෙස්සාමා’’ති වදිංසු. සො ‘‘අම්ම, තාත, න මය්හං ඝරාවාසෙන අත්ථො. මය්හඤ්හි සබ්බො ලොකසන්නිවාසො ආදිත්තො විය සප්පටිභයො, බන්ධනාගාරං විය පලිබුද්ධනං, උක්කාරභූමි විය ජිගුච්ඡො හුත්වා උපට්ඨාති, න මෙ චිත්තං කාමෙසු රජ්ජති, අඤ්ඤෙ වො පුත්තා අත්ථි, තෙ ¶ ඝරාවාසෙන නිමන්තෙථා’’ති වත්වා පුනප්පුනං යාචිතොපි සහායෙහි යාචාපිතොපි න ඉච්ඡි, අථ නං ¶ සහායා ‘‘සම්ම, කිං පන ත්වං පත්ථයන්තො කාමෙ පරිභුඤ්ජිතුං න ඉච්ඡසී’’ති පුච්ඡිංසු. සො තෙසං අත්තනො නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයං ආරොචෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘එතෙසං පුබ්බජො ආසි’’න්තිආදි.

තත්ථ එතෙසං පුබ්බජො ආසින්ති එතෙසං උපකඤ්චනකාදීනං සත්තන්නං ජෙට්ඨභාතිකො අහං තදා අහොසිං. හිරීසුක්කමුපාගතොති සුක්කවිපාකත්තා සන්තානස්ස විසොධනතො ච සුක්කං පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණං හිරිං භුසං ආගතො, අතිවිය පාපං ජිගුච්ඡන්තො ආසින්ති අත්ථො. භවං දිස්වාන භයතො, නෙක්ඛම්මාභිරතො අහන්ති කාමභවාදීනං වසෙන සබ්බං භවං පක්ඛන්දිතුං ආගච්ඡන්තං චණ්ඩහත්ථිං විය, හිංසිතුං ආගච්ඡන්තං උක්ඛිත්තාසිකං වධකං විය, සීහං විය, යක්ඛං විය, රක්ඛසං විය, ඝොරවිසං විය, ආසිවිසං විය, ආදිත්තං අඞ්ගාරං විය, සප්පටිභයං භයානකභාවතො පස්සිත්වා තතො මුච්චනත්ථඤ්ච පබ්බජ්ජාභිරතො පබ්බජිත්වා ‘‘කථං නු ඛො ධම්මචරියං සම්මාපටිපත්තිං පූරෙය්යං, ඣානසමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙය්ය’’න්ති පබ්බජ්ජාකුසලධම්මපඨමජ්ඣානාදිඅභිරතො තදා අහං ආසින්ති අත්ථො.

36. පහිතාති මාතාපිතූහි පෙසිතා. එකමානසාති සමානජ්ඣාසයා පුබ්බෙ මයා එකච්ඡන්දා මනාපචාරිනො මාතාපිතූහි පහිතත්තා පන මම පටික්කූලං අමනාපං වදන්තා. කාමෙහි මං නිමන්තෙන්තීති මහාපිතූහි වා එකමානසා කාමෙහි මං නිමන්තෙන්ති. කුලවංසං ධාරෙහීති ඝරාවාසං සණ්ඨපෙන්තො අත්තනො කුලවංසං ධාරෙහි පතිට්ඨපෙහීති කාමෙහි මං නිමන්තෙසුන්ති අත්ථො.

37. යං ¶ තෙසං වචනං වුත්තන්ති තෙසං මම පියසහායානං යං වචනං වුත්තං. ගිහිධම්මෙ සුඛාවහන්ති ගිහිභාවෙ සති ගහට්ඨභාවෙ ඨිතස්ස පුරිසස්ස ඤායානුගතත්තා දිට්ඨධම්මිකස්ස සම්පරායිකස්ස ච සුඛස්ස ආවහනතො සුඛාවහං. තං මෙ අහොසි කඨිනන්ති තං තෙසං මය්හං සහායානං මාතාපිතූනඤ්ච වචනං එකන්තෙනෙව නෙක්ඛම්මාභිරතත්තා අමනාපභාවෙන මෙ කඨිනං ඵරුසං දිවසං සන්තත්තඵාලසදිසං උභොපි කණ්ණෙ ඣාපෙන්තං විය ¶ අහොසි.

38. තෙ මං තදා උක්ඛිපන්තන්ති තෙ මය්හං සහායා මාතාපිතූහි අත්තනො ච උපනිමන්තනවසෙන අනෙකවාරං උපනීයමානෙ කාමෙ උද්ධමුද්ධං ඛිපන්තං ඡඩ්ඩෙන්තං පටික්ඛිපන්තං මං පුච්ඡිංසු. පත්ථිතං මමාති ඉතො විසුද්ධතරං කිං නු ඛො ඉමිනා පත්ථිතන්ති මයා අභිපත්ථිතං මම තං පත්ථනං පුච්ඡිංසු – ‘‘කිං ත්වං පත්ථයසෙ, සම්ම, යදි කාමෙ න භුඤ්ජසී’’ති.

39. අත්ථකාමොති ¶ අත්තනො අත්ථකාමො, පාපභීරූති අත්ථො. ‘‘අත්තකාමො’’තිපි පාළි. හිතෙසිනන්ති මය්හං හිතෙසීනං පියසහායානං. කෙචි ‘‘අත්ථකාමහිතෙසින’’න්ති පඨන්ති, තං න සුන්දරං.

40. පිතු මාතු ච සාවයුන්ති තෙ මය්හං සහායා අනිවත්තනීයං මම පබ්බජ්ජාඡන්දං විදිත්වා පබ්බජිතුකාමතාදීපකං මය්හං වචනං පිතු මාතු ච සාවෙසුං. ‘‘යග්ඝෙ, අම්මතාතා, ජානාථ, එකන්තෙනෙව මහාකඤ්චනකුමාරො පබ්බජිස්සති, න සො සක්කා කෙනචි උපායෙන කාමෙසු උපනෙතු’’න්ති අවොචුං. මාතාපිතා එවමාහූති තදා මය්හං මාතාපිතරො මම සහායෙහි වුත්තං මම වචනං සුත්වා එවමාහංසු – ‘‘සබ්බෙව පබ්බජාම, භො’’ති, යදි මහාකඤ්චනකුමාරස්ස නෙක්ඛම්මං අභිරුචිතං, යං තස්ස අභිරුචිතං, තදම්හාකම්පි අභිරුචිතමෙව, තස්මා සබ්බෙව පබ්බජාම, භොති. ‘‘භො’’ති තෙසං බ්රාහ්මණානං ආලපනං. ‘‘පබ්බජාම ඛො’’තිපි පාඨො, පබ්බජාම එවාති අත්ථො. මහාසත්තස්ස හි පබ්බජ්ජාඡන්දං විදිත්වා උපකඤ්චනාදයො ඡ භාතරො භගිනී ච කඤ්චනදෙවී පබ්බජිතුකාමාව අහෙසුං, තෙන තෙපි මාතාපිතූහි ඝරාවාසෙන නිමන්තියමානා න ඉච්ඡිංසුයෙව. තස්මා එවමාහංසු ‘‘සබ්බෙව පබ්බජාම, භො’’ති.

එවඤ්ච ¶ පන වත්වා මහාසත්තං මාතාපිතරො පක්කොසිත්වා අත්තනොපි අධිප්පායං තස්ස ආචික්ඛිත්වා ‘‘තාත, යදි පබ්බජිතුකාමොසි, අසීතිකොටිධනං තව සන්තකං යථාසුඛං විස්සජ්ජෙහී’’ති ආහංසු. අථ නං මහාපුරිසො කපණද්ධිකාදීනං විස්සජ්ජෙත්වා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා හිමවන්තං පාවිසි. තෙන සද්ධිං මාතාපිතරො ඡ භාතරො ච භගිනී ච එකො දාසො එකා දාසී එකො ච සහායො ඝරාවාසං පහාය අගමංසු. තෙන වුත්තං –

41.

‘‘උභො ¶ මාතා පිතා මය්හං, භගිනී ච සත්ත භාතරො;

අමිතධනං ඡඩ්ඩයිත්වා, පවිසිම්හා මහාවන’’න්ති.

ජාතකට්ඨකථායං (ජා. අට්ඨ. 4.14.77 භිසජාතකවණ්ණනා) පන ‘‘මාතාපිතූසු කාලංකතෙසු තෙසං කත්තබ්බකිච්චං කත්වා මහාසත්තො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමී’’ති වුත්තං.

එවං හිමවන්තං පවිසිත්වා ච තෙ බොධිසත්තප්පමුඛා එකං පදුමසරං නිස්සාය රමණීයෙ භූමිභාගෙ අස්සමං කත්වා පබ්බජිත්වා වනමූලඵලාහාරා යාපයිංසු. තෙසු උපකඤ්චනාදයො අට්ඨ ජනා වාරෙන ඵලාඵලං ආහරිත්වා එකස්මිං පාසාණඵලකෙ අත්තනො ඉතරෙසඤ්ච කොට්ඨාසෙ කත්වා ඝණ්ටිසඤ්ඤං ¶ දත්වා අත්තනො කොට්ඨාසං ආදාය වසනට්ඨානං පවිසන්ති. සෙසාපි ඝණ්ටිසඤ්ඤාය පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා අත්තනො අත්තනො පාපුණනකොට්ඨාසං ආදාය වසනට්ඨානං ගන්ත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොන්ති.

අපරභාගෙ භිසානි ආහරිත්වා තථෙව ඛාදන්ති. තත්ථ තෙ ඝොරතපා පරමධිතින්ද්රියා කසිණපරිකම්මං කරොන්තා විහරිංසු. අථ නෙසං සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘ඉමෙ ඉසයො වීමංසිස්සාමී’’ති අත්තනො ආනුභාවෙන මහාසත්තස්ස කොට්ඨාසෙ තයො දිවසෙ අන්තරධාපෙසි. මහාසත්තො පඨමදිවසෙ කොට්ඨාසං අදිස්වා ‘‘මම කොට්ඨාසො පමුට්ඨො භවිස්සතී’’ති චින්තෙසි. දුතියදිවසෙ ‘‘මම දොසෙන භවිතබ්බං, පණාමනවසෙන මම කොට්ඨාසං න ඨපිතං මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙසි. තතියදිවසෙ ‘‘තං කාරණං සුත්වා ඛමාපෙස්සාමී’’ති සායන්හසමයෙ ඝණ්ටිසඤ්ඤං දත්වා තාය සඤ්ඤාය සබ්බෙසු සන්නිපතිතෙසු තමත්ථං ආරොචෙත්වා තීසුපි දිවසෙසු ¶ තෙහි ජෙට්ඨකොට්ඨාසස්ස ඨපිතභාවං සුත්වා ‘‘තුම්හෙහි මය්හං කොට්ඨාසො ඨපිතො, මයා පන න ලද්ධො, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ¶ ආහ. තං සුත්වා සබ්බෙව සංවෙගප්පත්තා අහෙසුං.

තස්මිං අස්සමෙ රුක්ඛදෙවතාපි අත්තනො භවනතො ඔතරිත්වා තෙසං සන්තිකෙ නිසීදි. මනුස්සානං හත්ථතො පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨො එකො වාරණො අහිතුණ්ඩිකහත්ථතො පලායිත්වා මුත්තො සප්පකීළාපනකො එකො වානරො ච තෙහි ඉසීහි කතපරිචයා තදා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. සක්කොපි ‘‘ඉසිගණං පරිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති අදිස්සමානකායො තත්ථෙව අට්ඨාසි. තස්මිඤ්ච ඛණෙ බොධිසත්තස්ස කනිට්ඨො උපකඤ්චනතාපසො උට්ඨාය බොධිසත්තං වන්දිත්වා සෙසානං අපචිතිං දස්සෙත්වා ‘‘අහං සඤ්ඤං පට්ඨපෙත්වා අත්තානඤ්ඤෙව සොධෙතුං ලභාමී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, ලභසී’’ති වුත්තෙ ඉසිගණමජ්ඣෙ ඨත්වා සපථං කරොන්තො –

‘‘අස්සං ගවං රජතං ජාතරූපං, භරියඤ්ච සො ඉධ ලභතං මනාපං;

පුත්තෙහි දාරෙහි සමඞ්ගි හොතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසී’’ති. (ජා. 1.14.78) –

ඉමං ගාථං අභාසි. ඉමඤ්හි සො ‘‘යත්තකානි පියවත්ථූනි හොන්ති, තෙහි විප්පයොගෙ තත්තකානි දුක්ඛානි උප්පජ්ජන්තී’’ති වත්ථුකාමෙ ගරහන්තො ආහ.

තං ¶ සුත්වා ඉසිගණො ‘‘මාරිස, මා කථය, අතිභාරියො තෙ සපථො’’ති කණ්ණෙ පිදහි. බොධිසත්තොපි ‘‘අතිභාරියො තෙ සපථො, න, ත්වං තාත, ගණ්හසි, තව පත්තාසනෙ නිසීදා’’ති ආහ. සෙසාපි සපථං කරොන්තා යථාක්කමං –

‘‘මාලඤ්ච සො කාසිකචන්දනඤ්ච, ධාරෙතු පුත්තස්ස බහූ භවන්තු;

කාමෙසු ¶ තිබ්බං කුරුතං අපෙක්ඛං, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.

‘‘පහූතධඤ්ඤො ¶ කසිමා යසස්සී, පුත්තෙ ගිහී ධනිමා සබ්බකාමෙ;

වයං අපස්සං ඝරමාවසාතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.

‘‘සො ඛත්තියො හොතු පසය්හකාරී, රාජාභිරාජා බලවා යසස්සී;

සචාතුරන්තං මහිමාවසාතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.

‘‘සො බ්රාහ්මණො හොතු අවීතරාගො, මුහුත්තනක්ඛත්තපථෙසු යුත්තො;

පූජෙතු නං රට්ඨපතී යසස්සී, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.

‘‘අජ්ඣායකං සබ්බසමන්තවෙදං, තපස්සිනං මඤ්ඤතු සබ්බලොකො;

පූජෙන්තු නං ජානපදා සමෙච්ච, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.

‘‘චතුස්සදං ගාමවරං සමිද්ධං, දින්නඤ්හි සො භුඤ්ජතු වාසවෙන;

අවීතරාගො මරණං උපෙතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.

‘‘සො ගාමණී හොතු සහායමජ්ඣෙ, නච්චෙහි ගීතෙහි පමොදමානො;

සො රාජතො බ්යසනමාලත්ථ කිඤ්චි, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.

‘‘තං එකරාජා පථවිං විජෙත්වා, ඉත්ථීසහස්සස්ස ඨපෙතු අග්ගෙ;

සීමන්තිනීනං පවරා භවාතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යා අහාසි.

‘‘ඉසීනඤ්හි ¶ සා සබ්බසමාගතානං, භුඤ්ජෙය්ය සාදුං අවිකම්පමානා;

චරාතු ¶ ලාභෙන විකත්ථමානා, භිසානි තෙ බ්රාහණ යා අහාසි.

‘‘ආවාසිකො ¶ හොතු මහාවිහාරෙ, නවකම්මිකො හොතු ගජඞ්ගලායං;

ආලොකසන්ධිං දිවසං කරොතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.

‘‘සො බජ්ඣතං පාසසතෙහි ඡම්හි, රම්මා වනා නීයතු රාජධානිං;

තුත්තෙහි සො හඤ්ඤතු පාචනෙහි, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.

‘‘අලක්කමාලී තිපුකණ්ණපිට්ඨො, ලට්ඨීහතො සප්පමුඛං උපෙතු;

සකච්ඡබන්ධො විසිඛං චරාතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසී’’ති. (ජා. 1.14.79-90) –

ඉමා ගාථායො අවොචුං.

තත්ථ තිබ්බන්ති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු බහලං අපෙක්ඛං කරොතු. කසිමාති සම්පන්නකසිකම්මො. පුත්තෙ ගිහී ධනිමා සබ්බකාමෙති පුත්තෙ ලභතු, ගිහී හොතු, සත්තවිධෙන ධනෙන ධනිමා හොතු, රූපාදිභෙදෙ සබ්බකාමෙ ලභතු. වයං අපස්සන්ති මහල්ලකකාලෙපි අපබ්බජිත්වා අත්තනො වයං අපස්සන්තො පඤ්චකාමගුණසමිද්ධං ඝරමෙව ආවසතු. රාජාභිරාජාති රාජූනං අන්තරෙ අතිරාජා. අවීතරාගොති පුරොහිතට්ඨානතණ්හාය සතණ්හො. තපස්සිනන්ති තපසීලං, සීලසම්පන්නොති නං මඤ්ඤතු. චතුස්සදන්ති ආකිණ්ණමනුස්සතාය මනුස්සෙහි පහූතධඤ්ඤතාය ධඤ්ඤෙන සුලභදාරුතාය දාරූහි සම්පන්නොදකතාය උදකෙනාති චතූහි උස්සන්නං. වාසවෙනාති වාසවෙන දින්නං විය අචලං, වාසවතො ලද්ධවරානුභාවෙනෙව රාජානං ආරාධෙත්වා තෙන දින්නන්තිපි අත්ථො. අවීතරාගොති අවිගතරාගො කද්දමෙ සූකරො විය කාමපඞ්කෙ නිමුග්ගොව හොතු.

ගාමණීති ¶ ගාමජෙට්ඨකො. තන්ති තං ඉත්ථිං. එකරාජාති අග්ගරාජා. ඉත්ථීසහස්සස්සාති වචනමට්ඨතාය වුත්තං. සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං අග්ගට්ඨානෙ ¶ ඨපෙතූති අත්ථො. සීමන්තිනීනන්ති සීමන්තධරානං, ඉත්ථීනන්ති අත්ථො. සබ්බසමාගතානන්ති සබ්බෙසං සන්නිපතිතානං මජ්ඣෙ නිසීදිත්වා. අවිකම්පමානාති අනොසක්කමානා සාදුරසං භුඤ්ජතූති අත්ථො. චරාතු ලාභෙන විකත්ථමානාති ලාභහෙතු සිඞ්ගාරවෙසං ගහෙත්වා ලාභං උප්පාදෙතුං චරතු. ආවාසිකොති ආවාසජග්ගනකො. ගජඞ්ගලායන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තත්ථ කිර දබ්බසම්භාරා සුලභා. ආලොකසන්ධිං දිවසන්ති එකදිවසෙන එකමෙව වාතපානං කරොතු. සො කිර දෙවපුත්තො කස්සපබුද්ධකාලෙ ගජඞ්ගලනගරං නිස්සාය ¶ යොජනිකෙ මහාවිහාරෙ ආවාසිකො සඞ්ඝත්ථෙරො හුත්වා ජිණ්ණෙ විහාරෙ නවකම්මානි කරොන්තොව මහාදුක්ඛං අනුභවි, තං සන්ධායාහ.

පාසසතෙහීති බහූහි පාසෙහි. ඡම්හීති චතූසු පාදෙසු ගීවාය කටිභාගෙ චාති ඡසු ඨානෙසු. තුත්තෙහීති ද්විකණ්ටකාහි දීඝලට්ඨීහි. පාචනෙහීති රස්සපාචනෙහි, අඞ්කුසකෙහි වා. අලක්කමාලීති අහිතුණ්ඩිකෙන කණ්ඨෙ පරික්ඛිපිත්වා ඨපිතාය අලක්කමාලාය සමන්නාගතො. තිපුකණ්ණපිට්ඨොති තිපුපිළන්ධනෙන පිළන්ධිතපිට්ඨිකණ්ණො කණ්ණපිට්ඨො. ලට්ඨිහතොති සප්පකීළාපනං සික්ඛාපයමානො ලට්ඨියා හතො හුත්වා. සබ්බං තෙ කාමභොගං ඝරාවාසං අත්තනා අත්තනා අනුභූතදුක්ඛඤ්ච ජිගුච්ඡන්තා තථා තථා සපථං කරොන්තා එවමාහංසු.

අථ බොධිසත්තො ‘‘සබ්බෙහි ඉමෙහි සපථො කතො, මයාපි කාතුං වට්ටතී’’ති සපථං කරොන්තො –

‘‘යො වෙ අනට්ඨංව නට්ඨන්ති චාහ, කාමෙව සො ලභතං භුඤ්ජතඤ්ච;

අගාරමජ්ඣෙ මරණං උපෙතු, යො වා භොන්තො සඞ්කති කඤ්චි දෙවා’’ති. (ජා. 1.14.91) –

ඉමං ගාථමාහ.

තත්ථ භොන්තොති භවන්තො. සඞ්කතීති ආසඞ්කති. කඤ්චීති අඤ්ඤතරං.

අථ ¶ සක්කො ‘‘සබ්බෙපිමෙ කාමෙසු නිරපෙක්ඛා’’ති ජානිත්වා සංවිග්ගමානසො න ඉමෙසු කෙනචිපි භිසානි නීතානි, නාපි තයා අනට්ඨං නට්ඨන්ති වුත්තං, අපිච අහං තුම්හෙ වීමංසිතුකාමො අන්තරධාපෙසින්ති දස්සෙන්තො –

‘‘වීමංසමානො ¶ ඉසිනො භිසානි, තීරෙ ගහෙත්වාන ථලෙ නිධෙසිං;

සුද්ධා අපාපා ඉසයො වසන්ති, එතානි තෙ බ්රහ්මචාරී භිසානී’’ති. (ජා. 1.14.95) –

ඔසානගාථමාහ.

තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො –

‘‘න තෙ නටා නො පන කීළනෙය්යා, න බන්ධවා නො පන තෙ සහායා;

කිස්මිං වුපත්ථම්භ සහස්සනෙත්ත, ඉසීහි ත්වං කීළසි දෙවරාජා’’ති. (ජා. 1.14.96) –

සක්කං තජ්ජෙසි.

අථ නං සක්කො –

‘‘ආචරියො මෙසි පිතා ච මය්හං, එසා පතිට්ඨා ඛලිතස්ස බ්රහ්මෙ;

එකාපරාධං ඛම භූරිපඤ්ඤ, න පණ්ඩිතා කොධබලා භවන්තී’’ති. (ජා. 1.14.97) –

ඛමාපෙසි.

මහාසත්තො සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො ඛමිත්වා සයං ඉසිගණං ඛමාපෙන්තො –

‘‘සුවාසිතං ඉසිනං එකරත්තං, යං වාසවං භූතපතිද්දසාම;

සබ්බෙව භොන්තො සුමනා භවන්තු, යං බ්රාහ්මණො පච්චුපාදී භිසානී’’ති. (ජා. 1.14.98) –

ආහ.

තත්ථ ¶ න තෙ නටාති, දෙවරාජ, මයං තව නටා වා කීළිතබ්බයුත්තකා වා න හොම. නාපි තව ඤාතකා, සහායා හස්සං කාතබ්බා. අථ ත්වං කිස්මිං වුපත්ථම්භාති කිං උපත්ථම්භකං කත්වා, කිං නිස්සාය ඉසීහි සද්ධිං කීළසීති අත්ථො. එසා පතිට්ඨාති එසා තව පාදච්ඡායා අජ්ජ මම ඛලිතස්ස අපරාධස්ස පතිට්ඨා හොතු. සුවාසිතන්ති ආයස්මන්තානං ඉසීනං එකරත්තිම්පි ඉමස්මිං අරඤ්ඤෙ වසිතං සුවසිතමෙව. කිංකාරණා? යං වාසවං භූතපතිං අද්දසාම. සචෙ හි මයං නගරෙ අවසිම්හා, න ඉමං අද්දසාම. භොන්තොති භවන්තො. සබ්බෙපි සුමනා භවන්තු තුස්සන්තු, සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො ඛමන්තු, කිංකාරණා? යං බ්රාහ්මණො පච්චුපාදී භිසානි ¶ යස්මා තුම්හාකං ආචරියො භිසානි අලභීති. සක්කො ¶ ඉසිගණං වන්දිත්වා දෙවලොකං ගතො. ඉසිගණොපි ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

තදා උපකඤ්චනාදයො ඡ භාතරො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානමහාකස්සපඅනුරුද්ධපුණ්ණආනන්දත්ථෙරා, භගිනී උප්පලවණ්ණා, දාසී ඛුජ්ජුත්තරා, දාසො චිත්තො ගහපති, රුක්ඛදෙවතා සාතාගිරො, වාරණො පාලිලෙය්යනාගො, වානරො මධුවාසිට්ඨො, සක්කො කාළුදායී, මහාකඤ්චනතාපසො ලොකනාථො.

තස්ස ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව දස පාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා අච්චන්තමෙව කාමෙසු අනපෙක්ඛතාදයො ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

භිසචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සොණපණ්ඩිතචරියාවණ්ණනා

42. පඤ්චමෙ නගරෙ බ්රහ්මවඩ්ඪනෙති බ්රහ්මවඩ්ඪනනාමකෙ නගරෙ. කුලවරෙති අග්ගකුලෙ. සෙට්ඨෙති පාසංසතමෙ. මහාසාලෙති මහාසාරෙ. අජායහන්ති අජායිං අහං. ඉදං වුත්තං හොති – තස්මිං කාලෙ ‘‘බ්රහ්මවඩ්ඪන’’න්ති ලද්ධනාමෙ බාරාණසිනගරෙ යදා හොමි භවාමි පටිවසාමි, තදා අභිජාතසම්පත්තියා උදිතොදිතභාවෙන අග්ගෙ විජ්ජාවතසම්පත්තියා සෙට්ඨෙ අසීතිකොටිවිභවතාය මහාසාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ අහං උප්පජ්ජින්ති.

තදා ¶ හි මහාසත්තො බ්රහ්මලොකතො චවිත්වා බ්රහ්මවඩ්ඪනනගරෙ අසීතිකොටිවිභවස්ස අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘සොණකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ අඤ්ඤොපි සත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා බොධිසත්තස්ස මාතුයා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස ජාතස්ස ‘‘නන්දකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තෙසං උග්ගහිතවෙදානං සබ්බසිප්පනිප්ඵත්තිප්පත්තානං වයප්පත්තානං රූපසම්පදං දිස්වා තුට්ඨහට්ඨා මාතාපිතරො ‘‘ඝරබන්ධනෙන බන්ධිස්සාමා’’ති පඨමං සොණකුමාරං ආහංසු – ‘‘තාත, තෙ පතිරූපකුලතො දාරිකං ¶ ආනෙස්සාම, ත්වං කුටුම්බං පටිපජ්ජාහී’’ති.

මහාසත්තො ¶ ‘‘අලං මය්හං ඝරාවාසෙන, අහං යාවජීවං තුම්හෙ පටිජග්ගිත්වා තුම්හාකං අච්චයෙන පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. මහාසත්තස්ස හි තදා තයොපි භවා ආදිත්තං අගාරං විය අඞ්ගාරකාසු විය ච උපට්ඨහිංසු. විසෙසතො පනෙස නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයො නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො අහොසි. තස්ස අධිප්පායං අජානන්තා තෙ පුනප්පුනං කථෙන්තාපි තස්ස චිත්තං අලභිත්වා නන්දකුමාරං ආමන්තෙත්වා ‘‘තාත, තෙන හි ත්වං කුටුම්බං පටිපජ්ජාහී’’ති වත්වා තෙනාපි ‘‘නාහං මම භාතරා ඡඩ්ඩිතඛෙළං සීසෙන උක්ඛිපාමි, අහම්පි තුම්හාකං අච්චයෙන භාතරා සද්ධිං පබ්බජිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉමෙ එවං තරුණා කාමෙ ජහන්ති, කිමඞ්ගං පන මයන්ති සබ්බෙව පබ්බජිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තාත, කිං වො අම්හාකං අච්චයෙන පබ්බජ්ජාය, සබ්බෙ සහෙව පබ්බජාමා’’ති වත්වා ඤාතීනං දාතබ්බයුත්තකං දත්වා දාසජනං භුජිස්සං කත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා සබ්බං ධනං විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා චත්තාරොපි ජනා බ්රහ්මවඩ්ඪනනගරා නික්ඛමිත්වා හිමවන්තප්පදෙසෙ පදුමපුණ්ඩරීකමණ්ඩිතං මහාසරං නිස්සාය රමණීයෙ වනසණ්ඩෙ අස්සමං මාපෙත්වා පබ්බජිත්වා තත්ථ වසිංසු. තෙන වුත්තං –

43.

‘‘තදාපි ලොකං දිස්වාන, අන්ධීභූතං තමොත්ථටං;

චිත්තං භවතො පතිකුටති, තුත්තවෙගහතං විය.

44.

‘‘දිස්වාන විවිධං පාපං, එවං චින්තෙසහං තදා;

කදාහං ගෙහා නික්ඛම්ම, පවිසිස්සාමි කානනං.

45.

‘‘තදාපි මං නිමන්තිංසු, කාමභොගෙහි ඤාතයො;

තෙසම්පි ඡන්දමාචික්ඛිං, මා නිමන්තෙථ තෙහි මං.

46.

‘‘යො ¶ මෙ කනිට්ඨකො භාතා, නන්දො නාමාසි පණ්ඩිතො;

සොපි මං අනුසික්ඛන්තො, පබ්බජ්ජං සමරොචයි.

47.

‘‘අහං ¶ සොණො ච නන්දො ච, උභො මාතාපිතා මම;

තදාපි භොගෙ ඡඩ්ඩෙත්වා, පාවිසිම්හා මහාවන’’න්ති.

තත්ථ තදාපීති යදා අහං බ්රහ්මවඩ්ඪනනගරෙ සොණො නාම බ්රාහ්මණකුමාරො අහොසිං, තදාපි. ලොකං දිස්වානාති සකලම්පි සත්තලොකං පඤ්ඤාචක්ඛුනා පස්සිත්වා. අන්ධීභූතන්ති පඤ්ඤාචක්ඛුවිරහෙන ¶ අන්ධජාතං අන්ධභාවං පත්තං. තමොත්ථටන්ති අවිජ්ජන්ධකාරෙන අභිභූතං. චිත්තං භවතො පතිකුටතීති ජාතිආදිසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණෙන කාමාදිභවතො මම චිත්තං සඞ්කුටති සන්නිලීයති න විසරති. තුත්තවෙගහතං වියාති තුත්තං වුච්චති අයොකණ්ටකසීසො දීඝදණ්ඩො, යො පතොදොති වුච්චති. තෙන වෙගසා අභිහතො යථා හත්ථාජානීයො සංවෙගප්පත්තො හොති, එවං මම චිත්තං තදා කාමාදීනවපච්චවෙක්ඛණෙන සංවෙගප්පත්තන්ති දස්සෙති.

දිස්වාන විවිධං පාපන්ති ගෙහං ආවසන්තෙහි ඝරාවාසනිමිත්තං ඡන්දදොසාදිවසෙන කරීයමානං නානාවිධං පාණාතිපාතාදිපාපකම්මඤ්චෙව තන්නිමිත්තඤ්ච නෙසං ලාමකභාවං පස්සිත්වා. එවං චින්තෙසහං තදාති ‘‘කදා නු ඛො අහං මහාහත්ථී විය අයබන්ධනං ඝරබන්ධනං ඡින්දිත්වා ගෙහතො නික්ඛමනවසෙන වනං පවිසිස්සාමී’’ති එවං තදා සොණකුමාරකාලෙ චින්තෙසිං අහං. තදාපි මං නිමන්තිංසූති න කෙවලං අයොඝරපණ්ඩිතාදිකාලෙයෙව, අථ ඛො තදාපි තස්මිං සොණකුමාරකාලෙපි මං මාතාපිතුආදයො ඤාතයො කාමභොගිනො කාමජ්ඣාසයා ‘‘එහි, තාත, ඉමං අසීතිකොටිධනං විභවං පටිපජ්ජ, කුලවංසං පතිට්ඨාපෙහී’’ති උළාරෙහි භොගෙහි නිමන්තයිංසු. තෙසම්පි ඡන්දමාචික්ඛින්ති තෙසම්පි මම ඤාතීනං තෙහි කාමභොගෙහි මා මං නිමන්තයිත්ථාති අත්තනො ඡන්දම්පි ආචික්ඛිං, පබ්බජ්ජාය නින්නජ්ඣාසයම්පි කථෙසිං, යථාජ්ඣාසයං පටිපජ්ජථාති අධිප්පායො.

සොපි මං අනු සික්ඛන්තොති ‘‘ඉමෙ කාමා නාම අප්පස්සාදා බහුදුක්ඛා බහූපායාසා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.234; 2.43-45; පාචි.417) නයෙන නානප්පකාරං කාමෙසු ආදීනවං පච්චවෙක්ඛිත්වා යථාහං සීලාදීනි සික්ඛන්තො පබ්බජ්ජං රොචෙසිං. සොපි නන්දපණ්ඩිතො ¶ තථෙව තස්ස නෙක්ඛම්මෙන මං අනුසික්ඛන්තො පබ්බජ්ජං සමරොචයීති. අහං සොණො ච නන්දො චාති තස්මිං කාලෙ සොණනාමකො අහං මය්හං කනිට්ඨභාතා නන්දො චාති. උභො මාතාපිතා ¶ මමාති ‘‘ඉමෙ නාම පුත්තකා එවං තරුණකාලෙපි කාමෙ ජහන්ති, කිමඞ්ගං පන මය’’න්ති උප්පන්නසංවෙගා මාතාපිතරො ච. භොගෙ ඡඩ්ඩෙත්වාති අසීතිකොටිවිභවසමිද්ධෙ මහා භොගෙ අනපෙක්ඛචිත්තා ඛෙළපිණ්ඩං විය පරිච්චජිත්වා මයං චත්තාරොපි ජනා හිමවන්තප්පදෙසෙ මහාවනං නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයෙන පවිසිම්හාති අත්ථො.

පවිසිත්වා ච තෙ තත්ථ රමණීයෙ භූමිභාගෙ අස්සමං මාපෙත්වා තාපසපබ්බජ්ජාය පබ්බජිත්වා තත්ථ වසිංසු. තෙ උභොපි භාතරො මාතාපිතරො පටිජග්ගිංසු. තෙසු නන්දපණ්ඩිතො ‘‘මයා ආභතඵලාඵලානෙව මාතාපිතරො ඛාදාපෙස්සාමී’’ති හිය්යො ච පුරිමගොචරගහිතට්ඨානතො ච ¶ යානි තානි අවසෙසානි ඵලාඵලානි පාතොව ආනෙත්වා මාතාපිතරො ඛාදාපෙති. තෙ තානි ඛාදිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථිකා හොන්ති. සොණපණ්ඩිතො පන දූරං ගන්ත්වා මධුරමධුරානි සුපක්කානි ආහරිත්වා උපනාමෙති. අථ නං තෙ ‘‘තාත, කනිට්ඨෙන ආභතානි මයං ඛාදිත්වා උපොසථිකා ජාතා, ඉදානි නො අත්ථො නත්ථී’’ති වදන්ති. ඉති තස්ස ඵලාඵලානි පරිභොගං න ලභන්ති විනස්සන්ති, පුනදිවසාදීසුපි තථෙවාති, එවං සො පඤ්චාභිඤ්ඤතාය දූරම්පි ගන්ත්වා ආහරති, තෙ පන න ඛාදන්ති.

අථ මහාසත්තො චින්තෙසි – ‘‘මාතාපිතරො සුඛුමාලා, නන්දො ච යානි තානි අපක්කානි දුප්පක්කානි ඵලාඵලානි ආහරිත්වා ඛාදාපෙති, එවං සන්තෙ ඉමෙ න චිරං පවත්තිස්සන්ති, වාරෙස්සාමි න’’න්ති. අථ නං ආමන්තෙත්වා ‘‘නන්ද, ඉතො පට්ඨාය ඵලාඵලං ආහරිත්වා මමාගමනං පතිමානෙහි, උභො එකතොව ඛාදාපෙස්සාමා’’ති ආහ. එවං වුත්තෙපි අත්තනො පුඤ්ඤං පච්චාසීසන්තො න තස්ස වචනමකාසි. මහාසත්තො තං උපට්ඨානං ආගතං ‘‘න ත්වං පණ්ඩිතානං වචනං කරොසි, අහං ජෙට්ඨො, මාතාපිතරො ච මමෙව භාරො, අහමෙව නෙ පටිජග්ගිස්සාමි, ත්වං ¶ ඉතො අඤ්ඤත්ථ යාහී’’ති තස්ස අච්ඡරං පහරි.

සො තෙන පණාමිතො තත්ථ ඨාතුං අසක්කොන්තො තං වන්දිත්වා මාතාපිතූනං තමත්ථං ආරොචෙත්වා අත්තනො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා කසිණං ¶ ඔලොකෙත්වා තංදිවසමෙව අට්ඨ ච සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘කිං නු ඛො අහං සිනෙරුපාදතො රතනවාලුකං ආහරිත්වා මම භාතු පණ්ණසාලාපරිවෙණං ආකිරිත්වා ඛමාපෙස්සාමි, උදාහු අනොතත්තතො උදකං ආහරිත්වා ඛමාපෙස්සාමි? අථ වා මෙ භාතා දෙවතාවසෙන ඛමෙය්ය, චත්තාරො මහාරාජානො සක්කඤ්ච දෙවරාජානං ආනෙත්වා ඛමාපෙස්සාමි, එවං පන න සොභිස්සති, අයං ඛො මනොජො බ්රහ්මවඩ්ඪනරාජා සකලජම්බුදීපෙ අග්ගරාජා, තං ආදිං කත්වා සබ්බෙ රාජානො ආනෙත්වා ඛමාපෙස්සාමි, එවං සන්තෙ මම භාතු ගුණො සකලජම්බුදීපං අවත්ථරිත්වා ගමිස්සති, චන්දො විය සූරියො විය ච පඤ්ඤායිස්සතී’’ති.

සො තාවදෙව ඉද්ධියා ගන්ත්වා බ්රහ්මවඩ්ඪනනගරෙ තස්ස රඤ්ඤො නිවෙසනද්වාරෙ ඔතරිත්වා ‘‘එකො තාපසො තුම්හෙ දට්ඨුකාමො’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙත්වා තෙන කතොකාසො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අහං අත්තනො බලෙන සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං ගහෙත්වා තව දස්සාමී’’ති. ‘‘කථං පන තුම්හෙ, භන්තෙ, සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං ගහෙත්වා දස්සථා’’ති? ‘‘මහාරාජ, කස්සචි වධච්ඡෙදං අකත්වා අත්තනො ඉද්ධියාව ගහෙත්වා දස්සාමී’’ති මහතියා සෙනාය සද්ධිං තං ආදාය කොසලරට්ඨං ¶ ගන්ත්වා නගරස්ස අවිදූරෙ ඛන්ධාවාරං නිවෙසෙත්වා ‘‘යුද්ධං වා නො දෙතු, වසෙ වා වත්තතූ’’ති කොසලරඤ්ඤො දූතං පාහෙසි. තෙන කුජ්ඣිත්වා යුද්ධසජ්ජෙන හුත්වා නික්ඛන්තෙන සද්ධිං යුද්ධෙ ආරද්ධෙ අත්තනො ඉද්ධානුභාවෙන යථා ද්වින්නං සෙනානං පීළනං න හොති, එවං කත්වා යථා ච කොසලරාජා තස්ස වසෙ වත්තති, එවං වචනපටිවචනහරණෙහි සංවිදහි. එතෙනුපායෙන සකලජම්බුදීපෙ රාජානො තස්ස වසෙ වත්තාපෙසි.

සො තෙන පරිතුට්ඨො නන්දපණ්ඩිතං ආහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි යථා මය්හං පටිඤ්ඤාතං, තථා කතං, බහූපකාරා මෙ තුම්හෙ, කිමහං ¶ තුම්හාකං කරිස්සාමි, අහඤ්හි තෙ සකලජම්බුදීපෙ උපඩ්ඪරජ්ජම්පි දාතුං ඉච්ඡාමි, කිමඞ්ගං පන හත්ථිඅස්සරථමණිමුත්තාපවාළරජතසුවණ්ණදාසිදාසපරිජනපරිච්ඡෙද’’න්ති? තං සුත්වා නන්දපණ්ඩිතො ‘‘න මෙ තෙ, මහාරාජ, රජ්ජෙන අත්ථො, නාපි හත්ථියානාදීහි, අපි ච ඛො තෙ රට්ඨෙ අසුකස්මිං නාම අස්සමෙ මම මාතාපිතරො පබ්බජිත්වා වසන්ති. ත්යාහං උපට්ඨහන්තො එකස්මිං ¶ අපරාධෙ මම ජෙට්ඨභාතිකෙන සොණපණ්ඩිතෙන නාම මහෙසිනා පණාමිතො, ස්වාහං තං ආදාය තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ඛමාපෙස්සාමි, තස්ස මෙ ත්වං ඛමාපනෙ සහායො හොහී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා චතුවීසතිඅක්ඛොභනී පරිමාණාය සෙනාය පරිවුතො එකසතරාජූහි සද්ධිං නන්දපණ්ඩිතං පුරක්ඛත්වා තං අස්සමපදං පත්වා චතුරඞ්ගුලප්පදෙසං මුඤ්චිත්වා ආකාසෙ ඨිතෙන කාජෙන අනොතත්තතො උදකං ආහරිත්වා පානීයං පටිසාමෙත්වා පරිවෙණං සම්මජ්ජිත්වා මාතාපිතූනං ආසන්නප්පදෙසෙ නිසින්නං ඣානරතිසමප්පිතං මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා නන්දපණ්ඩිතො නං ඛමාපෙසි. මහාසත්තො නන්දපණ්ඩිතං මාතරං පටිච්ඡාපෙත්වා අත්තනා යාවජීවං පිතරං පටිජග්ගි. තෙසං පන රාජූනං –

‘‘ආනන්දො ච පමොදො ච, සදා හසිතකීළිතං;

මාතරං පරිචරිත්වාන, ලබ්භමෙතං විජානතා.

‘‘ආනන්දො ච පමොදො ච, සදා හසිතකීළිතං;

පිතරං පරිචරිත්වාන, ලබ්භමෙතං විජානතො.

‘‘දානඤ්ච පෙය්යවජ්ජඤ්ච, අත්ථචරියා ච යා ඉධ;

සමානත්තතා ච ධම්මෙසු, තත්ථ තත්ථ යථාරහං;

එතෙ ඛො සඞ්ගහා ලොකෙ, රථස්සාණීව යායතො.

‘‘එතෙ ¶ ච සඞ්ගහා නාස්සු, න මාතා පුත්තකාරණා;

ලභෙථ මානං පූජං වා, පිතා වා පුත්තකාරණා.

‘‘යස්මා ච සඞ්ගහා එතෙ, සම්මපෙක්ඛන්ති පණ්ඩිතා;

තස්මා මහත්තං පප්පොන්ති, පාසංසා ච භවන්ති තෙ.

‘‘බ්රහ්මාති මාතාපිතරො, පුබ්බාචරියාති වුච්චරෙ;

ආහුනෙය්යා ච පුත්තානං, පජාය අනුකම්පකා.

‘‘තස්මා හි නෙ නමස්සෙය්ය, සක්කරෙය්ය ච පණ්ඩිතො;

අන්නෙන ¶ අථ පානෙන, වත්ථෙන සයනෙන ච;

උච්ඡාදනෙන න්හාපනෙන, පාදානං ධොවනෙන ච.

‘‘තාය නං පාරිචරියාය, මාතාපිතූසු පණ්ඩිතා;

ඉධෙව නං පසංසන්ති, පෙච්ච සග්ගෙ පමොදතී’’ති. (ජා. 2.20.176-183) –

බුද්ධලීළාය ¶ ධම්මං දෙසෙසි, තං සුත්වා සබ්බෙපි තෙ රාජානො සබලකායා පසීදිංසු. අථ නෙ පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා ‘‘දානාදීසු අප්පමත්තා හොථා’’ති ඔවදිත්වා විස්සජ්ජෙසි. තෙ සබ්බෙපි ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා ආයුපරියොසානෙ දෙවනගරං පූරයිංසු. බොධිසත්තො ‘‘ඉතො පට්ඨාය මාතරං පටිජග්ගාහී’’ති මාතරං නන්දපණ්ඩිතං පටිච්ඡාපෙත්වා අත්තනා යාවජීවං පිතරං පටිජග්ගි. තෙ උභොපි ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායනා අහෙසුං.

තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි, නන්දපණ්ඩිතො ආනන්දත්ථෙරො, මනොජො රාජා සාරිපුත්තත්ථෙරො, එකසතරාජානො අසීතිමහාථෙරා චෙව අඤ්ඤතරථෙරා ච, චතුවීසතිඅක්ඛොභනීපරිසා බුද්ධපරිසා, සොණපණ්ඩිතො ලොකනාථො.

තස්ස කිඤ්චාපි සාතිසයා නෙක්ඛම්මපාරමී, තථාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සෙසපාරමියො ච නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා අච්චන්තමෙව කාමෙසු අනපෙක්ඛතා, මාතාපිතූසු තිබ්බො සගාරවසප්පතිස්සභාවො ¶ , මාතාපිතුඋපට්ඨානෙන අතිත්ති, සතිපි නෙසං උපට්ඨානෙ සබ්බකාලං සමාපත්තිවිහාරෙහි වීතිනාමනන්ති එවමාදයො මහාසත්තස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

සොණපණ්ඩිතචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නෙක්ඛම්මපාරමී නිට්ඨිතා.

6. තෙමියචරියාවණ්ණනා

48. ඡට්ඨෙ කාසිරාජස්ස අත්රජොති කාසිරඤ්ඤො අත්රජො පුත්තො යදා හොමි, තදා මූගපක්ඛොති නාමෙන, තෙමියොති වදන්ති මන්ති තෙමියොති නාමෙන මූගපක්ඛවතාධිට්ඨානෙන ‘‘මූගපක්ඛො’’ති මාතාපිතරො ආදිං කත්වා සබ්බෙව මං වදන්තීති සම්බන්ධො. මහාසත්තස්ස හි ජාතදිවසෙ සකලකාසිරට්ඨෙ ¶ දෙවො වස්සි, යස්මා ච සො රඤ්ඤො චෙව අමච්චාදීනඤ්ච හදයං උළාරෙන පීතිසිනෙහෙන තෙමයමානො උප්පන්නො, තස්මා ‘‘තෙමියකුමාරො’’ති නාමං අහොසි.

49. සොළසිත්ථිසහස්සානන්ති ¶ සොළසන්නං කාසිරඤ්ඤො ඉත්ථාගාරසහස්සානං. න විජ්ජති පුමොති පුත්තො න ලබ්භති. න කෙවලඤ්ච පුත්තො එව, ධීතාපිස්ස නත්ථි එව. අහොරත්තානං අච්චයෙන, නිබ්බත්තො අහමෙකකොති අපුත්තකස්සෙව තස්ස රඤ්ඤො බහූනං සංවච්ඡරානං අතීතත්තා අනෙකෙසං අහොරත්තානං අපගමනෙන සක්කදත්තියො අහමෙකකොව බොධිපරියෙසනං චරමානො, තදා තස්ස පුත්තො හුත්වා උප්පන්නොති සත්ථා වදති.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ බාරාණසියං කාසිරාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස සොළසසහස්සා ඉත්ථියො අහෙසුං. තාසු එකාපි පුත්තං වා ධීතරං වා න ලභති. නාගරා ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො වංසානුරක්ඛකො එකොපි පුත්තො නත්ථී’’ති විප්පටිසාරී ජාතා සන්නිපතිත්වා රාජානං ‘‘පුත්තං පත්ථෙහී’’ති ආහංසු. රාජා සොළසසහස්සා ඉත්ථියො ‘‘පුත්තං පත්ථෙථා’’ති ආණාපෙසි. තා චන්දාදීනං උපට්ඨානාදීනි කත්වා පත්ථෙන්තියොපි න ලභිංසු. අග්ගමහෙසී පනස්ස මද්දරාජධීතා චන්දාදෙවී නාම සීලසම්පන්නා අහොසි. රාජා ‘‘ත්වම්පි පුත්තං පත්ථෙහී’’ති ආහ. සා පුණ්ණමදිවසෙ උපොසථිකා හුත්වා අත්තනො සීලං ආවජ්ජෙත්වා ‘‘සචාහං අඛණ්ඩසීලා, ඉමිනා මෙ සච්චෙන පුත්තො උප්පජ්ජතූ’’ති සච්චකිරියමකාසි. තස්සා සීලතෙජෙන සක්කස්ස ආසනං ¶ උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘චන්දාදෙවියා පුත්තපටිලාභස්ස උපායං කරිස්සාමී’’ති තස්සා අනුච්ඡවිකං පුත්තං උපධාරෙන්තො බොධිසත්තං තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චවිත්වා උපරිදෙවලොකෙ උප්පජ්ජිතුකාමං දිස්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘සම්ම, තයි මනුස්සලොකෙ උප්පන්නෙ පාරමියො ච තෙ පූරෙස්සන්ති, මහාජනස්ස ච වුඩ්ඪි භවිස්සති, අයං කාසිරඤ්ඤො චන්දා නාම අග්ගමහෙසී පුත්තං පත්ථෙති, තස්සා ¶ කුච්ඡියං උප්පජ්ජාහී’’ති ආහ.

සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා තස්සා කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස සහායා පඤ්චසතා දෙවපුත්තා ඛීණායුකා දෙවලොකා චවිත්වා තස්සෙව රඤ්ඤො අමච්චභරියානං කුච්ඡීසු පටිසන්ධිං ගණ්හිංසු. දෙවී ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ගබ්භපරිහාරං දාපෙසි. සා පරිපුණ්ණගබ්භා ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණසම්පන්නං පුත්තං විජායි. තංදිවසමෙව අමච්චගෙහෙසු ¶ පඤ්චකුමාරසතානි විජායිංසු. උභයම්පි සුත්වා රාජා ‘‘මම පුත්තස්ස පරිවාරා එතෙ’’ති පඤ්චන්නං දාරකසතානං පඤ්චධාතිසතානි පෙසෙත්වා කුමාරපසාධනානි ච පෙසෙසි. මහාසත්තස්ස පන අතිදීඝාදිදොසවිවජ්ජිතා අලම්බත්ථනා මධුරථඤ්ඤා චතුසට්ඨිධාතියො දත්වා මහන්තං සක්කාරං කත්වා චන්දාදෙවියාපි වරං අදාසි. සා ගහිතකං කත්වා ඨපෙසි. දාරකො මහතා පරිවාරෙන වඩ්ඪති. අථ නං එකමාසිකං අලඞ්කරිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ආනයිංසු. රාජා පියපුත්තං ඔලොකෙත්වා ආලිඞ්ගිත්වා අඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා රමයමානො නිසීදි.

50. තස්මිං ඛණෙ චත්තාරො චොරා ආනීතා. රාජා තෙසු එකස්ස සකණ්ටකාහි කසාහි පහාරසහස්සං ආණාපෙසි, එකස්ස සඞ්ඛලිකාය බන්ධිත්වා බන්ධනාගාරප්පවෙසනං, එකස්ස සරීරෙ සත්තිප්පහාරදානං, එකස්ස සූලාරොපනං. මහාසත්තො පිතු කථං සුත්වා සංවෙගප්පත්තො හුත්වා ‘‘අහො මම පිතා රජ්ජං නිස්සාය භාරියං නිරයගාමිකම්මං කරොතී’’ති චින්තෙසි. පුනදිවසෙ නං සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා අලඞ්කතසිරිසයනෙ නිපජ්ජාපෙසුං.

සො ථොකං නිද්දායිත්වා පටිබුද්ධො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා සෙතච්ඡත්තං ඔලොකෙන්තො මහන්තං සිරිවිභවං පස්සි. අථස්ස පකතියාපි සංවෙගප්පත්තස්ස අතිරෙකතරං භයං උප්පජ්ජි. සො ‘‘කුතො නු ඛො අහං ඉමං රාජගෙහං ආගතො’’ති උපධාරෙන්තො ජාතිස්සරඤාණෙන දෙවලොකතො ආගතභාවං ඤත්වා තතො පරං ඔලොකෙන්තො උස්සදනිරයෙ පක්කභාවං ¶ පස්සි. තතො පරං ඔලොකෙන්තො තස්මිංයෙව නගරෙ රාජභාවං පස්සි. අථ සො ‘‘අහං වීසතිවස්සානි රජ්ජං කාරෙත්වා ¶ අසීතිවස්සසහස්සානි උස්සදනිරයෙ පච්චිං, ඉදානි පුනපි ඉමස්මිං චොරගෙහෙ නිබ්බත්තොස්මි, පිතාපි මෙ හිය්යො චතූසු චොරෙසු ආනීතෙසු තථාරූපං ඵරුසං නිරයසංවත්තනිකං කථං කථෙසි. න මෙ ඉමිනා අවිදිතවිපුලානත්ථාවහෙන රජ්ජෙන අත්ථො, කථං නු ඛො ඉමම්හා චොරගෙහා මුච්චෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො නිපජ්ජි. අථ නං එකා දෙවධීතා ‘‘තාත තෙමියකුමාර, මා භායි, තීණි අඞ්ගානි අධිට්ඨහිත්වා තව සොත්ථි භවිස්සතී’’ති සමස්සාසෙසි. තං සුත්වා මහාසත්තො රජ්ජසඞ්ඛාතා ¶ අනත්ථතො මුච්චිතුකාමො සොළසසංවච්ඡරානි තීණි අඞ්ගානි අචලාධිට්ඨානවසෙන අධිට්ඨහි. තෙන වුත්තං ‘‘කිච්ඡාලද්ධං පියං පුත්ත’’න්තිආදි.

තත්ථ කිච්ඡාලද්ධන්ති කිච්ඡෙන කසිරෙන චිරකාලපත්ථනාය ලද්ධං. අභිජාතන්ති ජාතිසම්පන්නං. කායජුතියා චෙව ඤාණජුතියා ච සමන්නාගතත්තා ජුතින්ධරං. සෙතච්ඡත්තං ධාරයිත්වාන, සයනෙ පොසෙති මං පිතාති පිතා මෙ කාසිරාජා ‘‘මා නං කුමාරං රජො වා උස්සාවො වා’’ති ජාතකාලතො පට්ඨාය සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා සිරිසයනෙ සයාපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන මං පොසෙති.

51. නිද්දායමානො සයනවරෙ පබුජ්ඣිත්වා අහං ඔලොකෙන්තො පණ්ඩරං සෙතච්ඡත්තං අද්දසං. යෙනාහං නිරයං ගතොති යෙන සෙතච්ඡත්තෙන තතො තතියෙ අත්තභාවෙ අහං නිරයං ගතො, සෙතච්ඡත්තසීසෙන රජ්ජං වදති.

52. සහ දිට්ඨස්ස මෙ ඡත්තන්ති තං සෙතච්ඡත්තං දිට්ඨස්ස දිට්ඨවතො මෙ සහ තෙන දස්සනෙන, දස්සනසමකාලමෙවාති අත්ථො. තාසො උප්පජ්ජි භෙරවොති සුපරිවිදිතාදීනවත්තා භයානකො චිත්තුත්රාසො උදපාදි. විනිච්ඡයං සමාපන්නො, කථාහං ඉමං මුඤ්චිස්සන්ති කථං නු ඛො අහං ඉමං රජ්ජං කාළකණ්ණිං මුඤ්චෙය්යන්ති එවං විචාරණං ආපජ්ජිං.

53. පුබ්බසාලොහිතා මය්හන්ති පුබ්බෙ එකස්මිං අත්තභාවෙ මම මාතුභූතපුබ්බා තස්මිං ඡත්තෙ අධිවත්ථා දෙවතා මය්හං අත්ථකාමිනී හිතෙසිනී. සා මං දිස්වාන දුක්ඛිතං, තීසු ඨානෙසු යොජයීති සා දෙවතා මං තථා ¶ චෙතොදුක්ඛෙන දුක්ඛිතං දිස්වා මූගපක්ඛබධිරභාවසඞ්ඛාතෙසු තීසු රජ්ජදුක්ඛතො නික්ඛමනකාරණෙසු යොජෙසි.

54. පණ්ඩිච්චයන්ති පණ්ඩිච්චං, අයමෙව වා පාඨො. මා විභාවයාති මා පකාසෙහි. බාලමතොති බාලොති ඤාතො. සබ්බොති සකලො අන්තොජනො චෙව බහිජනො ච. ඔචිනායතූති නීහරථෙතං ¶ කාළකණ්ණින්ති අවජානාතු. එවං තව අත්ථො භවිස්සතීති එවං යථාවුත්තනයෙන අවජානිතබ්බභාවෙ සති තුය්හං ගෙහතො නික්ඛමනෙන හිතං පාරමිපරිපූරණං භවිස්සති.

55. තෙතං ¶ වචනන්ති තෙ එතං තීණි අඞ්ගානි අධිට්ඨාහීති වචනං. අත්ථකාමාසි මෙ අම්මාති අම්ම දෙවතෙ, මම අත්ථකාමා අසි. හිතකාමාති තස්සෙව පරියායවචනං. අත්ථොති වා එත්ථ සුඛං වෙදිතබ්බං. හිතන්ති තස්ස කාරණභූතං පුඤ්ඤං.

56. සාගරෙව ථලං ලභින්ති චොරගෙහෙ වතාහං ජාතො, අහු මෙ මහාවතානත්ථොති සොකසාගරෙ ඔසීදන්තො තස්සා දෙවතාය අහං වචනං සුත්වා සාගරෙ ඔසීදන්තො විය ථලං පතිට්ඨං අලභිං, රජ්ජකුලතො නික්ඛමනොපායං අලභින්ති අත්ථො. තයො අඞ්ගෙ අධිට්ඨහින්ති යාව ගෙහතො නික්ඛමිං, තාව තීණි අඞ්ගානි කාරණානි අධිට්ඨහිං.

57. ඉදානි තානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘මූගො අහොසි’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ පක්ඛොති පීඨසප්පි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එවං පන මහාසත්තෙ දෙවතාය දින්නනයෙ ඨත්වා ජාතවස්සතො පට්ඨාය මූගාදිභාවෙන අත්තානං දස්සෙන්තෙ මාතාපිතරො ධාතිආදයො ච ‘‘මූගානං හනුපරියොසානං නාම එවරූපං න හොති, බධිරානං කණ්ණසොතං නාම එවරූපං න හොති, පීඨසප්පීනං හත්ථපාදා නාම එවරූපා න හොන්ති, භවිතබ්බමෙත්ථ කාරණෙන, වීමංසිස්සාම න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘ඛීරෙන තාව වීමංසිස්සාමා’’ති සකලදිවසං ඛීරං න දෙන්ති. සො සුස්සන්තොපි ඛීරත්ථාය සද්දං න කරොති.

අථස්ස මාතා ‘‘පුත්තො මෙ ඡාතො, ඛීරමස්ස දෙථා’’ති ඛීරං දාපෙසි. එවං අන්තරන්තරා ඛීරං අදත්වා එකසංවච්ඡරං වීමංසන්තාපි අන්තරං න පස්සිංසු. තතො ‘‘කුමාරකා නාම පූවඛජ්ජකං පියායන්ති, ඵලාඵලං පියායන්ති, කීළනභණ්ඩකං පියායන්ති, භොජනං පියායන්තී’’ති තානි තානි පලොභනීයානි උපනෙත්වා වීමංසනවසෙන පලොභෙන්තා යාව පඤ්චවස්සකාලා අන්තරං න පස්සිංසු. අථ නං ‘‘දාරකා නාම ¶ අග්ගිතො භායන්ති, මත්තහත්ථිතො භායන්ති, සප්පතො භායන්ති, උක්ඛිත්තාසිකපුරිසතො භායන්ති, තෙහි වීමංසිස්සාමා’’ති යථා තෙහිස්ස අනත්ථො න ජායති, තථා පුරිමමෙව සංවිදහිත්වා අතිභයානකාකාරෙන උපගච්ඡන්තෙ කාරෙසුං.

මහාසත්තො ¶ ¶ නිරයභයං ආවජ්ජෙත්වා ‘‘ඉතො සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන නිරයො භායිතබ්බො’’ති නිච්චලොව හොති. එවම්පි වීමංසිත්වා අන්තරං න පස්සන්තා පුන ‘‘දාරකා නාම සමජ්ජත්ථිකා හොන්තී’’ති සමජ්ජං කාරෙත්වාපි මහාසත්තං සාණියා පරික්ඛිපිත්වා අජානන්තස්සෙව චතූසු පස්සෙසු සඞ්ඛසද්දෙහි භෙරිසද්දෙහි ච සහසා එකනින්නාදං කාරෙත්වාපි අන්ධකාරෙ ඝටෙහි දීපං උපනෙත්වා සහසා ආලොකං දස්සෙත්වාපි සකලසරීරං ඵාණිතෙන මක්ඛෙත්වා බහුමක්ඛිකෙ ඨානෙ නිපජ්ජාපෙත්වාපි න්හාපනාදීනි අකත්වා උච්චාරපස්සාවමත්ථකෙ නිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වාපි තත්ථ ච පලිපන්නං සයමානං පරිහාසෙහි අක්කොසනෙහි ච ඝට්ටෙත්වාපි හෙට්ඨාමඤ්චෙ අග්ගිකපල්ලං කත්වා උණ්හසන්තාපෙන පීළෙත්වාපීති එවං නානාවිධෙහි උපායෙහි වීමංසන්තාපිස්ස අන්තරං න පස්සිංසු.

මහාසත්තො හි සබ්බත්ථ නිරයභයමෙව ආවජ්ජෙත්වා අධිට්ඨානං අවිකොපෙන්තො නිච්චලොව අහොසි. එවං පන්නරසවස්සානි වීමංසිත්වා අථ සොළසවස්සකාලෙ ‘‘පීඨසප්පිනො වා හොන්තු මූගබධිරා වා රජනීයෙසු අරජ්ජන්තා දුස්සනීයෙසු අදුස්සන්තා නාම නත්ථීති නාටකානිස්ස පච්චුපට්ඨපෙත්වා වීමංසිස්සාමා’’ති කුමාරං ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා දෙවපුත්තං විය අලඞ්කරිත්වා දෙවවිමානකප්පං පුප්ඵගන්ධදාමාදීහි එකාමොදපමොදං පාසාදං ආරොපෙත්වා උත්තමරූපධරා භාවවිලාසසම්පන්නා දෙවච්ඡරාපටිභාගා ඉත්ථියො උපට්ඨපෙසුං – ‘‘ගච්ඡථ නච්චාදීහි කුමාරං අභිරමාපෙථා’’ති. තා උපගන්ත්වා තථා කාතුං වායමිංසු. සො බුද්ධිසම්පන්නතාය ‘‘ඉමා මෙ සරීරසම්ඵස්සං මා වින්දිංසූ’’ති අස්සාසපස්සාසෙ නිරුන්ධි. තා තස්ස සරීරසම්ඵස්සං අවින්දන්තියො ‘‘ථද්ධසරීරො එස, නායං මනුස්සො, යක්ඛො භවිස්සතී’’ති පක්කමිංසු.

එවං සොළස වස්සානි සොළසහි මහාවීමංසාහි අනෙකාහි ච ඛුද්දකවීමංසාහි පරිග්ගණ්හිතුං අසක්කුණිත්වා මාතාපිතරො ‘‘තාත, තෙමියකුමාර, මයං තව අමූගාදිභාවං ජානාම, න හි තෙසං එවරූපානි මුඛකණ්ණසොතපාදානි හොන්ති, ත්වං අම්හෙහි ¶ පත්ථෙත්වා ලද්ධපුත්තකො, මා නො නාසෙහි, සකලජම්බුදීපෙ රාජූනං සන්තිකා ගරහතො මොචෙහී’’ති සහ විසුං විසුඤ්ච අනෙකවාරං යාචිංසු. සො තෙහි එවං යාචියමානොපි අසුණන්තො විය හුත්වා නිපජ්ජි.

58. අථ ¶ රාජා මහාසත්තස්ස උභො පාදෙ කණ්ණසොතෙ ජිව්හං උභො ච හත්ථෙ කුසලෙහි පුරිසෙහි වීමංසාපෙත්වා ‘‘යදිපි අපීඨසප්පිආදීනං වියස්ස පාදාදයො, තථාපි අයං පීඨසප්පි මූගබධිරො මඤ්ඤෙ, ඊදිසෙ කාළකණ්ණිපුරිසෙ ඉමස්මිං ගෙහෙ වසන්තෙ තයො අන්තරායා පඤ්ඤායන්ති ¶ ජීවිතස්ස වා ඡත්තස්ස වා මහෙසියා වා’’ති ලක්ඛණපාඨකෙහි ඉදානි කථිතං. ජාතදිවසෙ පන ‘‘තුම්හාකං දොමනස්සපරිහරණත්ථං ‘ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණො’ති වුත්ත’’න්ති අමච්චෙහි ආරොචිතං සුත්වා අන්තරායභයෙන භීතො ‘‘ගච්ඡථ නං අවමඞ්ගලරථෙ නිපජ්ජාපෙත්වා පච්ඡිමද්වාරෙන නීහරාපෙත්වා ආමකසුසානෙ නිඛණථා’’ති ආණාපෙසි. තං සුත්වා මහාසත්තො හට්ඨො උදග්ගො අහොසි – ‘‘චිරස්සං වත මෙ මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සතී’’ති. තෙන වුත්තං ‘‘තතො මෙ හත්ථපාදෙ චා’’තිආදි.

තත්ථ මද්දියාති මද්දනවසෙන වීමංසිත්වා. අනූනතන්ති හත්ථාදීහි අවිකලතං. නින්දිසුන්ති ‘‘එවං අනූනාවයවොපි සමානො මූගාදි විය දිස්සමානො ‘‘රජ්ජං කාරෙතුං අභබ්බො, කාළකණ්ණිපුරිසො අය’’න්ති ගරහිංසු. ‘‘නිද්දිසු’’න්තිපි පාඨො, වදිංසූති අත්ථො.

59. ඡඩ්ඩනං අනුමොදිසුන්ති රාජදස්සනත්ථං ආගතා සබ්බෙපි ජනපදවාසිනො සෙනාපතිපුරොහිතප්පමුඛා රාජපුරිසා තෙ සබ්බෙපි එකමනා සමානචිත්තා හුත්වා අන්තරායපරිහරණත්ථං රඤ්ඤා ආණත්තා භූමියං නිඛණනවසෙන මම ඡඩ්ඩනං මුඛසඞ්කොචං අකත්වා අභිමුඛභාවෙන සාධු සුට්ඨු ඉදං කත්තබ්බමෙවාති අනුමොදිංසු.

60. සො මෙ අත්ථො සමිජ්ඣථාති යස්සත්ථාය යදත්ථං තතො මූගාදිභාවාධිට්ඨානවසෙන දුක්කරචරණං චිණ්ණං චරිතං, සො අත්ථො මම සමිජ්ඣති. තෙසං මම මාතාපිතුආදීනං මතිං අධිප්පායං සුත්වා සො අහං මම අධිප්පායසමිජ්ඣනෙන හට්ඨො අනුපධාරෙත්වා භූමියං නිඛණනානුජානනෙන සංවිග්ගමානසොව අහොසින්ති වචනසෙසෙන සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

61. එවං ¶ කුමාරස්ස භූමියං නිඛණනෙ රඤ්ඤා ආණත්තෙ චන්දාදෙවී තං පවත්තිං සුත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘දෙව, තුම්හෙහි මය්හං වරො දින්නො, මයා ¶ ච ගහිතකං කත්වා ඨපිතො, තං මෙ ඉදානි දෙථා’’ති. ‘‘ගණ්හ, දෙවී’’ති. ‘‘පුත්තස්ස මෙ රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘පුත්තො තෙ කාළකණ්ණී, න සක්කා දාතු’’න්ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, යාවජීවං අදෙන්තො සත්ත වස්සානි දෙථා’’ති. ‘‘තම්පි න සක්කා’’ති. ‘‘ඡ වස්සානි, පඤ්චචත්තාරිතීණිද්වෙඑකං වස්සං, සත්ත මාසෙ, ඡපඤ්චචත්තාරොතයොද්වෙඑකං මාසංඅද්ධමාසංසත්තාහං දෙථා’’ති. සාධු ගණ්හාති.

සා පුත්තං අලඞ්කාරාපෙත්වා ‘‘තෙමියකුමාරස්ස ඉදං රජ්ජ’’න්ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා පුත්තං හත්ථික්ඛන්ධං ආරොපෙත්වා සෙතච්ඡත්තං මත්ථකෙ කාරාපෙත්වා නගරං පදක්ඛිණං කත්වා ¶ ආගතං අලඞ්කතසිරිසයනෙ නිපජ්ජාපෙත්වා සබ්බරත්තිං යාචි – ‘‘තාත තෙමිය, තං නිස්සාය සොළස වස්සානි නිද්දං අලභිත්වා රොදමානාය මෙ අක්ඛීනි උප්පක්කානි, සොකෙන හදයං භිජ්ජති විය, තව අපීඨසප්පිආදිභාවං ජානාමි, මා මං අනාථං කරී’’ති. ඉමිනා නියාමෙන ඡ දිවසෙ යාචි. ඡට්ඨෙ දිවසෙ රාජා සුනන්දං නාම සාරථිං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ස්වෙ පාතොව අවමඞ්ගලරථෙන කුමාරං නීහරිත්වා ආමකසුසානෙ භූමියං නිඛණිත්වා පථවිවඩ්ඪනකකම්මං කත්වා එහී’’ති ආහ. තං සුත්වා දෙවී ‘‘තාත, කාසිරාජා තං ස්වෙ ආමකසුසානෙ නිඛණිතුං ආණාපෙසි. ස්වෙ මරණං පාපුණිස්සතී’’ති ආහ.

මහාසත්තො තං සුත්වා ‘‘තෙමිය, සොළස වස්සානි තයා කතො වායාමො මත්ථකං පත්තො’’ති හට්ඨො උදග්ගො අහොසි. මාතුයා පනස්ස හදයං භිජ්ජනාකාරං විය අහොසි. අථ තස්සා රත්තියා අච්චයෙන පාතොව සාරථි රථං ආදාය ද්වාරෙ ඨපෙත්වා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා ‘‘දෙවි, මා මය්හං කුජ්ඣි, රඤ්ඤො ආණා’’ති පුත්තං ආලිඞ්ගිත්වා නිපන්නං දෙවිං පිට්ඨිහත්ථෙන අපනෙත්වා කුමාරං උක්ඛිපිත්වා පාසාදා ඔතරි. දෙවී උරං පහරිත්වා මහාසද්දෙන පරිදෙවිත්වා මහාතලෙ ඔහීයි.

අථ නං මහාසත්තො ඔලොකෙත්වා ‘‘මයි අකථෙන්තෙ මාතු සොකො බලවා භවිස්සතී’’ති කථෙතුකාමො හුත්වාපි ‘‘සචෙ කථෙස්සාමි සොළස වස්සානි කතො ¶ වායාමො මොඝො භවිස්සති, අකථෙන්තො පනාහං අත්තනො ච මාතාපිතූනඤ්ච පච්චයො භවිස්සාමී’’ති අධිවාසෙසි. සාරථි ‘‘මහාසත්තං රථං ආරොපෙත්වා පච්ඡිමද්වාරාභිමුඛං ¶ රථං පෙසෙස්සාමී’’ති පාචීනද්වාරාභිමුඛං පෙසෙසි. රථො නගරා නික්ඛමිත්වා දෙවතානුභාවෙන තියොජනට්ඨානං ගතො. මහාසත්තො සුට්ඨුතරං තුට්ඨචිත්තො අහොසි. තත්ථ වනඝටං සාරථිස්ස ආමකසුසානං විය උපට්ඨාසි. සො ‘‘ඉදං ඨානං සුන්දර’’න්ති රථං ඔක්කමාපෙත්වා මග්ගපස්සෙ ඨපෙත්වා රථා ඔරුය්හ මහාසත්තස්ස ආභරණභණ්ඩං ඔමුඤ්චිත්වා භණ්ඩිකං කත්වා ඨපෙත්වා කුදාලං ආදාය අවිදූරෙ ආවාටං ඛණිතුං ආරභි. තෙන වුත්තං ‘‘න්හාපෙත්වා අනුලිම්පිත්වා’’තිආදි.

තත්ථ න්හාපෙත්වාති සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි න්හාපෙත්වා. අනුලිම්පිත්වාති සුරභිවිලෙපනෙන විලිම්පෙත්වා. වෙඨෙත්වා රාජවෙඨනන්ති කාසිරාජූනං පවෙණියාගතං රාජමකුටං සීසෙ පටිමුඤ්චිත්වා. අභිසිඤ්චිත්වාති තස්මිං රාජකුලෙ රාජාභිසෙකනියාමෙන අභිසිඤ්චිත්වා. ඡත්තෙන කාරෙසුං පුරං පදක්ඛිණන්ති සෙතච්ඡත්තෙන ධාරියමානෙන මං නගරං පදක්ඛිණං කාරෙසුං.

62. සත්තාහං ධාරයිත්වානාති මය්හං මාතු චන්දාදෙවියා වරලාභනවසෙන ලද්ධං සත්තාහං මම සෙතච්ඡත්තං ¶ ධාරයිත්වා. උග්ගතෙ රවිමණ්ඩලෙති තතො පුනදිවසෙ සූරියමණ්ඩලෙ උග්ගතමත්තෙ අවමඞ්ගලරථෙන මං නගරතො නීහරිත්වා භූමියං නිඛණනත්ථං සාරථි සුනන්දො වනමුපගච්ඡි.

63. සජ්ජස්සන්ති සන්නද්ධො අස්සං, යුගෙ යොජිතස්සං මෙ රථං මග්ගතො උක්කමාපනවසෙන එකොකාසෙ කත්වා. හත්ථමුච්චිතොති මුච්චිතහත්ථො, රථපාචනතො මුත්තහත්ථොති අත්ථො. අථ වා හත්ථමුච්චිතොති හත්ථමුත්තො මම හත්ථතො මුච්චිත්වාති අත්ථො. කාසුන්ති ආවාටං. නිඛාතුන්ති නිඛණිතුං.

64-5. ඉදානි යදත්ථං මයා සොළස වස්සානි මූගවතාදිඅධිට්ඨානෙන දුක්කරචරියා ¶ අධිට්ඨිතා, තං දස්සෙතුං ‘‘අධිට්ඨිතමධිට්ඨාන’’න්ති ගාථාද්වයමාහ.

තත්ථ තජ්ජෙන්තො විවිධකාරණාති ද්විමාසිකකාලතො පට්ඨාය යාව සොළසසංවච්ඡරා ථඤ්ඤපටිසෙධනාදීහි විවිධෙහි නානප්පකාරෙහි කාරණෙහි තජ්ජයන්තො භයවිද්ධංසනවසෙන විහෙඨියමානො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අථ ¶ මහාසත්තො සුනන්දෙ කාසුං ඛණන්තෙ ‘‘අයං මෙ වායාමකාලො’’ති උට්ඨාය අත්තනො හත්ථපාදෙ සම්බාහිත්වා රථා ඔතරිතුං මෙ බලං අත්ථීති ඤත්වා චිත්තං උප්පාදෙසි. තාවදෙවස්ස පාදපතිට්ඨානට්ඨානං වාතපුණ්ණභස්තචම්මං විය උග්ගන්ත්වා රථස්ස පච්ඡිමන්තං ආහච්ච අට්ඨාසි. සො ඔතරිත්වා කතිපයෙ වාරෙ අපරාපරං චඞ්කමිත්වා ‘‘යොජනසතම්පි ගන්තුං මෙ බලං අත්ථී’’ති ඤත්වා රථං පච්ඡිමන්තෙ ගහෙත්වා කුමාරකානං කීළනයානකං විය උක්ඛිපිත්වා ‘‘සචෙ සාරථි මයා සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣෙය්ය, අත්ථි මෙ පටිවිරුජ්ඣිතුං බල’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා පසාධනත්ථාය චිත්තං උප්පාදෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව සක්කස්ස භවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො තං කාරණං ඤත්වා විස්සකම්මං ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡ කාසිරාජපුත්තං අලඞ්කරොහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා දිබ්බෙහි ච මානුසෙහි ච අලඞ්කාරෙහි සක්කං විය තං අලඞ්කරි. සො දෙවරාජලීළාය සාරථිස්ස ඛණනොකාසං ගන්ත්වා ආවාටතීරෙ ඨත්වා –

‘‘කින්නු සන්තරමානොව, කාසුං ඛණසි සාරථි;

පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කිං කාසුයා කරිස්සසී’’ති. (ජා. 2.22.3) –

ආහ.

තෙන ¶ උද්ධං අනොලොකෙත්වාව –

‘‘රඤ්ඤො මූගො ච පක්ඛො ච, පුත්තො ජාතො අචෙතසො;

සොම්හි රඤ්ඤා සමජ්ඣිට්ඨො, පුත්තං මෙ නිඛණං වනෙ’’ති. (ජා. 2.22.4) –

වුත්තෙ මහාසත්තො –

‘‘න ¶ බධිරො න මූගොස්මි, න පක්ඛො න ච වීකලො;

අධම්මං සාරථි කයිරා, මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ.

‘‘ඌරූ බාහුඤ්ච මෙ පස්ස, භාසිතඤ්ච සුණොහි මෙ;

අධම්මං සාරථි කයිරා, මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ’’ති. (ජා. 2.22.5-6) –

වත්වා පුන තෙන ආවාටඛණනං පහාය උද්ධං ඔලොකෙත්වා තස්ස රූපසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘මනුස්සො වා දෙවො වා’’ති අජානන්තෙන –

‘‘දෙවතා නුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;

කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති. (ජා. 2.22.7) –

වුත්තෙ –

‘‘නම්හි ¶ දෙවො න ගන්ධබ්බො, නාපි සක්කො පුරින්දදො;

කාසිරඤ්ඤො අහං පුත්තො, යං කාසුයා නිඛඤ්ඤසි.

‘‘තස්ස රඤ්ඤො අහං පුත්තො, යං ත්වං සම්මූපජීවසි;

අධම්මං සාරථි කයිරා, මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ.

‘‘යස්ස ¶ රුක්ඛස්ස ඡායාය, නිසීදෙය්ය සයෙය්ය වා;

න තස්ස සාඛං භඤ්ජෙය්ය, මිත්තදුබ්භො හි පාපකො.

‘‘යථා රුක්ඛො තථා රාජා, යථා සාඛා තථා අහං;

යථා ඡායූපගො පොසො, එවං ත්වමසි සාරථි;

අධම්මං සාරථි කයිරා, මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ’’ති. (ජා. 2.22.8-11) –

ආදිනා නයෙන ධම්මං දෙසෙත්වා තෙන නිවත්තනත්ථං යාචිතො අනිවත්තනකාරණං පබ්බජ්ජාඡන්දං තස්ස ච හෙතු නිරයභයාදිකං අතීතභවෙ අත්තනො පවත්තිං විත්ථාරෙන කථෙත්වා තාය ධම්මකථාය තාය ච පටිපත්තියා තස්මිම්පි පබ්බජිතුකාමෙ ජාතෙ රඤ්ඤො ඉමං –

‘‘රථං නිය්යාතයිත්වාන, අනණො එහි සාරථි;

අනණස්ස හි පබ්බජ්ජා, එතං ඉසීහි වණ්ණිත’’න්ති. (ජා. 2.22.44) –

වත්වා තං විස්සජ්ජෙසි.

සො රථං ආභරණානි ච ගහෙත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. රාජා තාවදෙව ‘‘මහාසත්තස්ස සන්තිකං ¶ ගමිස්සාමී’’ති නගරතො නිග්ගච්ඡි සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය ඉත්ථාගාරෙහි නාගරජානපදෙහි ච. මහාසත්තොපි ඛො සාරථිං උය්යොජෙත්වා පබ්බජිතුකාමො ජාතො. තස්ස චිත්තං ඤත්වා සක්කො විස්සකම්මං පෙසෙසි – ‘‘තෙමියපණ්ඩිතො පබ්බජිතුකාමො, තස්ස අස්සමපදං පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ ච මාපෙහී’’ති. සො ගන්ත්වා තියොජනිකෙ වනසණ්ඩෙ අස්සමං මාපෙත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානචඞ්කමනපොක්ඛරණීඵලරුක්ඛසම්පන්නං කත්වා සබ්බෙ ච පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ මාපෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. බොධිසත්තො තං දිස්වා සක්කදත්තියභාවං ඤත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා වත්ථානි අපනෙත්වා තාපසවෙසං ¶ ගහෙත්වා කට්ඨත්ථරෙ නිසින්නො අට්ඨ සමාපත්තියො, පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා පබ්බජ්ජාසුඛෙන අස්සමෙ නිසීදි.

කාසිරාජාපි සාරථිනා දස්සිතමග්ගෙන ගන්ත්වා අස්සමං පවිසිත්වා මහාසත්තෙන සහ සමාගන්ත්වා කතපටිසන්ථාරො රජ්ජෙන නිමන්තෙසි. තෙමියපණ්ඩිතො තං පටික්ඛිපිත්වා අනෙකාකාරවොකාරං ¶ අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තාය ච කාමාදීනවපටිසංයුත්තාය ච ධම්මියා කථාය රාජානං සංවෙජෙසි. සො සංවිග්ගමානසො ඝරාවාසෙ උක්කණ්ඨිතො පබ්බජිතුකාමො හුත්වා අමච්චෙ ඉත්ථාගාරෙ ච පුච්ඡි. තෙපි පබ්බජිතුකාමා අහෙසුං. අථ රාජා චන්දාදෙවිං ආදිං කත්වා සොළස සහස්සෙ ඔරොධෙ ච අමච්චාදිකෙ ච පබ්බජිතුකාමෙ ඤත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘යෙ මම පුත්තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිතුකාමා, තෙ පබ්බජන්තූ’’ති. සුවණ්ණකොට්ඨාගාරාදීනි ච විවරාපෙත්වා විස්සජ්ජාපෙසි. නාගරා ච යථාපසාරිතෙයෙව ආපණෙ විවටද්වාරානෙව ගෙහානි ච පහාය රඤ්ඤො සන්තිකං අගමංසු. රාජා මහාජනෙන සද්ධිං මහාසත්තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජි. සක්කදත්තියං තියොජනිකං අස්සමපදං පරිපූරි.

සාමන්තරාජානො ‘‘කාසිරාජා පබ්බජිතො’’ති සුත්වා ‘‘බාරාණසිරජ්ජං ගහෙස්සාමා’’ති නගරං පවිසිත්වා දෙවනගරසදිසං නගරං සත්තරතනභරිතං දෙවවිමානකප්පං රාජනිවෙසනඤ්ච දිස්වා ‘‘ඉමං ධනං නිස්සාය භයෙන භවිතබ්බ’’න්ති තාවදෙව නික්ඛමිත්වා පායාසුං. තෙසං ආගමනං සුත්වා මහාසත්තො වනන්තං ගන්ත්වා ආකාසෙ නිසීදිත්වා ¶ ධම්මං දෙසෙසි. තෙ සබ්බෙ සද්ධිං පරිසාය තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. එවං අපරෙපි අපරෙපීති මහාසමාගමො අහොසි. සබ්බෙ ඵලාඵලානි පරිභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොන්ති. යො කාමාදිවිතක්කං විතක්කෙති, තස්ස චිත්තං ඤත්වා මහාසත්තො තත්ථ ගන්ත්වා ආකාසෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙති.

සො ධම්මස්සවනසප්පායං ලභිත්වා සමාපත්තියො අභිඤ්ඤායො ච නිබ්බත්තෙති. එවං අපරොපි අපරොපීති සබ්බෙපි ජීවිතපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායනා අහෙසුං. තිරච්ඡානගතාපි මහාසත්තෙ ඉසිගණෙපි චිත්තං පසාදෙත්වා ඡසු කාමසග්ගෙසු නිබ්බත්තිංසු. මහාසත්තස්ස බ්රහ්මචරියං චිරං දීඝමද්ධානං පවත්තිත්ථ. තදා ඡත්තෙ අධිවත්ථා දෙවතා උප්පලවණ්ණා අහොසි, සාරථි සාරිපුත්තත්ථෙරො, මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි, පරිසා බුද්ධපරිසා, තෙමියපණ්ඩිතො ලොකනාථො.

තස්ස ¶ අධිට්ඨානපාරමී ඉධ මත්ථකං පත්තා, සෙසපාරමියොපි යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා මාසජාතකාලතො පට්ඨාය නිරයභයං පාපභීරුතා රජ්ජජිගුච්ඡා නෙක්ඛම්මනිමිත්තං මූගාදිභාවාධිට්ඨානං තත්ථ ච විරොධිප්පච්චයසමොධානෙපි නිච්චලභාවොති එවමාදයො ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

තෙමියචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අධිට්ඨානපාරමී නිට්ඨිතා.

7. කපිරාජචරියාවණ්ණනා

67. සත්තමෙ ¶ යදා අහං කපි ආසින්ති යස්මිං කාලෙ අහං කපියොනියං නිබ්බත්තිත්වා වුද්ධිමන්වාය නාගබලො ථාමසම්පන්නො අස්සපොතකප්පමාණො මහාසරීරො කපි හොමි. නදීකූලෙ දරීසයෙති එකිස්සා නදියා තීරෙ එකස්මිං දරීභාගෙ යදා වාසං කප්පෙමීති අත්ථො.

තදා කිර බොධිසත්තො යූථපරිහරණං අකත්වා එකචරො හුත්වා විහාසි. තස්සා පන නදියා වෙමජ්ඣෙ එකො දීපකො නානප්පකාරෙහි අම්බපනසාදීහි ඵලරුක්ඛෙහි සම්පන්නො. බොධිසත්තො ¶ ථාමජවසම්පන්නතාය නදියා ඔරිමතීරතො උප්පතිත්වා දීපකස්ස පන නදියා ච මජ්ඣෙ එකො පිට්ඨිපාසාණො අත්ථි, තස්මිං පතති. තතො උප්පතිත්වා තස්මිං දීපකෙ පතති. සො තත්ථ නානප්පකාරානි ඵලාඵලානි ඛාදිත්වා සායං තෙනෙව උපායෙන පච්චාගන්ත්වා අත්තනො වසනට්ඨානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙපි තථෙව කරොති. ඉමිනා නියාමෙන වාසං කප්පෙසි.

තස්මිං පන කාලෙ එකො කුම්භීලො සපජාපතිකො තස්සං නදියං වසති. තස්ස භරියා බොධිසත්තං අපරාපරං ගච්ඡන්තං දිස්වා තස්ස හදයමංසෙ දොහළං උප්පාදෙත්වා කුම්භීලං ආහ – ‘‘මය්හං ඛො, අය්යපුත්ත, ඉමස්ස වානරස්ස හදයමංසෙ දොහළො උප්පන්නො’’ති. සො ‘‘සාධු, භද්දෙ, ලච්ඡසී’’ති වත්වා ‘‘අජ්ජ තං සායං දීපකතො ආගච්ඡන්තමෙව ගණ්හිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා පිට්ඨිපාසාණෙ නිපජ්ජි. බොධිසත්තො තං දිවසං ගොචරං චරිත්වා ¶ සායන්හසමයෙ දීපකෙ ඨිතොව පාසාණං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං පාසාණො ඉදානි උච්චතරො ඛායති, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති චින්තෙසි. මහාසත්තස්ස හි උදකප්පමාණඤ්ච පාසාණප්පමාණඤ්ච සුවවත්ථාපිතමෙව හොති. තෙනස්ස එතදහොසි – ‘‘අජ්ජ ඉමිස්සා නදියා උදකං නෙව හායති, අථ ච පනායං පාසාණො මහා හුත්වා පඤ්ඤායති, කච්චි නු ඛො එත්ථ මය්හං ගහණත්ථාය කුම්භීලො නිපන්නො’’ති?

සො ‘‘වීමංසිස්සාමි තාව න’’න්ති තත්ථෙව ඨත්වා පාසාණෙන සද්ධිං කථෙන්තො විය ‘‘භො, පාසාණා’’ති වත්වා පටිවචනං අලභන්තො යාවතතියං ‘‘භො, පාසාණා’’ති ආහ. පාසාණො පටිවචනං න දෙති. පුනපි බොධිසත්තො ‘‘කිං, භො පාසාණ, අජ්ජ මය්හං පටිවචනං න දෙසී’’ති ¶ ආහ. කුම්භීලො ‘‘අද්ධා අයං පාසාණො අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු වානරින්දස්ස පටිවචනං දෙති මඤ්ඤෙ, අජ්ජ පන මයා ඔත්ථරිතත්තා න දෙති, හන්දාහං දස්සාමිස්ස පටිවචන’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං වානරින්දා’’ති ආහ. ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං කුම්භීලො’’ති ¶ . ‘‘කිමත්ථං එත්ථ නිපන්නොසී’’ති? ‘‘තව හදයං පත්ථයමානො’’ති. බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘අඤ්ඤො මෙ ගමනමග්ගො නත්ථි, පටිරුද්ධං වත මෙ ගමන’’න්ති. තෙන වුත්තං –

‘‘පීළිතො සුසුමාරෙන, ගමනං න ලභාමහං’’.

68.

‘‘යම්හොකාසෙ අහං ඨත්වා, ඔරා පාරං පතාමහං;

තත්ථච්ඡි සත්තුවධකො, කුම්භීලො ලුද්දදස්සනො’’ති.

තත්ථ ‘‘පීළිතො සුසුමාරෙනා’’ති අද්ධගාථාය වුත්තමෙවත්ථං. ‘‘යම්හොකාසෙ’’ති ගාථාය පාකටං කරොති. තත්ථ යම්හොකාසෙති යස්මිං නදීමජ්ඣෙ ඨිතපිට්ඨිපාසාණසඞ්ඛාතෙ පදෙසෙ ඨත්වා. ඔරාති දීපකසඞ්ඛාතා ඔරතීරා. පාරන්ති තදා මම වසනට්ඨානභූතං නදියා පරතීරං. පතාමහන්ති උප්පතිත්වා පතාමි අහං. තත්ථච්ඡීති තස්මිං පිට්ඨිපාසාණප්පදෙසෙ සත්තුභූතො වධකො එකන්තෙනෙව ඝාතකො පච්චත්ථිකො ලුද්දදස්සනො ඝොරරූපො භයානකදස්සනො නිසීදි.

අථ මහාසත්තො චින්තෙසි – ‘‘අඤ්ඤො මෙ ගමනමග්ගො නත්ථි, අජ්ජ මයා කුම්භීලො වඤ්චෙතබ්බො, එවඤ්හි අයඤ්ච මහතා පාපතො මයා පරිමොචිතො සියා, මය්හඤ්ච ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති. සො කුම්භීලං ආහ – ‘‘සම්ම, කුම්භීල, අහං තුය්හං උපරි පතිස්සාමී’’ති. කුම්භීලො ¶ ‘‘වානරින්ද, පපඤ්චං අකත්වා ඉතො ආගච්ඡාහී’’ති ආහ. මහාසත්තො ‘‘අහං ආගච්ඡාමි, ත්වං පන අත්තනො මුඛං විවරිත්වා මං තව සන්තිකං ආගතකාලෙ ගණ්හාහී’’ති අවොච. කුම්භීලානඤ්ච මුඛෙ විවටෙ අක්ඛීනි නිම්මීලන්ති. සො තං කාරණං අසල්ලක්ඛෙන්තො මුඛං විවරි. අථස්ස අක්ඛීනි නිම්මීලිංසු. සො මුඛං විවරිත්වා ¶ සබ්බසො නිම්මීලිතක්ඛී හුත්වා නිපජ්ජි. මහාසත්තො තස්ස තථාභාවං ඤත්වා දීපකතො උප්පතිතො ගන්ත්වා කුම්භීලස්ස මත්ථකං අක්කමිත්වා තතො උප්පතන්තො විජ්ජුලතා විය විජ්ජොතමානො පරතීරෙ අට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

69.

‘‘සො මං අසංසි එහීති, අහම්පෙමීති තං වදිං;

තස්ස මත්ථකමක්කම්ම, පරකූලෙ පතිට්ඨහි’’න්ති.

තත්ථ අසංසීති අභාසි. අහම්පෙමීති අහම්පි ආගච්ඡාමීති තං කථෙසිං.

යස්මා ¶ පන තං දීපකං අම්බජම්බුපනසාදිඵලරුක්ඛසණ්ඩමණ්ඩිතං රමණීයං නිවාසයොග්ගඤ්ච, ‘‘ආගච්ඡාමී’’ති පන පටිඤ්ඤාය දින්නත්තා සච්චං අනුරක්ඛන්තො මහාසත්තොපි ‘‘ආගමිස්සාමෙවා’’ති තථා අකාසි. තෙන වුත්තං –

70.

‘‘න තස්ස අලිකං භණිතං, යථා වාචං අකාසහ’’න්ති.

යස්මා චෙතං සච්චානුරක්ඛණං අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා කතං, තස්මා ආහ –

‘‘සච්චෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති.

කුම්භීලො පන තං අච්ඡරියං දිස්වා ‘‘ඉමිනා වානරින්දෙන අතිඅච්ඡෙරකං කත’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘භො වානරින්ද, ඉමස්මිං ලොකෙ චතූහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො අමිත්තෙ අභිභවති, තෙ සබ්බෙපි තුය්හං අබ්භන්තරෙ අත්ථි මඤ්ඤෙ’’ති ආහ –

‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා, වානරින්ද, යථා තව;

සච්චං ධම්මො ධිති චාගො, දිට්ඨං සො අතිවත්තතී’’ති. (ජා. 1.2.147);

තත්ථ යස්සාති යස්ස කස්සචි පුග්ගලස්ස. එතෙති ඉදානි වත්තබ්බෙ පච්චක්ඛතො දස්සෙති. චතුරො ධම්මාති චත්තාරො ගුණා. සච්චන්ති වචීසච්චං, ‘‘මම ¶ සන්තිකං ආගමිස්සාමී’’ති වත්වා මුසාවාදං අකත්වා ආගතො එවාති එතං තෙ වචීසච්චං. ධම්මොති විචාරණපඤ්ඤා, ‘‘එවං කතෙ ඉදං නාම භවිස්සතී’’ති පවත්තා තෙ එසා විචාරණපඤ්ඤා. ධිතීති අබ්බොච්ඡින්නං වීරියං වුච්චති, එතම්පි තෙ අත්ථි. චාගොති අත්තපරිච්චාගො, ත්වං අත්තානං පරිච්චජිත්වා මම සන්තිකං ආගතො, යං පනාහං ගණ්හිතුං නාසක්ඛිං, මය්හමෙවෙස දොසො ¶ . දිට්ඨන්ති පච්චාමිත්තං. සො අතිවත්තතීති යස්ස පුග්ගලස්ස යථා තව එවං එතෙ චත්තාරො ධම්මා අත්ථි, සො යථා මං ත්වං අජ්ජ අතික්කන්තො, තථෙව අත්තනො පච්චාමිත්තං අතික්කමති අභිභවතීති.

එවං කුම්භීලො බොධිසත්තං පසංසිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං ගතො. තදා කුම්භීලො දෙවදත්තො අහොසි, තස්ස භරියා චිඤ්චමාණවිකා, කපිරාජා පන ලොකනාථො.

තස්ස ¶ ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා උදකස්ස පාසාණස්ස ච පමාණවවත්ථානෙන ඉදානි පාසාණො උච්චතරො ඛායතීති පරිග්ගණ්හනවසෙන පාසාණස්ස උපරි සුසුමාරස්ස නිපන්නභාවජානනං, පාසාණෙන කථනාපදෙසෙන තස්සත්ථස්ස නිච්ඡයගමනං, සුසුමාරස්ස උපරි අක්කමිත්වා සහසා පරතීරෙ පතිට්ඨානවසෙන සීඝකාරිතාය තස්ස මහතා පාපතො පරිමොචනං, අත්තනො ජීවිතරක්ඛණං, සච්චවාචානුරක්ඛණඤ්චාති එවමාදයො ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

කපිරාජචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. සච්චතාපසචරියාවණ්ණනා

අට්ඨමෙ තාපසො සච්චසව්හයොති සච්චසද්දෙන අව්හාතබ්බො සච්චනාමකො තාපසො යදා යස්මිං කාලෙ හොමි, තදා. සච්චෙන ලොකං පාලෙසින්ති අත්තනො අවිසංවාදිභාවෙන සත්තලොකං ජම්බුදීපෙ තත්ථ තත්ථ සත්තනිකායං පාපතො නානාවිධා අනත්ථතො ච රක්ඛිං. සමග්ගං ජනමකාසහන්ති තත්ථ තත්ථ කලහවිග්ගහවිවාදාපන්නං මහාජනං කලහෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා සාමග්ගියං ආනිසංසකථනෙන සමග්ගං අවිවදමානං සම්මොදමානං අහමකාසිං.

තදා ¶ හි බොධිසත්තො බාරාණසියං අඤ්ඤතරස්මිං බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස ‘‘සච්චො’’ති නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා නචිරස්සෙව සබ්බසිප්පානං නිප්ඵත්තිං පත්තො. ආචරියෙන අනුඤ්ඤාතො බාරාණසිං පච්චාගන්ත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා තෙහි අභිනන්දියමානො තෙසං චිත්තානුරක්ඛණත්ථං ¶ කතිපාහං තෙසං සන්තිකෙ වසි. අථ නං මාතාපිතරො පතිරූපෙන දාරෙන සංයොජෙතුකාමා සබ්බං විභවජාතං ආචික්ඛිත්වා ඝරාවාසෙන නිමන්තෙසුං.

මහාසත්තො නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයො අත්තනො නෙක්ඛම්මපාරමිං පරිබ්රූහෙතුකාමො ඝරාවාසෙ ආදීනවං පබ්බජ්ජාය ආනිසංසඤ්ච නානප්පකාරතො කථෙත්වා මාතාපිතූනං අස්සුමුඛානං රොදමානානං අපරිමාණං භොගක්ඛන්ධං අනන්තං යසං මහන්තඤ්ච ඤාතිපරිවට්ටං පහාය මහානාගොව අයසඞ්ඛලිකං ඝරබන්ධනං ඡින්දන්තො නික්ඛමිත්වා හිමවන්තප්පදෙසං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා වනමූලඵලාඵලෙහි ¶ යාපෙන්තො නචිරස්සෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා ඣානකීළං කීළයමානො සමාපත්තිවිහාරෙන විහරති.

සො එකදිවසං දිබ්බචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙන්තො අද්දස සකලජම්බුදීපෙ මනුස්සෙ යෙභුය්යෙන පාණාතිපාතාදිදසඅකුසලකම්මපථපසුතෙ කාමනිදානං කාමාධිකරණං අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදාපන්නෙ. දිස්වා එවං චින්තෙසි – ‘‘න ඛො පන මෙතං පතිරූපං, යදිදං ඉමෙ සත්තෙ එවං පාපපසුතෙ විවාදාපන්නෙ ච දිස්වා අජ්ඣුපෙක්ඛණං. අහඤ්හි ‘සත්තෙ සංසාරපඞ්කතො උද්ධරිත්වා නිබ්බානථලෙ පතිට්ඨපෙස්සාමී’ති මහාසම්බොධියානං පටිපන්නො, තස්මා තං පටිඤ්ඤං අවිසංවාදෙන්තො යංනූනාහං මනුස්සපථං ගන්ත්වා තෙ තෙ සත්තෙ පාපතො ඔරමාපෙය්යං, විවාදඤ්ච නෙසං වූපසමෙය්ය’’න්ති.

එවං පන චින්තෙත්වා මහාසත්තො මහාකරුණාය සමුස්සාහිතො සන්තං සමාපත්තිසුඛං පහාය ඉද්ධියා තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා තෙසං චිත්තානුකූලං ධම්මං දෙසෙන්තො කලහවිග්ගහවිවාදාපන්නෙ සත්තෙ දිට්ඨධම්මිකඤ්ච සම්පරායිකඤ්ච විරොධෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං සමග්ගෙ සහිතෙ අකාසි. අනෙකාකාරවොකාරඤ්ච පාපෙ ආදීනවං විභාවෙන්තො තතො සත්තෙ විවෙචෙත්වා එකච්චෙ දසසු කුසලකම්මපථධම්මෙසු පතිට්ඨාපෙසි. එකච්චෙ පබ්බාජෙත්වා ¶ සීලසංවරෙ ඉන්ද්රියගුත්තියං සතිසම්පජඤ්ඤෙ පවිවෙකවාසෙ ඣානාභිඤ්ඤාසු ච යථාරහං පතිට්ඨාපෙසි. තෙන වුත්තං –

71.

‘‘පුනාපරං ¶ යදා හොමි, තාපසො සච්චසව්හයො;

සච්චෙන ලොකං පාලෙසිං, සමග්ගං ජනමකාසහ’’න්ති.

ඉධාපි මහාපුරිසස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා ගුණානුභාවා ච විභාවෙතබ්බාති.

සච්චතාපසචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. වට්ටපොතකචරියාවණ්ණනා

72. නවමෙ මගධෙ වට්ටපොතකොතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – මගධරට්ඨෙ අඤ්ඤතරස්මිං අරඤ්ඤප්පදෙසෙ ¶ වට්ටකයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා අචිරනික්ඛන්තතාය තරුණො මංසපෙසිභූතො, තතො එව අජාතපක්ඛො වට්ටකච්ඡාපකො යදා අහං කුලාවකෙයෙව හොමි.

73. මුඛතුණ්ඩකෙනාහරිත්වාති මය්හං මාතා අත්තනො මුඛතුණ්ඩකෙන කාලෙන කාලං ගොචරං ආහරිත්වා මං පොසෙති. තස්සා ඵස්සෙන ජීවාමීති පරිසෙදනත්ථඤ්චෙව පරිභාවනත්ථඤ්ච සම්මදෙව කාලෙන කාලං මමං අධිසයනවසෙන ඵුසන්තියා තස්සා මම මාතුයා සරීරසම්ඵස්සෙන ජීවාමි විහරාමි අත්තභාවං පවත්තෙමි. නත්ථි මෙ කායිකං බලන්ති මය්හං පන අතිතරුණතාය කායසන්නිස්සිතං බලං නත්ථි.

74. සංවච්ඡරෙති සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ. ගිම්හසමයෙති ගිම්හකාලෙ. සුක්ඛරුක්ඛසාඛානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටනසමුප්පන්නෙන අග්ගිනා තස්මිං පදෙසෙ දවඩාහො පදිප්පති පජ්ජලති, සො තථා පදීපිතො. උපගච්ඡති අම්හාකන්ති මය්හං මාතාපිතූනඤ්චාති අම්හාකං වසනට්ඨානප්පදෙසං අත්තනො පතිට්ඨානස්ස අසුද්ධස්සාපි සුද්ධභාවකරණෙන පාවනතො පාවකොති ච ගතමග්ගෙ ඉන්ධනස්ස භස්මභාවාවහනතො කණ්හවත්තනීති ච ලද්ධනාමො අග්ගි වනරුක්ඛගච්ඡෙ දහන්තො කාලෙන කාලං උපගච්ඡති.

75. එවං ¶ උපගමනතො තදාපි සද්දායන්තොති ‘‘ධමධම’’ඉති එවං සද්දං කරොන්තො, අනුරවදස්සනඤ්හෙතං දාවග්ගිනො. මහාසිඛීති පබ්බතකූටසදිසානං ඉන්ධනානං වසෙන මහතියො ¶ සිඛා එතස්සාති මහාසිඛී. අනුපුබ්බෙන අනුක්කමෙන තං අරඤ්ඤප්පදෙසං ඣාපෙන්තො දහන්තො අග්ගි මම සමීපට්ඨානං උපාගමි.

76. අග්ගිවෙගභයාති වෙගෙන ආගච්ඡතො අග්ගිනො භයෙන භීතා. තසිතාති චිත්තුත්රාසසමුට්ඨිතෙන කායස්ස ඡම්භිතත්තෙන ච උත්රාසා. මාතාපිතාති මාතාපිතරො. අත්තානං පරිමොචයුන්ති අග්ගිනා අනුපද්දුතට්ඨානගමනෙන අත්තනො සොත්ථිභාවමකංසු. මහාසත්තො හි තදා මහාගෙණ්ඩුකප්පමාණො මහාසරීරො අහොසි. තං මාතාපිතරො කෙනචි උපායෙන ගහෙත්වා ගන්තුං අසක්කුණන්තා අත්තසිනෙහෙන ච අභිභුය්යමානා පුත්තසිනෙහං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිංසු.

77. පාදෙ පක්ඛෙ පජහාමීති අත්තනො උභො පාදෙ උභො පක්ඛෙ ච භූමියං ආකාසෙ ච ගමනසජ්ජෙ කරොන්තො පසාරෙමි ඉරියාමි වායමාමි. ‘‘පටීහාමී’’තිපි පාඨො, වෙහාසගමනයොග්ගෙ කාතුං ඊහාමීති අත්ථො. ‘‘පතීහාමී’’තිපි පඨන්ති. තස්සත්ථො – පාදෙ පක්ඛෙ ච ¶ පති විසුං ඊහාමි, ගමනත්ථං වායමාමි, තං පන වායාමකරණත්ථමෙව. කස්මා? යස්මා නත්ථි මෙ කායිකං බලං. සොහං අගතිකො තත්ථාති සො අහං එවංභූතො පාදපක්ඛවෙකල්ලෙන ගමනවිරහිතො මාතාපිතූනං අපගමනෙන වා අප්පටිසරණො, තත්ථ දාවග්ගිඋපද්දුතෙ වනෙ, තස්මිං වා කුලාවකෙ ඨිතොව එවං ඉදානි වත්තබ්බාකාරෙන තදා චින්තෙසිං. දුතියඤ්චෙත්ථ අහන්ති නිපාතමත්තං දට්ඨබ්බං.

78.

ඉදානි තදා අත්තනො චින්තිතාකාරං දස්සෙතුං ‘‘යෙසාහ’’න්තිආදිමාහ;

තත්ථ යෙසාහං උපධාවෙය්යං, භීතො තසිතවෙධිතොති මරණභයෙන භීතො තතො එව චිත්තුත්රාසෙන තසිතො සරීරකම්පනෙන වෙධිතො යෙසමහං පක්ඛන්තරං එතරහි දාවග්ගිඋපද්දුතො ජලදුග්ගං විය මඤ්ඤමානො පවිසිතුං උපධාවෙය්යං තෙ මම මාතාපිතරො මං එකකං එව ඔහාය ජහිත්වා පක්කන්තා. කථං මෙ අජ්ජ කාතවෙති කථං නු ඛො මයා අජ්ජ කාතබ්බං, පටිපජ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො.

එවං ¶ මහාසත්තො ඉතිකත්තබ්බතාසම්මූළ්හො හුත්වා ඨිතො පුන චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ සීලගුණො නාම අත්ථි, සච්චගුණො නාම අත්ථි, අතීතෙ පාරමියො පූරෙත්වා බොධිතලෙ නිසීදිත්වා අභිසම්බුද්ධා සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසම්පන්නා සච්චානුදයකාරුඤ්ඤඛන්තිසමන්නාගතා ¶ සබ්බසත්තෙසු සමප්පවත්තමෙත්තාභාවනා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා නාම අත්ථි, තෙහි ච පටිවිද්ධො එකන්තනිය්යානගුණො ධම්මො අත්ථි, මයි චාපි එකං සච්චං අත්ථි. සංවිජ්ජමානො එකො සභාවධම්මො පඤ්ඤායති, තස්මා අතීතබුද්ධෙ චෙව තෙහි පටිවිද්ධගුණෙ ච ආවජ්ජෙත්වා මයි විජ්ජමානං සච්චං සභාවධම්මං ගහෙත්වා සච්චකිරියං කත්වා අග්ගිං පටික්කමාපෙත්වා අජ්ජ මයා අත්තනො චෙව ඉධ වාසීනං සෙසපාණීනඤ්ච සොත්ථිභාවං කාතුං වට්ටතී’’ති. එවං පන චින්තෙත්වා මහාසත්තො අත්තනො ආනුභාවෙ ඨත්වා යථාචින්තිතං පටිපජ්ජි. තෙන වුත්තං –

79.

‘‘අත්ථි ලොකෙ සීලගුණො, සච්චං සොචෙය්යනුද්දයා;

තෙන සච්චෙන කාහාමි, සච්චකිරියමුත්තමං.

80.

‘‘ආවජ්ජෙත්වා ධම්මබලං, සරිත්වා පුබ්බකෙ ජිනෙ;

සච්චබලමවස්සාය, සච්චකිරියමකාසහ’’න්ති.

81. තත්ථ ¶ මහාසත්තො අතීතෙ පරිනිබ්බුතානං බුද්ධානං ගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා අත්තනි විජ්ජමානං සච්චසභාවං ආරබ්භ යං ගාථං වත්වා තදා සච්චකිරියමකාසි, තං දස්සෙතුං ‘‘සන්ති පක්ඛා’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ සන්ති පක්ඛා අපතනාති මය්හං පක්ඛා නාම අත්ථි උපලබ්භන්ති, නො ච ඛො සක්කා එතෙහි උප්පතිතුං ආකාසෙන ගන්තුන්ති අපතනා. සන්ති පාදා අවඤ්චනාති පාදාපි මෙ අත්ථි, තෙහි පන වඤ්චිතුං පදවාරගමනෙන ගන්තුං න සක්කාති අවඤ්චනා. මාතාපිතා ච නික්ඛන්තාති යෙ මං අඤ්ඤත්ථ නෙය්යුං, තෙපි මරණභයෙන මම මාතාපිතරො නික්ඛන්තා. ජාතවෙදාති අග්ගිං ආලපති. සො හි ජාතොව වෙදියති, ධූමජාලුට්ඨානෙන පඤ්ඤායති, තස්මා ‘‘ජාතවෙදො’’ති වුච්චති. පටික්කමාති පටිගච්ඡ නිවත්තාති ජාතවෙදං ආණාපෙති.

ඉති ¶ මහාසත්තො ‘‘සචෙ මය්හං පක්ඛානං අත්ථිභාවො, තෙ ච පසාරෙත්වා ආකාසෙ අපතනභාවො, පාදානං අත්ථිභාවො, තෙ ච උක්ඛිපිත්වා අවඤ්චනභාවො, මාතාපිතූනං මං කුලාවකෙයෙව ඡඩ්ඩෙත්වා පලාතභාවො ච සච්චසභාවභූතො ¶ එව, ජාතවෙද, එතෙන සච්චෙන ත්වං ඉතො පටික්කමා’’ති කුලාවකෙ නිපන්නොව සච්චකිරියං අකාසි. තස්ස සහ සච්චකිරියාය සොළසකරීසමත්තෙ ඨානෙ ජාතවෙදො පටික්කමි. පටික්කමන්තො ච න ඣායමානොව අරඤ්ඤං ගතො, උදකෙ පන ඔපිලාපිතඋක්කා විය තත්ථෙව නිබ්බායි. තෙන වුත්තං –

82.

‘‘සහ සච්චෙ කතෙ මය්හං, මහාපජ්ජලිතො සිඛී;

වජ්ජෙසි සොළසකරීසානි, උදකං පත්වා යථා සිඛී’’ති.

සා පනෙසා බොධිසත්තස්ස වට්ටකයොනියං තස්මිං සමයෙ බුද්ධගුණානං ආවජ්ජනපුබ්බිකා සච්චකිරියා අනඤ්ඤසාධාරණාති ආහ ‘‘සච්චෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති. තෙනෙව හි තස්ස ඨානස්ස සකලෙපි ඉමස්මිං කප්පෙ අග්ගිනා අනභිභවනීයත්තා තං කප්පට්ඨියපාටිහාරියං නාම ජාතං.

එවං මහාසත්තො සච්චකිරියවසෙන අත්තනො තත්ථ වාසීනං සත්තානඤ්ච සොත්ථිං කත්වා ජීවිතපරියොසානෙ යථාකම්මං ගතො.

තදා මාතාපිතරො එතරහි මාතාපිතරො අහෙසුං, වට්ටකරාජා පන ලොකනාථො.

තස්ස ¶ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සෙසපාරමියොපි යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා දාවග්ගිම්හි තථා භෙරවාකාරෙන අවත්ථරිත්වා ආගච්ඡන්තෙ තස්මිං වයෙ එකකො හුත්වාපි සාරදං අනාපජ්ජිත්වා සච්චාදිධම්මගුණෙ බුද්ධගුණෙ ච අනුස්සරිත්වා අත්තනො එව ආනුභාවං නිස්සාය සච්චකිරියාය තත්ථ වාසීනම්පි සත්තානං සොත්ථිභාවාපාදනාදයො ආනුභාවා විභාවෙතබ්බා.

වට්ටපොතකචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. මච්ඡරාජචරියාවණ්ණනා

83. දසමෙ ¶ යදා හොමි, මච්ඡරාජා මහාසරෙති අතීතෙ මච්ඡයොනියං නිබ්බත්තිත්වා කොසලරට්ඨෙ සාවත්ථියං ජෙතවනෙ පොක්ඛරණිට්ඨානෙ ¶ වල්ලිගහනපරික්ඛිත්තෙ එකස්මිං මහාසරෙ මච්ඡානං චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි රඤ්ජනතො යදා අහං රාජා හොමි, මච්ඡගණපරිවුතො තත්ථ පටිවසාමි තදා. උණ්හෙති උණ්හකාලෙ ගිම්හසමයෙ. සූරියසන්තාපෙති ආදිච්චසන්තාපෙන. සරෙ උදක ඛීයථාති තස්මිං සරෙ උදකං ඛීයිත්ථ ඡිජ්ජිත්ථ. තස්මිඤ්හි රට්ඨෙ තදා දෙවො න වස්සි, සස්සානි මිලායිංසු, වාපිආදීසු උදකං පරික්ඛයං පරියාදානං අගමාසි, මච්ඡකච්ඡපා කලලගහනං පවිසිංසු. තස්මිම්පි සරෙ මච්ඡා කද්දමගහනං පවිසිත්වා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ නිලීයිංසු.

84. තතොති තතො උදකපරික්ඛයතො අපරභාගෙ. කුලලසෙනකාති කුලලාචෙව සෙනා ච. භක්ඛයන්ති දිවාරත්තිං, මච්ඡෙ උපනිසීදියාති තත්ථ තත්ථ කලලපිට්ඨෙ උපනිසීදිත්වා කලලගහනං පවිසිත්වා නිපන්නෙ මච්ඡෙ කාකා වා ඉතරෙ වා දිවා චෙව රත්තිඤ්ච කණයග්ගසදිසෙහි තුණ්ඩෙහි කොට්ටෙත්වා කොට්ටෙත්වා නීහරිත්වා විප්ඵන්දමානෙ භක්ඛයන්ති.

85. අථ මහාසත්තො මච්ඡානං තං බ්යසනං දිස්වා මහාකරුණාය සමුස්සාහිතහදයො ‘‘ඨපෙත්වා මං ඉමෙ මම ඤාතකෙ ඉමස්මා දුක්ඛා මොචෙතුං සමත්ථො නාම අඤ්ඤො නත්ථි, කෙන නු ඛො අහං උපායෙන තෙ ඉතො දුක්ඛතො මොචෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘යංනූනාහං පුබ්බකෙහි මහෙසීහි ආචිණ්ණසමාචිණ්ණං මයි ච සංවිජ්ජමානං සච්චධම්මං නිස්සාය සච්චකිරියං කත්වා දෙවං වස්සාපෙත්වා මම ඤාතිසඞ්ඝස්ස ජීවිතදානං දදෙය්යං, තෙන ච සකලස්සාපි ආහාරූපජීවිනො සත්තලොකස්ස මහාඋපකාරො සම්පාදිතො මයා’’ති නිච්ඡයං කත්වා දෙවං වස්සාපෙතුං සච්චකිරියං අකාසි. තෙන වුත්තං ‘‘එවං චින්තෙසහ’’න්තිආදි.

තත්ථ ¶ සහ ඤාතීහි පීළිතොති මය්හං ඤාතීහි සද්ධිං තෙන උදකපරික්ඛයෙන පීළිතො. සහාති වා නිපාතමත්තං. මහාකාරුණිකතාය තෙන බ්යසනෙන දුක්ඛිතෙහි ඤාතීහි කාරණභූතෙහි පීළිතො, ඤාතිසඞ්ඝදුක්ඛදුක්ඛිතොති අත්ථො.

86. ධම්මත්ථන්ති ¶ ධම්මභූතං අත්ථං, ධම්මතො වා අනපෙතං අත්ථං. කිං තං? සච්චං. අද්දසපස්සයන්ති මය්හං ඤාතීනඤ්ච අපස්සයං අද්දසං. අතික්ඛයන්ති මහාවිනාසං.

87. සද්ධම්මන්ති සතං සාධූනං බුද්ධාදීනං ¶ එකස්සාපි පාණිනො අහිංසනසඞ්ඛාතං ධම්මං. අනුස්සරිත්වා. පරමත්ථං විචින්තයන්ති තං ඛො පන පරමත්ථං සච්චං අවිපරීතසභාවං කත්වා චින්තයන්තො. යං ලොකෙ ධුවසස්සතන්ති යදෙතං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං එකස්සාපි පාණිනො අහිංසනං, තං සබ්බකාලං තථභාවෙන ධුවං සස්සතං විචින්තයං සච්චකිරියං අකාසින්ති සම්බන්ධො.

88. ඉදානි තං ධම්මං මහාසත්තො අත්තනි විජ්ජමානං ගහෙත්වා සච්චවචනං පයොජෙතුකාමො කාලවණ්ණං කද්දමං ද්විධා වියූහිත්වා අඤ්ජනරුක්ඛසාරඝටිකවණ්ණමහාසරීරො සුධොතලොහිතකමණිසදිසානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ආකාසං උල්ලොකෙන්තො ‘‘යතො සරාමි අත්තාන’’න්ති ගාථමාහ.

තත්ථ යතො සරාමි අත්තානන්ති යතො පට්ඨාය අහං අත්තභාවසඞ්ඛාතං අත්තානං සරාමි අනුස්සරාමි. යතො පත්තොස්මි විඤ්ඤුතන්ති යතො පට්ඨාය තාසු තාසු ඉතිකත්තබ්බතාසු විඤ්ඤුතං විජානනභාවං පත්තොස්මි, උද්ධං ආරොහනවසෙන ඉතො යාව මය්හං කායවචීකම්මානං අනුස්සරණසමත්ථතා විඤ්ඤුතප්පත්ති එව, එත්ථන්තරෙ සමානජාතිකානං ඛාදනට්ඨානෙ නිබ්බත්තොපි තණ්ඩුලකණප්පමාණම්පි මච්ඡං මයා න ඛාදිතපුබ්බං, අඤ්ඤම්පි කඤ්චි පාණං සඤ්චිච්ච හිංසිතං බාධිතං නාභිජානාමි, පගෙව ජීවිතා වොරොපිතං.

89. එතෙන සච්චවජ්ජෙනාති ‘‘යදෙතං මයා කස්සචි පාණස්ස අහිංසනං වුත්තං, සචෙ එතං සච්චං තථං අවිපරීතං, එතෙන සච්චවචනෙන පජ්ජුන්නො මෙඝො අභිවස්සතු, ඤාතිසඞ්ඝං මෙ දුක්ඛා පමොචෙතූ’’ති වත්වා පුන අත්තනො පරිචාරිකචෙටකං ආණාපෙන්තො විය පජ්ජුන්නං දෙවරාජානං ආලපන්තො ‘‘අභිත්ථනයා’’ති ගාථමාහ.

තත්ථ අභිත්ථනය පජ්ජුන්නාති පජ්ජුන්නො වුච්චති මෙඝො, අයං පන මෙඝවසෙන ලද්ධනාමං වස්සවලාහකදෙවරාජානං ¶ ආලපති. අයං හිස්ස අධිප්පායො ¶ – දෙවො නාම අනභිත්ථනයන්තො විජ්ජුලතා අනිච්ඡාරෙන්තො පවස්සන්තොපි න සොභති, තස්මා ත්වං අභිත්ථනයන්තො විජ්ජුලතා නිච්ඡාරෙන්තො වස්සාපෙහීති. නිධිං කාකස්ස නාසයාති කාකා කලලං පවිසිත්වා ඨිතෙ මච්ඡෙ තුණ්ඩෙන කොට්ටෙත්වා නීහරිත්වා ඛාදන්ති ¶ , තස්මා තෙසං අන්තොකලලෙ මච්ඡා ‘‘නිධී’’ති වුච්චන්ති. තං කාකසඞ්ඝස්ස නිධිං දෙවං වස්සාපෙන්තො උදකෙන පටිච්ඡාදෙත්වා නාසෙහි. කාකං සොකාය රන්ධෙහීති කාකසඞ්ඝො ඉමස්මිං මහාසරෙ උදකෙන පුණ්ණෙ මච්ඡෙ අලභමානො සොචිස්සති, තං කාකගණං ත්වං ඉමං කද්දමං පූරෙන්තො සොකාය රන්ධෙහි, සොකස්සත්ථාය පන වස්සාපයථ, යථා අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණං සොකං පාපුණාති, එවං කරොහීති අත්ථො. මච්ඡෙ සොකා පමොචයාති මම ඤාතකෙ සබ්බෙව මච්ඡෙ ඉමම්හා මරණසොකා පමොචෙහි. ‘‘මඤ්ච සොකා පමොචයා’’ති (ජා. 1.1.75) ජාතකෙ පඨන්ති. තත්ථ ච-කාරො සම්පිණ්ඩනත්ථො, මඤ්ච මම ඤාතකෙ චාති සබ්බෙව මරණසොකා පමොචෙහි (ජා. අට්ඨ. 1.1.75). මච්ඡානඤ්හි අනුදකභාවෙන පච්චත්ථිකානං ඝාසභාවං ගච්ඡාමාති මහාමරණසොකො, මහාසත්තස්ස පන තෙසං අනයබ්යසනං පටිච්ච කරුණායතො කරුණාපතිරූපමුඛෙන සොකසම්භවො වෙදිතබ්බො.

එවං බොධිසත්තො අත්තනො පරිචාරිකචෙටකං ආණාපෙන්තො විය පජ්ජුන්නං ආලපිත්වා සකලෙ කොසලරට්ඨෙ මහාවස්සං වස්සාපෙසි. මහාසත්තස්ස හි සීලතෙජෙන සච්චකිරියාය සමකාලමෙව සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ‘‘කිං නු ඛො’’ති ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා වස්සවලාහකදෙවරාජානං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, මහාපුරිසො මච්ඡරාජා ඤාතීනං මරණසොකෙන වස්සාපනං ඉච්ඡති, සකලං කොසලරට්ඨං එකමෙඝං කත්වා වස්සාපෙහී’’ති ආහ.

සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා එකං වලාහකං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා මෙඝගීතං ගායන්තො පාචීනලොකධාතුඅභිමුඛො පක්ඛන්දි. පාචීනදිසාභාගෙ ඛලමණ්ඩලමත්තං එකං මෙඝමණ්ඩලං උට්ඨාය සතපටලං සහස්සපටලං හුත්වා අභිත්ථනයන්තං විජ්ජුලතා නිච්ඡාරෙන්තං අධොමුඛඨපිතඋදකකුම්භාකාරෙන විස්සන්දමානං සකලං කොසලරට්ඨං මහොඝෙන ¶ අජ්ඣොත්ථරි. දෙවො අච්ඡින්නධාරං වස්සන්තො මුහුත්තෙනෙව තං මහාසරං පූරෙසි. මච්ඡා මරණභයතො මුච්චිංසු. කාකාදයො ¶ අපතිට්ඨා අහෙසුං. න කෙවලං මච්ඡා එව, මනුස්සාපි විවිධසස්සානි සම්පාදෙන්තා චතුප්පදාදයොපීති සබ්බෙපි වස්සූපජීවිනො කායිකචෙතසිකදුක්ඛතො මුච්චිංසු. තෙන වුත්තං –

90.

‘‘සහ කතෙ සච්චවරෙ, පජ්ජුන්නො අභිගජ්ජිය;

ථලං නින්නඤ්ච පූරෙන්තො, ඛණෙන අභිවස්සථා’’ති.

තත්ථ ¶ ඛණෙන අභිවස්සථාති අදන්ධායිත්වා සච්චකිරියඛණෙනෙව අභිවස්සි.

91. කත්වා වීරියමුත්තමන්ති දෙවෙ අවස්සන්තෙ කිං කාතබ්බන්ති කොසජ්ජං අනාපජ්ජිත්වා ඤාතත්ථචරියාසම්පාදනමුඛෙන මහතො සත්තනිකායස්ස හිතසුඛනිප්ඵාදනං උත්තමං වීරියං කත්වා. සච්චතෙජබලස්සිතො මම සච්චානුභාවබලසන්නිස්සිතො හුත්වා තදා මහාමෙඝං වස්සාපෙසිං. යස්මා චෙතදෙවං, තස්මා ‘‘සච්චෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති මහාමච්ඡරාජකාලෙ අත්තනො සච්චපාරමියා අනඤ්ඤසාධාරණභාවං දස්සෙසි ධම්මරාජා.

එවං මහාසත්තො මහාකරුණාය සමුස්සාහිතහදයො සකලරට්ඨෙ මහාවස්සං වස්සාපනවසෙන මහාජනං මරණදුක්ඛතො මොචෙත්වා ජීවිතපරියොසානෙ යථාකම්මං ගතො.

තදා පජ්ජුන්නො ආනන්දත්ථෙරො අහොසි, මච්ඡගණා බුද්ධපරිසා, මච්ඡරාජා ලොකනාථො.

තස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සෙසපාරමියොපි නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා අත්තනො සමානජාතිකානං ඛාදනට්ඨානෙ මච්ඡයොනියං නිබ්බත්තිත්වා තණ්ඩුලකණමත්තම්පි මච්ඡං ආදිං කත්වා කස්සචිපි පාණිනො අඛාදනං, තිට්ඨතු ඛාදනං එකසත්තස්සපි අවිහෙඨනං, තථා සච්චකරණෙන දෙවස්ස වස්සාපනං, උදකෙ පරික්ඛීණෙ කලලගහනෙ නිමුජ්ජනවසෙන අත්තනා අනුභවමානං දුක්ඛං වීරභාවෙන අගණෙත්වා ඤාතිසඞ්ඝස්සෙව තං දුක්ඛං අත්තනො හදයෙ කත්වා අසහන්තස්ස සබ්බභාවෙන කරුණායනා, තථා ච පටිපත්තීති එවමාදයො ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

මච්ඡරාජචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. කණ්හදීපායනචරියාවණ්ණනා

92. එකාදසමෙ ¶ ¶ කණ්හදීපායනො ඉසීති එවංනාමකො තාපසො. බොධිසත්තො හි තදා දීපායනො නාම අත්තනො සහායං මණ්ඩබ්යතාපසං සූලෙ උත්තාසිතං උපසඞ්කමිත්වා තස්ස සීලගුණෙන තං අවිජහන්තො තියාමරත්තිං සූලං නිස්සාය ඨිතො තස්ස සරීරතො පග්ඝරිත්වා පතිතපතිතෙහි ලොහිතබින්දූහි සුක්ඛෙහි කාළවණ්ණසරීරතාය ‘‘කණ්හදීපායනො’’ති පාකටො අහොසි. පරොපඤ්ඤාසවස්සානීති සාධිකානි පඤ්ඤාසවස්සානි, අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. අනභිරතො චරිං ¶ අහන්ති පන්තසෙනාසනෙසු චෙව අධිකුසලධම්මෙසු ච අනභිරතිවාසං වසන්තො අහං බ්රහ්මචරියං අචරිං. පබ්බජිත්වා සත්තාහමෙව හි තදා මහාසත්තො අභිරතො බ්රහ්මචරියං චරි. තතො පරං අනභිරතිවාසං වසි.

කස්මා පන මහාපුරිසො අනෙකසතසහස්සෙසු අත්තභාවෙසු නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයො බ්රහ්මචරියවාසං අභිරමිත්වා ඉධ තං නාභිරමි? පුථුජ්ජනභාවස්ස චඤ්චලභාවතො. කස්මා ච පුන න අගාරං අජ්ඣාවසීති? පඨමං නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයෙන කාමෙසු දොසං දිස්වා පබ්බජි. අථස්ස අයොනිසොමනසිකාරෙන අනභිරති උප්පජ්ජි. සො තං විනොදෙතුමසක්කොන්තොපි කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා තාව මහන්තං විභවං පහාය අගාරස්මා නික්ඛමන්තො යං පජහි, පුන තදත්ථමෙව නිවත්තො, ‘‘එළමූගො චපලො වතායං කණ්හදීපායනො’’ති ඉමං අපවාදං ජිගුච්ඡන්තො අත්තනො හිරොත්තප්පභෙදභයෙන. අපි ච පබ්බජ්ජාපුඤ්ඤං නාමෙතං විඤ්ඤූහි බුද්ධාදීහි පසත්ථං, තෙහි ච අනුට්ඨිතං, තස්මාපි සහාපි දුක්ඛෙන සහාපි දොමනස්සෙන අස්සුමුඛො රොදමානොපි බ්රහ්මචරියවාසං වසි, න තං විස්සජ්ජෙසි. වුත්තඤ්චෙතං –

‘‘සද්ධාය නික්ඛම්ම පුන නිවත්තො, සො එළමූගො චපලො වතායං;

එතස්ස වාදස්ස ජිගුච්ඡමානො, අකාමකො චරාමි බ්රහ්මචරියං;

විඤ්ඤුප්පසත්ථඤ්ච ¶ සතඤ්ච ඨානං, එවම්පහං පුඤ්ඤකරො භවාමී’’ති. (ජා. 1.10.66);

93. න ¶ කොචි එතං ජානාතීති එතං මම අනභිරතිමනං බ්රහ්මචරියවාසෙ අභිරතිවිරහිතචිත්තං කොචි මනුස්සභූතො න ජානාති. කස්මා? අහඤ්හි කස්සචි නාචික්ඛිං මම මානසෙ චිත්තෙ අරති චරති පවත්තතීති කස්සචිපි න කථෙසිං, තස්මා න කොචි මනුස්සභූතො එතං ජානාතීති.

94.

‘‘සබ්රහ්මචාරී ¶ මණ්ඩබ්යො, සහායො මෙ මහාඉසි;

පුබ්බකම්මසමායුත්තො, සූලමාරොපනං ලභි.

.

සබ්රහ්මචාරීති තාපසපබ්බජ්ජාය සමානසික්ඛතාය සබ්රහ්මචාරී. මණ්ඩබ්යොති එවංනාමකො. සහායොති ගිහිකාලෙ පබ්බජිතකාලෙ ච දළ්හමිත්තතාය පියසහායො. මහාඉසීති මහානුභාවො ඉසි. පුබ්බකම්මසමායුත්තො, සූලමාරොපනං ලභීති කතොකාසෙන අත්තනො පුබ්බකම්මෙන යුත්තො සූලාරොපනං ලභි, සූලං උත්තාසිතොති.

තත්රායං ¶ අනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ වංසරට්ඨෙ කොසම්බියං කොසම්බිකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො අඤ්ඤතරස්මිං නිගමෙ අසීතිකොටිවිභවස්ස බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, නාමෙන දීපායනො නාම. තාදිසස්සෙව බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස පුත්තො බ්රාහ්මණකුමාරො තස්ස පියසහායො අහොසි, නාමෙන මණ්ඩබ්යො නාම. තෙ උභොපි අපරභාගෙ මාතාපිතූනං අච්චයෙන කාමෙසු දොසං දිස්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා කාමෙ පහාය ඤාතිමිත්තපරිජනස්ස රොදන්තස්ස පරිදෙවන්තස්ස නික්ඛමිත්වා හිමවන්තප්පදෙසෙ අස්සමං කත්වා පබ්බජිත්වා උඤ්ඡාචරියාය වනමූලඵලාහාරෙන යාපෙන්තො පරොපණ්ණාසවස්සානි වසිංසු, කාමච්ඡන්දං වික්ඛම්භෙතුං නාසක්ඛිංසු, තෙ ඣානමත්තම්පි න නිබ්බත්තෙසුං.

තෙ ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදචාරිකං චරන්තා ¶ කාසිරට්ඨං සම්පාපුණිංසු. තත්රෙකස්මිං නිගමෙ දීපායනස්ස ගිහිසහායො මණ්ඩබ්යො නාම පටිවසති. තෙ උභොපි තස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමිංසු. සො තෙ දිස්වා අත්තමනො පණ්ණසාලං කාරෙත්වා චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහි. තෙ තත්ථ තීණි චත්තාරි වස්සානි වසිත්වා තං ආපුච්ඡිත්වා චාරිකං චරන්තා බාරාණසිසමීපෙ අතිමුත්තකසුසානෙ වසිංසු. තත්ථ දීපායනො ¶ යථාභිරන්තං විහරිත්වා පුන තස්මිං නිගමෙ මණ්ඩබ්යස්ස අත්තනො සහායස්ස සන්තිකං ගතො. මණ්ඩබ්යතාපසො තත්ථෙව වසි.

අථෙකදිවසං එකො චොරො අන්තොනගරෙ චොරිකං කත්වා ධනසාරං ආදාය නික්ඛන්තො පටිබුද්ධෙහි ගෙහසාමිකෙහි නගරාරක්ඛකමනුස්සෙහි ච අනුබද්ධො නිද්ධමනෙන නික්ඛමිත්වා වෙගෙන සුසානං පවිසිත්වා තාපසස්ස පණ්ණසාලද්වාරෙ භණ්ඩිකං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායි. මනුස්සා භණ්ඩිකං දිස්වා ‘‘අරෙ දුට්ඨජටිල, රත්තිං, චොරිකං කත්වා දිවා තාපසවෙසෙන චරසී’’ති තජ්ජෙත්වා පොථෙත්වා තං ආදාය රඤ්ඤො දස්සයිංසු. රාජා අනුපපරික්ඛිත්වාව ‘‘සූලෙ උත්තාසෙථා’’ති ආහ. තං සුසානං නෙත්වා ඛදිරසූලෙ ආරොපයිංසු. තාපසස්ස සරීරෙ සූලං න පවිසති. තතො නිම්බසූලං ආහරිංසු, තම්පි න පවිසති. තතො අයසූලං ආහරිංසු, තම්පි න පවිසති. තාපසො ‘‘කිං නු ඛො මෙ පුබ්බකම්ම’’න්ති චින්තෙසි. තස්ස ජාතිස්සරඤාණං උප්පජ්ජි. තෙන පුබ්බකම්මං අද්දස – සො කිර පුරිමත්තභාවෙ වඩ්ඪකීපුත්තො හුත්වා පිතු රුක්ඛතච්ඡනට්ඨානං ගන්ත්වා එකං මක්ඛිකං ගහෙත්වා කොවිළාරසකලිකාය සූලෙන විය විජ්ඣි. තස්ස තං පාපං ඉමස්මිං ඨානෙ ඔකාසං ලභි. සො ‘‘න සක්කා ඉතො පාපතො මුච්චිතු’’න්ති ඤත්වා රාජපුරිසෙ ආහ – ‘‘සචෙ මං සූලෙ උත්තාසෙතුකාමත්ථ, කොවිළාරසූලං ආහරථා’’ති. තෙ තථා කත්වා තං සූලෙ උත්තාසෙත්වා ආරක්ඛං දත්වා පක්කමිංසු.

තදා ¶ කණ්හදීපායනො ‘‘චිරදිට්ඨො මෙ සහායො’’ති මණ්ඩබ්යස්ස සන්තිකං ආගච්ඡන්තො තං පවත්තිං සුත්වා තං ඨානං ගන්ත්වා එකමන්තං ඨිතො ‘‘කිං, සම්ම, කාරකොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අකාරකොම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘අත්තනො මනොපදොසං රක්ඛිතුං සක්ඛි න සක්ඛී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සම්ම, යෙහි අහං ගහිතො, නෙව තෙසං න රඤ්ඤො උපරි මය්හං මනොපදොසො ¶ අත්ථී’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ තාදිසස්ස සීලවතො ඡායා මය්හං සුඛා’’ති වත්වා කණ්හදීපායනො සූලං නිස්සාය නිසීදි. ආරක්ඛකපුරිසා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘අනිසාමෙත්වා මෙ කත’’න්ති වෙගෙන තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, ත්වං සූලං නිස්සාය නිසින්නොසී’’ති දීපායනං පුච්ඡි. ‘‘මහාරාජ, ඉමං තාපසං රක්ඛන්තො නිසින්නොස්මී’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං ඉමස්ස කාරකභාවං ඤත්වා එවං කරොසී’’ති. සො කම්මස්ස අවිසොධිතභාවං ආචික්ඛි. අථස්ස දීපායනො ‘‘රඤ්ඤා නාම නිසම්මකාරිනා භවිතබ්බං.

‘‘අලසො ¶ ගිහී කාමභොගී න සාධු, අසඤ්ඤතො පබ්බජිතො න සාධු;

රාජා න සාධු අනිසම්මකාරී, යො පණ්ඩිතො කොධනො තං න සාධූ’’ති. (ජා. 1.4.127; 1.5.4; 1.10.153; 1.15.229) –

ආදීනි වත්වා ධම්මං දෙසෙසි.

රාජා මණ්ඩබ්යතාපසස්ස නිද්දොසභාවං ඤත්වා ‘‘සූලං හරථා’’ති ආණාපෙසි. සූලං හරන්තා හරිතුං නාසක්ඛිංසු. මණ්ඩබ්යො ආහ – ‘‘මහාරාජ, අහං පුබ්බෙ කතකම්මදොසෙන එවරූපං අයසං පත්තො, මම සරීරතො සූලං හරිතුං න සක්කා, සචෙපි මය්හං ජීවිතං දාතුකාමො, කකචෙන ඉමං සූලං චම්මසමං කත්වා ඡින්දාපෙහී’’ති. රාජා තථා කාරෙසි. සූලං අන්තොයෙව අහොසි, න කඤ්චි පීළං ජනෙසි. තදා කිර සුඛුමං සකලිකහීරං ගහෙත්වා මක්ඛිකාය වච්චමග්ගං පවෙසෙසි, තං තස්ස අන්තො එව අහොසි. සො තෙන කාරණෙන අමරිත්වා, අත්තනො ආයුක්ඛයෙනෙව මරි, තස්මා අයම්පි න මතොති. රාජා තාපසෙ වන්දිත්වා ඛමාපෙත්වා උභොපි උය්යානෙයෙව වසාපෙන්තො පටිජග්ගි. තතො පට්ඨාය සො ආණිමණ්ඩබ්යො නාම ජාතො. සො රාජානං උපනිස්සාය තත්ථෙව වසි. දීපායනො පන තස්ස වණං ඵාසුකං කරිත්වා අත්තනො ගිහිසහායමණ්ඩබ්යෙන කාරිතං පණ්ණසාලමෙව ගතො. තෙන වුත්තං –

95.

‘‘තමහං ¶ උපට්ඨහිත්වාන, ආරොග්යමනුපාපයිං;

ආපුච්ඡිත්වාන ආගඤ්ඡිං, යං මය්හං සකමස්සම’’න්ති.

තත්ථ ආපුච්ඡිත්වානාති මය්හං සහායං මණ්ඩබ්යතාපසං ආපුච්ඡිත්වා. යං මය්හං සකමස්සමන්ති යං තං මය්හං ගිහිසහායෙන මණ්ඩබ්යබ්රාහ්මණෙන කාරිතං සකං මම සන්තකං අස්සමපදං පණ්ණසාලා, තං උපාගඤ්ඡිං.

96. තං පන පණ්ණසාලං පවිසන්තං දිස්වා සහායස්ස ආරොචෙසුං. සො සුත්වාව තුට්ඨචිත්තො සපුත්තදාරො බහුගන්ධමාලඵාණිතාදීනි ආදාය පණ්ණසාලං ¶ ගන්ත්වා දීපායනං වන්දිත්වා පාදෙ ධොවිත්වා පානකං පායෙත්වා ආණිමණ්ඩබ්යස්ස පවත්තිං සුණන්තො නිසීදි. අථස්ස පුත්තො යඤ්ඤදත්තකුමාරො නාම චඞ්කමනකොටියං ගෙණ්ඩුකෙන කීළි. තත්ථ චෙකස්මිං වම්මිකෙ ආසිවිසො වසති. කුමාරෙන භූමියං පහතගෙණ්ඩුකො ගන්ත්වා වම්මිකබිලෙ ආසිවිසස්ස මත්ථකෙ පති. කුමාරො අජානන්තො බිලෙ හත්ථං පවෙසෙසි.

අථ නං කුද්ධො ආසිවිසො හත්ථෙ ඩංසි. සො විසවෙගෙන මුච්ඡිතො තත්ථෙව පති. අථස්ස මාතාපිතරො සප්පෙන දට්ඨභාවං ඤත්වා කුමාරං උක්ඛිපිත්වා තාපසස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘භන්තෙ, ඔසධෙන වා මන්තෙන වා පුත්තකං නො නීරොගං කරොථා’’ති ආහංසු. සො ‘‘අහං ඔසධං න ජානාමි, නාහං වෙජ්ජකම්මං කරිස්සාමි, පබ්බජිතොම්හී’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ඉමස්මිං කුමාරකෙ මෙත්තං කත්වා සච්චකිරියං කරොථා’’ති. තාපසො ‘‘සාධු සච්චකිරියං කරිස්සාමී’’ති වත්වා යඤ්ඤදත්තස්ස සීසෙ හත්ථං ඨපෙත්වා සච්චකිරියං ¶ අකාසි. තෙන වුත්තං ‘‘සහායො බ්රාහ්මණො මය්හ’’න්තිආදි.

තත්ථ ආගඤ්ඡුං පාහුනාගතන්ති අතිථිඅභිගමනං අභිගමිංසු.

97. වට්ටමනුක්ඛිපන්ති ඛිපනවට්ටසණ්ඨානතාය ‘‘වට්ට’’න්ති ලද්ධනාමං ගෙණ්ඩුකං අනුක්ඛිපන්තො, ගෙණ්ඩුකකීළං කීළන්තොති අත්ථො. ආසිවිසමකොපයීති භූමියං පටිහතො හුත්වා වම්මිකබිලගතෙන ගෙණ්ඩුකෙන තත්ථ ඨිතං කණ්හසප්පං සීසෙ පහරිත්වා රොසෙසි.

98. වට්ටගතං මග්ගං, අන්වෙසන්තොති තෙන වට්ටෙන ගතං මග්ගං ගවෙසන්තො. ආසිවිසස්ස හත්ථෙන, උත්තමඞ්ගං පරාමසීති වම්මිකබිලං පවෙසිතෙන අත්තනො හත්ථෙන ආසීවිසස්ස සීසං ඵුසි.

99. විසබලස්සිතොති ¶ විසබලනිස්සිතො අත්තනො විසවෙගං නිස්සාය උප්පජ්ජනකසප්පො. අඩංසි දාරකං ඛණෙති තස්මිං පරාමසිතක්ඛණෙ එව තං බ්රාහ්මණකුමාරං ඩංසි.

100. සහදට්ඨොති ඩංසෙන සහෙව, දට්ඨසමකාලමෙව. ආසිවිසෙනාති ඝොරවිසෙන. තෙනාති තෙන දාරකස්ස විසවෙගෙන මුච්ඡිතස්ස ¶ භූමියං පතනෙන අහං දුක්ඛිතො අහොසිං. මම වාහසි තං දුක්ඛන්ති තං දාරකස්ස මාතාපිතූනඤ්ච දුක්ඛං මම වාහසි, මය්හං සරීරෙ විය මම කරුණාය වාහෙසි.

101. ත්යාහන්ති තෙ තස්ස දාරකස්ස මාතාපිතරො අහං ‘‘මා සොචථ, මා පරිදෙවථා’’තිආදිනා නයෙන සමස්සාසෙත්වා. සොකසල්ලිතෙති සොකසල්ලවන්තෙ. අග්ගන්ති සෙට්ඨං තතො එව වරං උත්තමං සච්චකිරියං අකාසිං.

102. ඉදානි තං සච්චකිරියං සරූපෙන දස්සෙතුං ‘‘සත්තාහමෙවා’’ති ගාථමාහ.

තත්ථ සත්තාහමෙවාති පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය සත්ත අහානි එව. පසන්නචිත්තොති කම්මඵලසද්ධාය පසන්නමානසො. පුඤ්ඤත්ථිකොති පුඤ්ඤෙන අත්ථිකො, ධම්මච්ඡන්දයුත්තො. අථාපරං යං චරිතන්ති අථ තස්මා සත්තාහා උත්තරි යං මම බ්රහ්මචරියචරණං.

103. අකාමකොවාහීති පබ්බජ්ජං අනිච්ඡන්තො එව. එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූති සචෙ අතිරෙකපඤ්ඤාසවස්සානි අනභිරතිවාසං වසන්තෙන මයා කස්සචි අජානාපිතභාවො සච්චො, එතෙන සච්චෙන යඤ්ඤදත්තකුමාරස්ස සොත්ථි හොතු, ජීවිතං පටිලභතූති.

එවං ¶ පන මහාසත්තෙන සච්චකිරියාය කතාය යඤ්ඤදත්තස්ස සරීරතො විසං භස්සිත්වා පථවිං පාවිසි. කුමාරො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා මාතාපිතරො ඔලොකෙත්වා ‘‘අම්ම, තාතා’’ති වත්වා වුට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

104.

‘‘සහ සච්චෙ කතෙ මය්හං, විසවෙගෙන වෙධිතො;

අබුජ්ඣිත්වාන වුට්ඨාසි, අරොගො චාසි මාණවො’’ති.

තස්සත්ථො – මම සච්චකරණෙන සහ සමානකාලමෙව තතො පුබ්බෙ විසවෙගෙන වෙධිතො කම්පිතො ¶ විසඤ්ඤිභාවෙන අබුජ්ඣිත්වා ඨිතො විගතවිසත්තා පටිලද්ධසඤ්ඤො සහසා වුට්ඨාසි. සො මාණවො කුමාරො විසවෙගාභාවෙන අරොගො ච අහොසීති.

ඉදානි සත්ථා තස්සා අත්තනො සච්චකිරියාය පරමත්ථපාරමිභාවං දස්සෙන්තො ‘‘සච්චෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති ආහ. තං උත්තානත්ථමෙව ¶ . ජාතකට්ඨකථායං (ජා. අට්ඨ. 4.10.62) පන ‘‘මහාසත්තස්ස සච්චකිරියාය කුමාරස්ස ථනප්පදෙසතො උද්ධං විසං භස්සිත්වා විගතං. දාරකස්ස පිතු සච්චකිරියාය කටිතො උද්ධං, මාතු සච්චකිරියාය අවසිට්ඨසරීරතො විසං භස්සිත්වා විගත’’න්ති ආගතං. තථා හි වුත්තං –

‘‘යස්මා දානං නාභිනන්දිං කදාචි, දිස්වානහං අතිථිං වාසකාලෙ;

න චාපි මෙ අප්පියතං අවෙදුං, බහුස්සුතා සමණබ්රාහ්මණා ච;

අකාමකො වාපි අහං දදාමි, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතු;

හතං විසං ජීවතු යඤ්ඤදත්තො.

‘‘ආසීවිසො තාත පහූතතෙජො, යො තං අදංසී පතරා උදිච්ච;

තස්මිඤ්ච මෙ අප්පියතාය අජ්ජ, පිතරි ච තෙ නත්ථි කොචි විසෙසො;

එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතු, හතං විසං ජීවතු යඤ්ඤදත්තො’’ති.

තත්ථ වාසකාලෙති වසනත්ථාය ගෙහං ආගතකාලෙ. න චාපි ¶ මෙ අප්පියතං අවෙදුන්ති බහුස්සුතාපි සමණබ්රාහ්මණා අයං නෙව දානං අභිනන්දති, න අම්හෙති ඉමං මම අප්පියභාවං නෙව ජානිංසු. අහඤ්හි තෙ පියචක්ඛූහියෙව ඔලොකෙමීති දීපෙති. එතෙන සච්චෙනාති සචෙ අහං දදමානොපි විපාකං අසද්දහිත්වා අත්තනො අනිච්ඡාය දෙමි, අනිච්ඡභාවඤ්ච මෙ පරෙ න ජානන්ති, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූති අත්ථො. ඉතරගාථාය, තාතාති පුත්තං ආලපති. පහූතතෙජොති බලවවිසො. පතරාති පදරා, අයමෙව වා පාඨො. උදිච්චාති උද්ධං ගන්ත්වා, වම්මිකබිලතො උට්ඨහිත්වාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – තාත යඤ්ඤදත්ත, තස්මිඤ්ච ආසිවිසෙ තව ච පිතරි අප්පියභාවෙන මය්හං කොචි විසෙසො නත්ථි, තඤ්ච පන අප්පියභාවං ඨපෙත්වා අජ්ජ මයා න කොචි ජානාපිතපුබ්බො, සචෙ එතං සච්චං, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූති.

එවං ¶ බොධිසත්තො කුමාරෙ අරොගෙ ජාතෙ තස්ස පිතරං ‘‘දානං දදන්තෙන නාම කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච ¶ සද්දහිත්වා දාතබ්බ’’න්ති කම්මඵලසද්ධාය නිවෙසෙත්වා සයං අනභිරතිං විනොදෙත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො උප්පාදෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායනො අහොසි.

තදා මණ්ඩබ්යො ආනන්දත්ථෙරො අහොසි, තස්ස භරියා විසාඛා, පුත්තො රාහුලත්ථෙරො, ආණිමණ්ඩබ්යො සාරිපුත්තත්ථෙරො, කණ්හදීපායනො ලොකනාථො.

තස්ස ඉධ පාළියා ආරුළ්හා සච්චපාරමී, සෙසා ච පාරමියො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා අනවසෙසමහාභොගපරිච්චාගාදයො ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

කණ්හදීපායනචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. මහාසුතසොමචරියාවණ්ණනා

105. ද්වාදසමෙ සුතසොමො මහීපතීති එවංනාමො ඛත්තියො. මහාසත්තො හි තදා කුරුරට්ඨෙ ඉන්දපත්ථනගරෙ කොරබ්යස්ස රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. තං සුතවිත්තතාය චන්දසමානසොම්මවරවණ්ණතාය ච ‘‘සුතසොමො’’ති සඤ්ජානිංසු. තං වයප්පත්තං සබ්බසිප්පනිප්ඵත්තිප්පත්තං මාතාපිතරො ¶ රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. ගහිතො පොරිසාදෙනාති පුරිසානං මනුස්සානං අදනතො ඛාදනතො ‘‘පොරිසාදො’’ති ලද්ධනාමෙන බාරාණසිරඤ්ඤා දෙවතාබලිකම්මත්ථං ගහිතො.

බාරාණසිරාජා හි තදා මංසං විනා අභුඤ්ජන්තො අඤ්ඤං මංසං අලභන්තෙන භත්තකාරකෙන මනුස්සමංසං ඛාදාපිතො රසතණ්හාය බද්ධො හුත්වා මනුස්සෙ ඝාතෙත්වා මනුස්සමංසං ඛාදන්තො ‘‘පොරිසාදො’’ති ලද්ධනාමො අමච්චපාරිසජ්ජප්පමුඛෙහි නාගරෙහි නෙගමජානපදෙහි ච උස්සාහිතෙන කාළහත්ථිනා නාම අත්තනො සෙනාපතිනා ‘‘දෙව, යදි රජ්ජෙන අත්ථිකො මනුස්සමංසඛාදනතො විරමාහී’’ති වුත්තො ‘‘රජ්ජං පජහන්තොපි මනුස්සමංසඛාදනතො න ඔරමිස්සාමී’’ති වත්වා තෙහි රට්ඨා පබ්බාජිතො ¶ අරඤ්ඤං පවිසිත්වා එකස්මිං නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ වසන්තො ඛාණුප්පහාරෙන පාදෙ ජාතස්ස වණස්ස ඵාසුභාවාය ‘‘සකලජම්බුදීපෙ එකසතඛත්තියානං ගලලොහිතෙන බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති දෙවතාය ආයාචනං කත්වා සත්තාහං අනාහාරතාය වණෙ ඵාසුකෙ ජාතෙ ‘‘දෙවතානුභාවෙන මෙ සොත්ථි අහොසී’’ති සඤ්ඤාය ‘‘දෙවතාය බලිකම්මත්ථං රාජානො ¶ ආනෙස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තො අතීතභවෙ සහායභූතෙන යක්ඛෙන සමාගන්ත්වා තෙන දින්නමන්තබලෙන අධිකතරථාමජවපරක්කමසසම්පන්නො හුත්වා සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව සතරාජානො ආනෙත්වා අත්තනො වසනනිග්රොධරුක්ඛෙ ඔලම්බෙත්වා බලිකම්මකරණසජ්ජො අහොසි.

අථ තස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා තං බලිකම්මං අනිච්ඡන්තී ‘‘උපායෙන නං නිසෙධෙස්සාමී’’ති පබ්බජිතරූපෙන තස්ස අත්තානං දස්සෙත්වා තෙන අනුබද්ධො තියොජනං ගන්ත්වා පුන අත්තනො දිබ්බරූපමෙව දස්සෙත්වා ‘‘ත්වං මුසාවාදී තයා ‘සකලජම්බුදීපෙ රාජානො ආනෙත්වා බලිකම්මං කරිස්සාමී’ති පටිස්සුතං. ඉදානි යෙ වා තෙ වා දුබ්බලරාජානො ආනෙසි. ජම්බුදීපෙ ජෙට්ඨකං සුතසොමරාජානං සචෙ නානෙස්සසි, න මෙ තෙ බලිකම්මෙන අත්ථො’’ති ආහ.

සො ‘‘දිට්ඨා මෙ අත්තනො දෙවතා’’ති තුසිත්වා ‘‘සාමි, මා චින්තයි, අහං අජ්ජෙව සුතසොමං ආනෙස්සාමී’’ති වත්වා වෙගෙන මිගාජිනඋය්යානං ගන්ත්වා අසංවිහිතාය ආරක්ඛාය පොක්ඛරණිං ඔතරිත්වා පදුමිනිපත්තෙන සීසං පටිච්ඡාදෙත්වා අට්ඨාසි. තස්මිං ¶ අන්තොඋය්යානගතෙයෙව බලවපච්චූසෙ සමන්තා තියොජනං ආරක්ඛං ගණ්හිංසු. මහාසත්තො පාතොව අලඞ්කතහත්ථික්ඛන්ධවරගතො චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය නගරතො නික්ඛමි. තදා තක්කසිලතො නන්දො නාම බ්රාහ්මණො චතස්සො සතාරහගාථායො ගහෙත්වා වීසයොජනසතං මග්ගං අතික්කම්ම තං නගරං පත්තො රාජානං පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමන්තං දිස්වා හත්ථං උක්ඛිපිත්වා ‘‘ජයතු භවං, මහාරාජා’’ති වත්වා ජයාපෙසි.

රාජා හත්ථිනා තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කුතො නු, ත්වං බ්රාහ්මණ, ආගච්ඡසි, කිමිච්ඡසි, කිං තෙ දජ්ජ’’න්ති ආහ. බ්රාහ්මණො ‘‘තුම්හෙ ‘සුතවිත්තකා’ති සුත්වා චතස්සො සතාරහගාථායො ආදාය තුම්හාකං දෙසෙතුං ආගතොම්හී’’ති ආහ. මහාසත්තො තුට්ඨමානසො හුත්වා ‘‘අහං උය්යානං ¶ ගන්ත්වා න්හායිත්වා ආගන්ත්වා සොස්සාමි, ත්වං මා උක්කණ්ඨී’’ති වත්වා ‘‘ගච්ඡථ බ්රාහ්මණස්ස අසුකගෙහෙ නිවාසං ඝාසච්ඡාදනඤ්ච සංවිදහථා’’ති ආණාපෙත්වා උය්යානං පවිසිත්වා මහන්තං ආරක්ඛං සංවිධාය ඔළාරිකානි ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා මස්සුකම්මං කාරෙත්වා උබ්බට්ටිතසරීරො පොක්ඛරණියා රාජවිභවෙන න්හායිත්වා පච්චුත්තරිත්වා උදකග්ගහණසාටකෙ නිවාසෙත්වා අට්ඨාසි.

අථස්ස ගන්ධමාලාලඞ්කාරෙ උපහරිංසු. පොරිසාදො ‘‘අලඞ්කතකාලෙ රාජා භාරිකො භවිස්සති, සල්ලහුකකාලෙයෙව නං ගණ්හිස්සාමී’’ති නදන්තො ඛග්ගං පරිවත්තෙන්තො ‘‘අහමස්මි පොරිසාදො’’ති නාමං සාවෙත්වා උදකා නික්ඛමි. තස්ස සද්දං සුත්වා හත්ථාරොහාදයො හත්ථිආදිතො භස්සිංසු. බලකායො දූරෙ ඨිතො තතොව පලායි. ඉතරො අත්තනො ආවුධානි ඡඩ්ඩෙත්වා උරෙන නිපජ්ජි. පොරිසාදො ¶ රාජානං උක්ඛිපිත්වා ඛන්ධෙ නිසීදාපෙත්වා සම්මුඛට්ඨානෙයෙව අට්ඨාරසහත්ථං පාකාරං ලඞ්ඝිත්වා පුරතො පගලිතමදමත්තවරවාරණෙ කුම්භෙ අක්කමිත්වා පබ්බතකූටානි විය පාතෙන්තො වාතජවානිපි අස්සරතනානි පිට්ඨියං අක්කමිත්වා පාතෙන්තො රථසීසෙ අක්කමිත්වා පාතෙන්තො භමරිකං භමන්තො විය නීලකානි නිග්රොධපත්තානි මද්දන්තො විය එකවෙගෙනෙව තියොජනමග්ගං ගන්ත්වා කඤ්චි අනුබන්ධන්තං ¶ අදිස්වා සණිකං ගච්ඡන්තො සුතසොමස්ස කෙසෙහි උදකබින්දූනි අත්තනො උපරි පතන්තානි ‘‘අස්සුබින්දූනී’’ති සඤ්ඤාය ‘‘කිමිදං සුතසොමොපි මරණං අනුසොචන්තො රොදතී’’ති ආහ.

මහාසත්තො ‘‘නාහං මරණතො අනුසොචාමි, කුතො රොදනා, අපි ච ඛො සඞ්ගරං කත්වා සච්චාපනං නාම පණ්ඩිතානං ආචිණ්ණං, තං න නිප්ඵජ්ජතී’’ති අනුසොචාමි. කස්සපදසබලෙන දෙසිතා චතස්සො සතාරහගාථායො ආදාය තක්කසිලතො ආගතස්ස බ්රාහ්මණස්ස ආගන්තුකවත්තං කාරෙත්වා ‘‘න්හායිත්වා ආගන්ත්වා සුණිස්සාමි, යාව මමාගමනා ආගමෙහී’’ති සඞ්ගරං කත්වා උය්යානං ගතො, ත්වඤ්ච තා ගාථායො සොතුං අදත්වා මං ගණ්හීති. තෙන වුත්තං –

‘‘ගහිතො පොරිසාදෙන, බ්රාහ්මණෙ සඞ්ගරං සරි’’න්ති.

තත්ථ බ්රාහ්මණෙ සඞ්ගරං සරින්ති නන්දබ්රාහ්මණෙ අත්තනා කතං පටිඤ්ඤං අනුස්සරිං.

106. ආවුණිත්වා ¶ කරත්තලෙති තත්ථ තත්ථ උය්යානාදීසු ගන්ත්වා අත්තනො බලෙන ආනීතානං එකසතඛත්තියානං හත්ථතලෙ ඡිද්දං කත්වා රුක්ඛෙ ලම්බනත්ථං රජ්ජුං පටිමුඤ්චිත්වා. එතෙසං පමිලාපෙත්වාති එතෙ එකසතඛත්තියෙ ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා උද්ධංපාදෙ අධොසිරෙ කත්වා පණ්හියා සීසං පහරන්තො භමණවසෙන හත්ථතලෙ ආවුණිත්වා රුක්ඛෙ ආලම්බනවසෙන සබ්බසො ආහාරූපච්ඡෙදෙන ච සබ්බථා පමිලාපෙත්වා විසොසෙත්වා ඛෙදාපෙත්වාති අත්ථො. යඤ්ඤත්ථෙති බලිකම්මත්ථෙ සාධෙතබ්බෙ. උපනයී මමන්ති මං උපනෙසි.

107. තථා උපනීයමානො පන මහාසත්තො පොරිසාදෙන ‘‘කිං ත්වං මරණතො භායසී’’ති වුත්තෙ ‘‘නාහං මරණතො භායාමි, තස්ස පන බ්රාහ්මණස්ස මයා කතො සඞ්ගරො න පරිමොචිතො’’ති අනුසොචාමි. ‘‘සචෙ මං විස්සජ්ජෙස්සසි, තං ධම්මං සුත්වා තස්ස ච සක්කාරසම්මානං කත්වා පුන ආගමිස්සාමී’’ති. ‘‘නාහමිදං සද්දහාමි, යං ත්වං මයා විස්සජ්ජිතො ගන්ත්වා පුන මම හත්ථං ආගමිස්සාසී’’ති. ‘‘සම්ම පොරිසාද, මයා සද්ධිං එකාචරියකුලෙ සික්ඛිතො සහායො හුත්වා ¶ ‘අහං ජීවිතහෙතුපි න මුසා කථෙමී’ති කිං න සද්දහසී’’ති? කිඤ්චාපි මෙ එතෙන වාචාමත්තකෙන –

‘‘අසිඤ්ච ¶ සත්තිඤ්ච පරාමසාමි, සපථම්පි තෙ සම්ම අහං කරොමි;

තයා පමුත්තො අනණො භවිත්වා, සච්චානුරක්ඛී පුනරාවජිස්ස’’න්ති. (ජා. 2.21.407) –

මහාසත්තෙන ඉමාය ගාථාය වුත්තාය පොරිසාදො ‘‘අයං සුතසොමො ‘ඛත්තියෙහි අකත්තබ්බං සපථං කරොමී’ති වදති, ගන්ත්වා අනාගච්ඡන්තොපි මම හත්ථතො න මුච්චිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා –

‘‘යො තෙ කතො සඞ්ගරො බ්රාහ්මණෙන, රට්ඨෙ සකෙ ඉස්සරියෙ ඨිතෙන;

තං සඞ්ගරං බ්රාහ්මණ සප්පදාය, සච්චානුරක්ඛී පුනරාවජස්සූ’’ති. (ජා. 2.21.408) –

විස්සජ්ජෙසි.

මහාසත්තො ¶ රාහුමුඛා මුත්තො චන්දො විය නාගබලො ථාමසම්පන්නො ඛිප්පමෙව තං නගරං සම්පාපුණි. සෙනාපිස්ස ‘‘සුතසොමරාජා පණ්ඩිතො, පොරිසාදං දමෙත්වා සීහමුඛා පමුත්තමත්තවරවාරණො විය ආගමිස්සතී’’ති ච ‘‘රාජානං පොරිසාදස්ස දත්වා ආගතා’’ති ගරහභයෙන ච බහිනගරෙයෙව නිවිට්ඨා තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘කච්චිත්ථ, මහාරාජ, පොරිසාදෙන න කිලමිතො’’ති පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘පොරිසාදෙන මය්හං මාතාපිතූහිපි දුක්කරං කතං, තථාරූපො නාම චණ්ඩො සාහසිකො මමං සද්දහිත්වා මං විස්සජ්ජෙසී’’ති වුත්තෙ රාජානං අලඞ්කරිත්වා හත්ථික්ඛන්ධං ආරොපෙත්වා පරිවාරෙත්වා නගරං පාවිසි. තං දිස්වා සබ්බෙ නාගරා තුසිංසු.

සොපි ධම්මසොණ්ඩතාය මාතාපිතරොපි අනුපසඞ්කමිත්වා නිවෙසනං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණං පක්කොසාපෙත්වා තස්ස මහන්තං සක්කාරසම්මානං කත්වා ධම්මගරුතාය සයං නීචාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘තුම්හෙහි මය්හං ආභතා සතාරහගාථා සුණොමි ආචරියා’’ති ආහ. බ්රාහ්මණො මහාසත්තෙන යාචිතකාලෙ ගන්ධෙහි හත්ථෙ උබ්බට්ටෙත්වා පසිබ්බකතො මනොරමං පොත්ථකං නීහරිත්වා උභොහි හත්ථෙහි ගහෙත්වා ‘‘තෙන හි ¶ , මහාරාජ, සුණොහී’’ති පොත්ථකං වාචෙන්තො ගාථා අභාසි –

‘‘සකිදෙව ¶ සුතසොම, සබ්භි හොති සමාගමො;

සා නං සඞ්ගති පාලෙති, නාසබ්භි බහුසඞ්ගමො.

‘‘සබ්භිරෙව සමාසෙථ, සබ්භි කුබ්බෙථ සන්ථවං;

සතං සද්ධම්මමඤ්ඤාය, සෙය්යො හොති න පාපියො.

‘‘ජීරන්ති වෙ රාජරථා සුචිත්තා, අථො සරීරම්පි ජරං උපෙති;

සතඤ්ච ධම්මො න ජරං උපෙති, සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්ති.

‘‘නභඤ්ච දූරෙ පථවී ච දූරෙ, පාරං සමුද්දස්ස තදාහු දූරෙ;

තතො හවෙ දූරතරං වදන්ති, සතඤ්ච ධම්මො අසතඤ්ච රාජා’’ති. (ජා. 2.21.411-414, 445-448);

තා ¶ සුත්වා මහාසත්තො ‘‘සඵලං මෙ ආගමන’’න්ති තුට්ඨචිත්තො ‘‘ඉමා ගාථා නෙව සාවකභාසිතා, න ඉසිභාසිතා, න කවිභාසිතා, න දෙවභාසිතා, සබ්බඤ්ඤුනාව භාසිතා. කිං නු ඛො අග්ඝ’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘ඉමං සකලම්පි චක්කවාළං යාව බ්රහ්මලොකා සත්තරතනපුණ්ණං කත්වා දින්නෙපි නෙව අනුච්ඡවිකං කතං නාම හොති, අහං ඛො පනස්ස තියොජනසතිකෙ කුරුරට්ඨෙ සත්තයොජනිකෙ ඉන්දපත්ථනගරෙ රජ්ජං දාතුං පහොමි. රජ්ජං කාතුං පනස්ස භාග්යං නත්ථි, තථා හිස්ස අඞ්ගලක්ඛණානුසාරෙන අප්පානුභාවතා දිස්සති, තස්මා දින්නම්පි රජ්ජං න ඉමස්මිං තිට්ඨතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ආචරිය, තුම්හෙ අඤ්ඤෙසං ඛත්තියානං ඉමා ගාථායො දෙසෙත්වා කිං ලභථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘එකෙකාය සතං සතං, මහාරාජ, තෙනෙව සතාරහගාථා නාම ජාතා’’ති. අථස්ස මහාසත්තො ‘‘ත්වං ආචරිය, අත්තනා ගහෙත්වා විචරණභණ්ඩස්ස අග්ඝං න ජානාසී’’ති.

‘‘සහස්සියා ¶ ඉමා ගාථා, නයිමා ගාථා සතාරහා;

චත්තාරි ත්වං සහස්සානි, ඛිප්පං ගණ්හාහි බ්රාහ්මණා’’ති. (ජා. 2.21.415);

චත්තාරි සහස්සානි දාපෙත්වා එකඤ්ච සුඛයානකං දත්වා මහතා සක්කාරසම්මානෙනෙව තං උය්යොජෙත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා ‘‘අහං බ්රාහ්මණෙන ආභතං සද්ධම්මරතනං පූජෙත්වා තස්ස ච සක්කාරසම්මානං කත්වා ආගමිස්සාමීති පොරිසාදස්ස පටිඤ්ඤං දත්වා ආගතො. තත්ථ යං බ්රාහ්මණස්ස ¶ කත්තබ්බං පටිපජ්ජිතබ්බං තං කතං, ඉදානි පොරිසාදස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති වුත්වා ‘‘තෙන හි, තාත සුතසොම, කිං නාමෙතං කථෙසි, චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය චොරං ගණ්හිස්සාම, මා ගච්ඡ චොරස්ස සන්තික’’න්ති යාචිංසු. සොළසසහස්සා නාටකිත්ථියො සෙසපරිජනාපි ‘‘අම්හෙ අනාථෙ කත්වා කුහිං ගච්ඡසි දෙවා’’ති පරිදෙවිංසු. ‘‘පුනපි කිර රාජා චොරස්ස සන්තිකං ගමිස්සතී’’ති එකකොලාහලං අහොසි.

මහාසත්තො ‘‘පටිඤ්ඤාය සච්චාපනං නාම සාධූනං සප්පුරිසානං ආචිණ්ණං, සොපි මමං සද්දහිත්වා විස්සජ්ජෙසි, තස්මා ගමිස්සාමියෙවා’’ති මාතාපිතරො වන්දිත්වා සෙසජනං අනුසාසෙත්වා අස්සුමුඛෙන නානප්පකාරං පරිදෙවන්තෙන ඉත්ථාගාරාදිනා ජනෙන අනුගතො නගරා නික්ඛම්ම තං ජනං නිවත්තෙතුං මග්ගෙ දණ්ඩකෙන තිරියං ලෙඛං කත්වා ‘‘ඉමං මම ලෙඛං මා අතික්කමිංසූ’’ති ¶ වත්වා අගමාසි. මහාජනො තෙජවතො මහාසත්තස්ස ආණං අතික්කමිතුං අසක්කොන්තො මහාසද්දෙන කන්දිත්වා රොදිත්වා නිවත්ති. බොධිසත්තො ආගතමග්ගෙනෙව තස්ස සන්තිකං අගමාසි. තෙන වුත්තං ‘‘අපුච්ඡි මං පොරිසාදො’’තිආදි.

තත්ථ කිං ත්වං ඉච්ඡසි නිසජ්ජන්ති ත්වං අත්තනො නගරං ගන්තුං මම හත්ථතො නිස්සජ්ජනං කිං ඉච්ඡසි, ත්වං ‘‘මයා තක්කසිලාදීසු චිරපරිචිතො සච්චවාදී චා’’ති වදසි, තස්මා යථා මති තෙ කාහාමි, යථාරුචි තෙ කරිස්සාමි. යදි මෙ ත්වං පුනෙහිසීති සචෙ පුන ත්වං එකංසෙනෙව මම සන්තිකං ආගමිස්සසි.

108. පණ්හෙ ආගමනං මමාති පගෙව මම ආගමනං තස්ස ¶ පොරිසාදස්ස පටිස්සුණිත්වා පාතොව ආගමිස්සාමීති පටිස්සවං කත්වා. රජ්ජං නිය්යාතයිං තදාති තදා පොරිසාදස්ස සන්තිකං ගන්තුකාමො ‘‘ඉදං වො රජ්ජං පටිපජ්ජථා’’ති මාතාපිතූනං තියොජනසතිකං රජ්ජං නිය්යාතෙසිං.

109. කස්මා පන රජ්ජං නිය්යාතයින්ති? අනුස්සරිත්වා සතං ධම්මන්ති යස්මා පන පටිඤ්ඤාය සච්චාපනං නාම සතං සාධූනං මහාබොධිසත්තානං පවෙණී කුලවංසො, තස්මා තං සච්චපාරමිතාධම්මං පුබ්බකං පොරාණං ජිනෙහි බුද්ධාදීහි සෙවිතං අනුස්සරිත්වා සච්චං අනුරක්ඛන්තො තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ධනං දත්වා අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා පොරිසාදං උපාගමිං.

110. නත්ථි මෙ සංසයො තත්ථාති තස්මිං පොරිසාදස්ස සන්තිකං ගමනෙ ‘‘අයං මං කිං නු ¶ ඛො ඝාතෙස්සති, උදාහු නො’’ති මය්හං සංසයො නත්ථි. ‘‘චණ්ඩො සාහසිකො මයා සද්ධිං එකසතඛත්තියෙ දෙවතාය බලිකම්මකරණසජ්ජො එකන්තෙනෙව ඝාතෙස්සතී’’ති ජානන්තො එව කෙවලං සච්චවාචං අනුරක්ඛන්තො අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා තං උපාගමිං. යස්මා චෙතදෙවං, තස්මා සච්චෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ පරමත්ථභාවප්පත්තා සච්චපාරමීති.

උපාගතෙ පන මහාසත්තෙ විකසිතපුණ්ඩරීකපදුමසස්සිරිකමස්ස මුඛං දිස්වා ‘‘අයං විගතමරණභයො හුත්වා ආගතො, කිස්ස නු ඛො එස ආනුභාවො’’ති චින්තෙන්තො ‘‘තස්ස මඤ්ඤෙ ධම්මස්ස සුතත්තා අයං එවං තෙජවා ¶ නිබ්භයො ච ජාතො, අහම්පි තං සුත්වා තෙජවා නිබ්භයො ච භවිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා පොරිසාදො මහාසත්තං ආහ – ‘‘සුණොම සතාරහගාථායො යාසං සවනත්ථං ත්වං අත්තනො නගරං ගතො’’ති.

තං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘අයං පොරිසාදො පාපධම්මො, ඉමං ථොකං නිග්ගහෙත්වා ලජ්ජාපෙත්වා කථෙස්සාමී’’ති –

‘‘අධම්මිකස්ස ලුද්දස්ස, නිච්චං ලොහිතපාණිනො;

නත්ථි සච්චං කුතො ධම්මො, කිං සුතෙන කරිස්සසී’’ති. (ජා. 2.21.427) –

වත්වා පුන තෙන සුට්ඨුතරං සඤ්ජාතසවනාදරෙන –

‘‘සුත්වා ධම්මං විජානන්ති, නරා කල්යාණපාපකං;

අපි ගාථා සුණිත්වාන, ධම්මෙ මෙ රමතෙ මනො’’ති. (ජා. 2.21.444) –

වුත්තෙ ¶ ‘‘අයං අතිවිය සඤ්ජාතාදරො සොතුකාමො, හන්දස්ස කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තෙන හි සම්ම, සාධුකං සුණොහි මනසිකරොහී’’ති වත්වා නන්දබ්රාහ්මණෙන කථිතනියාමෙනෙව ගාථානං සක්කච්චං ථුතිං කත්වා ඡකාමාවචරදෙවලොකෙ එකකොලාහලං කත්වා දෙවතාසු සාධුකාරං දදමානාසු මහාසත්තො පොරිසාදස්ස –

‘‘සකිදෙව ¶ මහාරාජ, සබ්භි හොති සමාගමො;

සා නං සඞ්ගති පාලෙති, නාසබ්භි බහුසඞ්ගමො.

‘‘සබ්භිරෙව සමාසෙථ, සබ්භි කුබ්බෙථ සන්ථවං;

සතං සද්ධම්මමඤ්ඤාය, සෙය්යො හොති න පාපියො.

‘‘ජීරන්ති වෙ රාජරථා සුචිත්තා, අත්ථො සරීරම්පි ජරං උපෙති;

සතඤ්ච ධම්මො න ජරං උපෙති, සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්ති.

‘‘නභඤ්ච දූරෙ පථවී ච දූරෙ, පාරං සමුද්දස්ස තදාහු දූරෙ;

තතො හවෙ දූරතරං වදන්ති, සතඤ්ච ධම්මො අසතඤ්ච රාජා’’ති. (ජා. 2.21.411-414) –

ධම්මං ¶ කථෙසි. තස්ස තෙන සුකථිතත්තා චෙව අත්තනො ච පුඤ්ඤානුභාවෙන ගාථා සුණන්තස්සෙව සකලසරීරං පඤ්චවණ්ණාය පීතියා පරිපූරි. සො බොධිසත්තෙ මුදුචිත්තො හුත්වා ‘‘සම්ම සුතසොම, දාතබ්බයුත්තකං හිරඤ්ඤාදිං න පස්සාමි, එකෙකාය ගාථාය එකෙකං වරං දස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං මහාසත්තො ‘‘ත්වං අත්තනොපි හිතානි අජානන්තො පරස්ස කිං නාම වරං දස්සසී’’ති අපසාදෙත්වා පුන තෙන ‘‘වරං ගණ්හථා’’ති යාචිතො සබ්බපඨමං ‘‘අහං චිරකාලං තං අරොගං පස්සෙය්ය’’න්ති වරං යාචි. සො ‘‘අයං ඉදානි මෙ වධිත්වා මංසං ඛාදිතුකාමස්ස මහානත්ථකරස්ස මය්හමෙව ජීවිතමිච්ඡතී’’ති තුට්ඨමානසො වඤ්චෙත්වා වරස්ස ගහිතභාවං අජානන්තො අදාසි. මහාසත්තො හි උපායකුසලතාය තස්ස චිරං ජීවිතුකාමතාපදෙසෙන අත්තනො ජීවිතං යාචි. අථ ‘‘පරොසතං ඛත්තියානං ජීවිතං දෙහී’’ති දුතියං වරං, තෙසං සකෙ රට්ඨෙ පටිපාදනං තතියං වරං, මනුස්සමංසඛාදනතො විරමණං චතුත්ථං වරං යාචි. සො ¶ තීණි වරානි දත්වා චතුත්ථං වරං අදාතුකාමො ‘‘අඤ්ඤං වරං ගණ්හාහී’’ති වත්වාපි මහාසත්තෙන නිප්පීළියමානො තම්පි අදාසියෙව.

අථ බොධිසත්තො පොරිසාදං නිබ්බිසෙවනං කත්වා තෙනෙව රාජානො මොචාපෙත්වා භූමියං නිපජ්ජාපෙත්වා දාරකානං කණ්ණතො සුත්තවට්ටි විය සණිකං රජ්ජුයො නීහරිත්වා පොරිසාදෙන එකං තචං ආහරාපෙත්වා පාසාණෙන ඝංසිත්වා සච්චකිරියං කත්වා තෙසං හත්ථතලානි මක්ඛෙසි. තඞ්ඛණං එව ඵාසුකං අහොසි. ද්වීහතීහං තත්ථෙව වසිත්වා තෙ අරොගෙ කාරෙත්වා තෙහි සද්ධිං අභිජ්ජනකසභාවං ¶ මිත්තසන්ථවං කාරෙත්වා තෙහි සද්ධිං තං බාරාණසිං නෙත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙත්වා ‘‘අප්පමත්තා හොථා’’ති තෙ රාජානො අත්තනො අත්තනො නගරං පෙසෙත්වා ඉන්දපත්ථනගරතො ආගතාය අත්තනො චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය පරිවුතො අත්තනො නගරං ගතො තුට්ඨපමුදිතෙන නාගරජනෙන සම්පරිවාරියමානො අන්තෙපුරං පවිසිත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා මහාතලං අභිරුහි.

අථ මහාසත්තො ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං මහාදානානි පවත්තෙන්තො සීලානි පරිපූරෙන්තො උපොසථං උපවසන්තො පාරමියො අනුබ්රූහෙසි. තෙපි රාජානො මහාසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ආයුපරියොසානෙ සග්ගපුරං පූරයිංසු.

තදා පොරිසාදො ¶ අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරො අහොසි, කාළහත්ථිඅමච්චො සාරිපුත්තත්ථෙරො, නන්දබ්රාහ්මණො ආනන්දත්ථෙරො, රුක්ඛදෙවතා මහාකස්සපත්ථෙරො, රාජානො බුද්ධපරිසා, මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි, සුතසොමමහාරාජා ලොකනාථො.

තස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සෙසපාරමියොපි නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා අලීනසත්තුචරියාවණ්ණනාය (චරියා අට්ඨ. 2.74 ආදයො) විය මහාසත්තස්ස ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

මහාසුතසොමචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සච්චපාරමී නිට්ඨිතා.

13. සුවණ්ණසාමචරියාවණ්ණනා

111. තෙරසමෙ ¶ සාමො යදා වනෙ ආසින්ති හිමවන්තස්මිං මිගසම්මතාය නාම නදියා තීරෙ මහති අරඤ්ඤෙ සාමො නාම තාපසකුමාරො යදා අහොසි. සක්කෙන අභිනිම්මිතොති සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස උපදෙසසම්පත්තියා ජාතත්තා සක්කෙන නිබ්බත්තිතො ජනිතො. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ බාරාණසිතො අවිදූරෙ නදියා තීරෙ එකො නෙසාදගාමො අහොසි. තත්ථ ජෙට්ඨනෙසාදස්ස පුත්තො ජාතො. තස්ස ‘‘දුකූලො’’ති නාමමකංසු. තස්සා එව නදියා පරතීරෙපි එකො නෙසාදගාමො අහොසි. තත්ථ ජෙට්ඨනෙසාදස්ස ධීතා ජාතා. තස්සා ‘‘පාරිකා’’ති නාමමකංසු. තෙ උභොපි බ්රහ්මලොකතො ආගතා සුද්ධසත්තා. තෙසං වයප්පත්තානං අනිච්ඡමානානංයෙව ආවාහවිවාහං ¶ කරිංසු. තෙ උභොපි කිලෙසසමුද්දං අනොතරිත්වා බ්රහ්මානො විය එකතො වසිංසු. න ච කිඤ්චි නෙසාදකම්මං කරොන්ති.

අථ දුකූලං මාතාපිතරො ‘‘තාත, ත්වං නෙසාදකම්මං න කරොසි, නෙව ඝරාවාසං ඉච්ඡසි, කිං නාම කරිස්සසී’’ති ආහංසු. සො ‘‘තුම්හෙසු අනුජානන්තෙසු පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි පබ්බජාහී’’ති. ද්වෙපි ජනා හිමවන්තං පවිසිත්වා යස්මිං ඨානෙ මිගසම්මතා නාම නදී හිමවන්තතො ඔතරිත්වා ගඞ්ගං පත්තා, තං ඨානං ගන්ත්වා ගඞ්ගං පහාය මිගසම්මතාභිමුඛා අභිරුහිංසු. තදා ¶ සක්කස්ස භවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො තං කාරණං ඤත්වා විස්සකම්මුනා තස්මිං ඨානෙ අස්සමං මාපෙසි. තෙ තත්ථ ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා සක්කදත්තියෙ අස්සමෙ කාමාවචරමෙත්තං භාවෙත්වා පටිවසිංසු. සක්කොපි තෙසං උපට්ඨානං ආගච්ඡති.

සො එකදිවසං ‘‘තෙසං චක්ඛූ පරිහායිස්සන්තී’’ති ඤත්වා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, වො චක්ඛූනං අන්තරායො පඤ්ඤායති, පටිජග්ගනකං පුත්තං ලද්ධුං වට්ටති, ජානාමි තුම්හාකං සුද්ධචිත්තතං, තස්මා පාරිකාය උතුනිකාලෙ නාභිං හත්ථෙන පරාමසෙය්යාථ ¶ , එවං වො පුත්තො ජායිස්සති, සො වො උපට්ඨහිස්සතී’’ති වත්වා පක්කාමි. දුකූලපණ්ඩිතො තං කාරණං පාරිකාය ආචික්ඛිත්වා තස්සා උතුනිකාලෙ නාභිං පරාමසි. තදා බොධිසත්තො දෙවලොකා චවිත්වා තස්සා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි, සා දසමාසච්චයෙන සුවණ්ණවණ්ණං පුත්තං විජායි. තෙනෙවස්ස ‘‘සුවණ්ණසාමො’’ති නාමං කරිංසු. තං අපරභාගෙ වඩ්ඪිත්වා සොළසවස්සුද්දෙසිකම්පි මාතාපිතරො රක්ඛන්තා අස්සමෙ නිසීදාපෙත්වා සයමෙව වනමූලඵලාඵලත්ථාය ගච්ඡන්ති.

අථෙකදිවසං වනෙ ඵලාඵලං ආදාය නිවත්තිත්වා අස්සමපදතො අවිදූරෙ මෙඝෙ උට්ඨිතෙ රුක්ඛමූලං පවිසිත්වා වම්මිකමත්ථකෙ ඨිතානං සරීරතො සෙදගන්ධමිස්සකෙ උදකෙ තස්මිං වම්මිකබිලෙ ඨිතස්ස ආසිවිසස්ස නාසාපුටං පවිට්ඨෙ ආසිවිසො කුජ්ඣිත්වා නාසාවාතෙන පහරි. ද්වෙ අන්ධා හුත්වා පරිදෙවමානා විරවිංසු. අථ මහාසත්තො ‘‘මම මාතාපිතරො අතිචිරායන්ති, කා නු ඛො තෙසං පවත්තී’’ති පටිමග්ගං ගන්ත්වා සද්දමකාසි. තෙ තස්ස සද්දං සඤ්ජානිත්වා පටිසද්දං කත්වා පුත්තසිනෙහෙන ‘‘තාත සාම, ඉධ පරිපන්ථො අත්ථි, මා ආගමී’’ති වත්වා සද්දානුසාරෙන සයමෙව සමාගමිංසු. සො ‘‘කෙන වො කාරණෙන චක්ඛූනි විනට්ඨානී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘තාත, මයං න ජානාම, දෙවෙ වස්සන්තෙ රුක්ඛමූලෙ වම්මිකමත්ථකෙ ඨිතා, අථ න පස්සාමා’’ති වුත්තමත්තෙ එව අඤ්ඤාසි ‘‘තත්ථ ආසිවිසෙන භවිතබ්බං, තෙන කුද්ධෙන නාසාවාතො විස්සට්ඨො භවිස්සතී’’ති.

අථ ¶ ‘‘මා චින්තයිත්ථ, අහං වො පටිජග්ගිස්සාමී’’ති මාතාපිතරො අස්සමං නෙත්වා තෙසං රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදිසඤ්චරණට්ඨානෙ රජ්ජුකෙ බන්ධි. තතො පට්ඨාය තෙ අස්සමෙ ඨපෙත්වා වනමූලඵලාඵලානි ආහරති, පාතොව වසනට්ඨානං සම්මජ්ජති, පානීයං ආහරති, පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙති, දන්තකට්ඨමුඛොදකානි ¶ දත්වා මධුරඵලාඵලං දෙති. තෙහි මුඛෙ වික්ඛාලිතෙ සයං පරිභුඤ්ජිත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා තෙසං අවිදූරෙයෙව අච්ඡති – ‘‘කිං නු ඛො ඉමෙ ආණාපෙන්තී’’ති. විසෙසෙන ච මෙත්තං බහුලමකාසි, තෙනස්ස සත්තා අප්පටික්කූලා අහෙසුං ¶ . යථා චස්ස සත්තා, එවං සත්තානං සො බොධිසත්තො අප්පටික්කූලො. එවං සො දිවසෙ දිවසෙ ඵලාඵලත්ථාය අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තොපි ආගච්ඡන්තොපි මිගගණපරිවුතො එව අහොසි. සීහබ්යග්ඝාදිවිපක්ඛසත්තාපි තෙන සද්ධිං අතිවිය විස්සත්ථා, මෙත්තානුභාවෙන පනස්ස වසනට්ඨානෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං තිරච්ඡානගතා මුදුචිත්තතං පටිලභිංසු. ඉති සො සබ්බත්ථ මෙත්තානුභාවෙන අභීරූ අනුත්රාසී බ්රහ්මා විය අවෙරො විහාසි. තෙන වුත්තං ‘‘පවනෙ සීහබ්යග්ඝෙ ච, මෙත්තායමුපනාමයි’’න්තිආදි.

තත්ථ මෙත්තායමුපනාමයින්ති ම-කාරො පදසන්ධිකරො, මෙත්තාභාවනාය කුරූරකම්මන්තෙ සීහබ්යග්ඝෙපි ඵරි, පගෙව සෙසසත්තෙති අධිප්පායො. අථ වා මෙත්තා අයති පවත්තති එතෙනාති මෙත්තායො, මෙත්තාභාවනා. තං මෙත්තායං උපනාමයිං සත්තෙසු අනොධිසො උපනෙසිං. ‘‘සීහබ්යග්ඝෙහී’’තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – න කෙවලමහමෙව, අථ ඛො පවනෙ සීහබ්යග්ඝෙහි, යස්මිං මහාවනෙ තදා අහං විහරාමි, තත්ථ සීහබ්යග්ඝෙහි සද්ධිං අහං සත්තෙසු මෙත්තං උපනාමෙසිං. සීහබ්යග්ඝාපි හි තදා මමානුභාවෙන සත්තෙසු මෙත්තචිත්තතං පටිලභිංසු, පගෙව ඉතරෙ සත්තාති දස්සෙති.

112. පසදමිගවරාහෙහීති පසදමිගෙහි චෙව වනසූකරෙහි ච. පරිවාරෙත්වාති එතෙහි අත්තානං පරිවාරිතං කත්වා තස්මිං අරඤ්ඤෙ වසිං.

113. ඉදානි තදා අත්තනො මෙත්තාභාවනාය ලද්ධං ආනිසංසං මත්ථකප්පත්තිඤ්චස්ස දස්සෙතුං ‘‘න මං කොචි උත්තසතී’’ති ඔසානගාථමාහ. තස්සත්ථො – සසබිළාරාදිකො භීරුකජාතිකොපි කොචි සත්තො මං න උත්තසති න උබ්බිජ්ජෙති. අහම්පි කස්සචි සීහබ්යග්ඝාදිතිරච්ඡානතො යක්ඛාදිඅමනුස්සතො ලුද්දලොහිතපාණිමනුස්සතොති කුතොචිපි න භායාමි. කස්මා? යස්මා මෙත්තාබලෙනුපත්ථද්ධො චිරකාලං භාවිතාය මෙත්තාපාරමිතායානුභාවෙන උපත්ථම්භිතො තස්මිං පවනෙ මහාඅරඤ්ඤෙ තදා රමාමි අභිරමාමීති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එවං ¶ ¶ පන මහාසත්තො සබ්බසත්තෙ මෙත්තායන්තො මාතාපිතරො ච සාධුකං පටිජග්ගන්තො එකදිවසං අරඤ්ඤතො මධුරඵලාඵලං ආහරිත්වා අස්සමෙ ඨපෙත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා ‘‘පානීයං ¶ ආදාය ආගමිස්සාමී’’ති මිගගණපරිවුතො ද්වෙ මිගෙ එකතො කත්වා තෙසං පිට්ඨියං පානීයඝටං ඨපෙත්වා හත්ථෙන ගහෙත්වා නදීතිත්ථං අගමාසි. තස්මිං සමයෙ බාරාණසියං පීළියක්ඛො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. සො මිගමංසලොභෙන මාතරං රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා සන්නද්ධපඤ්චාවුධො හිමවන්තං පවිසිත්වා මිගෙ වධිත්වා මංසං ඛාදිත්වා චරන්තො මිගසම්මතං නදිං පත්වා අනුපුබ්බෙන සාමස්ස පානීයගහණතිත්ථං පත්තො. මිගපදවලඤ්ජං දිස්වා ගච්ඡන්තො තං තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘මයා එත්තකං කාලං එවං විචරන්තො මනුස්සො න දිට්ඨපුබ්බො, දෙවො නු ඛො එස නාගො නු ඛො, සචාහං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සාමි, සහසා පක්කමෙය්යාති. යංනූනාහං එතං විජ්ඣිත්වා දුබ්බලං කත්වා පුච්ඡෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා මහාසත්තං න්හත්වා වාකචීරං නිවාසෙත්වා අජිනචම්මං එකංසං කරිත්වා පානීයඝටං පූරෙත්වා උක්ඛිපිත්වා වාමංසකූටෙ ඨපනකාලෙ ‘‘ඉදානි තං විජ්ඣිතුං සමයො’’ති විසපීතෙන සරෙන දක්ඛිණපස්සෙ විජ්ඣි. සරො වාමපස්සෙන නික්ඛමි. තස්ස විද්ධභාවං ඤත්වා මිගගණො භීතො පලායි.

සාමපණ්ඩිතො පන විද්ධොපි පානීයඝටං යථා වා තථා වා අනවසුම්භෙත්වා සතිං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා සණිකං ඔතාරෙත්වා වාලුකං බ්යූහිත්වා ඨපෙත්වා දිසං වවත්ථපෙත්වා මාතාපිතූනං වසනට්ඨානදිසාභාගෙන සීසං කත්වා නිපජ්ජිත්වා මුඛෙන ලොහිතං ඡඩ්ඩෙත්වා ‘‘මම කොචි වෙරී නාම නත්ථි, මමපි කත්ථචි වෙරං නාම නත්ථී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘කො නු මං උසුනා විජ්ඣි, පමත්තං උදහාරකං;

ඛත්තියො බ්රාහ්මණො වෙස්සො, කො මං විද්ධා නිලීයතී’’ති. (ජා. 2.22.296);

තං ¶ සුත්වා රාජා ‘‘අයං මයා විජ්ඣිත්වා පථවියං පාතිතොපි නෙව මං අක්කොසති න පරිභාසති, මම හදයමංසං සම්බාහන්තො විය පියවචනෙන සමුදාචරති, ගමිස්සාමිස්ස සන්තික’’න්ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමිත්වා අත්තානං අත්තනා ච විද්ධභාවං ආවිකත්වා ‘‘කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො’’ති මහාසත්තං පුච්ඡි.

සො ¶ ‘‘සාමො නාමාහං දුකූලපණ්ඩිතස්ස නාම නෙසාදඉසිනො පුත්තො, කිස්ස පන මං විජ්ඣී’’ති ආහ. සො පඨමං ‘‘මිගසඤ්ඤායා’’ති මුසාවාදං වත්වා ‘‘අහං ඉමං නිරපරාධං අකාරණෙන ¶ විජ්ඣි’’න්ති අනුසොචිත්වා යථාභූතං ආවිකත්වා තස්ස මාතාපිතූනං වසනට්ඨානං පුච්ඡිත්වා තත්ථ ගන්ත්වා තෙසං අත්තානං ආවිකත්වා තෙහි කතපටිසන්ථාරො ‘‘සාමො මයා විද්ධො’’ති වත්වා තෙ පරිදෙවන්තෙ සොකසමාපන්නෙ ‘‘යං සාමෙන කත්තබ්බං පරිචාරිකකම්මං, තං කත්වා අහං වො උපට්ඨහිස්සාමී’’ති සමස්සාසෙත්වා සාමස්ස සන්තිකං ආනෙසි. තෙ තත්ථ ගන්ත්වා නානප්පකාරං පරිදෙවිත්වා තස්ස උරෙ හත්ථං ඨපෙත්වා ‘‘පුත්තස්ස මෙ සරීරෙ උසුමා වත්තතෙව, විසවෙගෙන විසඤ්ඤිතං ආපන්නො භවිස්සතීති නිබ්බිසභාවත්ථාය සච්චකිරියං කරිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා –

‘‘යං කිඤ්චිත්ථි කතං පුඤ්ඤං, මය්හඤ්චෙව පිතුච්ච තෙ;

සබ්බෙන තෙන කුසලෙන, විසං සාමස්ස හඤ්ඤතූ’’ති. (ජා. 2.22.388) –

මාතරා,

‘‘යං කිඤ්චිත්ථි කතං පුඤ්ඤං, මය්හඤ්චෙව මාතුච්ච තෙ;

සබ්බෙන තෙන කුසලෙන, විසං සාමස්ස හඤ්ඤතූ’’ති. (ජා. 2.22.396) –

පිතරා,

‘‘පබ්බත්යාහං ගන්ධමාදනෙ, චිරරත්තනිවාසිනී;

න මෙ පියතරො කොචි, අඤ්ඤො සාමෙන විජ්ජති;

එතෙන සච්චවජ්ජෙන, විසං සාමස්ස හඤ්ඤතූ’’ති. (ජා. 2.22.398) –

දෙවතාය ච සච්චකිරියාය කතාය මහාසත්තො ඛිප්පං වුට්ඨාසි. පදුමපත්තපලාසෙ උදකබින්දු විය විනිවට්ටෙත්වා ආබාධො විගතො. විද්ධට්ඨානං අරොගං පාකතිකමෙව අහොසි. මාතාපිතූනං චක්ඛූනි උප්පජ්ජිංසු. ඉති ¶ මහාසත්තස්ස අරොගතා, මාතාපිතූනඤ්ච චක්ඛුපටිලාභො, අරුණුග්ගමනං, තෙසං චතුන්නම්පි අස්සමෙයෙව අවට්ඨානන්ති සබ්බං එකක්ඛණෙයෙව අහොසි.

අථ ¶ මහාසත්තො රඤ්ඤා සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘ධම්මං චර, මහාරාජා’’තිආදිනා (ජා. 2.22.411-412) ධම්මං දෙසෙත්වා උත්තරිම්පි ඔවදිත්වා පඤ්ච සීලානි අදාසි ¶ . සො තස්ස ඔවාදං සිරසා පටිග්ගහෙත්වා වන්දිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායනො අහොසි. බොධිසත්තොපි සද්ධිං මාතාපිතූහි අභිඤ්ඤාසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

තදා රාජා ආනන්දත්ථෙරො අහොසි, දෙවධීතා උප්පලවණ්ණා, සක්කො අනුරුද්ධො, පිතා මහාකස්සපත්ථෙරො, මාතා භද්දකාපිලානී, සාමපණ්ඩිතො ලොකනාථො.

තස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සෙසපාරමියො නිද්ධාරෙතබ්බා. තථා විසපීතෙන සල්ලෙන දක්ඛිණපස්සෙන පවිසිත්වා වාමපස්සතො විනිවිජ්ඣනවසෙන විද්ධොපි කිඤ්චි කායවිකාරං අකත්වා උදකඝටස්ස භූමියං නික්ඛිපනං, වධකෙ අඤ්ඤාතෙපි ඤාතෙ විය චිත්තවිකාරාභාවො, පියවචනෙන සමුදාචාරො, මාතාපිතුඋපට්ඨානපුඤ්ඤතො මය්හං පරිහානීති අනුසොචනමත්තං, අරොගෙ ජාතෙ රඤ්ඤො කාරුඤ්ඤං මෙත්තඤ්ච උපට්ඨාපෙත්වා ධම්මදෙසනා, ඔවාදදානන්ති එවමාදයො ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

සුවණ්ණසාමචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. එකරාජචරියාවණ්ණනා

114. චුද්දසමෙ එකරාජාති විස්සුතොති එකරාජාති ඉමිනා අන්වත්ථනාමෙන ජම්බුදීපතලෙ පාකටො.

මහාසත්තො හි තදා බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. වයප්පත්තො සබ්බසිප්පනිප්ඵත්තිං පත්තො හුත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජං කාරෙන්තො කුසලසීලාචාරසද්ධාසුතාදිඅනඤ්ඤසාධාරණගුණවිසෙසයොගෙන ¶ පාරමිපරිභාවනෙන ච ජම්බුදීපතලෙ අදුතියත්තා පධානභාවෙන ච ‘‘එකරාජා’’ති පකාසනාමො අහොසි. පරමං සීලං අධිට්ඨායාති සුපරිසුද්ධකායිකවාචසිකසංවරසඞ්ඛාතඤ්චෙව සුපරිසුද්ධමනොසමාචාරසඞ්ඛාතඤ්ච පරමං උත්තමං දසකුසලකම්මපථසීලං ¶ සමාදානවසෙන ච අවීතික්කමනවසෙන ච අධිට්ඨහිත්වා අනුට්ඨහිත්වා. පසාසාමි මහාමහින්ති තියොජනසතිකෙ කාසිරට්ඨෙ මහතිං මහිං අනුසාසාමි රජ්ජං කාරෙමි.

115. දසකුසලකම්මපථෙති ¶ පාණාතිපාතාවෙරමණි යාව සම්මාදිට්ඨීති එතස්මිං දසවිධෙ කුසලකම්මපථෙ, එතෙ වා අනවසෙසතො සමාදාය වත්තාමි. චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහීති දානං පියවචනං අත්ථචරියා සමානත්තතාති ඉමෙහි චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සඞ්ගණ්හනකාරණෙහි යදා එකරාජාති විස්සුතො හොමි, තදා යථාරහං මහාජනං සඞ්ගණ්හාමීති සම්බන්ධො.

116. එවන්ති දසකුසලකම්මපථසීලපරිපූරණං චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි මහාජනසඞ්ගණ්හනන්ති යථාවුත්තෙන ඉමිනා ආකාරෙන අප්පමත්තස්ස. ඉධලොකෙ පරත්ථ චාති ඉමස්මිං ලොකෙ යං අප්පමජ්ජනං, තත්ථ දිට්ඨධම්මිකෙ අත්ථෙ, පරලොකෙ යං අප්පමජ්ජනං තත්ථ සම්පරායිකෙ අත්ථෙ අප්පමත්තස්ස මෙ සතොති අත්ථො. දබ්බසෙනොති එවංනාමකො කොසලරාජා. උපගන්ත්වාති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා අබ්භුය්යානවසෙන මම රජ්ජං උපගන්ත්වා. අච්ඡින්දන්තො පුරං මමාති මම බාරාණසිනගරං බලක්කාරෙන ගණ්හන්තො.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – මහාසත්තො හි තදා නගරස්ස චතූසු ද්වාරෙසු චතස්සො මජ්ඣෙ එකං නිවෙසනද්වාරෙ එකන්ති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා කපණද්ධිකාදීනං දානං දෙති, සීලං රක්ඛති, උපොසථකම්මං කරොති, ඛන්තිමෙත්තානුද්දයසම්පන්නො අඞ්කෙ නිසින්නං පුත්තං පරිතොසයමානො විය සබ්බසත්තෙ පරිතොසයමානො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙති. තස්සෙකො අමච්චො අන්තෙපුරං පදුස්සිත්වා අපරභාගෙ පාකටොව ජාතො. අමච්චා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා පරිග්ගණ්හන්තො තං අත්තනා පච්චක්ඛතො ඤත්වා තං අමච්චං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘අන්ධබාල, අයුත්තං තෙ කතං, න ත්වං මම විජිතෙ වසිතුං අරහසි, අත්තනො ධනඤ්ච ¶ පුත්තදාරඤ්ච ගහෙත්වා අඤ්ඤත්ථ යාහී’’ති රට්ඨා පබ්බාජෙසි.

සො කොසලජනපදං ගන්ත්වා දබ්බසෙනං නාම කොසලරාජානං උපට්ඨහන්තො අනුක්කමෙන තස්ස විස්සාසිකො හුත්වා එකදිවසං තං රාජානං ආහ – ‘‘දෙව, බාරාණසිරජ්ජං නිම්මක්ඛිකමධුපටලසදිසං, අතිමුදුකො රාජා, සුඛෙනෙව තං රජ්ජං ගණ්හිතුං සක්කොසී’’ති. දබ්බසෙනො බාරාණසිරඤ්ඤො මහානුභාවතාය තස්ස වචනං අසද්දහන්තො මනුස්සෙ පෙසෙත්වා ¶ කාසිරට්ඨෙ ගාමඝාතාදීනි කාරෙත්වා තෙසං චොරානං බොධිසත්තෙන ධනං දත්වා විස්සජ්ජිතභාවං සුත්වා ‘‘අතිවිය ධම්මිකො රාජා’’ති ඤත්වා ‘‘බාරාණසිරජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති බලවාහනං ආදාය නිය්යාසි ¶ . අථ බාරාණසිරඤ්ඤො මහායොධා ‘‘කොසලරාජා ආගච්ඡතී’’ති සුත්වා ‘‘අම්හාකං රජ්ජසීමං අනොක්කමන්තමෙව නං පොථෙත්වා ගණ්හාමා’’ති අත්තනො රඤ්ඤො වදිංසු.

බොධිසත්තො ‘‘තාතා, මං නිස්සාය අඤ්ඤෙසං කිලමනකිච්චං නත්ථි, රජ්ජත්ථිකා රජ්ජං ගණ්හන්තු, මා ගමිත්ථා’’ති නිවාරෙසි. කොසලරාජා ජනපදමජ්ඣං පාවිසි. මහායොධා පුනපි රඤ්ඤො තථෙව වදිංසු. රාජා පුරිමනයෙනෙව නිවාරෙසි. දබ්බසෙනො බහිනගරෙ ඨත්වා ‘‘රජ්ජං වා දෙතු යුද්ධං වා’’ති එකරාජස්ස සාසනං පෙසෙසි. එකරාජා ‘‘නත්ථි මයා යුද්ධං, රජ්ජං ගණ්හාතූ’’ති පටිසාසනං පෙසෙසි. පුනපි මහායොධා ‘‘දෙව, න මයං කොසලරඤ්ඤො නගරං පවිසිතුං දෙම, බහිනගරෙයෙව නං පොථෙත්වා ගණ්හාමා’’ති ආහංසු. රාජා පුරිමනයෙනෙව නිවාරෙත්වා නගරද්වාරානි අවාපුරාපෙත්වා මහාතලෙ පල්ලඞ්කමජ්ඣෙ නිසීදි. දබ්බසෙනො මහන්තෙන බලවාහනෙන නගරං පවිසිත්වා එකම්පි පටිසත්තුං අපස්සන්තො සබ්බරජ්ජං හත්ථගතං කත්වා රාජනිවෙසනං ගන්ත්වා මහාතලං ආරුය්හ නිරපරාධං බොධිසත්තං ගණ්හාපෙත්වා ආවාටෙ නිඛණාපෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘දබ්බසෙනො උපගන්ත්වා, අච්ඡින්දන්තො පුරං මම.

117.

‘‘රාජූපජීවෙ නිගමෙ, සබලට්ඨෙ සරට්ඨකෙ;

සබ්බං හත්ථගතං කත්වා, කාසුයා නිඛණී මම’’න්ති.

තත්ථ රාජූපජීවෙති අමච්චපාරිසජ්ජබ්රාහ්මණගහපතිආදිකෙ රාජානං උපනිස්සාය ජීවන්තෙ. නිගමෙති නෙගමෙ. සබලට්ඨෙති සෙනාපරියාපන්නතාය බලෙ තිට්ඨන්තීති බලට්ඨා, හත්ථාරොහාදයො, බලට්ඨෙහි සහාති සබලට්ඨෙ. සරට්ඨකෙති ¶ සජනපදෙ, රාජූපජීවෙ නිගමෙ ච අඤ්ඤඤ්ච සබ්බං හත්ථගතං කත්වා. කාසුයා නිඛණී මමන්ති සබලවාහනං සකලං මම රජ්ජං ගහෙත්වා මම්පි ගලප්පමාණෙ ආවාටෙ නිඛණාපෙසි. ජාතකෙපි –

‘‘අනුත්තරෙ ¶ කාමගුණෙ සමිද්ධෙ, භුත්වාන පුබ්බෙ වසි එකරාජා;

සො දානි දුග්ගෙ නරකම්හි ඛිත්තො, නප්පජ්ජහෙ වණ්ණබලං පුරාණ’’න්ති. (ජා. 1.4.9) –

ආවාටෙ ¶ ඛිත්තභාවො ආගතො. ජාතකට්ඨකථායං (ජා. අට්ඨ. 3.4.9) පන ‘‘සික්කාය පක්ඛිපාපෙත්වා උත්තරුම්මාරෙ හෙට්ඨාසීසකං ඔලම්බෙසී’’ති වුත්තං.

මහාසත්තො චොරරාජානං ආරබ්භ මෙත්තං භාවෙත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා කාසුතො උග්ගන්ත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. තෙන වුත්තං –

118.

‘‘අමච්චමණ්ඩලං රජ්ජං, ඵීතං අන්තෙපුරං මම;

අච්ඡින්දිත්වාන ගහිතං, පියපුත්තංව පස්සහ’’න්ති.

තත්ථ අමච්චමණ්ඩලන්ති තස්මිං තස්මිං රාජකිච්චෙ රඤ්ඤා අමා සහ වත්තන්තීති අමච්චා, සද්ධිං වා තෙසං මණ්ඩලං සමූහං. ඵීතන්ති බලවාහනෙන නගරජනපදාදීහි සමිද්ධං රජ්ජං. ඉත්ථාගාරදාසිදාසපරිජනෙහි චෙව වත්ථාභරණාදිඋපභොගූපකරණෙහි ච සමිද්ධං මම අන්තෙපුරඤ්ච අච්ඡින්දිත්වා ගහිතකං ගණ්හන්තං අමිත්තරාජානං යාය අත්තනො පියපුත්තංව පස්සිං අහං, තාය එවංභූතාය මෙත්තාය මෙ සමො සකලලොකෙ නත්ථි, තස්මා එවංභූතා එසා මෙ මෙත්තාපාරමී පරමත්ථපාරමිභාවං පත්තාති අධිප්පායො.

එවං පන මහාසත්තෙ තං චොරරාජානං ආරබ්භ මෙත්තං ඵරිත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නෙ තස්ස සරීරෙ දාහො උප්පජ්ජි. සො ‘‘ඩය්හාමි ඩය්හාමී’’ති භූමියං අපරාපරං පරිවත්තති. ‘‘කිමෙත’’න්ති වුත්තෙ, මහාරාජ, තුම්හෙ නිරපරාධං ධම්මිකරාජානං ආවාටෙ නිඛණාපයිත්ථාති. ‘‘තෙන හි වෙගෙන ගන්ත්වා තං උද්ධරථා’’ති ආහ. පුරිසා ගන්ත්වා තං රාජානං ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං දිස්වා ආගන්ත්වා ¶ දබ්බසෙනස්ස ආරොචෙසුං. සො වෙගෙන ගන්ත්වා වන්දිත්වා ඛමාපෙත්වා ‘‘තුම්හාකං රජ්ජං තුම්හෙව කාරෙථ, අහං වො චොරෙ පටිබාහෙස්සාමී’’ති වත්වා තස්ස දුට්ඨාමච්චස්ස රාජාණං කාරෙත්වා පක්කාමි. බොධිසත්තොපි රජ්ජං අමච්චානං නිය්යාතෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මහාජනං සීලාදිගුණෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායනො ¶ අහොසි.

තදා දබ්බසෙනො ආනන්දත්ථෙරො අහොසි, එකරාජා ලොකනාථො.

තස්ස දිවසෙ දිවසෙ ඡසු දානසාලාසු ඡසතසහස්සවිස්සජ්ජනෙන පච්චත්ථිකරඤ්ඤො සකලරජ්ජපරිච්චාගෙන ච දානපාරමී, නිච්චසීලඋපොසථකම්මවසෙන පබ්බජිතස්ස අනවසෙසසීලසංවරවසෙන ච සීලපාරමී, පබ්බජ්ජාවසෙන ඣානාධිගමවසෙන ච නෙක්ඛම්මපාරමී, සත්තානං ¶ හිතාහිතවිචාරණවසෙන දානසීලාදිසංවිදහනවසෙන ච පඤ්ඤාපාරමී, දානාදිපුඤ්ඤසම්භාරස්ස අබ්භුස්සහනවසෙන කාමවිතක්කාදිවිනොදනවසෙන ච වීරියපාරමී, දුට්ඨාමච්චස්ස දබ්බසෙනරඤ්ඤො ච අපරාධසහනවසෙන ඛන්තිපාරමී, යථාපටිඤ්ඤං දානාදිනා අවිසංවාදනවසෙන ච සච්චපාරමී, දානාදීනං අචලසමාදානාධිට්ඨානවසෙන අධිට්ඨානපාරමී, පච්චත්ථිකෙපි එකන්තෙන හිතූපසංහාරවසෙන මෙත්තාඣානනිබ්බත්තනෙන ච මෙත්තාපාරමී, දුට්ඨාමච්චෙන දබ්බසෙනෙන ච කතාපරාධෙ හිතෙසීහි අත්තනො අමච්චාදීහි නිබ්බත්තිතෙ උපකාරෙ ච අජ්ඣුපෙක්ඛණෙන රජ්ජසුඛප්පත්තකාලෙ පච්චත්ථිකරඤ්ඤා නරකෙ ඛිත්තකාලෙ සමානචිත්තතාය ච උපෙක්ඛාපාරමී වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පනුජ්ජ දුක්ඛෙන සුඛං ජනින්ද, සුඛෙන වා දුක්ඛමසය්හසාහි;

උභයත්ථ සන්තො අභිනිබ්බුතත්තා, සුඛෙ ච දුක්ඛෙ ච භවන්ති තුල්යා’’ති. (ජා. 1.4.12);

යස්මා පනෙත්ථ මෙත්තාපාරමී අතිසයවතී, තස්මා තදත්ථදීපනත්ථං සා එව පාළි ආරුළ්හා. තථා ඉධ මහාසත්තස්ස සබ්බසත්තෙසු ඔරසපුත්තෙ විය සමානුකම්පතාදයො ගුණවිසෙසා නිද්ධාරෙතබ්බාති.

එකරාජචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මෙත්තාපාරමී නිට්ඨිතා.

15. මහාලොමහංසචරියාවණ්ණනා

119. පන්නරසමෙ ¶ ¶ ‘‘සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙමී’’ති එත්ථායං අනුපුබ්බිකථා –

මහාසත්තො හි තදා මහති උළාරභොගෙ කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වුද්ධිමන්වාය දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ ගරුවාසං වසන්තො සබ්බසිප්පානං නිප්ඵත්තිං පත්වා කුලඝරං ආගන්ත්වා මාතාපිතූනං අච්චයෙන ඤාතකෙහි ‘‘කුටුම්බං සණ්ඨපෙහී’’ති යාචියමානොපි අනිච්චතාමනසිකාරමුඛෙන සබ්බභවෙසු අභිවඩ්ඪමානසංවෙගො කායෙ ච අසුභසඤ්ඤං පටිලභිත්වා ඝරාවාසපලිබොධාධිභූතං ¶ කිලෙසගහනං අනොගාහෙත්වාව චිරකාලසම්පරිචිතං නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයං උපබ්රූහයමානො මහන්තං භොගක්ඛන්ධං පහාය පබ්බජිතුකාමො හුත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘සචාහං පබ්බජිස්සාමි, ගුණසම්භාවනාපාකටො භවිස්සාමී’’ති.

සො ලාභසක්කාරං ජිගුච්ඡන්තො පබ්බජ්ජං අනුපගන්ත්වා ‘‘පහොමි චාහං ලාභාලාභාදීසු නිබ්බිකාරො හොතු’’න්ති අත්තානං තක්කෙන්තො ‘‘විසෙසතො පරපරිභවසහනාදිපටිපදං පූරෙන්තො උපෙක්ඛාපාරමිං මත්ථකං පාපෙස්සාමී’’ති නිවත්ථවත්ථෙනෙව ගෙහතො නික්ඛමිත්වා පරමසල්ලෙඛවුත්තිකොපි අබලබලො අමන්දමන්දො විය පරෙසං අචිත්තකරූපෙන හීළිතපරිභූතො හුත්වා ගාමනිගමරාජධානීසු එකරත්තිවාසෙනෙව විචරති. යත්ථ පන මහන්තං පරිභවං පටිලභති, තත්ථ චිරම්පි වසති. සො නිවත්ථවත්ථෙ ජිණ්ණෙ පිලොතිකඛණ්ඩෙන තස්මිම්පි ජිණ්ණෙ කෙනචි දින්නං අග්ගණ්හන්තො හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනමත්තෙනෙව චරති. එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ එකං නිගමගාමං අගමාසි.

තත්ථ ගාමදාරකා ධුත්තජාතිකා වෙධවෙරා කෙචි රාජවල්ලභානං පුත්තනත්තුදාසාදයො ච උද්ධතා උන්නළා චපලා මුඛරා විකිණ්ණවාචා කාලෙන කාලං කීළාබහුලා විචරන්ති. දුග්ගතෙ මහල්ලකෙ පුරිසෙ ච ඉත්ථියො ච ගච්ඡන්තෙ දිස්වා භස්මපුටෙන පිට්ඨියං ආකිරන්ති, කෙතකීපණ්ණං කච්ඡන්තරෙ ඔලම්බෙන්ති, තෙන විප්පකාරෙන පරිවත්තෙත්වා ඔලොකෙන්තෙ ¶ යථාවජ්ජකීළිතං දස්සෙත්වා උපහසන්ති. මහාපුරිසො තස්මිං නිගමෙ තෙ එවං විචරන්තෙ ධුත්තදාරකෙ දිස්වා ‘‘ලද්ධො වත දානි මෙ උපෙක්ඛාපාරමියා පරිපූරණූපායො’’ති ¶ චින්තෙත්වා තත්ථ විහාසි. තං තෙ ධුත්තදාරකා පස්සිත්වා විප්පකාරං කාතුං ආරභන්ති.

මහාසත්තො තං අසහන්තො විය ච තෙහි භායන්තො විය ච උට්ඨහිත්වා ගච්ඡති. තෙ තං අනුබන්ධන්ති. සො තෙහි අනුබන්ධියමානො ‘‘එත්ථ නත්ථි කොචි පටිවත්තා’’ති සුසානං ගන්ත්වා අට්ඨිකං සීසූපධානං කත්වා සයති. ධුත්තදාරකාපි තත්ථ ගන්ත්වා ඔට්ඨුභනාදිකං නානප්පකාරං විප්පකාරං කත්වා පක්කමන්ති. එවං තෙ දිවසෙ දිවසෙ කරොන්ති එව. යෙ පන විඤ්ඤූ පුරිසා, තෙ එවං කරොන්තෙ පස්සන්ති. තෙ තෙ පටිබාහිත්වා ‘‘අයං මහානුභාවො තපස්සී මහායොගී’’ති ච ඤත්වා උළාරං සක්කාරසම්මානං කරොන්ති. මහාසත්තො පන සබ්බත්ථ එකසදිසොව හොති මජ්ඣත්තභූතො. තෙන වුත්තං ‘‘සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙමී’’තිආදි.

තත්ථ සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙමි, ඡවට්ඨිකං උපනිධායාති ආමකසුසානෙ ඡඩ්ඩිතකළෙවරතො සොණසිඞ්ගාලාදීහි තහිං තහිං වික්ඛිත්තෙසු අට්ඨිකෙසු එකං අට්ඨිකං සීසූපධානං කත්වා සුචිම්හි ච ¶ අසුචිම්හි ච සමානචිත්තතාය තස්මිං සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙමි, සයාමීති අත්ථො. ගාමණ්ඩලාති ගාමදාරකා. රූපං දස්සෙන්තිනප්පකන්ති යථාවජ්ජකීළිතාය ඔට්ඨුභනඋපහසනඋම්මිහනාදීහි කණ්ණසොතෙ සලාකප්පවෙසනාදීහි ච අතිකක්ඛළං අනප්පකං නානප්පකාරං රූපං විකාරං කරොන්ති.

120. අපරෙති තෙසු එව ගාමදාරකෙසු එකච්චෙ. උපායනානූපනෙන්තීති ‘‘අයං ඉමෙසු පරිභවවසෙන එවරූපං විප්පකාරං කරොන්තෙසු න කිඤ්චි විකාරං දස්සෙති, සම්මානනෙ නු ඛො කීදිසො’’ති පරිග්ගණ්හන්තා විවිධං බහුං ගන්ධමාලං භොජනං අඤ්ඤානි ච උපායනානි පණ්ණාකාරානි උපනෙන්ති උපහරන්ති. අපරෙහි වා තෙහි අනාචාරගාමදාරකෙහි අඤ්ඤෙ විඤ්ඤූ මනුස්සා ‘‘අයං ඉමෙසං එවං විවිධම්පි විප්පකාරං කරොන්තානං න කුප්පති, අඤ්ඤදත්ථු ඛන්තිමෙත්තානුද්දයංයෙව තෙසු උපට්ඨපෙති, අහො අච්ඡරියපුරිසො’’ති හට්ඨා ‘‘බහු වතිමෙහි එතස්මිං විප්පටිපජ්ජන්තෙහි ¶ අපුඤ්ඤං පසුත’’න්ති සංවිග්ගමානසාව හුත්වා බහුං ගන්ධමාලං විවිධං භොජනං අඤ්ඤානි ච උපායනානි උපනෙන්ති උපහරන්ති.

121. යෙ ¶ මෙ දුක්ඛං උපහරන්තීති යෙ ගාමදාරකා මය්හං සරීරදුක්ඛං උපහරන්ති උපනෙන්ති. ‘‘උපදහන්තී’’තිපි පාඨො, උප්පාදෙන්තීති අත්ථො. යෙ ච දෙන්ති සුඛං මමාති යෙ ච විඤ්ඤූ මනුස්සා මම මය්හං සුඛං දෙන්ති, මාලාගන්ධභොජනාදිසුඛූපකරණෙහි මම සුඛං උපහරන්ති. සබ්බෙසං සමකො හොමීති කත්ථචිපි විකාරානුප්පත්තියා සමානචිත්තතාය විවිධානම්පි තෙසං ජනානං සමකො එකසදිසො හොමි භවාමි. දයා කොපො න විජ්ජතීති යස්මා මය්හං උපකාරකෙ මෙත්තචිත්තතාසඞ්ඛාතා දයා, අපකාරකෙ මනොපදොසසඞ්ඛාතො කොපොපි න විජ්ජති, තස්මා සබ්බෙසං සමකො හොමීති දස්සෙති.

122. ඉදානි භගවා තදා උපකාරීසු අපකාරීසු ච සත්තෙසු සමුපචිතඤාණසම්භාරස්ස අත්තනො සමානචිත්තතා විකාරාභාවො යා ච ලොකධම්මෙසු අනුපලිත්තතා අහොසි, තං දස්සෙතුං ‘‘සුඛදුක්ඛෙ තුලාභූතො’’ති ඔසානගාථමාහ.

තත්ථ සුඛදුක්ඛෙති සුඛෙ ච දුක්ඛෙ ච. තුලාභූතොති සමකං ගහිතතුලා විය ඔනතිඋන්නතිඅපනතිං වජ්ජෙත්වා මජ්ඣත්තභූතො, සුඛදුක්ඛග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ තංනිමිත්තභාවතො ලාභාලාභාපි ගහිතාති වෙදිතබ්බං. යසෙසූති කිත්තීසු. අයසෙසූති නින්දාසු. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සුඛාදීසු ලොකධම්මෙසු. ඉති භගවා තදා සබ්බසත්තෙසු සබ්බලොකධම්මෙසු ච අනඤ්ඤසාධාරණං ¶ අත්තනො මජ්ඣත්තභාවං කිත්තෙත්වා තෙන තස්මිං අත්තභාවෙ අත්තනො උපෙක්ඛාපාරමියා සිඛාප්පත්තභාවං විභාවෙන්තො ‘‘එසා මෙ උපෙක්ඛාපාරමී’’ති දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

ඉධාපි මහාසත්තස්ස පඨමං දානපාරමී නාම විසෙසතො සබ්බවිභවපරිච්චාගො ‘‘යෙ කෙචි ඉමං සරීරං ගහෙත්වා යංකිඤ්චි අත්තනො ඉච්ඡිතං කරොන්තූ’’ති අනපෙක්ඛභාවෙන අත්තනො අත්තභාවපරිච්චාගො ච දානපාරමී, හීනාදිකස්ස සබ්බස්ස අකත්තබ්බස්ස අකරණං සීලපාරමී, කාමස්සාදවිමුඛස්ස ගෙහතො නික්ඛන්තස්ස සතො කායෙ අසුභසඤ්ඤානුබ්රූහනා නෙක්ඛම්මපාරමී, සම්බොධිසම්භාරානං උපකාරධම්මපරිග්ගහණෙ තප්පටිපක්ඛප්පහානෙ ච කොසල්ලං අවිපරීතතො ධම්මසභාවචින්තනා ච පඤ්ඤාපාරමී ¶ , කාමවිතක්කාදිවිනොදනං දුක්ඛාධිවාසනවීරියඤ්ච වීරියපාරමී, සබ්බාපි අධිවාසනඛන්ති ඛන්තිපාරමී, වචීසච්චං සමාදානාවිසංවාදනෙන විරතිසච්චඤ්ච සච්චපාරමී ¶ , අනවජ්ජධම්මෙ අචලසමාදානාධිට්ඨානං අධිට්ඨානපාරමී, අනොධිසො සබ්බසත්තෙසු මෙත්තානුද්දයභාවො මෙත්තාපාරමී, උපෙක්ඛාපාරමී පනස්ස යථාවුත්තවසෙනෙව වෙදිතබ්බාති දස පාරමියො ලබ්භන්ති. උපෙක්ඛාපාරමී චෙත්ථ අතිසයවතීති කත්වා සායෙව දෙසනං ආරුළ්හා. තථා ඉධ මහාසත්තස්ස මහන්තං භොගක්ඛන්ධං මහන්තඤ්ච ඤාතිපරිවට්ටං පහාය මහාභිනික්ඛමනසදිසං ගෙහතො නික්ඛමනං, තථා නික්ඛමිත්වා ලාභසක්කාරං ජිගුච්ඡතො පරෙසං සම්භාවනං පරිහරිතුකාමස්ස පබ්බජ්ජාලිඞ්ගං අග්ගහෙත්වා චිත්තෙනෙව අනවසෙසං පබ්බජ්ජාගුණෙ අධිට්ඨහිත්වා පරමසුඛවිහාරො, පරමප්පිච්ඡතා, පවිවෙකාභිරති, උපෙක්ඛණාධිප්පායෙන අත්තනො කායජීවිතනිරපෙක්ඛා, පරෙහි අත්තනො උපරි කතවිප්පකාරාධිවාසනං, උක්කංසගතසල්ලෙඛවුත්ති, බොධිසම්භාරපටිපක්ඛානං කිලෙසානං තනුභාවෙන ඛීණාසවානං විය පරෙසං උපකාරාපකාරෙසු නිබ්බිකාරභාවහෙතුභූතෙන සබ්බත්ථ මජ්ඣත්තභාවෙන සමුට්ඨාපිතො ලොකධම්මෙහි අනුපලෙපො, සබ්බපාරමීනං මුද්ධභූතාය උපෙක්ඛාපාරමියා සිඛාප්පත්තීති එවමාදයො ගුණානුභාවා විභාවෙතබ්බාති.

මහාලොමහංසචරියාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපෙක්ඛාපාරමී නිට්ඨිතා.

තතියවග්ගස්ස අත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උද්දානගාථාවණ්ණනා

‘‘යුධඤ්ජයො’’තිආදිකා ¶ උද්දානගාථා. තත්ථ භිසෙනාති භිසාපදෙසෙන මහාකඤ්චනචරියං (චරියා. 3.34 ආදයො) දස්සෙති. සොණනන්දොති ඉමිනා සොණපණ්ඩිතචරියං (චරියා. 3.42 ආදයො ) දස්සෙති. තථා මූගපක්ඛොති මූගපක්ඛාපදෙසෙන තෙමියපණ්ඩිතචරියං (චරියා. 3.48 ආදයො) දස්සෙති. උපෙක්ඛාපාරමිසීසෙන මහාලොමහංසචරියං (චරියා. 3.119 ආදයො) දස්සෙති. ආසි ඉති වුට්ඨං මහෙසිනාති යථා, සාරිපුත්ත, තුය්හං එතරහි දෙසිතං, ඉති එවං ඉමිනා විධානෙන මහන්තානං දානපාරමිආදීනං බොධිසම්භාරානං එසනතො මහෙසිනා තදා බොධිසත්තභූතෙන ¶ මයා වුට්ඨං චිණ්ණං චරිතං පටිපන්නං ආසි අහොසීති අත්ථො ¶ . ඉදානි පාරමිපරිපූරණවසෙන චිරකාලප්පවත්තිතං ඉධ වුත්තං අවුත්තඤ්ච අත්තනො දුක්කරකිරියං එකජ්ඣං කත්වා යදත්ථං සා පවත්තිතා, තඤ්ච සඞ්ඛෙපෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘එවං බහුබ්බිධ’’න්ති ගාථමාහ.

තත්ථ එවන්ති ඉමිනා වුත්තනයෙන. බහුබ්බිධං දුක්ඛන්ති අකිත්තිපණ්ඩිතාදිකාලෙ කාරපණ්ණාදිආහාරතාය තඤ්ච යාචකස්ස දත්වා ආහාරූපච්ඡෙදාදිනා ච බහුවිධං නානප්පකාරං දුක්ඛං. තථා කුරුරාජාදිකාලෙ සක්කසම්පත්තිසදිසා සම්පත්තී ච බහුබ්බිධා. භවාභවෙති ඛුද්දකෙ චෙව මහන්තෙ ච භවෙ. භවාභවෙ වා වුද්ධිහානියො අනුභවිත්වා බහුවිධෙහි දුක්ඛෙහි අවිහඤ්ඤමානො බහුවිධාහි ච සම්පත්තීහි අනාකඩ්ඪියමානො පාරමිපරිපූරණපසුතො එව හුත්වා තදනුරූපං පටිපත්තිං පටිපන්නො උත්තමං අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, අධිගතොස්මීති අත්ථො.

ඉදානි යාසං පාරමීනං පරිපූරණත්ථං එසා දුක්කරචරියා චිරං පවත්තිතා, තාසං අනවසෙසතො පරිපුණ්ණභාවං තෙන ච පත්තබ්බඵලස්ස අත්තනා අධිගතභාවං දස්සෙතුං ‘‘දත්වා දාතබ්බකං දානං, සීලං පූරෙත්වා අසෙසතො’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ දත්වා දාතබ්බකං දානන්ති තදා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣිතුං අග්ගයානපටිපදං පටිපන්නෙන මහාබොධිසත්තෙන දාතබ්බං දෙය්යධම්මං බාහිරං රජ්ජාදිං අබ්භන්තරං අත්තපරිච්චාගොති පඤ්ච මහාපරිච්චාගපරියොසානං දානපාරමිදානඋපපාරමිදානපරමත්ථපාරමිප්පභෙදං ¶ දානං අනවසෙසතො සම්පාදෙත්වාති අත්ථො. තත්ථ අකිත්තිබ්රාහ්මණකාලෙ (චරියා. 1.1 ආදයො; ජා. 1.13.83 ආදයො) සඞ්ඛබ්රාහ්මණකාලෙති (චරියා. 1.11 ආදයො; ජා. 1.10.39 ආදයො) එවමාදීසු ඉධ ආගතෙසු අනාගතෙසු ච විසය්හසෙට්ඨිකාලෙ (ජා. 1.4.157 ආදයො) වෙලාමකාලෙති (අ. නි. 9.20) එවමාදීසුපි දානපාරමියා මහාපුරිසස්ස පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සසපණ්ඩිතකාලෙ –

‘‘භික්ඛාය ¶ උපගතං දිස්වා, සකත්තානං පරිච්චජිං;

දානෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ දානපාරමී’’ති. (චරියා. 1. තස්සුද්දාන) –

එවං ¶ අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස දානපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. ඉතරෙසු පන යථාරහං පාරමිඋපපාරමියො වෙදිතබ්බා.

සීලං පූරෙත්වා අසෙසතොති තථා අනවසෙසතො කායිකො සංවරො, වාචසිකො සංවරො, කායිකවාචසිකො සංවරො, ඉන්ද්රියසංවරො, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, සුවිසුද්ධාජීවතාති එවමාදිකං බොධිසත්තසීලං සම්පාදෙන්තෙන සීලපාරමිසීලඋපපාරමිසීලපරමත්ථපාරමිප්පභෙදං පූරෙතබ්බං සබ්බං සීලං පූරෙත්වා සම්මදෙව සම්පාදෙත්වා. ඉධාපි සීලවනාගරාජකාලෙ (චරියා. 2.1 ආදයො; ජා. 1.1.72) චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙති (චරියා. 2.20 ආදයො; ජා. 1.15.240 ආදයො) එවමාදීසු ඉධ ආගතෙසු, අනාගතෙසු ච මහාකපිකාලෙ (චරියා. 3.67 ආදයො; ජා. 1.7.83 ආදයො; 1.16.178 ආදයො) ඡද්දන්තකාලෙති (ජා. 1.16.97 ආදයො) එවමාදීසු මහාසත්තස්ස සීලපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සඞ්ඛපාලකාලෙ –

‘‘සූලෙහි විනිවිජ්ඣන්තෙ, කොට්ටයන්තෙපි සත්තිභි;

භොජපුත්තෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ සීලපාරමී’’ති. (චරියා. 2.91) –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස සීලපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. ඉතරෙසු පන යථාරහං පාරමිඋපපාරමියො වෙදිතබ්බා.

නෙක්ඛම්මෙ ¶ පාරමිං ගන්ත්වාති තථා තිවිධෙපි මහාභිනික්ඛමනෙ පාරමිං පරමුක්කංසං ගන්ත්වා. තත්ථ යුධඤ්ජයකාලෙ (චරියා. 3.1 ආදයො; ජා. 1.11.73 ආදයො) සොමනස්සකුමාරකාලෙති (චරියා. 3.7 ආදයො; ජා. 1.15.211 ආදයො) එවමාදීසු ඉධ ආගතෙසු, අනාගතෙසු ච හත්ථිපාලකුමාරකාලෙ (ජා. 1.15.337 ආදයො) මඝදෙවකාලෙති (ම. නි. 2.308 ආදයො; ජා. 1.1.9) එවමාදීසු මහාරජ්ජං පහාය නෙක්ඛම්මපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස චූළසුතසොමකාලෙ –

‘‘මහාරජ්ජං හත්ථගතං, ඛෙළපිණ්ඩංව ඡඩ්ඩයිං;

චජතො න හොති ලග්ගනං, එසා මෙ නෙක්ඛම්මපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා);

එවං නිස්සඞ්ගතාය රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමන්තස්ස නෙක්ඛම්මපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. ඉතරෙසු පන යථාරහං පාරමිඋපපාරමියො වෙදිතබ්බා.

පණ්ඩිතෙ ¶ පරිපුච්ඡිත්වාති කිං කුසලං කිං අකුසලං කිං සාවජ්ජං කිං අනවජ්ජන්තිආදිනා කුසලාදිධම්මවිභාගං කම්මකම්මඵලවිභාගං සත්තානං උපකාරාවහං අනවජ්ජකම්මායතනසිප්පායතනවිජ්ජාට්ඨානාදිං ¶ පණ්ඩිතෙ සප්පඤ්ඤෙ පරිපුච්ඡිත්වා. එතෙන පඤ්ඤාපාරමිං දස්සෙති. තත්ථ විධුරපණ්ඩිතකාලෙ (ජා. 2.22.1346 ආදයො) මහාගොවින්දපණ්ඩිතකාලෙ (දී. නි. 2.293 ආදයො; චරියා 1.37 ආදයො) කුදාලපණ්ඩිතකාලෙ (ජා. 1.1.70) අරකපණ්ඩිතකාලෙ (ජා. 1.2.37 ආදයො) බොධිපරිබ්බාජකකාලෙ මහොසධපණ්ඩිතකාලෙති (ජා. 2.22.590 ආදයො) එවමාදීසු පඤ්ඤාපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සෙනකපණ්ඩිතකාලෙ –

‘‘පඤ්ඤාය විචිනන්තොහං, බ්රාහ්මණං මොචයිං දුඛා;

පඤ්ඤාය මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ පඤ්ඤාපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානක්කථා) –

අන්තොභස්තගතං සප්පං දස්සෙන්තස්ස පඤ්ඤාපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. වීරියං කත්වාන උත්තමන්ති ¶ සම්මාසම්බොධිං පාපෙතුං සමත්ථතාය උත්තමං පධානං වීරියන්ති විවිධම්පි වීරියපාරමිං කත්වා උප්පාදෙත්වා. තත්ථ මහාසීලවරාජකාලෙ (ජා. 1.1.51) පඤ්චාවුධකුමාරකාලෙ (ජා. 1.1.55) මහාවානරින්දකාලෙති (ජා. 1.1.57) එවමාදීසු වීරියපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස මහාජනකකාලෙ –

‘‘අතීරදස්සී ජලමජ්ඣෙ, හතා සබ්බෙව මානුසා;

චිත්තස්ස අඤ්ඤථා නත්ථි, එසා මෙ වීරියපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) –

එවං මහාසමුද්දං තරන්තස්ස වීරියපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

ඛන්තියා පාරමිං ගන්ත්වාති අධිවාසනඛන්තිආදි ඛන්තිපරමුක්කංසභාවං පාපෙන්තො ඛන්තියා පාරමිං පරමකොටිං ගන්ත්වා, ඛන්තිපාරමිං සම්පාදෙත්වාති අත්ථො. තත්ථ මහාකපිකාලෙ (චරියා. 3.67 ආදයො; ජා. 1.7.83 ආදයො) මහිංසරාජකාලෙ (ජා. 1.3.82 ආදයො) රුරුමිගරාජකාලෙ (ජා. 1.13.117 ආදයො) ධම්මදෙවපුත්තකාලෙති (ජා. 1.11.26 ආදයො) එවමාදීසු ඛන්තිපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස ඛන්තිවාදිකාලෙ –

‘‘අචෙතනං ¶ ව කොට්ටෙන්තෙ, තිණ්හෙන ඵරසුනා මමං;

කාසිරාජෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ ඛන්තිපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) –

එවං අචෙතනභාවෙන විය මහාදුක්ඛං අනුභවන්තස්ස ඛන්තිපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

කත්වා දළ්හමධිට්ඨානන්ති කුසලසමාදානාධිට්ඨානං තස්ස තස්ස පාරමිසමාදානස්ස තදුපකාරකසමාදානස්ස ච අධිට්ඨානං දළ්හතරං අසිථිලං කත්වා, තං තං වතසමාදානං ¶ අනිවත්තිභාවෙන අධිට්ඨහිත්වාති අත්ථො. තත්ථ ජොතිපාලකාලෙ (ම. නි. 2.282 ආදයො) සරභඞ්ගකාලෙ (ජා. 2.17.50 ආදයො) නෙමිකාලෙති (චරියා. 1.40 ආදයො; ජා.2.22.421 ආදයො) එවමාදීසු ¶ අධිට්ඨානපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස තෙමියකුමාරකාලෙ –

‘‘මාතාපිතා න මෙ දෙස්සා, අත්තා මෙ න ච දෙස්සියො;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා වතමධිට්ඨහි’’න්ති. (චරියා. 3.65) –

එවං ජීවිතං පරිච්චජිත්වා වතං අධිට්ඨහන්තස්ස අධිට්ඨානපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

සච්චවාචානුරක්ඛියාති සච්චවාචං අනුරක්ඛිත්වා ජීවිතන්තරායෙපි අනරියවොහාරං ගූථං විය ජිගුච්ඡන්තො පරිහරිත්වා සබ්බසො අවිසංවාදිභාවං රක්ඛිත්වා. තත්ථ කපිරාජකාලෙ (චරියා. 3.67 ආදයො) සච්චතාපසකාලෙ මච්ඡරාජකාලෙති එවමාදීසු සච්චපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස මහාසුතසොමකාලෙ –

‘‘සච්චවාචං අනුරක්ඛන්තො, චජිත්වා මම ජීවිතං;

මොචෙසිං එකසතං ඛත්තියෙ, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) –

එවං ජීවිතං චජිත්වා සච්චං අනුරක්ඛන්තස්ස සච්චපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

මෙත්තාය ¶ පාරමිං ගන්ත්වාති සබ්බසත්තෙසු අනොධිසො හිතූපසංහාරලක්ඛණාය මෙත්තාය පාරමිං පරමුක්කංසතං පත්වා. තත්ථ චූළධම්මපාලකාලෙ (ජා. 1.5.44 ආදයො) මහාසීලවරාජකාලෙ (ජා. 1.1.51) සාමපණ්ඩිතකාලෙති (චරියා. 3.111 ආදයො; ජා. 2.22.296 ආදයො) එවමාදීසු මෙත්තාපාරමියා පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සුවණ්ණසාමකාලෙ –

‘‘න මං කොචි උත්තසති, නපිහං භායාමි කස්සචි;

මෙත්තාබලෙනුපත්ථද්ධො, රමාමි පවනෙ තදා’’ති. (චරියා. 3.113) –

එවං ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා මෙත්තායන්තස්ස මෙත්තාපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

සම්මානනාවමානනෙති සක්කච්චං පූජාසක්කාරාදිනා සම්මානනෙ ඔට්ඨුභනාදිනා අවමානනෙ ච ¶ සබ්බත්ථ ලොකධම්මෙ සමකො සමචිත්තො නිබ්බිකාරො හුත්වා උත්තමං අනුත්තරං ලබ්බඤ්ඤුතං අධිගතොස්මීති අත්ථො. තත්ථ මහාවානරින්දකාලෙ (ජා. 1.1.57) කාසිරාජකාලෙ ඛෙමබ්රාහ්මණකාලෙ අට්ඨිසෙනපරිබ්බාජකකාලෙති (ජා. 1.7.54 ආදයො) එවමාදීසු උපෙක්ඛාපාරමියා පූරිතත්තභාවානං ¶ පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස මහාලොමහංසකාලෙ –

‘‘සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙමි, ඡවට්ඨිකං උපනිධායහං;

ගාමණ්ඩලා උපාගන්ත්වා, රූපං දස්සෙන්තිනප්පක’’න්ති. (චරියා. 3.119) –

එවං ගාමදාරකෙසු ඔට්ඨුභනාදීහි චෙව මාලාගන්ධූපහාරාදීහි ච සුඛදුක්ඛං උප්පාදෙන්තෙසුපි උපෙක්ඛං අනතිවත්තන්තස්ස උපෙක්ඛාපාරමී පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. ඉති භගවා –

‘‘එවං බහුබ්බිධං දුක්ඛං, සම්පත්තී ච බහුබ්බිධා;

භවාභවෙ අනුභවිත්වා, පත්තො සම්බොධිමුත්තම’’න්ති. –

සම්මාසම්බොධිං අධිගන්තුං ඉමස්මිං භද්දකප්පෙ අත්තනා කතං දුක්කරචරියං සඞ්ඛෙපෙනෙව වත්වා පුන –

‘‘දත්වා දාතබ්බකං දානං, සීලං පූරෙත්වා අසෙසතො;

නෙක්ඛම්මෙ පාරමිං ගන්ත්වා, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං.

‘‘පණ්ඩිතෙ ¶ පරිපුච්ඡිත්වා, වීරියං කත්වාන මුත්තමං;

ඛන්තියා පාරමිං ගන්ත්වා, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං.

‘‘කත්වා දළ්හමධිට්ඨානං, සච්චවාචානුරක්ඛිය;

මෙත්තාය පාරමිං ගන්ත්වා, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං.

‘‘ලාභාලාභෙ යසායසෙ, සම්මානනාවමානනෙ;

සබ්බත්ථ සමකො හුත්වා, පත්තො සම්බොධිමුත්තම’’න්ති. –

අත්තනා සම්මදෙව පරිපූරිතා දස පාරමියො දස්සෙති.

පකිණ්ණකකථා

ඉමස්මිං ¶ ¶ පන ඨානෙ ඨත්වා මහාබොධියානපටිපත්තියං උස්සාහජාතානං කුලපුත්තානං බොධිසම්භාරෙසු නානප්පකාරකොසල්ලත්ථං සබ්බපාරමීසු පකිණ්ණකකථා කථෙතබ්බා.

තත්රිදං පඤ්හකම්මං – කා පනෙතා පාරමියො? කෙනට්ඨෙන පාරමියො? කතිවිධා චෙතා? කො තාසං කමො? කානි ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානි? කො පච්චයො? කො සංකිලෙසො? කිං වොදානං? කො පටිපක්ඛො? කා පටිපත්ති? කො විභාගො? කො සඞ්ගහො? කො සම්පාදනූපායො? කිත්තකෙන කාලෙන සම්පාදනං? කො ආනිසංසො? කිං චෙතාසං ඵලන්ති?

තත්රිදං විස්සජ්ජනං – කා පනෙතා පාරමියොති? තණ්හාමානදිට්ඨීහි ¶ අනුපහතා කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතා දානාදයො ගුණා පාරමියො.

කෙනට්ඨෙන පාරමියොති? දානසීලාදිගුණවිසෙසයොගෙන සත්තුත්තමතාය පරමා මහාසත්තා බොධිසත්තා, තෙසං භාවො කම්මං වා පාරමී, දානාදිකිරියා. අථ වා පරතීති පරමො, දානාදිගුණානං පූරකො පාලකො චාති බොධිසත්තො, පරමස්ස අයං, පරමස්ස වා භාවො, කම්මං වා පාරමී, දානාදිකිරියාව. අථ වා පරං සත්තං අත්තනි මවති බන්ධති ගුණවිසෙසයොගෙන, පරං වා අධිකතරං මජ්ජති සුජ්ඣති සංකිලෙසමලතො, පරං වා සෙට්ඨං නිබ්බානං විසෙසෙන මයති ගච්ඡති, පරං වා ලොකං පමාණභූතෙන ඤාණවිසෙසෙන ඉධලොකං විය මුනාති පරිච්ඡින්දති, පරං වා අතිවිය සීලාදිගුණගණං අත්තනො සන්තානෙ මිනොති පක්ඛිපති, පරං වා අත්තභූතතො ධම්මකායතො අඤ්ඤං පටිපක්ඛං වා තදනත්ථකරං කිලෙසචොරගණං මිනාති හිංසතීති පරමො, මහාසත්තො. පරමස්ස අයන්තිආදි වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. පාරෙ වා නිබ්බානෙ මජ්ජති සුජ්ඣති සත්තෙ ච සොධෙති, තත්ථ වා සත්තෙ මවති බන්ධති යොජෙති, තං වා මයති ගච්ඡති ගමෙති ච, මුනාති වා තං යාථාවතො ¶ , තත්ථ වා සත්තෙ මිනොති පක්ඛිපති, කිලෙසාරයො ¶ වා සත්තානං තත්ථ මිනාති හිංසතීති පාරමී, මහාපුරිසො. තස්ස භාවො කම්මං වා පාරමිතා, දානාදිකිරියාව. ඉමිනා නයෙන පාරමීසද්දත්ථො වෙදිතබ්බො.

කතිවිධාති? සඞ්ඛෙපතො දසවිධා. තා පන පාළියං සරූපතො ආගතායෙව. යථාහ –

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඨමං දානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, අනුචිණ්ණං මහාපථ’’න්ති. (බු. වං. 2.116) –

ආදි. යථා චාහ – ‘‘කති නු ඛො, භන්තෙ, බුද්ධකාරකා ධම්මා? දස ඛො, සාරිපුත්ත, බුද්ධකාරකා ධම්මා. කතමෙ දස? දානං ඛො, සාරිපුත්ත, බුද්ධකාරකො ධම්මො, සීලං, නෙක්ඛම්මං, පඤ්ඤා, වීරියං, ඛන්ති, සච්චං, අධිට්ඨානං, මෙත්තා, උපෙක්ඛා බුද්ධකාරකො ධම්මො. ඉමෙ ඛො, සාරිපුත්ත, දස බුද්ධකාරකා ධම්මා’’ති. ඉදමවොච භගවා, ඉදං වත්වා සුගතො අථාපරං එතදවොච සත්ථා –

‘‘දානං ¶ සීලඤ්ච නෙක්ඛම්මං, පඤ්ඤා වීරියෙන පඤ්චමං;

ඛන්ති සච්චමධිට්ඨානං, මෙත්තුපෙක්ඛාති තෙ දසා’’ති. (බු. වං. 1.76 ථොකං විසදිසං);

කෙචි පන ‘‘ඡබ්බිධා’’ති වදන්ති. තං එතාසං සඞ්ගහවසෙන වුත්තං. සො පන සඞ්ගහො පරතො ආවි භවිස්සති.

කො තාසං කමොති? එත්ථ කමොති දෙසනාක්කමො, සො ච පඨමසමාදානහෙතුකො, සමාදානං පවිචයහෙතුකං, ඉති යථා ආදිම්හි පවිචිතා සමාදින්නා ච, තථා දෙසිතා. තත්ථ දානං සීලස්ස බහූපකාරං සුකරඤ්චාති තං ආදිම්හි වුත්තං. දානං සීලපරිග්ගහිතං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසන්ති දානානන්තරං සීලං වුත්තං. සීලං නෙක්ඛම්මපරිග්ගහිතං, නෙක්ඛම්මං පඤ්ඤාපරිග්ගහිතං, පඤ්ඤා වීරියපරිග්ගහිතා, වීරියං ඛන්තිපරිග්ගහිතං, ඛන්ති සච්චපරිග්ගහිතා, සච්චං අධිට්ඨානපරිග්ගහිතං, අධිට්ඨානං මෙත්තාපරිග්ගහිතං, මෙත්තා ¶ උපෙක්ඛාපරිග්ගහිතා මහප්ඵලා හොති මහානිසංසාති මෙත්තානන්තරමුපෙක්ඛා වුත්තා. උපෙක්ඛා පන කරුණාපරිග්ගහිතා කරුණා ච උපෙක්ඛාපරිග්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. ‘‘කථං පන මහාකාරුණිකා බොධිසත්තා සත්තෙසු උපෙක්ඛකා හොන්තී’’ති? ‘‘උපෙක්ඛිතබ්බයුත්තෙසු කඤ්චි කාලං උපෙක්ඛකා හොන්ති ¶ , න පන සබ්බත්ථ සබ්බදා චා’’ති කෙචි. අපරෙ පන – ‘‘න සත්තෙසු උපෙක්ඛකා, සත්තකතෙසු පන විප්පකාරෙසු උපෙක්ඛකා හොන්තී’’ති.

අපරො නයො – පචුරජනෙසුපි පවත්තියා සබ්බසත්තසාධාරණත්තා අප්පඵලත්තා සුකරත්තා ච ආදිම්හි දානං වුත්තං. සීලෙන දායකපටිග්ගාහකසුද්ධිතො පරානුග්ගහං වත්වා පරපීළානිවත්තිවචනතො කිරියධම්මං වත්වා අකිරියධම්මවචනතො භොගසම්පත්තිහෙතුං වත්වා භවසම්පත්තිහෙතුවචනතො ච දානස්ස අනන්තරං සීලං වුත්තං. නෙක්ඛම්මෙන සීලසම්පත්තිසිද්ධිතො කායවචීසුචරිතං වත්වා මනොසුචරිතවචනතො විසුද්ධසීලස්ස සුඛෙනෙව ඣානසමිජ්ඣනතො කම්මාපරාධප්පහානෙන පයොගසුද්ධිං වත්වා කිලෙසාපරාධප්පහානෙන ආසයසුද්ධිවචනතො වීතික්කමප්පහානෙන චිත්තස්ස පරියුට්ඨානප්පහානවචනතො ච සීලස්ස ¶ අනන්තරං නෙක්ඛම්මං වුත්තං. පඤ්ඤාය නෙක්ඛම්මස්ස සිද්ධිපරිසුද්ධිතො ඣානාභාවෙන පඤ්ඤාභාවවචනතො ‘‘සමාධිපදට්ඨානා හි පඤ්ඤා, පඤ්ඤාපච්චුපට්ඨානො ච සමාධි’’. සමථනිමිත්තං වත්වා උපෙක්ඛානිමිත්තවචනතො පරහිතජ්ඣානෙන පරහිතකරණූපායකොසල්ලවචනතො ච නෙක්ඛම්මස්ස අනන්තරං පඤ්ඤා වුත්තා. වීරියාරම්භෙන පඤ්ඤාකිච්චසිද්ධිතො සත්තසුඤ්ඤතාධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිං වත්වා සත්තහිතාය ආරම්භස්ස අච්ඡරියතාවචනතො උපෙක්ඛානිමිත්තං වත්වා පග්ගහනිමිත්තවචනතො නිසම්මකාරිතං වත්වා උට්ඨානවචනතො ච ‘‘නිසම්මකාරිනො හි උට්ඨානං ඵලවිසෙසමාවහතී’’ති පඤ්ඤාය අනන්තරං වීරියං වුත්තං.

වීරියෙන තිතික්ඛාසිද්ධිතො ‘‘වීරියවා හි ආරද්ධවීරියත්තා සත්තසඞ්ඛාරෙහි උපනීතං දුක්ඛං අභිභුය්ය විහරති’’. වීරියස්ස තිතික්ඛාලඞ්කාරභාවතො ‘‘වීරියවතො හි තිතික්ඛා සොභති’’. පග්ගහනිමිත්තං වත්වා සමථනිමිත්තවචනතො අච්චාරම්භෙන උද්ධච්චදොසප්පහානවචනතො ‘‘ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තියා හි උද්ධච්චදොසො පහීයති’’. වීරියවතො සාතච්චකරණවචනතො ‘‘ඛන්තිබහුලො හි අනුද්ධතො සාතච්චකාරී හොති’’. අප්පමාදවතො ¶ පරහිතකිරියාරම්භෙ පච්චුපකාරතණ්හාභාවවචනතො ‘‘යාථාවතො ධම්මනිජ්ඣානෙ හි සති තණ්හා න හොති’’. පරහිතාරම්භෙ පරමෙපි පරකතදුක්ඛසහනතාවචනතො ච වීරියස්ස අනන්තරං ඛන්ති වුත්තා. සච්චෙන ඛන්තියා චිරාධිට්ඨානතො අපකාරිනො අපකාරඛන්තිං වත්වා තදුපකාරකරණෙ අවිසංවාදවචනතො ඛන්තියා අපවාදවාචාවිකම්පනෙන භූතවාදිතාය අවිජහනවචනතො සත්තසුඤ්ඤතාධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිං වත්වා තදුපබ්රූහිතඤාණසච්චවචනතො ච ඛන්තියා අනන්තරං සච්චං වුත්තං.

අධිට්ඨානෙන ¶ සච්චසිද්ධිතො ‘‘අචලාධිට්ඨානස්ස හි විරති සිජ්ඣති’’. අවිසංවාදිතං වත්වා තත්ථ අචලභාවවචනතො ‘‘සච්චසන්ධො හි දානාදීසු පටිඤ්ඤානුරූපං නිච්චලොව ¶ පවත්තති’’. ඤාණසච්චං වත්වා සම්භාරෙසු පවත්තිනිට්ඨාපනවචනතො ‘‘යථාභූතඤාණවා හි බොධිසම්භාරෙ අධිට්ඨාති, තෙ ච නිට්ඨාපෙති පටිපක්ඛෙහි අකම්පියභාවතො’’ති සච්චස්ස අනන්තරං අධිට්ඨානං වුත්තං. මෙත්තාය පරහිතකරණසමාදානාධිට්ඨානසිද්ධිතො අධිට්ඨානං වත්වා හිතූපසංහාරවචනතො ‘‘බොධිසම්භාරෙ හි අධිතිට්ඨමානො මෙත්තාවිහාරී හොති’’. අචලාධිට්ඨානස්ස සමාදානාවිකොපනෙන සමාදානසම්භවතො ච අධිට්ඨානස්ස අනන්තරං මෙත්තා වුත්තා. උපෙක්ඛාය මෙත්තාවිසුද්ධිතො සත්තෙසු හිතූපසංහාරං වත්වා තදපරාධෙසු උදාසීනතාවචනතො මෙත්තාභාවනං වත්වා තන්නිස්සන්දභාවනාවචනතො හිතකාමසත්තෙපි උපෙක්ඛකොති අච්ඡරියගුණතාවචනතො ච මෙත්තාය අනන්තරං උපෙක්ඛා වුත්තාති එවමෙතාසං කමො වෙදිතබ්බො.

කානි ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානීති එත්ථ අවිසෙසෙන තාව සබ්බාපි පාරමියො පරානුග්ගහලක්ඛණා, පරෙසං උපකාරකරණරසා, අවිකම්පනරසා වා, හිතෙසිතාපච්චුපට්ඨානා, බුද්ධත්තපච්චුපට්ඨානා වා, මහාකරුණාපදට්ඨානා, කරුණූපායකොසල්ලපදට්ඨානා වා.

විසෙසෙන පන යස්මා කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතා අත්තූපකරණපරිච්චාගචෙතනා දානපාරමිතා, කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතං කායවචීසුචරිතං අත්ථතො අකත්තබ්බවිරතිකත්තබ්බකරණචෙතනාදයො ච සීලපාරමිතා. කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතො ආදීනවදස්සනපුබ්බඞ්ගමො කාමභවෙහි නික්ඛමනචිත්තුප්පාදො නෙක්ඛම්මපාරමිතා, කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතො ධම්මානං සාමඤ්ඤවිසෙසලක්ඛණාවබොධො පඤ්ඤාපාරමිතා ¶ . කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතො කායචිත්තෙහි පරහිතාරම්භො වීරියපාරමිතා, කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතං සත්තසඞ්ඛාරාපරාධසහනං අදොසප්පධානො තදාකාරප්පවත්තචිත්තුප්පාදො ඛන්තිපාරමිතා, කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතං විරතිචෙතනාදිභෙදං අවිසංවාදනං සච්චපාරමිතා, කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතං අචලසමාදානාධිට්ඨානං තදාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො අධිට්ඨානපාරමිතා, කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතො ලොකස්ස හිතසුඛූපසංහාරො ¶ අත්ථතො අබ්යාපාදො මෙත්තාපාරමිතා, කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතා අනුනයපටිඝවිද්ධංසනී ඉට්ඨානිට්ඨෙසු සත්තසඞ්ඛාරෙසු සමප්පවත්ති උපෙක්ඛාපාරමිතා.

තස්මා පරිච්චාගලක්ඛණා දානපාරමී, දෙය්යධම්මෙ ලොභවිද්ධංසනරසා, අනාසත්තිපච්චුපට්ඨානා, භවවිභවසම්පත්තිපච්චුපට්ඨානා වා, පරිච්චජිතබ්බවත්ථුපදට්ඨානා. සීලනලක්ඛණා ¶ සීලපාරමී, සමාධානලක්ඛණා පතිට්ඨානලක්ඛණා චාති වුත්තං හොති. දුස්සීල්යවිද්ධංසනරසා, අනවජ්ජරසා වා, සොචෙය්යපච්චුපට්ඨානා, හිරොත්තප්පපදට්ඨානා. කාමතො ච භවතො ච නික්ඛමනලක්ඛණා නෙක්ඛම්මපාරමී, තදාදීනවවිභාවනරසා, තතො එව විමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා, සංවෙගපදට්ඨානා. යථාසභාවපටිවෙධලක්ඛණා පඤ්ඤාපාරමී, අක්ඛලිතපටිවෙධලක්ඛණා වා කුසලිස්සාසඛිත්තඋසුපටිවෙධො විය, විසයොභාසනරසා පදීපො විය, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා අරඤ්ඤගතසුදෙසිකො විය, සමාධිපදට්ඨානා, චතුසච්චපදට්ඨානා වා. උස්සාහලක්ඛණා වීරියපාරමී, උපත්ථම්භනරසා, අසංසීදනපච්චුපට්ඨානා, වීරියාරම්භවත්ථුපදට්ඨානා, සංවෙගපදට්ඨානා වා. ඛමනලක්ඛණා ඛන්තිපාරමී, ඉට්ඨානිට්ඨසහනරසා, අධිවාසනපච්චුපට්ඨානා, අවිරොධපච්චුපට්ඨානා වා, යථාභූතදස්සනපදට්ඨානා. අවිසංවාදනලක්ඛණා සච්චපාරමී, යථාසභාවවිභාවනරසා, සාධුතාපච්චුපට්ඨානා, සොරච්චපදට්ඨානා. බොධිසම්භාරෙසු අධිට්ඨානලක්ඛණා අධිට්ඨානපාරමී, තෙසං පටිපක්ඛාභිභවනරසා, තත්ථ අචලතාපච්චුපට්ඨානා, බොධිසම්භාරපදට්ඨානා. හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා මෙත්තාපාරමී, හිතූපසංහාරරසා, ආඝාතවිනයනරසා වා, සොම්මභාවපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං මනාපභාවදස්සනපදට්ඨානා. මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා උපෙක්ඛාපාරමී, සමභාවදස්සනරසා, පටිඝානුනයවූපසමපච්චුපට්ඨානා, කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණපදට්ඨානා.

එත්ථ ¶ ච කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතතා දානාදීනං පරිච්චාගාදිලක්ඛණස්ස විසෙසනභාවෙන වත්තබ්බා. කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතානි හි දානාදීනි බොධිසත්තසන්තානෙ පවත්තානි දානාදිපාරමියො නාම හොන්ති.

කො ¶ පච්චයොති? අභිනීහාරො තාව පාරමීනං පච්චයො. යො හි අයං –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59) –

එවං වුත්තො අට්ඨධම්මසමොධානසම්පාදිතො ‘‘තිණ්ණො තාරෙය්යං මුත්තො මොචෙය්යං දන්තො දමෙය්යං සන්තො සමෙය්යං අස්සත්ථො අස්සාසෙය්යං පරිනිබ්බුතො පරිනිබ්බාපෙය්යං සුද්ධො සොධෙය්යං බුද්ධො බොධෙය්ය’’න්තිආදිනයප්පවත්තො අභිනීහාරො. සො අවිසෙසෙන සබ්බපාරමීනං පච්චයො. තප්පවත්තියා ¶ හි උද්ධං පාරමීනං පවිචයුපට්ඨානසමාදානාධිට්ඨානනිප්ඵත්තියො මහාපුරිසානං සම්භවන්ති.

තත්ථ මනුස්සත්තන්ති මනුස්සත්තභාවො. මනුස්සත්තභාවෙයෙව හි ඨත්වා බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣති, න නාගසුපණ්ණාදිජාතීසු ඨිතස්ස. කස්මාති චෙ? බුද්ධභාවස්ස අනනුච්ඡවිකභාවතො.

ලිඞ්ගසම්පත්තීති මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සාපි පුරිසස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, න ඉත්ථියා න පණ්ඩකනපුංසකඋභතොබ්යඤ්ජනකානං වා සමිජ්ඣති. කස්මාති චෙ? යථාවුත්තකාරණතො ලක්ඛණපාරිපූරියා අභාවතො ච. වුත්තඤ්චෙතං – ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං ඉත්ථී අරහං අස්ස සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.279; විභ. 809) විත්ථාරො. තස්මා මනුස්සජාතිකස්සාපි ඉත්ථිලිඞ්ගෙ ඨිතස්ස පණ්ඩකාදීනං වා පත්ථනා න සමිජ්ඣති.

හෙතූති උපනිස්සයසම්පත්ති. මනුස්සපුරිසස්සාපි හි උපනිස්සයසම්පන්නස්සෙව හෙතුසම්පත්තියා පත්ථනා සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස.

සත්ථාරදස්සනන්ති ¶ සත්ථුසම්මුඛීභාවො. ධරමානකබුද්ධස්සෙව හි සන්තිකෙ පත්ථෙන්තස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣති, පරිනිබ්බුතෙ පන භගවති චෙතියස්ස සන්තිකෙ වා බොධිමූලෙ වා පටිමාය වා පච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං වා සන්තිකෙ පත්ථනා න සමිජ්ඣති. කස්මා? අධිකාරස්ස බලවභාවාභාවතො. බුද්ධානං එව පන සන්තිකෙ පත්ථනා සමිජ්ඣති, අජ්ඣාසයස්ස උළාරභාවෙන තදධිකාරස්ස බලවභාවාපත්තිතො.

පබ්බජ්ජාති බුද්ධස්ස භගවතො සන්තිකෙ පත්ථෙන්තස්සාපි කම්මකිරියවාදීසු තාපසෙසු වා ¶ භික්ඛූසු වා පබ්බජිතස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, නො ගිහිලිඞ්ගෙ ඨිතස්ස. කස්මා? බුද්ධභාවස්ස අනනුච්ඡවිකභාවතො. පබ්බජිතා එව හි මහාබොධිසත්තා සම්මාසම්බොධිං අධිගච්ඡන්ති, න ගහට්ඨභූතා, තස්මා පණිධානකාලෙ ච පබ්බජ්ජාලිඞ්ගං එව හි යුත්තරූපං කිඤ්ච ගුණසම්පත්තිඅධිට්ඨානභාවතො.

ගුණසම්පත්තීති අභිඤ්ඤාදිගුණසම්පදා. පබ්බජිතස්සාපි හි අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො පඤ්චාභිඤ්ඤස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, න යථාවුත්තගුණසම්පත්තියා විරහිතස්ස. කස්මා? පාරමිපවිචයස්ස ¶ අසමත්ථභාවතො, උපනිස්සයසම්පත්තියා අභිඤ්ඤාසම්පත්තියා ච සමන්නාගතත්තා මහාපුරිසා කතාභිනීහාරා සයමෙව පාරමී පවිචෙතුං සමත්ථා හොන්ති.

අධිකාරොති අධිකො උපකාරො. යථාවුත්තගුණසම්පන්නොපි හි යො අත්තනො ජීවිතම්පි බුද්ධානං පරිච්චජිත්වා තස්මිං කාලෙ අධිකං උපකාරං කරොති, තස්සෙව අභිනීහාරො සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස.

ඡන්දතාති කත්තුකාමතාකුසලච්ඡන්දො. යස්ස හි යථාවුත්තධම්මසමන්නාගතස්ස බුද්ධකාරකධම්මානං අත්ථාය මහන්තො ඡන්දො මහතී පත්ථනා මහතී කත්තුකාමතා අත්ථි, තස්සෙව සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස.

තත්රිදං ඡන්දමහන්තතාය ඔපම්මං – යො සකලචක්කවාළගබ්භං එකොදකීභූතං අත්තනො බාහුබලෙනෙව උත්තරිත්වා පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං ¶ පාපුණාතීති සුත්වා තං දුක්කරතො අදහන්තො ‘‘අහං තං උත්තරිත්වා පාරං ගමිස්සාමී’’ති ඡන්දජාතො හොති, න තත්ථ සඞ්කොචං ආපජ්ජති. තථා යො සකලචක්කවාළං වීතච්චිකානං විගතධූමානං අඞ්ගාරානං පූරං පාදෙහි අක්කමන්තො අතික්කමිත්වා පරභාගං පාපුණිතුං සමත්ථො…පෙ… න තත්ථ සඞ්කොචං ආපජ්ජති. තථා යො සකලචක්කවාළං සත්තිසූලෙහි සුනිසිතඵලෙහි නිරන්තරං ආකිණ්ණං පාදෙහි අක්කමන්තො අතික්කමිත්වා…පෙ… න තත්ථ සඞ්කොචං ආපජ්ජති. තථා යො සකලචක්කවාළං නිරන්තරං ඝනවෙළුගුම්බසඤ්ඡන්නං කණ්ටකලතාවනගහනං විනිවිජ්ඣිත්වා පරභාගං ගන්තුං සමත්ථො…පෙ… න තත්ථ සඞ්කොචං ආපජ්ජති. තථා යො ‘‘චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සතසහස්සඤ්ච කප්පෙ නිරයෙ පච්චිත්වා බුද්ධත්තං ¶ පත්තබ්බ’’න්ති සුත්වා තං දුක්කරතො අදහන්තො ‘‘අහං තත්ථ පච්චිත්වා බුද්ධත්තං පාපුණිස්සාමී’’ති ඡන්දජාතො හොති, න තත්ථ සඞ්කොචං ආපජ්ජතීති එවමාදිනා නයෙන එත්ථ ඡන්දස්ස මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො.

එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො පනායං අභිනීහාරො අත්ථතො තෙසං අට්ඨන්නං අඞ්ගානං සමොධානෙන තථාපවත්තො චිත්තුප්පාදොති වෙදිතබ්බො. සො සම්මදෙව සම්මාසම්බොධියා පණිධානලක්ඛණො. ‘‘අහො වතාහං අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣෙය්යං, සබ්බසත්තානං හිතසුඛං නිප්ඵාදෙය්ය’’න්ති එවමාදිපත්ථනාරසො, බොධිසම්භාරහෙතුභාවපච්චුපට්ඨානො, මහාකරුණාපදට්ඨානො, උපනිස්සයසම්පත්තිපදට්ඨානො වා. අචින්තෙය්යං බුද්ධභූමිං අපරිමාණං සත්තලොකහිතඤ්ච ආරබ්භ පවත්තියා ¶ සබ්බබුද්ධකාරකධම්මමූලභූතො පරමභද්දකො පරමකල්යාණො අපරිමෙය්යප්පභාවො පුඤ්ඤවිසෙසොති දට්ඨබ්බො.

යස්ස ච උප්පත්තියා සහෙව මහාපුරිසො මහාබොධියානපටිපත්තිං ඔතිණ්ණො නාම හොති නියතභාවසමධිගමනතො තතො අනිවත්තනසභාවත්තා බොධිසත්තොති සමඤ්ඤං පටිලභති, සබ්බභාවෙන සම්මාසම්බොධියං සමාසත්තමානසතා බොධිසම්භාරසික්ඛාසමත්ථතා චස්ස සන්තිට්ඨති. යථාවුත්තාභිනීහාරසමිජ්ඣනෙන හි මහාපුරිසා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමනපුබ්බලිඞ්ගෙන සයම්භුඤාණෙන සම්මදෙව සබ්බපාරමියො පවිචිනිත්වා සමාදාය අනුක්කමෙන පරිපූරෙන්ති. තථා කතමහාභිනීහාරො හි සුමෙධපණ්ඩිතො පටිපජ්ජි. යථාහ –

‘‘හන්ද ¶ බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො චිතො;

උද්ධං අධො දස දිසා, යාවතා ධම්මධාතුයා;

විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඨමං දානපාරමි’’න්ති. (බු. වං. 2.115-116) –

විත්ථාරො. තස්ස ච අභිනීහාරස්ස චත්තාරො පච්චයා චත්තාරො හෙතූ චත්තාරි ච බලානි වෙදිතබ්බානි.

තත්ථ කතමෙ චත්තාරො පච්චයා? ඉධ මහාපුරිසො පස්සති තථාගතං මහතා බුද්ධානුභාවෙන අච්ඡරියබ්භුතං පාටිහාරියං කරොන්තං. තස්ස තං නිස්සාය තං ආරම්මණං කත්වා මහාබොධියං චිත්තං සන්තිට්ඨති – ‘‘මහානුභාවා වතායං ධම්මධාතු, යස්සා සුප්පටිවිද්ධත්තා භගවා එවං අච්ඡරියබ්භුතධම්මො අචින්තෙය්යානුභාවො චා’’ති ¶ . සො තමෙව මහානුභාවදස්සනං නිස්සාය තං පච්චයං කත්වා සම්බොධියං අධිමුච්චන්තො තත්ථ චිත්තං ඨපෙති. අයං පඨමො පච්චයො මහාභිනීහාරාය.

න හෙව ඛො පස්සති තථාගතස්ස යථාවුත්තං මහානුභාවතං, අපි ච ඛො සුණාති ‘‘එදිසො ච එදිසො ච භගවා’’ති. සො තං නිස්සාය තං පච්චයං කත්වා සම්බොධියං අධිමුච්චන්තො තත්ථ චිත්තං ඨපෙති. අයං දුතියො පච්චයො මහාභිනීහාරාය.

න හෙව ඛො පස්සති තථාගතස්ස යථාවුත්තං මහානුභාවතං, නපි තං පරතො සුණාති, අපි ¶ ච ඛො තථාගතස්ස ධම්මං දෙසෙන්තස්ස ‘‘දසබලසමන්නාගතො, භික්ඛවෙ, තථාගතො’’තිආදිනා (සං. නි. 2.21-22) බුද්ධානුභාවපටිසංයුත්තං ධම්මං සුණාති. සො තං නිස්සාය තං පච්චයං කත්වා සම්බොධියං අධිමුච්චන්තො තත්ථ චිත්තං ඨපෙති. අයං තතියො පච්චයො මහාභිනීහාරාය.

න හෙව ඛො පස්සති තථාගතස්ස යථාවුත්තං මහානුභාවතං, නපි තං පරතො සුණාති, නපි තථාගතස්ස ධම්මං සුණාති, අපි ච ඛො උළාරජ්ඣාසයො කල්යාණාධිමුත්තිකො ‘‘අහමෙතං බුද්ධවංසං බුද්ධතන්තිං බුද්ධපවෙණිං බුද්ධධම්මතං පරිපාලෙස්සාමී’’ති යාවදෙව ධම්මං එව සක්කරොන්තො ගරුකරොන්තො මානෙන්තො පූජෙන්තො ධම්මං අපචායමානො තං නිස්සාය තං පච්චයං කත්වා සම්බොධියං අධිමුච්චන්තො තත්ථ චිත්තං ඨපෙති. අයං චතුත්ථො පච්චයො මහාභිනීහාරාය.

තත්ථ ¶ කතමෙ චත්තාරො හෙතූ මහාභිනීහාරාය? ඉධ මහාපුරිසො පකතියා උපනිස්සයසම්පන්නොව හොති පුරිමකෙසු බුද්ධෙසු කතාධිකාරො. අයං පඨමො හෙතු මහාභිනීහාරාය. පුන චපරං මහාපුරිසො පකතියා කරුණාජ්ඣාසයො හොති කරුණාධිමුත්තො සත්තානං දුක්ඛං අපනෙතුකාමො අපි ච අත්තනො කායජීවිතං පරිච්චජිත්වා. අයං දුතියො හෙතු මහාභිනීහාරාය. පුන චපරං මහාපුරිසො සකලතොපි වට්ටදුක්ඛතො සත්තහිතාය ච දුක්කරචරියතො සුචිරම්පි කාලං ඝටෙන්තො වායමන්තො අනිබ්බින්නො හොති අනුත්රාසී යාව ඉච්ඡිතත්ථනිප්ඵත්ති. අයං තතියො හෙතු මහාභිනීහාරාය. පුන චපරං මහාපුරිසො කල්යාණමිත්තසන්නිස්සිතො හොති, යො ¶ අහිතතො නිවාරෙති, හිතෙ පතිට්ඨපෙති. අයං චතුත්ථො හෙතු මහාභිනීහාරාය.

තත්රායං මහාපුරිසස්ස උපනිස්සයසම්පදා – එකන්තෙනෙවස්ස යථා අජ්ඣාසයො සම්බොධිනින්නො හොති සම්බොධිපොණො සම්බොධිපබ්භාරො, තථා සත්තානං හිතචරියා. යතො චානෙන පුරිමබුද්ධානං සන්තිකෙ සම්බොධියා පණිධානං කතං හොති මනසා වාචාය ච ‘‘අහම්පි එදිසො සම්මාසම්බුද්ධො හුත්වා සම්මදෙව සත්තානං හිතසුඛං නිප්ඵාදෙය්ය’’න්ති. එවං සම්පන්නූපනිස්සයස්ස පනස්ස ඉමානි උපනිස්සයසම්පත්තියා ලිඞ්ගානි භවන්ති යෙහි සමන්නාගතස්ස සාවකබොධිසත්තෙහි ච පච්චෙකබොධිසත්තෙහි ච මහාවිසෙසො මහන්තං නානාකරණං පඤ්ඤායති ඉන්ද්රියතො පටිපත්තිතො කොසල්ලතො ච. ඉධ උපනිස්සයසම්පන්නො මහාපුරිසො යථා විසදින්ද්රියො හොති විසදඤාණො, න තථා ඉතරෙ. පරහිතාය පටිපන්නො හොති, න අත්තහිතාය. තථා හි සො යථා බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ¶ ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං පටිපජ්ජති, න තථා ඉතරෙ. තත්ථ ච කොසල්ලං ආවහති ඨානුප්පත්තිකපටිභානෙන ඨානාඨානකුසලතාය ච.

තථා මහාපුරිසො පකතියා දානජ්ඣාසයො හොති දානාභිරතො, සති දෙය්යධම්මෙ දෙති එව, න දානතො සඞ්කොචං ආපජ්ජති, සතතං සමිතං සංවිභාගසීලො හොති, පමුදිතොව දෙති ආදරජාතො, න උදාසීනචිත්තො, මහන්තම්පි දානං දත්වා න ච දානෙන සන්තුට්ඨො හොති, පගෙව අප්පං, පරෙසඤ්ච උස්සාහං ජනෙන්තො දානෙ වණ්ණං භාසති, දානපටිසංයුත්තං ධම්මකථං කරොති, අඤ්ඤෙ ච පරෙසං දෙන්තෙ දිස්වා අත්තමනො ¶ හොති, භයට්ඨානෙසු ච පරෙසං අභයං දෙතීති එවමාදීනි දානජ්ඣාසයස්ස මහාපුරිසස්ස දානපාරමියා ලිඞ්ගානි.

තථා පාණාතිපාතාදීහි පාපධම්මෙහි හිරීයති ඔත්තප්පති, සත්තානං අවිහෙඨනජාතිකො හොති සොරතො සුඛසීලො අසඨො අමායාවී උජුජාතිකො සුවචො සොවචස්සකරණීයෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො ¶ මුදුජාතිකො අත්ථද්ධො අනතිමානී, පරසන්තකං නාදියති අන්තමසො තිණසලාකං උපාදාය, අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තං ඉණං වා ගහෙත්වා පරං න විසංවාදෙති, පරස්මිං වා අත්තනො සන්තකෙ බ්යාමූළ්හෙ විස්සරිතෙ වා තං සඤ්ඤාපෙත්වා පටිපාදෙති යථා තං න පරහත්ථගතං හොති, අලොලුප්පො හොති, පරපරිග්ගහෙසු පාපකං චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, ඉත්ථිබ්යසනාදීනි දූරතො පරිවජ්ජෙති, සච්චවාදී සච්චසන්ධො භින්නානං සන්ධාතා සහිතානං අනුප්පදාතා, පියවාදී මිහිතපුබ්බඞ්ගමො පුබ්බභාසී අත්ථවාදී ධම්මවාදී අනභිජ්ඣාලු අබ්යාපන්නචිත්තො අවිපරීතදස්සනො, කම්මස්සකතඤාණෙන සච්චානුලොමිකඤාණෙන කතඤ්ඤූ කතවෙදී වුද්ධාපචායී සුවිසුද්ධාජීවො ධම්මකාමො පරෙපි ධම්මෙ සමාදපෙතා සබ්බෙන සබ්බං අකිච්චතො සත්තෙ නිවාරෙතා කිච්චෙසු පතිට්ඨපෙතා අත්තනා ච තත්ථ කිච්චෙ යොගං ආපජ්ජිතා, කත්වා වා පන සයං අකත්තබ්බං සීඝඤ්ඤෙව තතො පටිවිරතො හොතීති එවමාදීනි සීලජ්ඣාසයස්ස මහාපුරිසස්ස සීලපාරමියා ලිඞ්ගානි.

තථා මන්දකිලෙසො හොති මන්දනීවරණො, පවිවෙකජ්ඣාසයො අවික්ඛෙපබහුලො, න තස්ස පාපකා විතක්කා චිත්තං අන්වාස්සවන්ති, විවෙකගතස්ස චස්ස අප්පකසිරෙනෙව චිත්තං සමාධියති, අමිත්තපක්ඛෙපි තුවටං මෙත්තචිත්තතා සන්තිට්ඨති, පගෙව ඉතරස්මිං, සතිමා ච හොති චිරකතම්පි චිරභාසිතම්පි සරිතා අනුස්සරිතා, මෙධාවී ච හොති ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො, නිපකො ච හොති තාසු තාසු ඉතිකත්තබ්බතාසු, ආරද්ධවීරියො ච හොති සත්තානං හිතකිරියාසු, ඛන්තිබලසමන්නාගතො ච හොති සබ්බසහො, අචලාධිට්ඨානො ච හොති දළ්හසමාදානො ¶ , අජ්ඣුපෙක්ඛකො ච හොති උපෙක්ඛාඨානීයෙසු ධම්මෙසූති එවමාදීනි මහාපුරිසස්ස නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයාදීනං වසෙන නෙක්ඛම්මපාරමිආදීනං ලිඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි.

එවමෙතෙහි ¶ බොධිසම්භාරලිඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස මහාපුරිසස්ස යං වුත්තං ‘‘මහාභිනීහාරාය කල්යාණමිත්තසන්නිස්සයො හෙතූ’’ති. තත්රිදං සඞ්ඛෙපතො කල්යාණමිත්තලක්ඛණං – ඉධ කල්යාණමිත්තො සද්ධාසම්පන්නො හොති සීලසම්පන්නො සුතසම්පන්නො චාගසම්පන්නො වීරියසම්පන්නො සතිසම්පන්නො ¶ සමාධිසම්පන්නො පඤ්ඤාසම්පන්නො. තත්ථ සද්ධාසම්පත්තියා සද්දහති තථාගතස්ස බොධිං කම්මඵලඤ්ච, තෙන සම්මාසම්බොධියා හෙතුභූතං සත්තෙසු හිතෙසිතං න පරිච්චජති, සීලසම්පත්තියා සත්තානං පියො හොති මනාපො ගරු භාවනීයො චොදකො පාපගරහී වත්තා වචනක්ඛමො, සුතසම්පත්තියා සත්තානං හිතසුඛාවහං ගම්භීරං ධම්මකථං කත්තා හොති, චාගසම්පත්තියා අප්පිච්ඡො හොති සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො, වීරියසම්පත්තියා ආරද්ධවීරියො හොති සත්තානං හිතපටිපත්තියං, සතිසම්පත්තියා උපට්ඨිතසති හොති අනවජ්ජධම්මෙසු, සමාධිසම්පත්තියා අවික්ඛිත්තො හොති සමාහිතචිත්තො, පඤ්ඤාසම්පත්තියා අවිපරීතං පජානාති, සො සතියා කුසලාකුසලානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසමානො පඤ්ඤාය සත්තානං හිතාහිතං යථාභූතං ජානිත්වා සමාධිනා තත්ථ එකග්ගචිත්තො හුත්වා වීරියෙන අහිතා සත්තෙ නිසෙධෙත්වා හිතෙ නියොජෙති. තෙනාහ –

‘‘පියො ගරු භාවනීයො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, නො චට්ඨානෙ නියොජකො’’ති. (අ. නි. 7.37; නෙත්ති. 113) –

එවං ගුණසමන්නාගතඤ්ච කල්යාණමිත්තං උපනිස්සාය මහාපුරිසො අත්තනො උපනිස්සයසම්පත්තිං සම්මදෙව පරියොදපෙති. සුවිසුද්ධාසයපයොගො ච හුත්වා චතූහි බලෙහි සමන්නාගතො න චිරෙනෙව අට්ඨඞ්ගෙ සමොධානෙත්වා මහාභිනීහාරං කරොන්තො බොධිසත්තභාවෙ පතිට්ඨහති අනිවත්තිධම්මො නියතො සම්බොධිපරායනො.

තස්සිමානි චත්තාරි බලානි. අජ්ඣත්තිකබලං යා සම්මාසම්බොධියං අත්තසන්නිස්සයා ධම්මගාරවෙන අභිරුචි එකන්තනින්නජ්ඣාසයතා, යාය මහාපුරිසො අත්තාධිපති ලජ්ජාපස්සයො අභිනීහාරසම්පන්නො ච හුත්වා පාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බොධිං පාපුණාති. බාහිරබලං යා සම්මාසම්බොධියං පරසන්නිස්සයා අභිරුචි එකන්තනින්නජ්ඣාසයතා, යාය මහාපුරිසො ¶ ලොකාධිපති මානාපස්සයො අභිනීහාරසම්පන්නො ¶ ච හුත්වා පාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බොධිං පාපුණාති. උපනිස්සයබලං ¶ යා සම්මාසම්බොධියං උපනිස්සයසම්පත්තියා අභිරුචි එකන්තනින්නජ්ඣාසයතා, යාය මහාපුරිසො තික්ඛින්ද්රියො විසදධාතුකො සතිසන්නිස්සයො අභිනීහාරසම්පන්නො ච හුත්වා පාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බොධිං පාපුණාති. පයොගබලං යා සම්මාසම්බොධියං තජ්ජා පයොගසම්පදා සක්කච්චකාරිතා සාතච්චකාරිතා, යාය මහාපුරිසො විසුද්ධපයොගො නිරන්තරකාරී අභිනීහාරසම්පන්නො ච හුත්වා පාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බොධිං පාපුණාති.

එවමයං චතූහි පච්චයෙහි චතූහි හෙතූහි චතූහි ච බලෙහි සම්පන්නසමුදාගමො අට්ඨඞ්ගසමොධානසම්පාදිතො අභිනීහාරො පාරමීනං පච්චයො මූලකාරණභාවතො. යස්ස ච පවත්තියා මහාපුරිසෙ චත්තාරො අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා පතිට්ඨහන්ති, සබ්බසත්තනිකායං අත්තනො ඔරසපුත්තං විය පියචිත්තෙන පරිග්ගණ්හාති. න චස්ස චිත්තං පුත්තසංකිලෙසවසෙන සංකිලිස්සති. සත්තානං හිතසුඛාවහො චස්ස අජ්ඣාසයො පයොගො ච හොති. අත්තනො ච බුද්ධකාරකධම්මා උපරූපරි වඩ්ඪන්ති පරිපච්චන්ති ච. යතො ච මහාපුරිසො උළාරතමෙන පුඤ්ඤාභිසන්දෙන කුසලාභිසන්දෙන පවත්තියා පච්චයෙන සුඛස්සාහාරෙන සමන්නාගතො සත්තානං දක්ඛිණෙය්යො උත්තමගාරවට්ඨානං අසදිසං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තඤ්ච හොති. එවමනෙකගුණො අනෙකානිසංසො මහාභිනීහාරො පාරමීනං පච්චයොති වෙදිතබ්බො.

යථා ච අභිනීහාරො, එවං මහාකරුණා උපායකොසල්ලඤ්ච. තත්ථ උපායකොසල්ලං නාම දානාදීනං බොධිසම්භාරභාවස්ස නිමිත්තභූතා පඤ්ඤා, යාහි මහාකරුණූපායකොසල්ලතාහි මහාපුරිසානං අත්තසුඛනිරපෙක්ඛතා නිරන්තරං පරහිතකරණපසුතතා සුදුක්කරෙහිපි මහාබොධිසත්තචරිතෙහි විසාදාභාවො පසාදසම්බුද්ධිදස්සනසවනානුස්සරණකාලෙසුපි සත්තානං හිතසුඛප්පටිලාභහෙතුභාවො ච සම්පජ්ජති. තථා හිස්ස පඤ්ඤාය බුද්ධභාවසිද්ධි, කරුණාය බුද්ධකම්මසිද්ධි, පඤ්ඤාය සයං තරති, කරුණාය පරෙ තාරෙති, පඤ්ඤාය පරදුක්ඛං පරිජානාති, කරුණාය පරදුක්ඛපතිකාරං ආරභති, පඤ්ඤාය ච දුක්ඛෙ නිබ්බින්දති, කරුණාය ¶ දුක්ඛං සම්පටිච්ඡති, තථා පඤ්ඤාය නිබ්බානාභිමුඛො හොති, කරුණාය වට්ටං පාපුණාති, තථා කරුණාය සංසාරාභිමුඛො හොති, පඤ්ඤාය තත්ර නාභිරමති, පඤ්ඤාය ච සබ්බත්ථ විරජ්ජති, කරුණානුගතත්තා න ච න සබ්බෙසං අනුග්ගහාය පවත්තො, කරුණාය සබ්බෙපි අනුකම්පති, පඤ්ඤානුගතත්තා ¶ න ච න සබ්බත්ථ විරත්තචිත්තො, පඤ්ඤාය ච අහංකාරමමංකාරාභාවො, කරුණාය ආලසියදීනතාභාවො, තථා පඤ්ඤාකරුණාහි යථාක්කමං අත්තපරනාථතා ධීරවීරභාවො, අනත්තන්තපඅපරන්තපතා, අත්තහිතපරහිතනිප්ඵත්ති, නිබ්භයාභිංසනකභාවො, ධම්මාධිපතිලොකාධිපතිතා, කතඤ්ඤුපුබ්බකාරිභාවො, මොහතණ්හාවිගමො, විජ්ජාචරණසිද්ධි, බලවෙසාරජ්ජනිප්ඵත්තීති ¶ සබ්බස්සාපි පාරමිතාඵලස්ස විසෙසෙන උපායභාවතො පඤ්ඤාකරුණා පාරමීනං පච්චයො. ඉදඤ්ච ද්වයං පාරමීනං විය පණිධානස්සාපි පච්චයො.

තථා උස්සාහඋම්මඞ්ගඅවත්ථානහිතචරියා ච පාරමීනං පච්චයාති වෙදිතබ්බා, යා බුද්ධභාවස්ස උප්පත්තිට්ඨානතාය බුද්ධභූමියොති වුච්චන්ති. තත්ථ උස්සාහො නාම බොධිසම්භාරානං අබ්භුස්සහනවීරියං. උම්මඞ්ගො නාම බොධිසම්භාරෙසු උපායකොසල්ලභූතා පඤ්ඤා. අවත්ථානං නාම අධිට්ඨානං අචලාධිට්ඨානතා. හිතචරියා නාම මෙත්තාභාවනා කරුණාභාවනා ච.

තථා නෙක්ඛම්මපවිවෙකඅලොභාදොසාමොහනිස්සරණප්පභෙදා ඡ අජ්ඣාසයා. නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයා හි බොධිසත්තා හොන්ති කාමෙසු ඝරාවාසෙ ච දොසදස්සාවිනො, තථා පවිවෙකජ්ඣාසයා සඞ්ගණිකාය දොසදස්සාවිනො, අලොභජ්ඣාසයා ලොභෙ දොසදස්සාවිනො, අදොසජ්ඣාසයා දොසෙ දොසදස්සාවිනො, අමොහජ්ඣාසයා මොහෙ දොසදස්සාවිනො, නිස්සරණජ්ඣාසයා සබ්බභවෙසු දොසදස්සාවිනොති. තස්මා එතෙ බොධිසත්තානං ඡ අජ්ඣාසයා දානාදීනං පාරමීනං පච්චයාති වෙදිතබ්බා. න හි ලොභාදීසු ආදීනවදස්සනෙන අලොභාදීනං අධිකභාවෙන ච විනා දානාදිපාරමියො සම්භවන්ති, අලොභාදීනඤ්හි අධිකභාවෙන පරිච්චාගාදිනින්නචිත්තතා අලොභජ්ඣාසයාදිතාති වෙදිතබ්බා.

යථා ¶ චෙතෙ එවං දානජ්ඣාසයතාදයොපි බොධියා චරන්තානං බොධිසත්තානං දානාදිපාරමීනං පච්චයො. දානජ්ඣාසයතාය හි බොධිසත්තා තප්පටිපක්ඛෙ මච්ඡෙරෙ දොසදස්සාවිනො හුත්වා සම්මදෙව දානපාරමිං පරිපූරෙන්ති. සීලජ්ඣාසයතාය දුස්සීල්යෙ දොසදස්සාවිනො හුත්වා සම්මදෙව සීලපාරමිං පරිපූරෙන්ති. නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයතාය කාමෙසු ඝරාවාසෙ ච ¶ , යථාභූතඤාණජ්ඣාසයතාය අඤ්ඤාණෙ විචිකිච්ඡාය ච, වීරියජ්ඣාසයතාය කොසජ්ජෙ, ඛන්තියජ්ඣාසයතාය අක්ඛන්තියං, සච්චජ්ඣාසයතාය විසංවාදෙ, අධිට්ඨානජ්ඣාසයතාය අනධිට්ඨානෙ, මෙත්තාජ්ඣාසයතාය බ්යාපාදෙ, උපෙක්ඛාජ්ඣාසයතාය ලොකධම්මෙසු ආදීනවදස්සාවිනො හුත්වා සම්මදෙව නෙක්ඛම්මාදිපාරමියො පරිපූරෙන්ති. දානජ්ඣාසයතාදයො දානාදිපාරමීනං නිප්ඵත්තිකාරණත්තා පච්චයො.

තථා අපරිච්චාගපරිච්චාගාදීසු යථාක්කමං ආදීනවානිසංසපච්චවෙක්ඛණා දානාදිපාරමීනං පච්චයො. තත්ථායං පච්චවෙක්ඛණාවිධිඛෙත්තවත්ථුහිරඤ්ඤසුවණ්ණගොමහිංසදාසිදාසපුත්තදාරාදිපරිග්ගහබ්යාසත්තචිත්තානං සත්තානං ඛෙත්තාදීනං වත්ථුකාමභාවෙන බහුපත්ථනීයභාවතො රාජචොරාදිසාධාරණභාවතො ¶ විවාදාධිට්ඨානතො සපත්තකරණතො නිස්සාරතො පටිලාභපරිපාලනෙසු පරවිහෙඨනහෙතුතො විනාසනිමිත්තඤ්ච සොකාදිඅනෙකවිහිතබ්යසනාවහතො තදාසත්තිනිදානඤ්ච මච්ඡෙරමලපරියුට්ඨිතචිත්තානං අපායූපපත්තිහෙතුභාවතොති එවං විවිධවිපුලානත්ථාවහානි පරිග්ගහවත්ථූනි නාම. තෙසං පරිච්චාගොයෙව එකො සොත්ථිභාවොති පරිච්චාගෙ අප්පමාදො කරණීයො.

අපි ච යාචකො යාචමානො අත්තනො ගුය්හස්ස ආචික්ඛනතො ‘‘මය්හං විස්සාසිකො’’ති ච, ‘‘පහාය ගමනීයමත්තනො සන්තකං ගහෙත්වා පරලොකං යාහීති මය්හං උපදෙසකො’’ති ච, ‘‘ආදිත්තෙ විය අගාරෙ මරණග්ගිනා ආදිත්තෙ ලොකෙ තතො මය්හං සන්තකස්ස අපවාහකසහායො’’ති ච, ‘‘අපවාහිතස්ස චස්ස අඣාපනනික්ඛෙපට්ඨානභූතො’’ති ච දානසඞ්ඛාතෙ කල්යාණකම්මස්මිං සහායභාවතො සබ්බසම්පත්තීනං අග්ගභූතාය පරමදුල්ලභාය බුද්ධභූමියා සම්පත්තිහෙතුභාවතො ච ‘‘පරමො කල්යාණමිත්තො’’ති ච පච්චවෙක්ඛිතබ්බං.

තථා ¶ ‘‘උළාරෙ කම්මනි අනෙනාහං සම්භාවිතො, තස්මා සා සම්භාවනා අවිතථා කාතබ්බා’’ති ච, ‘‘එකන්තභෙදිතාය ජීවිතස්ස අයාචිතෙනාපි මයා දාතබ්බං, පගෙව යාචිතෙනා’’ති ච, ‘‘උළාරජ්ඣාසයෙහි ගවෙසිත්වාපි දාතබ්බතො සයමෙවාගතො මම පුඤ්ඤෙනා’’ති ච ‘‘යාචකස්ස දානාපදෙසෙන මය්හමෙවායමනුග්ගහො’’ති ච, ‘‘අහං විය අයං සබ්බොපි ලොකො මයා අනුග්ගහෙතබ්බො’’ති ච, ‘‘අසති යාචකෙ කථං ¶ මය්හං දානපාරමී පූරෙය්යා’’ති ච, ‘‘යාචකානමෙව චත්ථාය මයා සබ්බො පරිග්ගහෙතබ්බො’’ති ච, ‘‘මං අයාචිත්වාව මම සන්තකං යාචකා කදා සයමෙව ගණ්හෙය්යු’’න්ති ච, ‘‘කථමහං යාචකානං පියො චස්සං මනාපො’’ති ච, ‘‘කථං වා තෙ මය්හං පියා චස්සු මනාපා’’ති ච, ‘‘කථං වාහං දදමානො දත්වාපි ච අත්තමනො චස්සං පමුදිතො පීතිසොමනස්සජාතො’’ති ච, ‘‘කථං වා මෙ යාචකා භවෙය්යුං උළාරො ච දානජ්ඣාසයො’’ති ච, ‘‘කථං වාහමයාචිතො එව යාචකානං හදයමඤ්ඤාය දදෙය්ය’’න්ති ච, ‘‘සති ධනෙ යාචකෙ ච අපරිච්චාගො මහතී මය්හං වඤ්චනා’’ති ච, ‘‘කථං වාහං අත්තනො අඞ්ගානි ජීවිතං වාපි යාචකානං පරිච්චජෙය්ය’’න්ති ච පරිච්චාගනින්නතා උපට්ඨපෙතබ්බා. අපි ච ‘‘අත්ථො නාමායං නිරපෙක්ඛං දායකමනුගච්ඡති, යථා තං නිරපෙක්ඛං ඛෙපකං කිටකො’’ති ච අත්ථෙ නිරපෙක්ඛතාය චිත්තං උප්පාදෙතබ්බං.

යාචමානො පන යදි පියපුග්ගලො හොති, ‘‘පියො මං යාචතී’’ති සොමනස්සං උප්පාදෙතබ්බං. අථ උදාසීනපුග්ගලො හොති, ‘‘අයං මං යාචමානො අද්ධා ඉමිනා පරිච්චාගෙන මිත්තො ¶ හොතී’’ති සොමනස්සං උප්පාදෙතබ්බං. දදන්තොපි හි යාචකානං පියො හොතීති. අථ පන වෙරී පුග්ගලො යාචති, ‘‘පච්චත්ථිකො මං යාචති, අයං මං යාචමානො අද්ධා ඉමිනා පරිච්චාගෙන වෙරී පියො මිත්තො හොතී’’ති විසෙසෙන සොමනස්සං උප්පාදෙතබ්බං. එවං පියපුග්ගලෙ විය මජ්ඣත්තවෙරිපුග්ගලෙසුපි මෙත්තාපුබ්බඞ්ගමං කරුණං උපට්ඨපෙත්වාව දාතබ්බං.

සචෙ පනස්ස චිරකාලපරිභාවිතත්තා ලොභස්ස දෙය්යධම්මවිසයා ලොභධම්මා උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙන බොධිසත්තපටිඤ්ඤෙන ඉති පටිසඤ්චික්ඛිතබ්බං ‘‘නනු තයා සප්පුරිසසම්බොධාය අභිනීහාරං කරොන්තෙන සබ්බසත්තානං උපකාරත්ථාය අයං කායො නිස්සට්ඨො තප්පරිච්චාගමයඤ්ච පුඤ්ඤං, තත්ථ නාම ¶ තෙ බාහිරෙපි වත්ථුස්මිං අභිසඞ්ගප්පවත්ති හත්ථිසිනානසදිසී හොති, තස්මා තයා න කත්ථචි සඞ්ගො උප්පාදෙතබ්බො. සෙය්යථාපි නාම මහතො භෙසජ්ජරුක්ඛස්ස තිට්ඨතො මූලං මූලත්ථිකා හරන්ති, පපටිකං තචං ඛන්ධං විටපං සාරං සාඛං පලාසං පුප්ඵං ඵලං ඵලත්ථිකා හරන්ති, න තස්ස රුක්ඛස්ස ‘මය්හං සන්තකං එතෙ හරන්තී’ති විතක්කසමුදාචාරො ¶ හොති, එවමෙව සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපජ්ජන්තෙන මයා මහාදුක්ඛෙ අකතඤ්ඤුකෙ නිච්චාසුචිම්හි කායෙ පරෙසං උපකාරාය විනියුජ්ජමානෙ අණුමත්තොපි මිච්ඡාවිතක්කො න උප්පාදෙතබ්බො. කො වා එත්ථ විසෙසො අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු මහාභූතෙසු එකන්තභෙදනවිකිරණවිද්ධංසනධම්මෙසු, කෙවලං පන සම්මොහවිජම්භිතමෙතං, යදිදං එතං මම එසොහමස්මි එසො මෙ අත්තාති අභිනිවෙසො. තස්මා බාහිරෙසු විය අජ්ඣත්තිකෙසුපි කරචරණනයනාදීසු මංසාදීසු ච අනපෙක්ඛෙන හුත්වා ‘තං තදත්ථිකා හරන්තූ’ති නිස්සට්ඨචිත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති.

එවං පටිසඤ්චික්ඛතො චස්ස සම්බොධාය පහිතත්තස්ස කායජීවිතෙසු නිරපෙක්ඛස්ස අප්පකසිරෙනෙව කායවචීමනොකම්මානි සුවිසුද්ධානි හොන්ති. සො සුවිසුද්ධකායවචීමනොකම්මන්තො විසුද්ධාජීවො ඤායපටිපත්තියං ඨිතො අපායුපායකොසල්ලසමන්නාගමෙන භිය්යොසොමත්තාය දෙය්යධම්මපරිච්චාගෙන අභයදානසද්ධම්මදානෙහි ච සබ්බසත්තෙ අනුග්ගණ්හිතුං සමත්ථො හොතීති අයං තාව දානපාරමියං පච්චවෙක්ඛණානයො.

සීලපාරමියං පන එවං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං – ඉදඤ්හි සීලං නාම ගඞ්ගොදකාදීහි විසොධෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස දොසමලස්ස වික්ඛාලනජලං, හරිචන්දනාදීහි විනෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස රාගාදිපරිළාහස්ස විනයනං, හාරමකුටකුණ්ඩලාදීහි පචුරජනාලඞ්කාරෙහි අසාධාරණො සාධූනං අලඞ්කාරවිසෙසො, සබ්බදිසාවායනතො අකිත්තිමො සබ්බකාලානුරූපො ච සුරභිගන්ධො, ඛත්තියමහාසාලාදීහි දෙවතාහි ච වන්දනීයාදිභාවාවහනතො පරමො වසීකරණමන්තො, චාතුමහාරාජිකාදිදෙවලොකාරොහණසොපානපන්ති ¶ , ඣානාභිඤ්ඤානං අධිගමූපායො, නිබ්බානමහානගරස්ස සම්පාපකමග්ගො, සාවකබොධිපච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධීනං පතිට්ඨානභූමි, යං යං වා පනිච්ඡිතං පත්ථිතං, තස්ස තස්ස සමිජ්ඣනූපායභාවතො චින්තාමණිකප්පරුක්ඛාදිකෙ ච අතිසෙති.

වුත්තඤ්චෙතං ¶ භගවතා – ‘‘ඉජ්ඣති, භික්ඛවෙ, සීලවතො චෙතොපණිධිවිසුද්ධත්තා’’ති (දී. නි. 3.337; අ. නි. 8.35). අපරම්පි වුත්තං – ‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ‘සබ්රහ්මචාරීනං පියො ච අස්සං මනාපො ච ගරු ච භාවනීයො චා’ති, සීලෙස්වෙවස්ස ¶ පරිපූරකාරී’’තිආදි (ම. නි. 1.65). තථා ‘‘අවිප්පටිසාරත්ථානි ඛො, ආනන්ද, කුසලානි සීලානී’’ති (අ. නි. 11.1). ‘‘පඤ්චිමෙ, ගහපතයො, ආනිසංසා සීලවතො සීලසම්පදායා’’තිආදිසුත්තානඤ්ච (දී. නි. 2.150; 3.316; අ. නි. 5.213; මහාව. 285) වසෙන සීලස්ස ගුණා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. තථා අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තාදීනං (අ. නි. 7.72) වසෙන සීලවිරහෙ ආදීනවා. පීතිසොමනස්සනිමිත්තතො අත්තානුවාදපරාපවාදදණ්ඩදුග්ගතිභයාභාවතො විඤ්ඤූහි පාසංසභාවතො අවිප්පටිසාරහෙතුතො සොත්ථිට්ඨානතො අතිජනසාපතෙය්යාධිපතෙය්යායුරූපට්ඨානබන්ධුමිත්තසම්පත්තීනං අතිසයනතො ච සීලං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. සීලවතො හි අත්තනො සීලසම්පදාහෙතු මහන්තං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජති – ‘‘කතං වත මයා කුසලං, කතං කල්යාණං, කතං භීරුත්තාණ’’න්ති.

තථා සීලවතො අත්තා න උපවදති, න පරෙ විඤ්ඤූ, දණ්ඩදුග්ගතිභයානං සම්භවො එව නත්ථි. ‘‘සීලවා පුරිසපුග්ගලො කල්යාණධම්මො’’ති විඤ්ඤූනං පාසංසො හොති. තථා සීලවතො ය්වායං ‘‘කතං වත මයා පාපං, කතං ලුද්දකං, කතං කිබ්බිස’’න්ති දුස්සීලස්ස විප්පටිසාරො උප්පජ්ජති, සො න හොති. සීලඤ්ච නාමෙතං අප්පමාදාධිට්ඨානතො භොගබ්යසනාදිපරිහාරමුඛෙන මහතො අත්ථස්ස සාධනතො මඞ්ගලභාවතො ච පරමං සොත්ථිට්ඨානං, නිහීනජච්චොපි සීලවා ඛත්තියමහාසාලාදීනං පූජනීයො හොතීති කුලසම්පත්තිං අතිසෙති සීලසම්පදා, ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ? ඉධ තෙ අස්ස දාසො කම්මකරො’’තිආදිවචනඤ්චෙත්ථ (දී. නි. 1.186) සාධකං. චොරාදීහි අසාධාරණතො පරලොකානුගමනතො මහප්ඵලභාවතො සමථාදිගුණාධිට්ඨානතො ච බාහිරධනං අතිසෙති සීලං. පරමස්ස චිත්තිස්සරියස්ස අධිට්ඨානභාවතො ඛත්තියාදීනං ඉස්සරියං අතිසෙති සීලං. සීලනිමිත්තඤ්හි තංතංසත්තනිකායෙසු සත්තානං ඉස්සරියං, වස්සසතදීඝප්පමාණතො ජීවිතතො එකාහම්පි සීලවතො ජීවිතස්ස විසිට්ඨතාවචනතො සති ච ජීවිතෙ සික්ඛානික්ඛිපනස්ස මරණතාවචනතො සීලං ජීවිතතො විසිට්ඨතරං ¶ ¶ . වෙරීනම්පි මනුඤ්ඤභාවාවහනතො ජරාරොගවිපත්තීහි අනභිභවනීයතො ච රූපසම්පත්තිං අතිසෙති සීලං. පාසාදහම්මියාදිට්ඨානවිසෙසෙ රාජයුවරාජසෙනාපතිආදිට්ඨානවිසෙසෙ ච අතිසෙති සීලං සුඛවිසෙසාධිට්ඨානභාවතො. සභාවසිනිද්ධෙ සන්තිකාවචරෙපි බන්ධුජනෙ මිත්තජනෙ ච අතිසෙති එකන්තහිතසම්පාදනතො ¶ පරලොකානුගමනතො ච ‘‘න තං මාතාපිතා කයිරා’’තිආදිවචනඤ්චෙත්ථ (ධ. ප. 43) සාධකං. තථා හත්ථිඅස්සරථපත්තිබලකායෙහි මන්තාගදසොත්ථානප්පයොගෙහි ච දුරාරක්ඛං අත්තානං ආරක්ඛාභාවෙන සීලමෙව විසිට්ඨතරං අත්තාධීනතො අපරාධීනතො මහාවිසයතො ච. තෙනෙවාහ – ‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරි’’න්තිආදි (ජා. 1.10.102). එවමනෙකගුණසමන්නාගතං සීලන්ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස අපරිපුණ්ණා චෙව සීලසම්පදා පාරිපූරිං ගච්ඡති අපරිසුද්ධා ච පාරිසුද්ධිං.

සචෙ පනස්ස දීඝරත්තං පරිචයෙන සීලපටිපක්ඛා ධම්මා දොසාදයො අන්තරන්තරා උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙන බොධිසත්තපටිඤ්ඤෙන එවං පටිසඤ්චික්ඛිතබ්බං – නනු තයා සම්බොධාය පණිධානං කතං, සීලවිකලෙන ච න සක්කා ලොකියාපි සම්පත්තියො පාපුණිතුං, පගෙව ලොකුත්තරා, සබ්බසම්පත්තීනං පන අග්ගභූතාය සම්මාසම්බොධියා අධිට්ඨානභූතෙන සීලෙන පරමුක්කංසගතෙන භවිතබ්බං, තස්මා ‘‘කිකීව අණ්ඩ’’න්තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.19; දී. නි. අට්ඨ. 1.7) වුත්තනයෙන සම්මා සීලං රක්ඛන්තෙන සුට්ඨුතරං තයා පෙසලෙන භවිතබ්බං.

අපි ච තයා ධම්මදෙසනාය යානත්තයෙ සත්තානං අවතාරණපරිපාචනානි කාතබ්බානි, සීලවිකලස්ස ච වචනං න පච්චෙතබ්බං හොති, අසප්පායාහාරවිචාරස්ස විය වෙජ්ජස්ස තිකිච්ඡනං, තස්මා කථාහං සද්ධෙය්යො හුත්වා සත්තානං අවතාරණපරිපාචනානි කරෙය්යන්ති සභාවපරිසුද්ධසීලෙන භවිතබ්බං. කිඤ්ච ඣානාදිගුණවිසෙසයොගෙන මෙ සත්තානං උපකාරකරණසමත්ථතා පඤ්ඤාපාරමිආදිපරිපූරණඤ්ච, ඣානාදයො ච ගුණා සීලපාරිසුද්ධිං විනා න සම්භවන්තීති සම්මදෙව සීලං පරිසොධෙතබ්බං.

තථා ‘‘සම්බාධො ඝරාවාසො රජොපථො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.191; සං. නි. 2.154; ම. නි. 1.291; 2.10) ඝරාවාසෙ, ‘‘අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.234; පාචි. 175) ‘‘මාතාපි පුත්තෙන විවදතී’’තිආදිනා ¶ (ම. නි. 1.178) ච කාමෙසු, ‘‘සෙය්යථාපි පුරිසො ඉණං ආදාය කම්මන්තෙ පයොජෙය්යා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.218) කාමච්ඡන්දාදීසු ආදීනවදස්සනපුබ්බඞ්ගමා වුත්තවිපරියායෙන ‘‘අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.191; සං. නි. 2.154) පබ්බජ්ජාදීසු ¶ ආනිසංසපටිසඞ්ඛාවසෙන නෙක්ඛම්මපාරමියං පච්චවෙක්ඛණා වෙදිතබ්බා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන දුක්ඛක්ඛන්ධ- (ම. නි. 1.163 ආදයො) ආසිවිසොපමසුත්තා- (සං. නි. 4.238) දිවසෙන වෙදිතබ්බො.

තථා ¶ ‘‘පඤ්ඤාය විනා දානාදයො ධම්මා න විසුජ්ඣන්ති, යථාසකං බ්යාපාරසමත්ථා ච න හොන්තී’’ති පඤ්ඤාගුණා මනසිකාතබ්බා. යථෙව හි ජීවිතෙන විනා සරීරයන්තං න සොභති, න ච අත්තනො කිරියාසු පටිපත්තිසමත්ථං හොති, යථා ච චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි විඤ්ඤාණෙන විනා යථාසකං විසයෙසු කිච්චං කාතුං නප්පහොන්ති, එවං සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි පඤ්ඤාය විනා සකිච්චපටිපත්තියං අසමත්ථානීති පරිච්චාගාදිපටිපත්තියං පඤ්ඤා පධානකාරණං. උම්මීලිතපඤ්ඤාචක්ඛුකා හි මහාබොධිසත්තා අත්තනො අඞ්ගපච්චඞ්ගානිපි දත්වා අනත්තුක්කංසකා අපරවම්භකා ච හොන්ති, භෙසජ්ජරුක්ඛා විය විකප්පරහිතා කාලත්තයෙපි සොමනස්සජාතා. පඤ්ඤාවසෙන හි උපායකොසල්ලයොගතො පරිච්චාගො පරහිතප්පවත්තියා දානපාරමිභාවං උපෙති. අත්තත්ථඤ්හි දානං වඩ්ඪිසදිසං හොති.

තථා පඤ්ඤාය අභාවෙන තණ්හාදිසංකිලෙසාවියොගතො සීලස්ස විසුද්ධි එව න සම්භවති, කුතො සබ්බඤ්ඤුගුණාධිට්ඨානභාවො. පඤ්ඤවා එව ච ඝරාවාසෙ කාමගුණෙසු සංසාරෙ ච ආදීනවං පබ්බජ්ජාය ඣානසමාපත්තියං නිබ්බානෙ ච ආනිසංසං සුට්ඨු සල්ලක්ඛෙන්තො පබ්බජිත්වා ඣානසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා නිබ්බානාභිමුඛො පරෙ ච තත්ථ පතිට්ඨාපෙති. වීරියඤ්ච පඤ්ඤාවිරහිතං යථිච්ඡිතමත්ථං න සාධෙති දුරාරම්භභාවතො. වරමෙව හි අනාරම්භො දුරාරම්භතො, පඤ්ඤාසහිතෙන පන වීරියෙන න කිඤ්චි දුරධිගමං උපායපටිපත්තිතො. තථා පඤ්ඤවා එව පරාපකාරාදීනං අධිවාසකජාතිකො හොති, න දුප්පඤ්ඤො. පඤ්ඤාවිරහිතස්ස ච පරෙහි උපනීතා අපකාරා ඛන්තියා පටිපක්ඛමෙව අනුබ්රූහෙන්ති, පඤ්ඤවතො පන තෙ ඛන්තිසම්පත්තියා පරිබ්රූහනවසෙන අස්සා ථිරභාවාය සංවත්තන්ති. පඤ්ඤවා එව තීණිපි සච්චානි ¶ නෙසං කාරණානි පටිපක්ඛෙ ච යථාභූතං ජානිත්වා පරෙසං අවිසංවාදකො හොති.

තථා පඤ්ඤාබලෙන අත්තානං උපත්ථම්භෙත්වා ධිතිසම්පදාය සබ්බපාරමීසු අචලසමාදානාධිට්ඨානො හොති. පඤ්ඤවා එව ච පියමජ්ඣත්තවෙරිවිභාගං අකත්වා සබ්බත්ථ හිතූපසංහාරකුසලො හොති. තථා පඤ්ඤාවසෙන ලාභාලාභාදිලොකධම්මසන්නිපාතෙ නිබ්බිකාරතාය මජ්ඣත්තො හොති. එවං සබ්බාසං පාරමීනං පඤ්ඤාව පාරිසුද්ධිහෙතූති පඤ්ඤාගුණා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. අපි ච පඤ්ඤාය විනා න ¶ දස්සනසම්පත්ති, අන්තරෙන ච දිට්ඨිසම්පදං න සීලසම්පදා ¶ , සීලදිට්ඨිසම්පදාවිරහිතස්ස න සමාධිසම්පදා, අසමාහිතෙන ච න සක්කා අත්තහිතමත්තම්පි සාධෙතුං, පගෙව උක්කංසගතං පරහිතන්ති පරහිතාය පටිපන්නෙන ‘‘නනු තයා සක්කච්චං පඤ්ඤාය පරිවුද්ධියං ආයොගො කරණීයො’’ති බොධිසත්තෙන අත්තා ඔවදිතබ්බො. පඤ්ඤානුභාවෙන හි මහාසත්තො චතුරධිට්ඨානාධිට්ඨිතො චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ලොකං අනුග්ගණ්හන්තො සත්තෙ නිය්යානමග්ගෙ අවතාරෙති, ඉන්ද්රියානි ච නෙසං පරිපාචෙති.

තථා පඤ්ඤාබලෙන ඛන්ධායතනාදීසු පවිචයබහුලොපවත්තිනිවත්තියො යාථාවතො පරිජානන්තො දානාදයො ගුණෙ විසෙසනිබ්බෙධභාගියභාවං නයන්තො බොධිසත්තසික්ඛාය පරිපූරකාරී හොතීති එවමාදිනා අනෙකාකාරවොකාරෙ පඤ්ඤාගුණෙ වවත්ථපෙත්වා පඤ්ඤාපාරමී අනුබ්රූහෙතබ්බා.

තථා දිස්සමානානිපි ලොකියානි කම්මානි නිහීනවීරියෙන පාපුණිතුං අසක්කුණෙය්යානි, අගණිතඛෙදෙන පන ආරද්ධවීරියෙන දුරධිගමං නාම නත්ථි. නිහීනවීරියො හි ‘‘සංසාරමහොඝතො සබ්බසත්තෙ සන්තාරෙස්සාමී’’ති ආරභිතුමෙව න සක්කුණාති. මජ්ඣිමො ආරභිත්වා අන්තරා වොසානමාපජ්ජති. උක්කට්ඨවීරියො පන අත්තසුඛනිරපෙක්ඛො ආරම්භපාරමිමධිගච්ඡතීති වීරියසම්පත්ති පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. අපි ච ‘‘යස්ස අත්තනො එව සංසාරපඞ්කතො සමුද්ධරණත්ථමාරම්භො, තස්සාපි න වීරියස්ස සිථිලභාවෙ මනොරථානං මත්ථකප්පත්ති සක්කා සම්භාවෙතුං, පගෙව සදෙවකස්ස ලොකස්ස සමුද්ධරණත්ථං කතාභිනීහාරෙනා’’ති ¶ ච ‘‘රාගාදීනං දොසගණානං මත්තමහාගජානං විය දුන්නිවාරභාවතො තන්නිදානානඤ්ච කම්මසමාදානානං උක්ඛිත්තාසිකවධකසදිසභාවතො තන්නිමිත්තානඤ්ච දුග්ගතීනං සබ්බදා විවටමුඛභාවතො, තත්ථ නියොජකානඤ්ච පාපමිත්තානං සදා සන්නිහිතභාවතො තදොවාදකාරිතාය ච බාලස්ස පුථුජ්ජනභාවස්ස සතිසම්භවෙ යුත්තං සයමෙව සංසාරදුක්ඛතො නිස්සරිතුන්ති මිච්ඡාවිතක්කා වීරියානුභාවෙන දූරීභවන්තී’’ති ච ‘‘යදි පන සම්බොධි අත්තාධීනෙන වීරියෙන සක්කා සමධිගන්තුං, කිමෙත්ථ දුක්කර’’න්ති ච එවමාදිනා නයෙන වීරියගුණා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා.

තථා ¶ ඛන්ති නාමායං නිරවසෙසගුණපටිපක්ඛස්ස කොධස්ස විධමනතො ගුණසම්පාදනෙ සාධූනමප්පටිහතමායුධං, පරාභිභවසමත්ථානං අලඞ්කාරො, සමණබ්රාහ්මණානං බලසම්පදා, කොධග්ගිවිනයනඋදකධාරා, කල්යාණස්ස කිත්තිසද්දස්ස සඤ්ජාතිදෙසො, පාපපුග්ගලානං වචීවිසවූපසමකරො මන්තාගදො, සංවරෙ ඨිතානං පරමා ධීරපකති, ගම්භීරාසයතාය සාගරො, දොසමහාසාගරස්ස වෙලා, අපායද්වාරස්ස පිදහනකවාටං, දෙවබ්රහ්මලොකානං ආරොහණසොපානං, සබ්බගුණානං අධිවාසනභූමි, උත්තමා කායවචීමනොවිසුද්ධීති මනසිකාතබ්බං.

අපි ¶ ච ‘‘එතෙ සත්තා ඛන්තිසම්පත්තියා අභාවතො ඉධලොකෙ තප්පන්ති, පරලොකෙ ච තපනීයධම්මානුයොගතො’’ති ච ‘‘යදිපි පරාපකාරනිමිත්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්ස පන දුක්ඛස්ස ඛෙත්තභූතො අත්තභාවො බීජභූතඤ්ච කම්මං මයාව අභිසඞ්ඛත’’න්ති ච ‘‘තස්ස ච දුක්ඛස්ස ආණණ්යකාරණමෙත’’න්ති ච ‘‘අපකාරකෙ අසති කථං මය්හං ඛන්තිසම්පදා සම්භවතී’’ති ච ‘‘යදිපායං එතරහි අපකාරකො, අයං නාම පුබ්බෙ අනෙන මය්හං උපකාරො කතො’’ති ච ‘‘අපකාරො එව වා ඛන්තිනිමිත්තතාය උපකාරො’’ති ච ‘‘සබ්බෙපිමෙ සත්තා මය්හං පුත්තසදිසා, පුත්තකතාපරාධෙසු ච කො කුජ්ඣිස්සතී’’ති ච ‘‘යෙන කොධපිසාචාවෙසෙන අයං මය්හං අපරජ්ඣති, ස්වායං කොධභූතාවෙසො මයා විනෙතබ්බො’’ති ච, ‘‘යෙන අපකාරෙන ඉදං මය්හං දුක්ඛං උප්පන්නං, තස්ස අහම්පි නිමිත්ත’’න්ති ච, ‘‘යෙහි ධම්මෙහි අපකාරො කතො, යත්ථ ච කතො, සබ්බෙපි තෙ තස්මිං එව ඛණෙ නිරුද්ධා කස්සිදානි කෙන කොපො කාතබ්බො’’ති ¶ ච, ‘‘අනත්තතාය සබ්බධම්මානං කො කස්ස අපරජ්ඣතී’’ති ච පච්චවෙක්ඛන්තෙන ඛන්තිසම්පදා අනුබ්රූහෙතබ්බා.

යදි පනස්ස දීඝරත්තං පරිචයෙන පරාපකාරනිමිත්තකො කොධො චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨෙය්ය, තෙන ඉති පටිසඤ්චික්ඛිතබ්බං – ‘‘ඛන්ති නාමෙසා පරාපකාරස්ස පටිපක්ඛපටිපත්තීනං පච්චුපකාරකාරණ’’න්ති ච ‘‘අපකාරො ච මය්හං දුක්ඛූපනිසා සද්ධාති දුක්ඛුප්පාදනෙන සද්ධාය සබ්බලොකෙ ¶ අනභිරතිසඤ්ඤාය ච පච්චයො’’ති ච, ‘‘ඉන්ද්රියපකති හෙසා යදිදං ඉට්ඨානිට්ඨවිසයසමායොගො. තත්ථ අනිට්ඨවිසයසමායොගො මය්හං න සියාති තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’’ති ච ‘‘කොධවසිකො සත්තො කොධෙන උම්මත්තො වික්ඛිත්තචිත්තො, තත්ථ කිං පච්චපකාරෙනා’’ති ච ‘‘සබ්බෙපිමෙ සත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙන ඔරසපුත්තා විය පරිපාලිතා, තස්මා න තත්ථ මයා චිත්තකොපො කාතබ්බො’’ති ච, ‘‘අපරාධකෙ ච සති ගුණෙ ගුණවති මයා කොපො න කාතබ්බො’’ති ච, ‘‘අසති ගුණෙ විසෙසෙන කරුණායිතබ්බො’’ති ච ‘‘කොපෙන ච මය්හං ගුණයසා නිහීයන්තී’’ති ච, ‘‘කුජ්ඣනෙන මය්හං දුබ්බණ්ණදුක්ඛසෙය්යාදයො සපත්තකන්තා ආගච්ඡන්තී’’ති ච, ‘‘කොධො ච නාමායං සබ්බාහිතකාරකො සබ්බහිතවිනාසකො බලවා පච්චත්ථිකො’’ති ච, ‘‘සති ච ඛන්තියා න කොචි පච්චත්ථිකො’’ති ච, ‘‘අපරාධකෙන අපරාධනිමිත්තං යං ආයතිං ලද්ධබ්බං දුක්ඛං සති ච ඛන්තියා මය්හං තදභාවො’’ති ච, ‘‘චින්තනෙන කුජ්ඣන්තෙන ච මයා පච්චත්ථිකොයෙව අනුවත්තිතො හොතී’’ති ච, ‘‘කොධෙ ච මයා ඛන්තියා අභිභූතෙ තස්ස දාසභූතො පච්චත්ථිකො සම්මදෙව අභිභූතො හොතී’’ති ච, ‘‘කොධනිමිත්තං ඛන්තිගුණපරිච්චාගො මය්හං න යුත්තො’’ති ච, ‘‘සති ච කොධෙ ගුණවිරොධපච්චනීකධම්මෙ කථං මෙ සීලාදිධම්මා පාරිපූරිං ගච්ඡෙය්යුං, අසති ච තෙසු කථාහං සත්තානං ¶ උපකාරබහුලො පටිඤ්ඤානුරූපං උත්තමං සම්පත්තිං පාපුණිස්සාමී’’ති ච, ‘‘ඛන්තියා ච සති බහිද්ධා වික්ඛෙපාභාවතො සමාහිතස්ස සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චතො දුක්ඛතො සබ්බෙ ධම්මා අනත්තතො නිබ්බානඤ්ච අසඞ්ඛතාමතසන්තපණීතතාදිභාවතො නිජ්ඣානං ඛමන්ති බුද්ධධම්මා ච අචින්තෙය්යාපරිමෙය්යප්පභාවා’’ති.

තතො ච අනුලොමියං ඛන්තියං ඨිතො කෙවලා ඉමෙ අත්තත්තනියභාවරහිතා ධම්මමත්තා යථාසකං පච්චයෙහි උප්පජ්ජන්ති වයන්ති, න කුතොචි ආගච්ඡන්ති, න කුහිඤ්චි ගච්ඡන්ති, න ච කත්ථචි පතිට්ඨිතා, න චෙත්ථ කොචි කස්සචි බ්යාපාරොති ¶ අහංකාරමමංකාරානධිට්ඨානතා නිජ්ඣානං ඛමති, යෙන බොධිසත්තො බොධියා නියතො අනාවත්තිධම්මො හොතීති එවමාදිනා ඛන්තිපාරමියා පච්චවෙක්ඛණා වෙදිතබ්බා.

තථා සච්චෙන විනා සීලාදීනං අසම්භවතො පටිඤ්ඤානුරූපං පටිපත්තියා අභාවතො ච, සච්චධම්මාතික්කමෙ ච සබ්බපාපධම්මානං සමොසරණතො අසච්චසන්ධස්ස අපච්චයිකභාවතො ¶ ආයතිඤ්ච අනාදෙය්යවචනතාවහනතො සම්පන්නසච්චස්ස ච, සබ්බගුණාධිට්ඨානභාවතො සච්චාධිට්ඨානෙන සබ්බබොධිසම්භාරානං පාරිසුද්ධිපාරිපූරිසාමත්ථියතො සභාවධම්මාවිසංවාදනෙන සබ්බබොධිසම්භාරකිච්චකරණතො බොධිසත්තපටිපත්තියා ච, පරිනිප්ඵත්තිතොතිආදිනා සච්චපාරමියා සම්පත්තියො පච්චවෙක්ඛිතබ්බා.

තථා දානාදීසු දළ්හසමාදානං තංපටිපක්ඛසන්නිපාතෙ ච නෙසං අචලාධිට්ඨානං තත්ථ ච ධීරවීරභාවං විනා න දානාදිසම්භාරා සම්බොධිනිමිත්තා සම්භවන්තීතිආදිනා අධිට්ඨානෙ ගුණා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා.

තථා ‘‘අත්තහිතමත්තෙ අවතිට්ඨන්තෙනාපි සත්තෙසු හිතචිත්තතං විනා න සක්කා ඉධලොකපරලොකසම්පත්තියො පාපුණිතුං, පගෙව සබ්බසත්තෙ නිබ්බානසම්පත්තියං පතිට්ඨාපෙතුකාමෙනා’’ති ච, ‘‘පච්ඡා සබ්බසත්තානං ලොකුත්තරසම්පත්තිං ආකඞ්ඛන්තෙන ඉදානි ලොකියසම්පත්තිආකඞ්ඛා යුත්තරූපා’’ති ච, ‘‘ඉදානි ආසයමත්තෙන පරෙසං හිතසුඛූපසංහාරං කාතුං අසක්කොන්තො කදා පයොගෙන තං සාධෙස්සාමී’’ති ච, ‘‘ඉදානි මයා හිතසුඛූපසංහාරෙන සංවඩ්ඪිතා පච්ඡා ධම්මසංවිභාගසහායා මය්හං භවිස්සන්තී’’ති ච, ‘‘එතෙහි විනා න මය්හං බොධිසම්භාරා සම්භවන්ති, තස්මා සබ්බබුද්ධගුණවිභූතිනිප්ඵත්තිකාරණත්තා මය්හං එතෙ පරමං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තරං කුසලායතනං උත්තමං ගාරවට්ඨාන’’න්ති ච, සවිසෙසං සත්තෙසු සබ්බෙසු හිතජ්ඣාසයතා පච්චුපට්ඨපෙතබ්බා ¶ , කිඤ්ච කරුණාධිට්ඨානතොපි සබ්බසත්තෙසු මෙත්තා අනුබ්රූහෙතබ්බා. විමරියාදීකතෙන හි චෙතසා සත්තෙසු හිතසුඛූපසංහාරනිරතස්ස තෙසං අහිතදුක්ඛාපනයනකාමතා බලවතී උප්පජ්ජති දළ්හමූලා. කරුණා ච සබ්බෙසං බුද්ධකාරකධම්මානං ආදි චරණං පතිට්ඨා මූලං මුඛං පමුඛන්ති එවමාදිනා මෙත්තාය ගුණා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා.

තථා ‘‘උපෙක්ඛාය අභාවෙ සත්තෙහි කතා විප්පකාරා චිත්තස්ස විකාරං උප්පාදෙය්යුං, සති ච චිත්තවිකාරෙ දානාදීනං සම්භාරානං සම්භවො එව නත්ථී’’ති ¶ ච, ‘‘මෙත්තාසිනෙහෙන සිනෙහිතෙ චිත්තෙ උපෙක්ඛාය විනා සම්භාරානං පාරිසුද්ධි න හොතී’’ති ¶ ච, ‘‘අනුපෙක්ඛකො සම්භාරෙසු පුඤ්ඤසම්භාරං තබ්බිපාකඤ්ච සත්තහිතත්ථං පරිණාමෙතුං න සක්කොතී’’ති ච, ‘‘උපෙක්ඛාය අභාවෙ දෙය්යධම්මපටිග්ගාහකානං විභාගං අකත්වා පරිච්චජිතුං න සක්කොතී’’ති ච, ‘‘උපෙක්ඛාරහිතෙන ජීවිතපරික්ඛාරානං ජීවිතස්ස ච අන්තරායං අමනසිකරිත්වා සීලවිසොධනං කාතුං න සක්කොතී’’ති ච, තථා උපෙක්ඛාවසෙන අරතිරතිසහස්සෙව නෙක්ඛම්මබලසිද්ධිතො උපපත්තිතො ඉක්ඛණවසෙන සබ්බසම්භාරකිච්චනිප්ඵත්තිතො අච්චාරද්ධස්ස වීරියස්ස අනුපෙක්ඛණෙ පධානකිච්චාකරණතො උපෙක්ඛතො එව තිතික්ඛානිජ්ඣානසම්භවතො උපෙක්ඛාවසෙන සත්තසඞ්ඛාරානං අවිසංවාදනතො ලොකධම්මානං අජ්ඣුපෙක්ඛණෙන සමාදින්නධම්මෙසු අචලාධිට්ඨානසිද්ධිතො පරාපකාරාදීසු අනාභොගවසෙනෙව මෙත්තාවිහාරනිප්ඵත්තිතොති සබ්බබොධිසම්භාරානං සමාදානාධිට්ඨානපාරිපූරිනිප්ඵත්තියො උපෙක්ඛානුභාවෙන සම්පජ්ජන්තීති එවමාදිනා නයෙන උපෙක්ඛාපාරමී පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. එවං අපරිච්චාගපරිච්චාගාදීසු යථාක්කමං ආදීනවානිසංසපච්චවෙක්ඛණා දානාදිපාරමීනං පච්චයොති දට්ඨබ්බං.

තථා සපරික්ඛාරා පඤ්චදස චරණධම්මා පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො. තත්ථ චරණධම්මා නාම සීලසංවරො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ජාගරියානුයොගො, සත්ත සද්ධම්මා, චත්තාරි ඣානානි ච. තෙසු සීලාදීනං චතුන්නං තෙරසාපි ධුතධම්මා අප්පිච්ඡතාදයො ච පරික්ඛාරා. සද්ධම්මෙසු සද්ධාය බුද්ධධම්මසඞ්ඝසීලචාගදෙවතූපසමානුස්සතිලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජන- සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනපසාදනීයධම්මපච්චවෙක්ඛණතදධිමුත්තතා පරික්ඛාරො. හිරොත්තප්පානං අකුසලාදීනවපච්චවෙක්ඛණඅපායාදීනවපච්චවෙක්ඛණකුසලධම්මූපත්ථම්භන- භාවපච්චවෙක්ඛණහිරොත්තප්පරහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනහිරොත්තප්පසම්පන්නපුග්ගලසෙනතදධිමුත්තතා. බාහුසච්චස්ස පුබ්බයොගපරිපුච්ඡක- භාවසද්ධම්මාභියොගඅනවජ්ජවිජ්ජාට්ඨානාදිපරිචයපරිපක්කින්ද්රියතාකිලෙසදූරීභාවඅප්පස්සුත- පරිවජ්ජනබහුස්සුතසෙවනතදධිමුත්තතා. වීරියස්ස අපායභයපච්චවෙක්ඛණ- ¶ ගමනවීථිපච්චවෙක්ඛණධම්මමහත්තපච්චවෙක්ඛණථිනමිද්ධවිනොදනකුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජන- ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනසම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණතදධිමුත්තතා ¶ . සතියා සතිසම්පජඤ්ඤමුට්ඨස්සතිපුග්ගලපරිවජ්ජනඋපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලසෙවනතදධිමුත්තතා. ¶ පඤ්ඤාය පරිපුච්ඡකභාරවත්ථුවිසදකිරියාඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනදුප්පඤ්ඤපුග්ගල- පරිවජ්ජනපඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණතදධිමුත්තතා. චතුන්නං ඣානානං සීලාදිචතුක්කං අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු පුබ්බභාගභාවනා ආවජ්ජනාදිවසීභාවකරණඤ්ච පරික්ඛාරො. තත්ථ සීලාදීහි පයොගසුද්ධියා සත්තානං අභයදානෙ ආසයසුද්ධියා ආමිසදානෙ උභයසුද්ධියා ධම්මදානෙ සමත්ථො හොතීතිආදිනා චරණාදීනං දානාදිසම්භාරානං පච්චයභාවො යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බො. අතිවිත්ථාරභයෙන න නිද්ධාරයිම්හාති. එවං සම්පත්තිචක්කාදයොපි දානාදීනං පච්චයොති වෙදිතබ්බා.

කො සංකිලෙසොති? අවිසෙසෙන තණ්හාදීහි පරාමට්ඨභාවො පාරමීනං සංකිලෙසො, විසෙසෙන පන දෙය්යධම්මපටිග්ගාහකවිකප්පා දානපාරමියා සංකිලෙසො. සත්තකාලවිකප්පා සීලපාරමියා, කාමභවතදුපසමෙසු අභිරතිඅනභිරතිවිකප්පා නෙක්ඛම්මපාරමියා, අහං මමාති විකප්පා පඤ්ඤාපාරමියා, ලීනුද්ධච්චවිකප්පා වීරියපාරමියා, අත්තපරවිකප්පා ඛන්තිපාරමියා, අදිට්ඨාදීසු දිට්ඨාදිවිකප්පා සච්චපාරමියා, බොධිසම්භාරතබ්බිපක්ඛෙසු දොසගුණවිකප්පා අධිට්ඨානපාරමියා, හිතාහිතවිකප්පා මෙත්තාපාරමියා, ඉට්ඨානිට්ඨවිකප්පා උපෙක්ඛාපාරමියා සංකිලෙසොති දට්ඨබ්බං.

කිං වොදානන්ති? තණ්හාදීහි අනුපඝාතො යථාවුත්තවිකප්පවිරහො ච එතාසං වොදානන්ති වෙදිතබ්බං. අනුපහතා හි තණ්හාමානදිට්ඨිකොධූපනාහමක්ඛපළාසඉස්සාමච්ඡරිය- මායාසාඨෙය්යථම්භසාරම්භමදප්පමාදාදීහි කිලෙසෙහි දෙය්යධම්මපටිග්ගාහකවිකප්පාදිරහිතා ච දානාදිපාරමියො පරිසුද්ධා පභස්සරා භවන්තීති.

කො පටිපක්ඛොති? අවිසෙසෙන සබ්බෙපි සංකිලෙසා සබ්බෙපි ¶ අකුසලා ධම්මා එතාසං පටිපක්ඛො, විසෙසෙන පන පුබ්බෙ වුත්තා මච්ඡෙරාදයොති වෙදිතබ්බා. අපි ච දෙය්යධම්මපටිග්ගාහකදානඵලෙසු අලොභාදොසාමොහගුණයොගතො ලොභදොසමොහපටිපක්ඛං දානං, කායාදිදොසවඞ්කාපගමතො ලොභාදිපටිපක්ඛං සීලං, කාමසුඛපරූපඝාතඅත්තකිලමථපරිවජ්ජනතො දොසත්තයපටිපක්ඛං නෙක්ඛම්මං, ලොභාදීනං අන්ධීකරණතො ඤාණස්ස ච අනන්ධීකරණතො ලොභාදිපටිපක්ඛා පඤ්ඤා ¶ , අලීනානුද්ධතඤායාරම්භවසෙන ලොභාදිපටිපක්ඛං වීරියං, ඉට්ඨානිට්ඨසුඤ්ඤතානං ඛමනතො ලොභාදිපටිපක්ඛා ඛන්ති, සතිපි පරෙසං උපකාරෙ අපකාරෙ ච යථාභූතප්පවත්තියා ¶ ලොභාදිපටිපක්ඛං සච්චං, ලොකධම්මෙ අභිභුය්ය යථාසමාදින්නෙසු සම්භාරෙසු අචලනතො ලොභාදිපටිපක්ඛං අධිට්ඨානං, නීවරණවිවෙකතො ලොභාදිපටිපක්ඛා මෙත්තා, ඉට්ඨානිට්ඨෙසු අනුනයපටිඝවිද්ධංසනතො සමප්පවත්තිතො ච ලොභාදිපටිපක්ඛා උපෙක්ඛාති දට්ඨබ්බං.

කා පටිපත්තීති? දානපාරමියා තාව සුඛූපකරණසරීරජීවිතපරිච්චාගෙන භයාපනුදනෙන ධම්මොපදෙසෙන ච බහුධා සත්තානං අනුග්ගහකරණං පටිපත්ති. තත්ථ ආමිසදානං අභයදානං ධම්මදානන්ති දාතබ්බවත්ථුවසෙන තිවිධං දානං. තෙසු බොධිසත්තස්ස දාතබ්බවත්ථු අජ්ඣත්තිකං බාහිරන්ති දුවිධං. තත්ථ බාහිරං අන්නං පානං වත්ථං යානං මාලාගන්ධවිලෙපනං සෙය්යාවසථපදීපෙය්යන්ති දසවිධං. අන්නාදීනං ඛාදනීයභොජනීයාදිවිභාගෙන අනෙකවිධං. තථා රූපාරම්මණං යාව ධම්මාරම්මණන්ති ආරම්මණතො ඡබ්බිධං. රූපාරම්මණාදීනඤ්ච නීලාදිවිභාගෙන අනෙකවිධං. තථා මණිකනකරජතමුත්තාපවාළාදි, ඛෙත්තවත්ථුආරාමාදි, දාසිදාසගොමහිංසාදි නානාවිධවිත්තූපකරණවසෙන අනෙකවිධං.

තත්ථ මහාපුරිසො බාහිරං වත්ථුං දෙන්තො ‘‘යො යෙන අත්ථිකො, තං තස්ස දෙති, දෙන්තො ච තස්ස අත්ථිකො’’ති සයමෙව ජානන්තො අයාචිතොපි දෙති පගෙව යාචිතො. මුත්තචාගො දෙති, නො අමුත්තචාගො, පරියත්තං දෙති, නො අපරියත්තං සති දෙය්යධම්මෙ. න පච්චුපකාරසන්නිස්සිතො ¶ දෙති. අසති දෙය්යධම්මෙ හි පරියත්තෙ සංවිභාගාරහං සංවිභජති. න ච දෙති පරූපඝාතාවහං සත්ථවිසමජ්ජාදිකං, නාපි කීළනකං යං අනත්ථූපසංහිතං පමාදාවහඤ්ච. න ච ගිලානස්ස යාචකස්ස පානභොජනාදිඅසප්පායං පමාණරහිතං වා දෙති, පමාණයුත්තං පන සප්පායමෙව දෙති.

තථා යාචිතො ගහට්ඨානං ගහට්ඨානුච්ඡවිකං දෙති, පබ්බජිතානං පබ්බජිතානුච්ඡවිකං දෙති, මාතාපිතරො ඤාතිසාලොහිතා මිත්තාමච්චා පුත්තදාරදාසකම්මකරාති එතෙසු කස්සචි පීළං අජනෙන්තො දෙති, න ච උළාරං දෙය්යධම්මං පටිජානිත්වා ලූඛං දෙති, න ච ලාභසක්කාරසිලොකසන්නිස්සිතො දෙති, න ච පච්චුපකාරසන්නිස්සිතො දෙති, න ච ඵලපාටිකඞ්ඛී දෙති ¶ අඤ්ඤත්ර සම්මාසම්බොධියා, න ච යාචකෙ දෙය්යධම්මං වා ජිගුච්ඡන්තො දෙති, න ච අසඤ්ඤතානං යාචකානං අක්කොසකරොසකානම්පි අපවිද්ධං දානං දෙති, අඤ්ඤදත්ථු පසන්නචිත්තො අනුකම්පන්තො සක්කච්චමෙව දෙති, න ච කොතූහලමඞ්ගලිකො හුත්වා දෙති, කම්මඵලමෙව පන සද්දහන්තො දෙති, නපි යාචකෙ පයිරුපාසනාදීහි පරිකිලෙසෙත්වා දෙති, අපරිකිලෙසන්තො එව පන දෙති, න ච පරෙසං වඤ්චනාධිප්පායො භෙදනාධිප්පායො වා දානං දෙති, අසංකිලිට්ඨචිත්තො එව දෙති, නපි ඵරුසවාචො භාකුටිමුඛො දානං දෙති, පියවාදී පන පුබ්බභාසී මිතවචනො හුත්වා දෙති ¶ , යස්මිඤ්ච දෙය්යධම්මෙ උළාරමනුඤ්ඤතාය වා චිරපරිචයෙන වා ගෙධසභාවතාය වා ලොභධම්මො අධිමත්තො හොති, ජානන්තො බොධිසත්තො තං ඛිප්පමෙව පටිවිනොදෙත්වා යාචකෙ පරියෙසිත්වාපි දෙති, යඤ්ච දෙය්යවත්ථු පරිත්තං යාචකොපි පච්චුපට්ඨිතො, තං අචින්තෙත්වාපි අත්තානං බාධෙත්වා දෙන්තො යාචකං සම්මානෙති යථා තං අකිත්තිපණ්ඩිතො. න ච මහාපුරිසො අත්තනො පුත්තදාරදාසකම්මකරපොරිසෙ යාචිතො තෙ අසඤ්ඤාපිතෙ දොමනස්සප්පත්තෙ යාචකානං දෙති, සම්මදෙව පන සඤ්ඤාපිතෙ සොමනස්සප්පත්තෙ දෙති. දෙන්තො ච යක්ඛරක්ඛසපිසාචාදීනං වා මනුස්සානං කුරූරකම්මන්තානං වා ජානන්තො න දෙති, තථා රජ්ජම්පි තාදිසානං න දෙති. යෙ ලොකස්ස අහිතාය දුක්ඛාය අනත්ථාය පටිපජ්ජන්ති, යෙ පන ධම්මිකා ධම්මෙන ලොකං පාලෙන්ති, තෙසං දෙති. එවං තාව බාහිරදානෙ පටිපත්ති වෙදිතබ්බා.

අජ්ඣත්තිකදානං ¶ පන ද්වීහි ආකාරෙහි වෙදිතබ්බං. කථං? යථා නාම කොචි පුරිසො ඝාසච්ඡාදනහෙතු අත්තානං පරස්ස නිස්සජ්ජති, විධෙය්යභාවං උපගච්ඡති දාසබ්යං, එවමෙව මහාපුරිසො සම්බොධිහෙතු නිරාමිසචිත්තො සත්තානං අනුත්තරං හිතසුඛං ඉච්ඡන්තො අත්තනො දානපාරමිං පරිපූරෙතුකාමො අත්තානං පරස්ස නිස්සජ්ජති, විධෙය්යභාවං උපගච්ඡති යථාකාමකරණීයතං. කරචරණනයනාදිඅඞ්ගපච්චඞ්ගං තෙන තෙන අත්ථිකානං අකම්පිතො අනොලීනො අනුප්පදෙති, න තත්ථ සජ්ජති න සඞ්කොචං ආපජ්ජති යථා තං බාහිරවත්ථුස්මිං, තථා හි මහාපුරිසො ද්වීහි ආකාරෙහි බාහිරවත්ථුං පරිච්චජති යථාසුඛං පරිභොගාය වා යාචකානං තෙසං මනොරථං පරිපූරෙන්තො, අත්තනො වසීභාවාය වා, තත්ථ ¶ සබ්බෙන සබ්බං මුත්තචාගො, එවමහං නිස්සඞ්ගභාවනාය සම්බොධිං පාපුණිස්සාමීති. එවං අජ්ඣත්තිකවත්ථුස්මින්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ යං අජ්ඣත්තිකවත්ථු දීයමානං යාචකස්ස එකන්තෙනෙව හිතාය සංවත්තති, තං දෙති, න ඉතරං. න ච මහාපුරිසො මාරස්ස මාරකායිකානං දෙවතානං වා විහිංසාධිප්පායානං අත්තනො අත්තභාවං අඞ්ගපච්චඞ්ගානි වා ජානමානො දෙති ‘‘මා තෙසං අනත්ථො අහොසී’’ති. යථා ච මාරකායිකානං, එවං තෙහි අන්වාවිට්ඨානම්පි න දෙති, නපි උම්මත්තකානං. ඉතරෙසං පන යාචියමානො සමනන්තරමෙව දෙති, තාදිසාය යාචනාය දුල්ලභභාවතො තාදිසස්ස ච දානස්ස දුක්කරභාවතො.

අභයදානං පන රාජතො චොරතො අග්ගිතො උදකතො වෙරිපුග්ගලතො සීහබ්යග්ඝාදිවාළමිගතො නාගයක්ඛරක්ඛසපිසාචාදිතො සත්තානං භයෙ පච්චුපට්ඨිතෙ තතො පරිත්තාණභාවෙන වෙදිතබ්බං.

ධම්මදානං ¶ පන අසංකිලිට්ඨචිත්තස්ස අවිපරීතා ධම්මදෙසනා, ඔපායිකො හිතස්ස උපදෙසො දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථවසෙන යෙන සාසනෙ අනොතිණ්ණානං අවතාරණං ඔතිණ්ණානං පරිපාචනං. තත්ථායං නයො – සඞ්ඛෙපතො තාව දානකථා සීලකථා සග්ගකථා කාමානං ආදීනවො සංකිලෙසො ච නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසො. විත්ථාරතො පන සාවකබොධියං අධිමුත්තචිත්තානං සරණගමනං සීලසංවරො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා ජාගරියානුයොගො සත්ත සද්ධම්මා අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු කම්මකරණවසෙන සමථානුයොගො ¶ රූපකායාදීසු විපස්සනාභිනිවෙසෙසු යථාරහං අභිනිවෙසමුඛෙන විපස්සනානුයොගො, තථා විසුද්ධිපටිපදා සම්මත්තගහණං තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා චතස්සො පටිසම්භිදා සාවකබොධීති එතෙසං ගුණසංකිත්තනවසෙන යථාරහං තත්ථ තත්ථ පතිට්ඨාපනා පරියොදපනා ච. තථා පච්චෙකබොධියං සම්මාසම්බොධියඤ්ච අධිමුත්තානං සත්තානං යථාරහං දානාදිපාරමීනං සභාවරසලක්ඛණාදිසංකිත්තනමුඛෙන තීසුපි අවත්ථාසු තෙසං බුද්ධානං මහානුභාවතාවිභාවනෙන යානද්වයෙ පතිට්ඨාපනා පරියොදපනා ච. එවං මහාපුරිසො සත්තානං ධම්මදානං දෙති.

තථා ¶ මහාපුරිසො සත්තානං ආමිසදානං දෙන්තො ‘‘ඉමිනාහං දානෙන සත්තානං ආයුවණ්ණසුඛබලපටිභානාදිසම්පත්තිඤ්ච රමණීයං අග්ගඵලසම්පත්තිඤ්ච නිප්ඵාදෙය්ය’’න්ති අන්නදානං දෙති, තථා සත්තානං කාමකිලෙසපිපාසාවූපසමාය පානං දෙති, තථා සුවණ්ණවණ්ණතාය හිරොත්තප්පාලඞ්කාරස්ස ච නිප්ඵත්තියා වත්ථානි දෙති, තථා ඉද්ධිවිධස්ස චෙව නිබ්බානසුඛස්ස ච නිප්ඵත්තියා යානං දෙති, තථා සීලගන්ධනිප්ඵත්තියා ගන්ධං දෙති, තථා බුද්ධගුණසොභානිප්ඵත්තියා මාලාවිලෙපනං දෙති, බොධිමණ්ඩාසනනිප්ඵත්තියා ආසනං දෙති, තථාගතසෙය්යානිප්ඵත්තියා සෙය්යං දෙති, සරණභාවනිප්ඵත්තියා ආවසථං දෙති, පඤ්චචක්ඛුපටිලාභාය පදීපෙය්යං දෙති, බ්යාමප්පභානිප්ඵත්තියා රූපදානං දෙති, බ්රහ්මස්සරනිප්ඵත්තියා සද්දදානං දෙති, සබ්බලොකස්ස පියභාවාය රසදානං දෙති, බුද්ධසුඛුමාලභාවාය ඵොට්ඨබ්බදානං දෙති, අජරාමරභාවාය භෙසජ්ජදානං දෙති, කිලෙසදාසබ්යවිමොචනත්ථං දාසානං භුජිස්සතාදානං දෙති, සද්ධම්මාභිරතියා අනවජ්ජඛිඩ්ඩාරතිහෙතුදානං දෙති, සබ්බෙපි සත්තෙ අරියාය ජාතියා අත්තනො පුත්තභාවූපනයනාය පුත්තදානං දෙති, සකලස්සපි ලොකස්ස පතිභාවූපගමනාය දාරදානං දෙති, සුභලක්ඛණසම්පත්තියා සුවණ්ණමණිමුත්තාපවාළාදිදානං, අනුබ්යඤ්ජනසම්පත්තියා නානාවිධවිභූසනදානං, සද්ධම්මකොසාධිගමාය විත්තකොසදානං, ධම්මරාජභාවාය රජ්ජදානං, ඣානාදිසම්පත්තියා ආරාමුය්යානතළාකවනදානං, චක්කඞ්කිතෙහි පාදෙහි බොධිමණ්ඩූපසඞ්කමනාය චරණදානං, චතුරොඝනිත්ථරණාය සත්තානං සද්ධම්මහත්ථදානත්ථං හත්ථදානං, සද්ධින්ද්රියාදිපටිලාභාය ¶ කණ්ණනාසාදිදානං, සමන්තචක්ඛුපටිලාභාය චක්ඛුදානං, ‘‘දස්සනසවනානුස්සරණපාරිචරියාදීසු සබ්බකාලං ¶ සබ්බසත්තානං හිතසුඛාවහො, සබ්බලොකෙන ච උපජීවිතබ්බො මෙ කායො භවෙය්යා’’ති මංසලොහිතාදිදානං, ‘‘සබ්බලොකුත්තමො භවෙය්ය’’න්ති උත්තමඞ්ගදානං දෙති.

එවං දදන්තො ච න අනෙසනාය දෙති, න ච පරොපඝාතෙන, න භයෙන, න ලජ්ජාය, න දක්ඛිණෙය්යරොසනෙන, න පණීතෙ සති ලූඛං, න අත්තුක්කංසනෙන, න පරවම්භනෙන, න ඵලාභිසඞ්ඛාය, න යාචකජිගුච්ඡාය, න අචිත්තීකාරෙන දෙති, අථ ඛො සක්කච්චං දෙති, සහත්ථෙන දෙති, කාලෙන දෙති, චිත්තීකත්වා දෙති, අවිභාගෙන දෙති. තීසු කාලෙසු සොමනස්සිතො දෙති, තතො ¶ එව ච දත්වා න පච්ඡානුතාපී හොති. න පටිග්ගාහකවසෙන මානාවමානං කරොති, පටිග්ගාහකානං පියසමුදාචාරො හොති වදඤ්ඤූ යාචයොගො සපරිවාරදායකො. අන්නදානඤ්හි දෙන්තො ‘‘තං සපරිවාරං කත්වා දස්සාමී’’ති වත්ථාදීහි සද්ධිං දෙති. තථා වත්ථදානං දෙන්තො ‘‘තං සපරිවාරං කත්වා දස්සාමී’’ති අන්නාදීහි සද්ධිං දෙති. යානදානාදීසුපි එසෙව නයො.

තථා රූපදානං දෙන්තො ඉතරාරම්මණානිපි තස්ස පරිවාරං කත්වා දෙති, එවං සෙසෙසුපි. තත්ථ රූපදානං නාම නීලපීතලොහිතඔදාතාදිවණ්ණාසු පුප්ඵවත්ථධාතූසු අඤ්ඤතරං ලභිත්වා රූපවසෙන ආභුජිත්වා ‘‘රූපදානං දස්සාමි, රූපදානං මය්හ’’න්ති චින්තෙත්වා තාදිසෙ දක්ඛිණෙය්යෙ දානං පතිට්ඨාපෙති සවත්ථුකං කත්වා. එතං රූපදානං නාම.

සද්දදානං පන භෙරිසද්දාදිවසෙන වෙදිතබ්බං. තත්ථ සද්දං කන්දමූලානි විය උප්පාටෙත්වා නීලුප්පලහත්ථකං විය ච හත්ථෙ ඨපෙත්වා දාතුං න සක්කා, සවත්ථුකං පන කත්වා දෙන්තො සද්දදානං දෙති නාම. තස්මා යදා ‘‘සද්දදානං දස්සාමී’’ති භෙරිමුදිඞ්ගාදීසු අඤ්ඤතරෙන තූරියෙන තිණ්ණං රතනානං උපහාරං කරොති කාරෙති ච, ‘‘සද්දදානං මෙ’’ති භෙරිආදීනි ඨපෙති ඨපාපෙති ච. ධම්මකථිකානං පන සරභෙසජ්ජං තෙලඵාණිතාදිං දෙති, ධම්මස්සවනං ඝොසෙති, සරභඤ්ඤං භණති, ධම්මකථං කථෙති, උපනිසින්නකකථං ¶ අනුමොදනකථඤ්ච කරොති කාරෙති ච, තදා සද්දදානං නාම හොති.

තථා ගන්ධදානං මූලගන්ධාදීසු අඤ්ඤතරං රජනීයං ගන්ධවත්ථුං පිංසිතමෙව වා ගන්ධං යංකිඤ්චි ලභිත්වා ගන්ධවසෙන ආභුජිත්වා ‘‘ගන්ධදානං දස්සාමි, ගන්ධදානං මය්හ’’න්ති බුද්ධරතනාදීනං පූජං කරොති කාරෙති ච, ගන්ධපූජනත්ථාය අගරුචන්දනාදිකෙ ගන්ධවත්ථුකෙ පරිච්චජති. ඉදං ගන්ධදානං.

තථා ¶ මූලරසාදීසු යංකිඤ්චි රජනීයං රසවත්ථුං ලභිත්වා රසවසෙන ආභුජිත්වා ‘‘රසදානං දස්සාමි, රසදානං මය්හ’’න්ති දක්ඛිණෙය්යානං දෙති, රසවත්ථුමෙව වා ධඤ්ඤගවාදිකං පරිච්චජති. ඉදං රසදානං.

තථා ඵොට්ඨබ්බදානං මඤ්චපීඨාදිවසෙන අත්ථරණපාවුරණාදිවසෙන ච වෙදිතබ්බං. යදා හි මඤ්චපීඨභිසිබිම්බොහනාදිකං නිවාසනපාරුපනාදිකං වා සුඛසම්ඵස්සං ¶ රජනීයං අනවජ්ජං ඵොට්ඨබ්බවත්ථුං ලභිත්වා ඵොට්ඨබ්බවසෙන ආභුජිත්වා ‘‘ඵොට්ඨබ්බදානං දස්සාමි, ඵොට්ඨබ්බදානං මය්හ’’න්ති දක්ඛිණෙය්යානං දෙති. යථාවුත්තං ඵොට්ඨබ්බවත්ථුං ලභිත්වා පරිච්චජති, ඉදං ඵොට්ඨබ්බදානං.

ධම්මදානං පන ධම්මාරම්මණස්ස අධිප්පෙතත්තා ඔජපානජීවිතවසෙන වෙදිතබ්බං. ඔජාදීසු හි අඤ්ඤතරං රජනීයං වත්ථුං ලභිත්වා ධම්මාරම්මණවසෙන ආභුජිත්වා ‘‘ධම්මදානං දස්සාමි, ධම්මදානං මය්හ’’න්ති සප්පිනවනීතාදිඔජදානං දෙති. අම්බපානාදිඅට්ඨවිධපානදානං දෙති, ජීවිතදානන්ති ආභුජිත්වා සලාකභත්තපක්ඛිකභත්තාදීනි දෙති, අඵාසුකභාවෙන අභිභූතානං බ්යාධිතානං වෙජ්ජෙ පච්චුපට්ඨාපෙති, ජාලං ඵාලාපෙති, කුමිනං විද්ධංසාපෙති, සකුණපඤ්ජරං විද්ධංසාපෙති, බන්ධනෙන බද්ධානං සත්තානං බන්ධනමොක්ඛං කාරෙති, මාඝාතභෙරිං චරාපෙති, අඤ්ඤානි ච සත්තානං ජීවිතපරිත්තාණත්ථං එවරූපානි කම්මානි කරොති කාරාපෙති ච. ඉදං ධම්මදානං නාම.

සබ්බමෙතං යථාවුත්තං දානසම්පදං සකලලොකහිතසුඛාය පරිණාමෙති. අත්තනො ච සම්මාසම්බොධියා අකුප්පාය විමුත්තියා අපරික්ඛයස්ස ඡන්දස්ස අපරික්ඛයස්ස වීරියස්ස අපරික්ඛයස්ස සමාධිස්ස අපරික්ඛයස්ස පටිභානස්ස අපරික්ඛයස්ස ඤාණස්ස අපරික්ඛයාය විමුත්තියා පරිණාමෙති ¶ . ඉමඤ්ච දානපාරමිං පටිපජ්ජන්තෙන මහාසත්තෙන ජීවිතෙ අනිච්චසඤ්ඤා පච්චුපට්ඨාපෙතබ්බා තථා භොගෙසු, බහුසාධාරණතා ච නෙසං මනසිකාතබ්බා, සත්තෙසු ච මහාකරුණා සතතං සමිතං පච්චුපට්ඨාපෙතබ්බා. එවඤ්හි භොගෙ ගහෙතබ්බසාරං ගණ්හන්තො ආදිත්තතො විය අගාරතො සබ්බං සාපතෙය්යං අත්තානඤ්ච බහි නීහරන්තො න කිඤ්චි සෙසෙති, න කත්ථචි විභාගං කරොති, අඤ්ඤදත්ථු නිරපෙක්ඛො නිස්සජ්ජති එව. අයං තාව දානපාරමියා පටිපත්තික්කමො.

සීලපාරමියා පන අයං පටිපත්තික්කමො – යස්මා සබ්බඤ්ඤුසීලාලඞ්කාරෙහි සත්තෙ අලඞ්කරිතුකාමෙන මහාපුරිසෙන ආදිතො අත්තනො එව තාව සීලං විසොධෙතබ්බං. තත්ථ ච චතූහි ආකාරෙහි ¶ සීලං විසුජ්ඣති – අජ්ඣාසයවිසුද්ධිතො, සමාදානතො, අවීතික්කමනතො, සති ච වීතික්කමෙ පුන පටිපාකතිකකරණතො. විසුද්ධාසයතාය හි එකච්චො ¶ අත්තාධිපති හුත්වා පාපජිගුච්ඡනසභාවො අජ්ඣත්තං හිරිධම්මං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා සුපරිසුද්ධසමාචාරො හොති. තථා පරතො සමාදානෙ සති එකච්චො ලොකාධිපති හුත්වා පාපතො උත්තසන්තො ඔත්තප්පධම්මං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා සුපරිසුද්ධසමාචාරො හොති. ඉති උභයථාපි එතෙ අවීතික්කමනතො සීලෙ පතිට්ඨහන්ති. අථ පන කදාචි සතිසම්මොසෙන සීලස්ස ඛණ්ඩාදිභාවො සියා. තායයෙව යථාවුත්තාය හිරොත්තප්පසම්පත්තියා ඛිප්පමෙව නං වුට්ඨානාදිනා පටිපාකතිකං කරොති.

තයිදං සීලං වාරිත්තං, චාරිත්තන්ති දුවිධං. තත්ථායං බොධිසත්තස්ස වාරිත්තසීලෙ පටිපත්තික්කමො – සබ්බසත්තෙසු තථා දයාපන්නචිත්තෙන භවිතබ්බං, යථා සුපිනන්තෙනපි න ආඝාතො උප්පජ්ජෙය්ය. පරූපකාරනිරතතාය පරසන්තකො අලගද්දො විය න පරාමසිතබ්බො. සචෙ පබ්බජිතො හොති, අබ්රහ්මචරියතොපි ආරාචාරී හොති සත්තවිධමෙථුනසංයොගවිරහිතො, පගෙව පරදාරගමනතො. සචෙ පන අපබ්බජිතො ගහට්ඨො සමානො පරෙසං දාරෙසු සදා පාපකං චිත්තම්පි න උප්පාදෙති. කථෙන්තො ච සච්චං හිතං පියං වචනං පරිමිතමෙව ච කාලෙන ධම්මිං කථං භාසිතා හොති, සබ්බත්ථ අනභිජ්ඣාලු අබ්යාපන්නචිත්තො අවිපරීතදස්සනො කම්මස්සකතඤාණෙන ච සමන්නාගතො සම්මග්ගතෙසු සම්මාපටිපන්නෙසු නිවිට්ඨසද්ධො ¶ හොති නිවිට්ඨපෙමො.

ඉති චතුරාපායවට්ටදුක්ඛානං පථභූතෙහි අකුසලකම්මපථෙහි අකුසලධම්මෙහි ච ඔරමිත්වා සග්ගමොක්ඛානං පථභූතෙසු කුසලකම්මපථෙසු පතිට්ඨිතස්ස මහාපුරිසස්ස පරිසුද්ධාසයපයොගතාය යථාභිපත්ථිතා සත්තානං හිතසුඛූපසංහිතා මනොරථා සීඝං සීඝං අභිනිප්ඵජ්ජන්ති, පාරමියො පරිපූරෙන්ති. එවංභූතො හි අයං. තත්ථ හිංසානිවත්තියා සබ්බසත්තානං අභයදානං දෙති, අප්පකසිරෙනෙව මෙත්තාභාවනං සම්පාදෙති, එකාදස මෙත්තානිසංසෙ අධිගච්ඡති, අප්පාබාධො හොති අප්පාතඞ්කො, දීඝායුකො සුඛබහුලො ලක්ඛණවිසෙසෙ පාපුණාති, දොසවාසනඤ්ච සමුච්ඡින්දති.

තථා අදින්නාදානනිවත්තියා චොරාදීහි අසාධාරණෙ භොගෙ අධිගච්ඡති. පරෙහි අනාසඞ්කනීයො පියො මනාපො විස්සසනීයො විභවසම්පත්තීසු අලග්ගචිත්තො පරිච්චාගසීලො ලොභවාසනඤ්ච සමුච්ඡින්දති.

අබ්රහ්මචරියනිවත්තියා ¶ අලොලො හොති සන්තකායචිත්තො, සත්තානං පියො හොති මනාපො අපරිසඞ්කනීයො ¶ , කල්යාණො චස්ස කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති, අලග්ගචිත්තො හොති මාතුගාමෙසු අලුද්ධාසයො, නෙක්ඛම්මබහුලො ලක්ඛණවිසෙසෙ අධිගච්ඡති, ලොභවාසනඤ්ච සමුච්ඡින්දති.

මුසාවාදනිවත්තියා සත්තානං පමාණභූතො හොති පච්චයිකො ථෙතො ආදෙය්යවචනො, දෙවතානං පියො මනාපො, සුරභිගන්ධමුඛො ආරක්ඛිතකායවචීසමාචාරො, ලක්ඛණවිසෙසෙ ච අධිගච්ඡති, කිලෙසවාසනඤ්ච සමුච්ඡින්දති.

පෙසුඤ්ඤනිවත්තියා පරූපක්කමෙහිපි අභෙජ්ජකායො හොති අභෙජ්ජපරිවාරො, සද්ධම්මෙසු ච අභෙජ්ජනකසද්ධො, දළ්හමිත්තො භවන්තරපරිචිතානං විය සත්තානං එකන්තපියො අසංකිලෙසබහුලො.

ඵරුසවාචානිවත්තියා සත්තානං පියො හොති මනාපො සුඛසීලො මධුරවචනො සම්භාවනීයො, අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො චස්ස සරො නිබ්බත්තති.

සම්ඵප්පලාපනිවත්තියා සත්තානං පියො හොති මනාපො ගරු භාවනීයො ච ආදෙය්යවචනො පරිමිතාලාපො. මහෙසක්ඛො ච හොති මහානුභාවො, ඨානුප්පත්තිකෙන පටිභානෙන පඤ්හානං බ්යාකරණකුසලො, බුද්ධභූමියඤ්ච එකාය එව වාචාය අනෙකභාසානං සත්තානං අනෙකෙසං පඤ්හානං බ්යාකරණසමත්ථො හොති.

අනභිජ්ඣාලුතාය ඉච්ඡිතලාභී හොති, උළාරෙසු ච භොගෙසු රුචිං පටිලභති, ඛත්තියමහාසාලාදීනං ¶ සම්මතො හොති, පච්චත්ථිකෙහි අනභිභවනීයො, ඉන්ද්රියවෙකල්ලං න පාපුණාති, අප්පටිපුග්ගලො ච හොති.

අබ්යාපාදෙන පියදස්සනො හොති, සත්තානං සම්භාවනීයො පරහිතාභිනන්දිතාය ච සත්තෙ අප්පකසිරෙනෙව පසාදෙති, අලූඛසභාවො ච හොති මෙත්තාවිහාරී, මහෙසක්ඛො ච හොති මහානුභාවො.

මිච්ඡාදස්සනාභාවෙන කල්යාණෙ සහායෙ පටිලභති, සීසච්ඡෙදම්පි පාපුණන්තො පාපකම්මං න කරොති, කම්මස්සකතාදස්සනතො අකොතූහලමඞ්ගලිකො ච හොති, සද්ධම්මෙ චස්ස සද්ධා පතිට්ඨිතා හොති මූලජාතා, සද්දහති ච තථාගතානං බොධිං, සමයන්තරෙසු නාභිරමති උක්කාරට්ඨානෙ ¶ විය රාජහංසො ¶ , ලක්ඛණත්තයපරිජානනකුසලො හොති, අන්තෙ ච අනාවරණඤාණලාභී, යාව බොධිං න පාපුණාති, තාව තස්මිං තස්මිං සත්තනිකායෙ උක්කට්ඨුක්කට්ඨො ච හොති, උළාරුළාරා සම්පත්තියො පාපුණාති. ඉති හිදං සීලං නාම සබ්බසම්පත්තීනං අධිට්ඨානං, සබ්බබුද්ධගුණානං පභවභූමි, සබ්බබුද්ධකාරකධම්මානං ආදි චරණං මුඛං පමුඛන්ති බහුමානනං උප්පාදෙත්වා කායවචීසංයමෙ ඉන්ද්රියදමනෙ ආජීවවිසුද්ධියං පච්චයපරිභොගෙසු ච සතිසම්පජඤ්ඤබලෙන අප්පමත්තෙන ලාභසක්කාරසිලොකං මිත්තමුඛපච්චත්ථිකං විය සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘කිකීව අණ්ඩ’’න්තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.19; දී. නි. අට්ඨ. 1.7) වුත්තනයෙන සක්කච්චං සීලං සම්පාදෙතබ්බං. අයං තාව වාරිත්තසීලෙ පටිපත්තික්කමො.

චාරිත්තසීලෙ පන පටිපත්ති එවං වෙදිතබ්බා – ඉධ බොධිසත්තො කල්යාණමිත්තානං ගරුට්ඨානියානං අභිවාදනං පච්චුට්ඨානං අඤ්ජලිකම්මං සාමීචිකම්මං කාලෙන කාලං කත්තා හොති, තථා තෙසං කාලෙන කාලං උපට්ඨානං කත්තා හොති, ගිලානානං කායවෙය්යාවටිකං. සුභාසිතපදානි සුත්වා සාධුකාරං කත්තා හොති, ගුණවන්තානං ගුණෙ වණ්ණෙතා පරෙසං අපකාරෙ ඛන්තා, උපකාරෙ අනුස්සරිතා, පුඤ්ඤානි අනුමොදිතා, අත්තනො පුඤ්ඤානි සම්මාසම්බොධියා පරිණාමෙතා, සබ්බකාලං අප්පමාදවිහාරී කුසලෙසු ධම්මෙසු, සති ච අච්චයෙ අච්චයතො දිස්වා තාදිසානං සහධම්මිකානං යථාභූතං ආවිකත්තා, උත්තරි ච සම්මාපටිපත්තිං සම්මදෙව පරිපූරෙතා.

තථා අත්තනො අනුරූපාසු අත්ථූපසංහිතාසු සත්තානං ඉතිකත්තබ්බතාසු දක්ඛො අනලසො සහායභාවං උපගච්ඡති. උප්පන්නෙසු ච සත්තානං බ්යාධිආදිදුක්ඛෙසු යථාරහං ¶ පතිකාරවිධායකො. ඤාතිභොගාදිබ්යසනපතිතෙසු සොකාපනොදනො උල්ලුම්පනසභාවාවට්ඨිතො හුත්වා නිග්ගහාරහානං ධම්මෙනෙව නිග්ගණ්හනකො යාවදෙව අකුසලා වුට්ඨාපෙත්වා කුසලෙ පතිට්ඨාපනාය. පග්ගහාරහානං ධම්මෙනෙව පග්ගණ්හනකො. යානි පුරිමකානං මහාබොධිසත්තානං උළාරතමානි පරමදුක්කරානි අචින්තෙය්යානුභාවානි සත්තානං එකන්තහිතසුඛාවහානි චරිතානි, යෙහි නෙසං බොධිසම්භාරා සම්මදෙව පරිපාකං අගමංසු, තානි සුත්වා අනුබ්බිග්ගො අනුත්රාසො තෙපි ¶ මහාපුරිසා මනුස්සා එව, කමෙන පන සික්ඛාපාරිපූරියා භාවිතත්තභාවා තාදිසාය උළාරතමාය ආනුභාවසම්පත්තියා බොධිසම්භාරෙසු උක්කංසපාරමිප්පත්තා අහෙසුං, තස්මා මයාපි සීලාදිසික්ඛාසු සම්මදෙව තථා පටිපජ්ජිතබ්බං, යාය පටිපත්තියා අහම්පි අනුක්කමෙන සික්ඛං පරිපූරෙත්වා එකන්තතො තං පදං අනුපාපුණිස්සාමීති සද්ධාපුරෙචාරිකං වීරියං අවිස්සජ්ජෙන්තො සම්මදෙව සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති.

තථා ¶ පටිච්ඡන්නකල්යාණො හොති විවටාපරාධො, අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො දුක්ඛසහො අපරිතස්සනජාතිකො අනුද්ධතො අනුන්නළො අචපලො අමුඛරො අවිකිණ්ණවාචො සන්තින්ද්රියො සන්තමානසො කුහනාදිමිච්ඡාජීවරහිතො ආචාරගොචරසම්පන්නො අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛො, අප්පමත්තකම්පි කායෙ ජීවිතෙ වා අපෙක්ඛං නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති, පගෙව අධිමත්තං. සබ්බෙපි දුස්සීල්යහෙතුභූතෙ කොධූපනාහාදිකෙ උපක්කිලෙසෙ පජහති විනොදෙති. අප්පමත්තකෙන ච විසෙසාධිගමෙන අපරිතුට්ඨො හොති, න සඞ්කොචං ආපජ්ජති, උපරූපරි විසෙසාධිගමාය වායමති.

යෙන යථාලද්ධා සම්පත්ති හානභාගියා වා ඨිතිභාගියා වා න හොති, තථා මහාපුරිසො අන්ධානං පරිණායකො හොති, මග්ගං ආචික්ඛති, බධිරානං හත්ථමුද්දාය සඤ්ඤං දෙති, අත්ථමනුග්ගාහෙති, තථා මූගානං. පීඨසප්පිකානං පීඨං දෙති යානං දෙති වාහෙති වා. අස්සද්ධානං සද්ධාපටිලාභාය වායමති, කුසීතානං උස්සාහජනනාය, මුට්ඨස්සතීනං සතිසමායොගාය, විබ්භන්තචිත්තානං සමාධිසම්පදාය, දුප්පඤ්ඤානං පඤ්ඤාධිගමාය වායමති. කාමච්ඡන්දපරියුට්ඨිතානං ¶ කාමච්ඡන්දපටිවිනොදනාය වායමති. බ්යාපාදථිනමිද්ධඋද්ධච්චකුක්කුච්චවිචිකිච්ඡාපරියුට්ඨිතානං විචිකිච්ඡාවිනොදනාය වායමති. කාමවිතක්කාදිඅපකතානං කාමවිතක්කාදිමිච්ඡාවිතක්කවිනොදනාය වායමති. පුබ්බකාරීනං සත්තානං කතඤ්ඤුතං නිස්සාය පුබ්බභාසී පියවාදී සඞ්ගාහකො සදිසෙන අධිකෙන වා පච්චුපකාරෙන සම්මානෙතා හොති.

ආපදාසු ¶ සහායකිච්චං අනුතිට්ඨති. තෙසං තෙසඤ්ච සත්තානං පකතිසභාවඤ්ච පරිජානිත්වා යෙහි යථා සංවසිතබ්බං හොති, තෙහි තථා සංවසති. යෙසු ච යථා පටිපජ්ජිතබ්බං හොති, තෙසු තථා පටිපජ්ජති. තඤ්ච ඛො අකුසලතො වුට්ඨාපෙත්වා කුසලෙ පතිට්ඨාපනවසෙන, න අඤ්ඤථා. පරචිත්තානුරක්ඛණා හි බොධිසත්තානං යාවදෙව කුසලාභිවඩ්ඪියා. තථා හිතජ්ඣාසයෙනාපි පරො න හිංසිතබ්බො, න භණ්ඩිතබ්බො, න මඞ්කුභාවමාපාදෙතබ්බො, න පරස්ස කුක්කුච්චං උප්පාදෙතබ්බං, න නිග්ගහට්ඨානෙ න චොදෙතබ්බො, න නීචතරං පටිපන්නස්ස අත්තා උච්චතරෙ ඨපෙතබ්බො, න ච පරෙසු සබ්බෙන සබ්බං අසෙවිනා භවිතබ්බං, න අතිසෙවිනා භවිතබ්බං, න අකාලසෙවිනා.

සෙවිතබ්බයුත්තෙ පන සත්තෙ දෙසකාලානුරූපං සෙවති. න ච පරෙසං පුරතො පියෙ විගරහති, අප්පියෙ ¶ වා පසංසති. න අවිස්සට්ඨවිස්සාසී හොති. න ධම්මිකං උපනිමන්තනං පටික්ඛිපති. න සඤ්ඤත්තිං උපගච්ඡති, නාධිකං පටිග්ගණ්හාති. සද්ධාසම්පන්නෙ සද්ධානිසංසකථාය සම්පහංසති. සීලසුතචාගපඤ්ඤාසම්පන්නෙ පඤ්ඤාසම්පන්නකථාය සම්පහංසති. සචෙ පන බොධිසත්තො අභිඤ්ඤාබලප්පත්තො හොති, පමාදාපන්නෙ සත්තෙ අභිඤ්ඤාබලෙන යථාරහං නිරයාදිකෙ දස්සෙන්තො සංවෙජෙත්වා අස්සද්ධාදිකෙ සද්ධාදීසු පතිට්ඨාපෙති. සාසනෙ ඔතාරෙති. සද්ධාදිගුණසම්පන්නෙ පරිපාචෙති. එවමයං මහාපුරිසස්ස චාරිත්තභූතො අපරිමාණො පුඤ්ඤාභිසන්දො කුසලාභිසන්දො උපරූපරි අභිවඩ්ඪතීති වෙදිතබ්බං.

අපි ච යා සා ‘‘කිං සීලං කෙනට්ඨෙන සීල’’න්තිආදිනා පුච්ඡං කත්වා ‘‘පාණාතිපාතාදීහි විරමන්තස්ස වත්තපටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනාදයො ධම්මා සීල’’න්තිආදිනා නයෙන නානප්පකාරතො සීලස්ස විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.6 ආදයො) වුත්තා, සා සබ්බාපි ඉධ ආහරිත්වා වත්තබ්බා. කෙවලඤ්හි ¶ තත්ථ සාවකබොධිසත්තවසෙන සීලකථා ආගතා, ඉධ මහාබොධිසත්තවසෙන කරුණූපායකොසල්ලපුබ්බඞ්ගමං කත්වා වත්තබ්බාති අයමෙව විසෙසො. යතො ඉදං සීලං මහාපුරිසො යථා න අත්තනො දුග්ගතියං පරික්කිලෙසවිමුත්තියා සුගතියම්පි, න රජ්ජසම්පත්තියා, න චක්කවත්ති, න දෙව, න සක්ක, න මාර, න බ්රහ්මසම්පත්තියා පරිණාමෙති, තථා න අත්තනො තෙවිජ්ජතාය, න ඡළභිඤ්ඤතාය ¶ , න චතුප්පටිසම්භිදාධිගමාය, න සාවකබොධියා, න පච්චෙකබොධියා, පරිණාමෙති, අථ ඛො සබ්බඤ්ඤුභාවෙන සබ්බසත්තානං අනුත්තරසීලාලඞ්කාරසම්පාදනත්ථමෙව පරිණාමෙතීති. අයං සීලපාරමියා පටිපත්තික්කමො.

තථා යස්මා කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතා ආදීනවදස්සනපුබ්බඞ්ගමා කාමෙහි ච භවෙහි ච නික්ඛමනවසෙන පවත්තා කුසලචිත්තුප්පත්ති නෙක්ඛම්මපාරමී, තස්මා සකලසංකිලෙසනිවාසනට්ඨානතාය පුත්තදාරාදීහි මහාසම්බාධතාය කසිවාණිජ්ජාදිනානාවිධකම්මන්තාධිට්ඨානබ්යාකුලතාය ච ඝරාවාසස්ස නෙක්ඛම්මසුඛාදීනං අනොකාසතං, කාමානඤ්ච සත්ථධාරාලග්ගමධුබින්දු විය ච අවලිය්හමානා පරිත්තස්සාදා විපුලානත්ථානුබන්ධාති ච, විජ්ජුලතොභාසෙන ගහෙතබ්බනච්චං විය පරිත්තකාලූපලබ්භා, උම්මත්තකාලඞ්කාරො විය විපරීතසඤ්ඤාය අනුභවිතබ්බා, කරීසාවච්ඡාදනා විය පතිකාරභූතා, උදකතෙමිතඞ්ගුලියා තනූදකපානං විය අතිත්තිකරා, ඡාතජ්ඣත්තභොජනං විය සාබාධා, බළිසාමිසං විය බ්යසනසන්නිපාතකාරණං, අග්ගිසන්තාපො විය කාලත්තයෙපි දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුභූතා, මක්කටලෙපො විය බන්ධනිමිත්තං, ඝාතකාවච්ඡාදනා විය අනත්ථච්ඡාදනා, සපත්තගාමවාසො විය භයට්ඨානභූතා, පච්චත්ථිකපොසකො ¶ විය කිලෙසමාරාදීනං ආමිසභූතා, ඡණසම්පත්තියො විය විපරිණාමදුක්ඛා, කොටරග්ගි විය අන්තොදාහකා, පුරාණකූපාවලම්බීබීරණමධුපිණ්ඩං විය අනෙකාදීනවා, ලොණූදකපානං විය පිපාසාහෙතුභූතා, සුරාමෙරයං විය නීචජනසෙවිතා, අප්පස්සාදතාය අට්ඨිකඞ්කලූපමාතිආදිනා ¶ (ම. නි. 1.234; 2.42; පාචි. 417; මහානි. 3; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 147) ච නයෙන ආදීනවං සල්ලක්ඛෙත්වා තබ්බිපරියායෙන නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පස්සන්තෙන නෙක්ඛම්මපවිවෙකඋපසමසුඛාදීසු නින්නපොණපබ්භාරචිත්තෙන නෙක්ඛම්මපාරමියං පටිපජ්ජිතබ්බං. යස්මා පන නෙක්ඛම්මං පබ්බජ්ජාමූලකං, තස්මා පබ්බජ්ජා තාව අනුට්ඨාතබ්බා. පබ්බජ්ජමනුතිට්ඨන්තෙන ච මහාසත්තෙන අසති බුද්ධුප්පාදෙ කම්මවාදීනං කිරියවාදීනං තාපසපරිබ්බාජකානං පබ්බජ්ජා අනුට්ඨාතබ්බා.

උප්පන්නෙසු පන සම්මාසම්බුද්ධෙසු තෙසං සාසනෙ එව පබ්බජිතබ්බං. පබ්බජිත්වා ච යථාවුත්තෙ සීලෙ පතිට්ඨිතෙන තස්සා එව හි සීලපාරමියා වොදාපනත්ථං ධුතගුණා සමාදාතබ්බා. සමාදින්නධුතධම්මා හි මහාපුරිසා සම්මදෙව තෙ ¶ පරිහරන්තා අප්පිච්ඡාසන්තුට්ඨාසල්ලෙඛපවිවෙකඅසංසග්ගවීරියාරම්භසුභරතාදි- ගුණසලිලවික්ඛාලිතකිලෙසමලතාය අනවජ්ජසීලවතගුණපරිසුද්ධසබ්බසමාචාරා පොරාණෙ අරියවංසත්තයෙ පතිට්ඨිතා චතුත්ථං භාවනාරාමතාසඞ්ඛාතං අරියවංසං අධිගන්තුං චත්තාරීසාය ආරම්මණෙසු යථාරහං උපචාරප්පනාභෙදං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරන්ති. එවං හිස්ස සම්මදෙව නෙක්ඛම්මපාරමී පරිපූරිතා හොති.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ තෙරසහි ධුතධම්මෙහි සද්ධිං දස කසිණානි, දස අසුභානි, දසානුස්සතියො, චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා, චත්තාරො ආරුප්පා, එකා සඤ්ඤා, එකං වවත්ථානන්ති චත්තාරීසාය සමාධිභාවනාය කම්මට්ඨානානි භාවනාවිධානඤ්ච විත්ථාරතො වත්තබ්බානි. තං පනෙතං සබ්බං යස්මා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.22 ආදයො, 47, 55) සබ්බාකාරතො විත්ථාරෙත්වා වුත්තං, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. කෙවලඤ්හි තත්ථ සාවකබොධිසත්තස්ස වසෙන වුත්තං, ඉධ මහාබොධිසත්තස්ස වසෙන කරුණූපායකොසල්ලපුබ්බඞ්ගමං කත්වා වත්තබ්බන්ති අයමෙව විසෙසොති. එවමෙත්ථ නෙක්ඛම්මපාරමියා පටිපත්තික්කමො වෙදිතබ්බො.

තථා පඤ්ඤාපාරමිං සම්පාදෙතුකාමෙන යස්මා පඤ්ඤා ආලොකො විය අන්ධකාරෙන මොහෙන සහ න වත්තති, තස්මා මොහකාරණානි තාව බොධිසත්තෙන පරිවජ්ජෙතබ්බානි. තත්ථිමානි ¶ මොහකාරණානි – අරති තන්දි විජම්භිතා ආලසියං ගණසඞ්ගණිකාරාමතා නිද්දාසීලතා අනිච්ඡයසීලතා ඤාණස්මිං අකුතූහලතා මිච්ඡාධිමානො අපරිපුච්ඡකතා කායස්ස න සම්මාපරිහාරො ¶ අසමාහිතචිත්තතා දුප්පඤ්ඤානං පුග්ගලානං සෙවනා පඤ්ඤවන්තානං අපයිරුපාසනා අත්තපරිභවො මිච්ඡාවිකප්පො විපරීතාභිනිවෙසො කායදළ්හිබහුලතා අසංවෙගසීලතා පඤ්ච නීවරණානි. සඞ්ඛෙපතො යෙ වා පන ධම්මෙ ආසෙවතො අනුප්පන්නා පඤ්ඤා නුප්පජ්ජති, උප්පන්නා පරිහායති. ඉති ඉමානි සම්මොහකාරණානි පරිවජ්ජෙන්තෙන බාහුසච්චෙ ඣානාදීසු ච යොගො කරණීයො.

තත්ථායං බාහුසච්චස්ස විසයවිභාගො – පඤ්චක්ඛන්ධා ද්වාදසායතනානි අට්ඨාරස ධාතුයො චත්තාරි සච්චානි බාවීසතින්ද්රියානි ද්වාදසපදිකො පටිච්චසමුප්පාදො තථා සතිපට්ඨානාදයො කුසලාදිධම්මප්පකාරභෙදා ච, යානි ච ලොකෙ අනවජ්ජානි විජ්ජාට්ඨානානි, යෙ ච සත්තානං හිතසුඛවිධානයොග්ගා ¶ බ්යාකරණවිසෙසා, ඉති එවං පකාරං සකලමෙව සුතවිසයං උපායකොසල්ලපුබ්බඞ්ගමාය පඤ්ඤාය සතියා වීරියෙන ච සාධුකං උග්ගහණසවනධාරණපරිචයපරිපුච්ඡාහි ඔගාහෙත්වා තත්ථ ච පරෙසං පතිට්ඨාපනෙන සුතමයා පඤ්ඤා නිබ්බත්තෙතබ්බා.

තථා සත්තානං ඉතිකත්තබ්බතාසු ඨානුප්පත්තිකපටිභානභූතා ආයාපායඋපායකොසල්ලභූතා ච පඤ්ඤා හිතෙසිතං නිස්සාය තත්ථ තත්ථ යථාරහං පවත්තෙතබ්බා. තථා ඛන්ධාදීනං සභාවධම්මානං ආකාරපරිවිතක්කනමුඛෙන තෙ නිජ්ඣානං ඛමාපෙන්තෙන චින්තාමයා පඤ්ඤා නිබ්බත්තෙතබ්බා. ඛන්ධාදීනංයෙව පන සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණපරිග්ගහණවසෙන ලොකියපරිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙන්තෙන පුබ්බභාගභාවනාපඤ්ඤා සම්පාදෙතබ්බා. එවඤ්හි නාමරූපමත්තමිදං යථාරහං පච්චයෙහි උප්පජ්ජති චෙව නිරුජ්ඣති ච, න එත්ථ කොචි කත්තා වා කාරෙතා වා, හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චං, උදයබ්බයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛං, අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තාති අජ්ඣත්තිකධම්මෙ බාහිරකධම්මෙ ච නිබ්බිසෙසං පරිජානන්තො තත්ථ ආසඞ්ගං පජහන්තො පරෙ ච තත්ථ තං ජහාපෙන්තො කෙවලං කරුණාවසෙනෙව යාව න බුද්ධගුණා ¶ හත්ථතලං ආගච්ඡන්ති, තාව යානත්තයෙ සත්තෙ අවතාරණපරිපාචනෙහි පතිට්ඨපෙන්තො ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තියො අභිඤ්ඤායො ච ලොකියා වසීභාවං පාපෙන්තො පඤ්ඤාය මත්ථකං පාපුණාති.

තත්ථ යා ඉමා ඉද්ධිවිධඤාණං දිබ්බසොතධාතුඤාණං චෙතොපරියඤාණං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං දිබ්බචක්ඛුඤාණං යථාකම්මුපගඤාණං අනාගතංසඤාණන්ති සපරිභණ්ඩා පඤ්චලොකියඅභිඤ්ඤාසඞ්ඛාතා භාවනාපඤ්ඤා, යා ච ඛන්ධායතනධාතුඉන්ද්රියසච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිභෙදෙසු භූමිභූතෙසු ධම්මෙසු උග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙන ඤාණපරිචයං කත්වා සීලවිසුද්ධිචිත්තවිසුද්ධීති ¶ මූලභූතාසු ඉමාසු ද්වීසු විසුද්ධීසු පතිට්ඨාය දිට්ඨිවිසුද්ධිකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිමග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි- පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිඤාණදස්සනවිසුද්ධීති සරීරභූතා ඉමා පඤ්ච විසුද්ධියො සම්පාදෙන්තෙන භාවෙතබ්බා ලොකියලොකුත්තරභෙදා භාවනාපඤ්ඤා, තාසං සම්පාදනවිධානං යස්මා ‘‘තත්ථ එකොපි හුත්වා බහුධා හොතීතිආදිකං ඉද්ධිවිකුබ්බනං කාතුකාමෙන ආදිකම්මිකෙන යොගිනා’’තිආදිනා ‘‘ඛන්ධාති රූපක්ඛන්ධො වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’තිආදිනා ච විසයවිභාගෙන සද්ධිං ¶ විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.430 ආදයො) සබ්බාකාරතො විත්ථාරෙත්වා වුත්තං, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. කෙවලඤ්හි තත්ථ සාවකබොධිසත්තස්ස වසෙන පඤ්ඤා ආගතා, ඉධ මහාබොධිසත්තස්ස වසෙන කරුණූපායකොසල්ලපුබ්බඞ්ගමං කත්වා වත්තබ්බා, ඤාණදස්සනවිසුද්ධිං අපාපෙත්වා පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධියංයෙව විපස්සනා ඨපෙතබ්බාති අයමෙව විසෙසො. එවමෙත්ථ පඤ්ඤාපාරමියා පටිපත්තික්කමො වෙදිතබ්බො.

තථා යස්මා සම්මාසම්බොධියා කතාභිනීහාරෙන මහාසත්තෙන පාරමිපරිපූරණත්ථං සබ්බකාලං යුත්තප්පයුත්තෙන භවිතබ්බං ආබද්ධපරිකරණෙන, තස්මා කාලෙන කාලං ‘‘කො නු ඛො අජ්ජ මයා පුඤ්ඤසම්භාරො ඤාණසම්භාරො වා උපචිතො, කිං වා මයා පරහිතං කත’’න්ති දිවසෙ දිවසෙ පච්චවෙක්ඛන්තෙන සත්තහිතත්ථං උස්සාහො කරණීයො. සබ්බෙසම්පි සත්තානං උපකාරාය අත්තනො පරිග්ගහභූතං වත්ථු කායෙ ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛචිත්තෙන ඔස්සජිතබ්බං. යං කිඤ්චි කම්මං කරොති කායෙන වාචාය වා, තං සබ්බං සම්බොධියං ¶ නින්නචිත්තෙනෙව කාතබ්බං, බොධියා පරිණාමෙතබ්බං. උළාරෙහි ඉත්තරෙහි ච කාමෙහි විනිවත්තචිත්තෙනෙව භවිතබ්බං. සබ්බාසුපි ඉතිකත්තබ්බතාසු උපායකොසල්ලං පච්චුපට්ඨාපෙත්වාව පටිපජ්ජිතබ්බං.

තස්මිං තස්මිං සත්තහිතෙ ආරද්ධවීරියෙන භවිතබ්බං ඉට්ඨානිට්ඨාදිසබ්බසහෙන අවිසංවාදිනා. සබ්බෙපි සත්තා අනොධිසො මෙත්තාය කරුණාය ච ඵරිතබ්බා. යා කාචි සත්තානං දුක්ඛුප්පත්ති, සබ්බා සා අත්තනි පාටිකඞ්ඛිතබ්බා. සබ්බෙසඤ්ච සත්තානං පුඤ්ඤං අබ්භනුමොදිතබ්බං. බුද්ධානං මහන්තතා මහානුභාවතා අභිණ්හං පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. යඤ්ච කිඤ්චි කම්මං කරොති කායෙන වාචාය වා, තං සබ්බං බොධිනින්නචිත්තපුබ්බඞ්ගමං කාතබ්බං. ඉමිනා හි උපායෙන දානාදීසු යුත්තප්පයුත්තස්ස ථාමවතො දළ්හපරක්කමස්ස මහාසත්තස්ස බොධිසත්තස්ස අපරිමෙය්යො පුඤ්ඤසම්භාරො ඤාණසම්භාරො ච දිවසෙ දිවසෙ උපචීයති.

අපි ච සත්තානං පරිභොගත්ථං පරිපාලනත්ථඤ්ච අත්තනො සරීරං ජීවිතඤ්ච පරිච්චජිත්වා ඛුප්පිපාසාසීතුණ්හවාතාතපාදිදුක්ඛපතිකාරො ¶ පරියෙසිතබ්බො උපනෙතබ්බො ච. යඤ්ච යථාවුත්තදුක්ඛපතිකාරජං සුඛං අත්තනා පටිලභති, තථා රමණීයෙසු ආරාමුය්යානපාසාදතළාකාදීසු අරඤ්ඤායතනෙසු ච කායචිත්තසන්තාපාභාවෙන අභිනිබ්බුතත්තා අත්තනා ¶ සුඛං පටිලභති, යඤ්ච සුණාති බුද්ධානුබුද්ධපච්චෙකබුද්ධා මහාබොධිසත්තා ච නෙක්ඛම්මපටිපත්තියං ඨිතා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරභූතං ඊදිසං නාම ඣානසමාපත්තිසුඛං අනුභවන්තීති, තං සබ්බං සබ්බසත්තෙසු අනොධිසො උපසංහරතීති. අයං තාව නයො අසමාහිතභූමියං පතිට්ඨිතස්ස.

සමාහිතභූමියං පන පතිට්ඨිතො අත්තනා යථානුභූතං විසෙසාධිගමනිබ්බත්තං පීතිං පස්සද්ධිං සුඛං සමාධිං යථාභූතඤාණඤ්ච සත්තෙසු අධිමුච්චන්තො උපසංහරති පරිණාමෙති. තථා මහති සංසාරදුක්ඛෙ තස්ස ච නිමිත්තභූතෙ කිලෙසාභිසඞ්ඛාරදුක්ඛෙ නිමුග්ගං සත්තනිකායං දිස්වා තත්රාපි ඡෙදනභෙදනඵාලනපිංසනග්ගිසන්තාපාදිජනිතා දුක්ඛා තිබ්බා ඛරා කටුකා වෙදනා නිරන්තරං චිරකාලං වෙදියන්තෙ නාරකෙ, අඤ්ඤමඤ්ඤං කුජ්ඣනසන්තාපනවිහෙඨනහිංසනපරාධීනතාදීහි මහාදුක්ඛං අනුභවන්තෙ තිරච්ඡානගතෙ, ජොතිමාලාකුලසරීරෙ ඛුප්පිපාසාවාතාතපාදීහි ඩය්හමානෙ ¶ ච විසුස්සමානෙ ච වන්තඛෙළාදිආහාරෙ උද්ධබාහුං විරවන්තෙ නිජ්ඣාමතණ්හිකාදිකෙ මහාදුක්ඛං වෙදියමානෙ පෙතෙ ච, පරියෙට්ඨිමූලකං මහන්තං අනයබ්යසනං පාපුණන්තෙ හත්ථච්ඡෙදාදිකාරණායොගෙන දුබ්බණ්ණදුද්දසිකදලිද්දාදිභාවෙන ඛුප්පිපාසාදිආබාධයොගෙන බලවන්තෙහි අභිභවනීයතො පරෙසං වහනතො පරාධීනතො ච, නාරකෙ පෙතෙ තිරච්ඡානගතෙ ච, අතිසයන්තෙ අපායදුක්ඛනිබ්බිසෙසං දුක්ඛමනුභවන්තෙ මනුස්සෙ ච, තථා විසයවිසපරිභොගවික්ඛිත්තචිත්තතාය රාගාදිපරිළාහෙන ඩය්හමානෙ වාතවෙගසමුට්ඨිතජාලාසමිද්ධසුක්ඛකට්ඨසන්නිපාතෙ අග්ගික්ඛන්ධෙ විය අනුපසන්තපරිළාහවුත්තිකෙ අනුපසන්තනිහතපරාධීනෙ කාමාවචරදෙවෙ ච, මහතා වායාමෙන විදූරමාකාසං විගාහිතසකුන්තා විය බලවතා දූරෙ පාණිනා ඛිත්තසරා විය ච, සතිපි චිරප්පවත්තියං අනිච්චන්තිකතාය පාතපරියොසානා අනතික්කන්තජාතිජරාමරණා එවාති රූපාරූපාවචරදෙවෙ ච පස්සන්තෙන මහන්තං සංවෙගං පච්චුපට්ඨපෙත්වා මෙත්තාය කරුණාය ච අනොධිසො සත්තා ඵරිතබ්බා. එවං කායෙන වාචාය මනසා ච බොධිසම්භාරෙ නිරන්තරං උපචිනන්තෙන යථා පාරමියො පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, එවං සක්කච්චකාරිනා සාතච්චකාරිනා අනොලීනවුත්තිනා උස්සාහො පවත්තෙතබ්බො, වීරියපාරමී පරිපූරෙතබ්බා.

අපි ¶ ච අචින්තෙය්යාපරිමෙය්යවිපුලොළාරවිමලනිරුපමනිරූපක්කිලෙසගුණනිචයනිධානභූතස්ස බුද්ධභාවස්ස උස්සක්කිත්වා සම්පහංසනයොග්ගං වීරියං නාම අචින්තෙය්යානුභාවමෙව, යං න පචුරජනා ¶ සොතුම්පි සක්කුණන්ති, පගෙව පටිපජ්ජිතුං. තථා හි තිවිධා අභිනීහාරචිත්තුප්පත්ති, චතස්සො බුද්ධභූමියො, චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි, කරුණෙකරසතා, බුද්ධධම්මෙසු සච්ඡිකරණෙන විසෙසප්පච්චයො නිජ්ඣානඛන්ති, සබ්බධම්මෙසු නිරුපලෙපො, සබ්බසත්තෙසු පියපුත්තසඤ්ඤා, සංසාරදුක්ඛෙහි අපරිඛෙදො, සබ්බදෙය්යධම්මපරිච්චාගො, තෙන ච නිරතිමානතා, අධිසීලාදිඅධිට්ඨානං, තත්ථ ච අචඤ්චලතා, කුසලකිරියාසු පීතිපාමොජ්ජං, විවෙකනින්නචිත්තතා, ඣානානුයොගො, අනවජ්ජධම්මෙන අතිත්ති, යථාසුතස්ස ධම්මස්ස පරෙසං හිතජ්ඣාසයෙන දෙසනා, සත්තානං ඤායෙ නිවෙසනා, ආරම්භදළ්හතා, ධීරවීරභාවො, පරාපවාදපරාපකාරෙසු විකාරාභාවො, සච්චාධිට්ඨානං, සමාපත්තීසු ¶ වසීභාවො, අභිඤ්ඤාසු බලප්පත්ති, ලක්ඛණත්තයාවබොධො, සතිපට්ඨානාදීසු යොගකම්මාභියොගෙන ලොකුත්තරමග්ගසම්භාරසම්භරණං, නවලොකුත්තරාවක්කන්තීති එවමාදිකා සබ්බාපි බොධිසම්භාරපටිපත්ති වීරියානුභාවෙනෙව සමිජ්ඣතීති අභිනීහාරතො යාව මහාබොධි අනොස්සජ්ජන්තෙන සක්කච්චං නිරන්තරං වීරියං යථා උපරූපරි විසෙසාවහං හොති, එවං සම්පාදෙතබ්බං. සම්පජ්ජමානෙ ච යථාවුත්තෙ වීරියෙ ඛන්තිසච්චාධිට්ඨානාදයො ච දානසීලාදයො ච සබ්බෙපි බොධිසම්භාරා තදධීනවුත්තිතාය සම්පන්නා එව හොන්තීති ඛන්තිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන පටිපත්ති වෙදිතබ්බා.

ඉති සත්තානං සුඛූපකරණපරිච්චාගෙන බහුධා අනුග්ගහකරණං දානෙන පටිපත්ති, සීලෙන තෙසං ජීවිතසාපතෙය්යදාරරක්ඛාඅභෙදපියහිතවචනාවිහිංසාදිකාරණානි, නෙක්ඛම්මෙන තෙසං ආමිසපටිග්ගහණධම්මදානාදිනා අනෙකවිධා හිතචරියා, පඤ්ඤාය තෙසං හිතකරණූපායකොසල්ලං, වීරියෙන තත්ථ උස්සාහාරම්භඅසංහීරානි, ඛන්තියා තදපරාධසහනං, සච්චෙන නෙසං අවඤ්චනතදුපකාරකිරියාසමාදානාවිසංවාදනාදි, අධිට්ඨානෙන තදුපකාරකරණෙ අනත්ථසම්පාතෙපි අචලනං, මෙත්තාය නෙසං හිතසුඛානුචින්තනං, උපෙක්ඛාය නෙසං උපකාරාපකාරෙසු විකාරානාපත්තීති එවං අපරිමාණෙ සත්තෙ ආරබ්භ අනුකම්පිතසබ්බසත්තස්ස මහාබොධිසත්තස්ස ¶ පුථුජ්ජනෙහි අසාධාරණො අපරිමෙය්යො පුඤ්ඤඤාණසම්භාරූපචයො එත්ථ පටිපත්තීති වෙදිතබ්බං. යො චෙතාසං පච්චයො වුත්තො, තස්ස ච සක්කච්චං සම්පාදනං.

කො විභාගොති? දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති සමත්තිංසපාරමියො. තත්ථ කතාභිනීහාරස්ස බොධිසත්තස්ස පරහිතකරණාභිනින්නාසයපයොගස්ස කණ්හධම්මවොකිණ්ණා සුක්කධම්මා පාරමියො එව, තෙහි අවොකිණ්ණා සුක්කධම්මා උපපාරමියො, අකණ්හඅසුක්කා පරමත්ථපාරමියොති කෙචි. සමුදාගමනකාලෙසු වා පූරියමානා පාරමියො, බොධිසත්තභූමියං පුණ්ණා උපපාරමියො, බුද්ධභූමියං සබ්බාකාරපරිපුණ්ණා පරමත්ථපාරමියො. බොධිසත්තභූමියං ¶ වා පරහිතකරණතො පාරමියො, අත්තහිතකරණතො උපපාරමියො, බුද්ධභූමියං බලවෙසාරජ්ජසමධිගමෙන උභයහිතපරිපූරණතො පරමත්ථපාරමියො.

එවං ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු පණිධානාරම්භපරිනිට්ඨානෙසු තෙසං විභාගොති අපරෙ. දොසූපසමකරුණාපකතිකානං භවසුඛවිමුත්තිසුඛපරමසුඛප්පත්තානං ¶ පුඤ්ඤූපචයභෙදතො තබ්බිභාගොති අඤ්ඤෙ. ලජ්ජාසතිමානාපස්සයානං ලොකුත්තරධම්මාධිපතීනං සීලසමාධිපඤ්ඤාගරුකානං තාරිතතරිතතාරයිතූනං අනුබුද්ධපච්චෙකබුද්ධසම්මාසම්බුද්ධානං පාරමී, උපපාරමී, පරමත්ථපාරමීති බොධිසත්තස්සුප්පත්තිතො යථාවුත්තවිභාගොති කෙචි. චිත්තපණිධිතො යාව වචීපණිධි, තාව පවත්තා සම්භාරා පාරමියො, වචීපණිධිතො යාව කායපණිධි, තාව පවත්තා උපපාරමියො, කායපණිධිතො පභුති පරමත්ථපාරමියොති අපරෙ. අඤ්ඤෙ පන ‘‘පරපුඤ්ඤානුමොදනවසෙන පවත්තා සම්භාරා පාරමියො, පරෙසං කාරාපනවසෙන පවත්තා උපපාරමියො, සයංකරණවසෙන පවත්තා පරමත්ථපාරමියො’’ති වදන්ති.

තථා භවසුඛාවහො පුඤ්ඤඤාණසම්භාරො පාරමී, අත්තනො නිබ්බානසුඛාවහො උපපාරමී, පරෙසං තදුභයසුඛාවහො පරමත්ථපාරමීති එකෙ. පුත්තදාරධනාදිඋපකරණපරිච්චාගො පන දානපාරමී, අඞ්ගපරිච්චාගො දානඋපපාරමී, අත්තනො ජීවිතපරිච්චාගො දානපරමත්ථපාරමීති. තථා පුත්තදාරාදිකස්ස තිවිධස්සාපි හෙතු අවීතික්කමනවසෙන තිස්සො සීලපාරමියො, තෙසු එව තිවිධෙසු වත්ථූසු ආලයං උපච්ඡින්දිත්වා නික්ඛමනවසෙන ¶ තිස්සො නෙක්ඛම්මපාරමියො, උපකරණඞ්ගජීවිතතණ්හං සමූහනිත්වා සත්තානං හිතාහිතවිනිච්ඡයකරණවසෙන තිස්සො පඤ්ඤාපාරමියො. යථාවුත්තභෙදානං පරිච්චාගාදීනං වායමනවසෙන තිස්සො වීරියපාරමියො, උපකරණඞ්ගජීවිතන්තරායකරානං ඛමනවසෙන තිස්සො ඛන්තිපාරමියො, උපකරණඞ්ගජීවිතහෙතු සච්චාපරිච්චාගවසෙන තිස්සො සච්චපාරමියො, දානාදිපාරමියො අකුප්පාධිට්ඨානවසෙනෙව සමිජ්ඣන්තීති, උපකරණාදිවිනාසෙපි අචලාධිට්ඨානවසෙන තිස්සො අධිට්ඨානපාරමියො, උපකරණාදිඋපඝාතකෙසුපි සත්තෙසු මෙත්තාය අවිජහනවසෙන තිස්සො මෙත්තාපාරමියො, යථාවුත්තවත්ථුත්තයස්ස උපකාරාපකාරෙසු සත්තසඞ්ඛාරෙසු මජ්ඣත්තතාපටිලාභවසෙන තිස්සො උපෙක්ඛාපාරමියොති එවමාදිනා එතාසං විභාගො වෙදිතබ්බාති.

කො සඞ්ගහොති? එත්ථ පන යථා එතා විභාගතො තිංසවිධාපි දානපාරමිආදිභාවතො දසවිධා, එවං දානසීලඛන්තිවීරියඣානපඤ්ඤාසභාවෙන ඡබ්බිධා. එතාසු හි නෙක්ඛම්මපාරමී සීලපාරමියා සඞ්ගහිතා, තස්සා පබ්බජ්ජාභාවෙ, නීවරණවිවෙකභාවෙ පන ඣානපාරමියා කුසලධම්මභාවෙ ¶ ඡහිපි සඞ්ගහිතා. සච්චපාරමී සීලපාරමියා ¶ එකදෙසො එව වචීවිරතිසච්චපක්ඛෙ, ඤාණසච්චපක්ඛෙ පන පඤ්ඤාපාරමියා සඞ්ගහිතා. මෙත්තාපාරමි ඣානපාරමියා එව. උපෙක්ඛාපාරමී ඣානපඤ්ඤාපාරමීහි. අධිට්ඨානපාරමී සබ්බාහිපි සඞ්ගහිතාති.

එතෙසඤ්ච දානාදීනං ඡන්නං ගුණානං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධානං පඤ්චදසයුගලාදීනි පඤ්චදසයුගලාදිසාධකානි හොන්ති. සෙය්යථිදං – දානසීලයුගලෙන පරහිතාහිතානං කරණාකරණයුගලසිද්ධි, දානඛන්තියුගලෙන අලොභාදොසයුගලසිද්ධි, දානවීරියයුගලෙන චාගසුතයුගලසිද්ධි, දානඣානයුගලෙන කාමදොසප්පහානයුගලසිද්ධි. දානපඤ්ඤායුගලෙන අරියයානධුරයුගලසිද්ධි, සීලඛන්තිද්වයෙන පයොගාසයසුද්ධිද්වයසිද්ධි, සීලවීරියද්වයෙන භාවනාද්වයසිද්ධි, සීලඣානද්වයෙන දුස්සීල්යපරියුට්ඨානප්පහානද්වයසිද්ධි, සීලපඤ්ඤාද්වයෙන දානද්වයසිද්ධි, ඛන්තිවීරියයුගලෙන ඛමාතෙජද්වයසිද්ධි, ඛන්තිඣානයුගලෙන විරොධානුරොධප්පහානයුගලසිද්ධි, ඛන්තිපඤ්ඤායුගලෙන සුඤ්ඤතාඛන්තිපටිවෙධදුකසිද්ධි, වීරියඣානදුකෙන පග්ගහාවික්ඛෙපදුකසිද්ධි, වීරියපඤ්ඤාදුකෙන සරණදුකසිද්ධි, ඣානපඤ්ඤාදුකෙන යානදුකසිද්ධි ¶ , දානසීලඛන්තිත්තිකෙන ලොභදොසමොහප්පහානත්තිකසිද්ධි, දානසීලවීරියත්තිකෙන භොගජීවිතකායසාරාදානත්තිකසිද්ධි, දානසීලඣානත්තිකෙන පුඤ්ඤකිරියවත්ථුත්තිකසිද්ධි, දානසීලපඤ්ඤාතිකෙන ආමිසාභයධම්මදානත්තිකසිද්ධීති. එවං ඉතරෙහිපි තිකෙහි චතුක්කාදීහි ච යථාසම්භවං තිකානි ච චතුක්කාදීනි ච යොජෙතබ්බානි.

එවං ඡබ්බිධානම්පි පන ඉමාසං පාරමීනං චතූහි අධිට්ඨානෙහි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. සබ්බපාරමීනං සමූහසඞ්ගහතො හි චත්තාරි අධිට්ඨානානි, සෙය්යථිදං – සච්චාධිට්ඨානං, චාගාධිට්ඨානං, උපසමාධිට්ඨානං, පඤ්ඤාධිට්ඨානන්ති. තත්ථ අධිතිට්ඨති එතෙන, එත්ථ වා අධිතිට්ඨති, අධිට්ඨානමත්තමෙව වා තන්ති අධිට්ඨානං, සච්චඤ්ච තං අධිට්ඨානඤ්ච, සච්චස්ස වා අධිට්ඨානං, සච්චං අධිට්ඨානමෙතස්සාති වා සච්චාධිට්ඨානං. එවං සෙසෙසුපි. තත්ථ අවිසෙසතො තාව ලොකුත්තරගුණෙ කතාභිනීහාරස්ස අනුකම්පිතසබ්බසත්තස්ස මහාසත්තස්ස පටිඤ්ඤානුරූපං සබ්බපාරමිපරිග්ගහතො සච්චාධිට්ඨානං. තාසං පටිපක්ඛපරිච්චාගතො චාගාධිට්ඨානං ¶ . සබ්බපාරමිතාගුණෙහි උපසමතො උපසමාධිට්ඨානං. තෙහි එව පරහිතොපායකොසල්ලතො පඤ්ඤාධිට්ඨානං.

විසෙසතො පන යාචකජනං අවිසංවාදෙත්වා දස්සාමීති පටිජානනතො පටිඤ්ඤං අවිසංවාදෙත්වා ¶ දානතො දානං අවිසංවාදෙත්වා අනුමොදනතො මච්ඡරියාදිපටිපක්ඛපරිච්චාගතො දෙය්යධම්මපටිග්ගාහකදානදෙය්යධම්මක්ඛයෙසු ලොභදොසමොහභයවූපසමතො යථාරහං යථාකාලං යථාවිධානඤ්ච දානතො පඤ්ඤුත්තරතො ච කුසලධම්මානං චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානං දානං. තථා සංවරසමාදානස්ස අවීතික්කමනතො දුස්සීල්යපරිච්චාගතො දුච්චරිතවූපසමනතො පඤ්ඤුත්තරතො ච චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානං සීලං. යථාපටිඤ්ඤං ඛමනතො, පරාපරාධවිකප්පපරිච්චාගතො, කොධපරියුට්ඨානවූපසමනතො, පඤ්ඤුත්තරතො, ච චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානා ඛන්ති. පටිඤ්ඤානුරූපං පරහිතකරණතො, විසදපරිච්චාගතො, අකුසලවූපසමනතො, පඤ්ඤුත්තරතො ච චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානං වීරියං. පටිඤ්ඤානුරූපං ලොකහිතානුචින්තනතො, නීවරණපරිච්චාගතො, චිත්තවූපසමනතො, පඤ්ඤුත්තරතො ච චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානං ඣානං. යථාපටිඤ්ඤං පරහිතූපායකොසල්ලතො, අනුපායකිරියාපරිච්චාගතො, මොහජපරිළාහවූපසමනතො, සබ්බඤ්ඤුතාපටිලාභතො ච චතුරධිට්ඨානපදට්ඨානා පඤ්ඤා.

තත්ථ ¶ ඤෙය්යපටිඤ්ඤානුවිධානෙහි සච්චාධිට්ඨානං. වත්ථුකාමකිලෙසකාමපරිච්චාගෙහි චාගාධිට්ඨානං. දොසදුක්ඛවූපසමෙහි උපසමාධිට්ඨානං. අනුබොධපටිවෙධෙහි පඤ්ඤාධිට්ඨානං. තිවිධසච්චපරිග්ගහිතං දොසත්තයවිරොධි සච්චාධිට්ඨානං. තිවිධචාගපරිග්ගහිතං දොසත්තයවිරොධි චාගාධිට්ඨානං. තිවිධවූපසමපරිග්ගහිතං දොසත්තයවිරොධි උපසමාධිට්ඨානං. තිවිධඤාණපරිග්ගහිතං දොසත්තයවිරොධි පඤ්ඤාධිට්ඨානං. සච්චාධිට්ඨානපරිග්ගහිතානි චාගූපසමපඤ්ඤාධිට්ඨානානි අවිසංවාදනතො පටිඤ්ඤානුවිධානතො ච, චාගාධිට්ඨානපරිග්ගහිතානි සච්චූපසමපඤ්ඤාධිට්ඨානානි පටිපක්ඛපරිච්චාගතො සබ්බපරිච්චාගඵලත්තා ච, උපසමාධිට්ඨානපරිග්ගහිතානි සච්චචාගපඤ්ඤාධිට්ඨානානි කිලෙසපරිළාහවූපසමනතො කාමූපසමනතො කාමපරිළාහවූපසමනතො ච, පඤ්ඤාධිට්ඨානපරිග්ගහිතානි සච්චචාගූපසමාධිට්ඨානානි ඤාණපුබ්බඞ්ගමතො ඤාණානුපරිවත්තනතො චාති එවං සබ්බාපි පාරමියො සච්චප්පභාවිතා චාගපරිබ්යඤ්ජිතා උපසමොපබ්රූහිතා ¶ පඤ්ඤාපරිසුද්ධා. සච්චඤ්හි එතාසං ජනකහෙතු. චාගො පරිග්ගාහකහෙතු, උපසමො පරිවුද්ධිහෙතු, පඤ්ඤා පාරිසුද්ධිහෙතු. තථා ආදිම්හි සච්චාධිට්ඨානං සච්චපටිඤ්ඤත්තා, මජ්ඣෙ චාගාධිට්ඨානං කතපණිධානස්ස පරහිතාය අත්තපරිච්චාගතො. අන්තෙ උපසමාධිට්ඨානං සබ්බූපසමපරියොසානත්තා. ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු පඤ්ඤාධිට්ඨානං තස්මිං සති සම්භවතො අසති අභාවතො යථාපටිඤ්ඤඤ්ච භාවතො.

තත්ථ මහාපුරිසා සතතමත්තහිතපරහිතකරෙහි ගරුපියභාවකරෙහි සච්චචාගාධිට්ඨානෙහි ගිහිභූතා ¶ ආමිසදානෙන පරෙ අනුග්ගණ්හන්ති. තථා අත්තහිතපරහිතකරෙහි ගරුපියභාවකරෙහි උපසමපඤ්ඤාධිට්ඨානෙහි ච පබ්බජිතභූතා ධම්මදානෙන පරෙ අනුග්ගණ්හන්ති.

තත්ථ අන්තිමභවෙ බොධිසත්තස්ස චතුරධිට්ඨානපරිපූරණං. පරිපුණ්ණචතුරධිට්ඨානස්ස හි චරිමකභවූපපත්තීති එකෙ. තත්ර හි ගබ්භොක්කන්තිඨිතිඅභිනික්ඛමනෙසු පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන සතො සම්පජානො සච්චාධිට්ඨානපාරිපූරියා සම්පතිජාතො උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගන්ත්වා සබ්බා දිසා ඔලොකෙත්වා සච්චානුපරිවත්තිනා වචසා – ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්සා’’ති (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207) තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදි.

උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන ¶ ජිණ්ණාතුරමතපබ්බජිතදස්සාවිනො චතුධම්මපදෙසකොවිදස්ස යොබ්බනාරොග්යජීවිතසම්පත්තිමදානං උපසමො. චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන මහතො ඤාතිපරිවට්ටස්ස හත්ථගතස්ස ච චක්කවත්තිරජ්ජස්ස අනපෙක්ඛපරිච්චාගොති.

දුතියෙ ඨානෙ අභිසම්බොධියං චතුරධිට්ඨානං පරිපුණ්ණන්ති කෙචි. තත්ථ හි යථාපටිඤ්ඤං සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙන චතුන්නං අරියසච්චානං අභිසමයො, තතො හි සච්චාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන සබ්බකිලෙසූපක්කිලෙසපරිච්චාගො, තතො හි චාගාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන පරමූපසමප්පත්ති, තතො හි උපසමාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අනාවරණඤාණපටිලාභො, තතො හි පඤ්ඤාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණන්ති. තං අසිද්ධං, අභිසම්බොධියාපි පරමත්ථභාවතො.

තතියෙ ඨානෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ චතුරධිට්ඨානං පරිපුණ්ණන්ති අඤ්ඤෙ. තත්ථ හි සච්චාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස ද්වාදසහි ආකාරෙහි අරියසච්චදෙසනාය ¶ සච්චාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. චාගාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සද්ධම්මමහායාගකරණෙන චාගාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. උපසමාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සයං උපසන්තස්ස පරෙසං උපසමනෙන උපසමාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස වෙනෙය්යානං ආසයාදිපරිජානනෙන පඤ්ඤාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණන්ති. තදපි අසිද්ධං, අපරියොසිතත්තා බුද්ධකිච්චස්ස.

චතුත්ථෙ ඨානෙ පරිනිබ්බානෙ චතුරධිට්ඨානං පරිපුණ්ණන්ති අපරෙ. තත්ර හි පරිනිබ්බුතත්තා පරමත්ථසච්චසම්පත්තියා සච්චාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගෙන චාගාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. සබ්බසඞ්ඛාරූපසමෙන ¶ උපසමාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං. පඤ්ඤාපයොජනපරිනිට්ඨානෙන පඤ්ඤාධිට්ඨානං පරිපුණ්ණන්ති. තත්ර මහාපුරිසස්ස විසෙසෙන මෙත්තාඛෙත්තෙ අභිජාතියං සච්චාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සච්චාධිට්ඨානපරිපූරණමභිබ්යත්තං, විසෙසෙන කරුණාඛෙත්තෙ අභිසම්බොධියං පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස පඤ්ඤාධිට්ඨානපරිපූරණමභිබ්යත්තං, විසෙසෙන මුදිතාඛෙත්තෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ චාගාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස චාගාධිට්ඨානපරිපූරණමභිබ්යත්තං, විසෙසෙන උපෙක්ඛාඛෙත්තෙ පරිනිබ්බානෙ උපසමාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස උපසමාධිට්ඨානපරිපූරණමභිබ්යත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

තත්ර ¶ සච්චාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සංවාසෙන සීලං වෙදිතබ්බං. චාගාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සංවොහාරෙන සොචෙය්යං වෙදිතබ්බං. උපසමාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස ආපදාසු ථාමො වෙදිතබ්බො. පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස සාකච්ඡාය පඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. එවං සීලාජීවචිත්තදිට්ඨිවිසුද්ධියො වෙදිතබ්බා. තථා සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙන දොසාගතිං න ගච්ඡති අවිසංවාදනතො. චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන ලොභාගතිං න ගච්ඡති අනභිසඞ්ගතො. උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන භයාගතිං න ගච්ඡති අනපරාධතො. පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන මොහාගතිං න ගච්ඡති යථා භූතාවබොධතො.

තථා පඨමෙන අදුට්ඨො අධිවාසෙති, දුතියෙන අලුද්ධො පටිසෙවති, තතියෙන අභීතො පරිවජ්ජෙති, චතුත්ථෙන අසම්මූළ්හො විනොදෙති. පඨමෙන නෙක්ඛම්මසුඛප්පත්ති, ඉතරෙහි පවිවෙකඋපසමසම්බොධිසුඛප්පත්තියො හොන්තීති දට්ඨබ්බා. තථා විවෙකජපීතිසුඛසමාධිජපීතිසුඛඅපීතිජකායසුඛසතිපාරිසුද්ධිජ- උපෙක්ඛාසුඛප්පත්තියො එතෙහි චතූහි යථාක්කමං හොන්ති. එවමනෙකගුණානුබන්ධෙහි ¶ චතූහි අධිට්ඨානෙහි සබ්බපාරමිසමූහසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. යථා ච චතූහි අධිට්ඨානෙහි සබ්බපාරමිසඞ්ගහො, එවං කරුණාපඤ්ඤාහිපීති දට්ඨබ්බං. සබ්බොපි හි බොධිසම්භාරො කරුණාපඤ්ඤාහි සඞ්ගහිතො. කරුණාපඤ්ඤාපරිග්ගහිතා හි දානාදිගුණා මහාබොධිසම්භාරා භවන්ති බුද්ධත්තසිද්ධිපරියොසානාති. එවමෙතාසං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

කො සම්පාදනූපායොති? සකලස්සාපි පුඤ්ඤාදිසම්භාරස්ස සම්මාසම්බොධිං උද්දිස්ස අනවසෙසසම්භරණං අවෙකල්ලකාරිතායොගෙන, තත්ථ ච සක්කච්චකාරිතා ආදරබහුමානයොගෙන, සාතච්චකාරිතා නිරන්තරයොගෙන, චිරකාලාදියොගො ච අන්තරා අවොසානාපජ්ජනෙනාති. තං පනස්ස කාලපරිමාණං පරතො ආවි භවිස්සති. ඉති චතුරඞ්ගයොගො එතාසං පාරමීනං සම්පාදනූපායො. තථා මහාසත්තෙන බොධාය පටිපජ්ජන්තෙන සම්මාසම්බොධාය බුද්ධානං පුරෙතරමෙව අත්තා ¶ නිය්යාතෙතබ්බො – ‘‘ඉමාහං අත්තභාවං බුද්ධානං නිය්යාතෙමී’’ති. තංතංපරිග්ගහවත්ථුඤ්ච පටිලාභතො පුරෙතරමෙව දානමුඛෙ නිස්සජ්ජිතබ්බං. ‘‘යං කිඤ්චි මය්හං උප්පජ්ජනකං ජීවිතපරික්ඛාරජාතං, සබ්බං තං සති යාචකෙ දස්සාමි, තෙසං පන දින්නාවසෙසං එව මයා පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති.

එවං ¶ හිස්ස සම්මදෙව පරිච්චාගාය කතෙ චිත්තාභිසඞ්ඛාරෙ යං උප්පජ්ජති පරිග්ගහවත්ථු අවිඤ්ඤාණකං සවිඤ්ඤාණකං වා, තත්ථ යෙ ඉමෙ පුබ්බෙ දානෙ අකතපරිචයො, පරිග්ගහවත්ථුස්ස පරිත්තභාවො, උළාරමනුඤ්ඤතා, පරික්ඛයචින්තාති චත්තාරො දානවිනිබන්ධා, තෙසු යදා මහාබොධිසත්තස්ස සංවිජ්ජමානෙසු දෙය්යධම්මෙසු පච්චුපට්ඨිතෙ ච යාචකජනෙ දානෙ චිත්තං න පක්ඛන්දති න කමති. තෙන නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං ‘‘අද්ධාහං දානෙ පුබ්බෙ අකතපරිචයො, තෙන මෙ එතරහි දාතුකම්යතා චිත්තෙ න සණ්ඨාතී’’ති. සො එවං මෙ ඉතො පරං දානාභිරතං චිත්තං භවිස්සති, හන්දාහං ඉතො පට්ඨාය දානං දස්සාමි, නනු මයා පටිකච්චෙව පරිග්ගහවත්ථු යාචකානං පරිච්චත්තන්ති දානං දෙති මුත්තචාගො පයතපාණී වොසග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො. එවං මහාසත්තස්ස පඨමො දානවිනිබන්ධො හතො හොති විහතො සමුච්ඡින්නො.

තථා මහාසත්තො දෙය්යධම්මස්ස පරිත්තභාවෙ සති වෙකල්ලෙ ච ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘අහං ඛො පුබ්බෙ අදානසීලතාය එතරහි එවං පච්චයවිකලො ජාතො ¶ , තස්මා ඉදානි මයා පරිත්තෙන වා හීනෙන වා යථාලද්ධෙන දෙය්යධම්මෙන අත්තානං පීළෙත්වාපි දානමෙව දාතබ්බං, යෙනාහං ආයතිම්පි දානපාරමිං මත්ථකං පාපෙස්සාමී’’ති. සො ඉතරීතරෙන තං දානං දෙති මුත්තචාගො පයතපාණී වොසග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො. එවං මහාසත්තස්ස දුතියො දානවිනිබන්ධො හතො හොති විහතො සමුච්ඡින්නො.

තථා මහාසත්තො දෙය්යධම්මස්ස උළාරමනුඤ්ඤතාය අදාතුකම්යතාචිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘නනු තයා සප්පුරිස උළාරතමා සබ්බසෙට්ඨා සම්මාසම්බොධි අභිපත්ථිතා, තස්මා තදත්ථං තයා උළාරමනුඤ්ඤෙ එව දෙය්යධම්මෙ දාතුං යුත්තරූප’’න්ති. සො උළාරං මනුඤ්ඤඤ්ච දෙති මුත්තචාගො පයතපාණී වොස්සග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො. එවං මහාපුරිසස්ස තතියො දානවිනිබන්ධො හතො හොති විහතො සමුච්ඡින්නො.

තථා මහාසත්තො දානං දෙන්තො යදා දෙය්යධම්මස්ස පරික්ඛයං පස්සති, සො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘අයං ඛො භොගානං සභාවො, යදිදං ඛයධම්මතා වයධම්මතා ච. අපි ච ¶ මෙ පුබ්බෙ තාදිසස්ස දානස්ස අකතත්තා එවං භොගානං පරික්ඛයො දිස්සති, හන්දාහං යථාලද්ධෙන දෙය්යධම්මෙන ¶ පරිත්තෙන වා විපුලෙන වා දානමෙව දදෙය්යං, යෙනාහං ආයතිං දානපාරමියා මත්ථකං පාපුණිස්සාමී’’ති. සො යථාලද්ධෙන දානං දෙති මුත්තචාගො පයතපාණී වොසග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො. එවං මහාසත්තස්ස චතුත්ථො දානවිනිබන්ධො හතො හොති විහතො සමුච්ඡින්නො. එවං යෙ යෙ දානපාරමියා විනිබන්ධභූතා අනත්ථා, තෙසං තෙසං යථාරහං පච්චවෙක්ඛිත්වා පටිවිනොදනං උපායො. යථා ච දානපාරමියා, එවං සීලපාරමිආදීසුපි දට්ඨබ්බං.

අපි ච යං මහාසත්තස්ස බුද්ධානං අත්තසන්නිය්යාතනං, තං සම්මදෙව සබ්බපාරමීනං සම්පාදනූපායො. බුද්ධානඤ්හි අත්තානං නිය්යාතෙත්වා ඨිතො මහාපුරිසො තත්ථ තත්ථ බොධිසම්භාරපාරිපූරියා ඝටෙන්තො වායමන්තො සරීරස්ස සුඛූපකරණානඤ්ච උපච්ඡෙදකෙසු දුස්සහෙසුපි කිච්ඡෙසු දුරභිසම්භවෙසුපි සත්තසඞ්ඛාරසමුපනීතෙසු අනත්ථෙසු තිබ්බෙසු පාණහරෙසු ‘‘අයං මයා අත්තභාවො බුද්ධානං පරිච්චත්තො, යං වා තං වා එත්ථ හොතූ’’ති තංනිමිත්තං න කම්පති න වෙධති, ඊසකම්පි අඤ්ඤථත්තං න ගච්ඡති, කුසලාරම්භෙ ¶ අඤ්ඤදත්ථු අචලාධිට්ඨානොව හොති, එවං අත්තසන්නිය්යාතනම්පි එතාසං සම්පාදනූපායො.

අපි ච සමාසතො කතාභිනීහාරස්ස අත්තනි සිනෙහස්ස පරිසොසනං පරෙසු ච සිනෙහස්ස පරිවඩ්ඪනං එතාසං සම්පාදනූපායො. සම්මාසම්බොධිසමධිගමාය හි කතමහාපණිධානස්ස මහාසත්තස්ස යාථාවතො පරිජානනෙන සබ්බෙසු ධම්මෙසු අනුපලිත්තස්ස අත්තනි සිනෙහො පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡති, මහාකරුණාසමාසෙවනෙන පන පියපුත්තෙ විය සබ්බසත්තෙ සම්පස්සමානස්ස තෙසු මෙත්තාකරුණාසිනෙහො පරිවඩ්ඪති, තතො ච තංතදවත්ථානුරූපං අත්තපරසන්තානෙසු ලොභදොසමොහවිගමෙන විදූරීකතමච්ඡරියාදිබොධිසම්භාරපටිපක්ඛො මහාපුරිසො දානපියවචනඅත්ථචරියාසමානත්තතාසඞ්ඛාතෙහි චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි චතුරධිට්ඨානානුගතෙහි අච්චන්තං ජනස්ස සඞ්ගහකරණෙන උපරි යානත්තයෙ අවතාරණං පරිපාචනඤ්ච කරොති.

මහාසත්තානඤ්හි මහාකරුණා මහාපඤ්ඤා ච දානෙන අලඞ්කතා, දානං පියවචනෙන, පියවචනං අත්ථචරියාය, අත්ථචරියා සමානත්තතාය අලඞ්කතා ¶ සඞ්ගහිතා ච. තෙසං සබ්බෙපි සත්තෙ අත්තනා නිබ්බිසෙසෙ කත්වා බොධිසම්භාරෙසු පටිපජ්ජන්තානං සබ්බත්ථ සමානසුඛදුක්ඛතාය සමානත්තතාය සිද්ධි. බුද්ධභූතානම්පි ච තෙහෙව චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි චතුරධිට්ඨානපරිපූරිතාභිවුද්ධෙහි ජනස්ස අච්චන්තිකසඞ්ගහකරණෙන අභිවිනයනං සිජ්ඣති. දානඤ්හි ¶ සම්මාසම්බුද්ධානං චාගාධිට්ඨානෙන පරිපූරිතාභිවුද්ධං, පියවචනං සච්චාධිට්ඨානෙන, අත්ථචරියා පඤ්ඤාධිට්ඨානෙන, සමානත්තතා උපසමාධිට්ඨානෙන පරිපූරිතාභිවුද්ධා. තථාගතානඤ්හි සබ්බසාවකපච්චෙකබුද්ධෙහි සමානත්තතා පරිනිබ්බානෙ. තත්ර හි නෙසං අවිසෙසතො එකීභාවො. තෙනෙවාහ ‘‘නත්ථි විමුත්තියා නානත්ත’’න්ති. හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘සච්චො චාගී උපසන්තො, පඤ්ඤවා අනුකම්පකො;

සම්භතසබ්බසම්භාරො, කං නාමත්ථං න සාධයෙ.

‘‘මහාකාරුණිකො සත්ථා, හිතෙසී ච උපෙක්ඛකො;

නිරපෙක්ඛො ච සබ්බත්ථ, අහො අච්ඡරියො ජිනො.

‘‘විරත්තො සබ්බධම්මෙසු, සත්තෙසු ච උපෙක්ඛකො;

සදා ¶ සත්තහිතෙ යුත්තො, අහො අච්ඡරියො ජිනො.

‘‘සබ්බදා සබ්බසත්තානං, හිතාය ච සුඛාය ච;

උය්යුත්තො අකිලාසූ ච, අහො අච්ඡරියො ජිනො’’ති.

කිත්තකෙන කාලෙන සම්පාදනන්ති? හෙට්ඨිමෙන තාව පරිච්ඡෙදෙන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි මහාකප්පානං සතසහස්සඤ්ච, මජ්ඣිමෙන අට්ඨ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි මහාකප්පානං සතසහස්සඤ්ච, උපරිමෙන පන සොළස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි මහාකප්පානං සතසහස්සඤ්ච. එතෙ ච භෙදා යථාක්කමං පඤ්ඤාධිකසද්ධාධිකවීරියාධිකවසෙන ඤාතබ්බා. පඤ්ඤාධිකානඤ්හි සද්ධා මන්දා හොති පඤ්ඤා තික්ඛා, සද්ධාධිකානං පඤ්ඤා මජ්ඣිමා හොති, වීරියාධිකානං පඤ්ඤා මන්දා, පඤ්ඤානුභාවෙන ච සම්මාසම්බොධි අධිගන්තබ්බාති අට්ඨකථායං වුත්තං.

අපරෙ පන ‘‘වීරියස්ස තික්ඛමජ්ඣිමමුදුභාවෙන බොධිසත්තානං අයං කාලවිභාගො’’ති වදන්ති. අවිසෙසෙන පන විමුත්තිපරිපාචනීයානං ධම්මානං තික්ඛමජ්ඣිමමුදුභාවෙන යථාවුත්තකාලභෙදෙන බොධිසම්භාරා තෙසං පාරිපූරිං ගච්ඡන්තීති තයොපෙතෙ කාලභෙදා යුත්තාතිපි වදන්ති. එවං තිවිධා ¶ හි බොධිසත්තා අභිනීහාරක්ඛණෙ භවන්ති උග්ඝහටිතඤ්ඤූවිපඤ්චිතඤ්ඤූනෙය්යභෙදෙන. තෙසු යො උග්ඝටිතඤ්ඤූ, සො සම්මාසම්බුද්ධස්ස සම්මුඛා චතුප්පදිකං ගාථං සුණන්තො ගාථාය තතියපදෙ අපරියොසිතෙ එව ඡහි අභිඤ්ඤාහි සහ පටිසම්භිදාහි ¶ අරහත්තං අධිගන්තුං සමත්ථූපනිස්සයො හොති, සචෙ සාවකබොධියං අධිමුත්තො සියා.

දුතියො භගවතො සම්මුඛා චතුප්පදිකං ගාථං සුණන්තො අපරියොසිතෙ එව ගාථාය චතුත්ථපදෙ ඡහි අභිඤ්ඤාහි අරහත්තං අධිගන්තුං සමත්ථූපනිස්සයො හොති, යදි සාවකබොධියං අධිමුත්තො සියා.

ඉතරො පන භගවතො සම්මුඛා චතුප්පදිකං ගාථං සුත්වා පරියොසිතාය ගාථාය ඡහි අභිඤ්ඤාහි අරහත්තං පත්තුං සමත්ථූපනිස්සයො හොති.

තයොපෙතෙ විනා කාලභෙදෙන කතාභිනීහාරො බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණා ච අනුක්කමෙන පාරමියො පරිපූරෙන්තා යථාක්කමං යථාවුත්තභෙදෙන කාලෙන සම්මාසම්බොධිං පාපුණන්ති. තෙසු තෙසු පන කාලභෙදෙසු අපරිපුණ්ණෙසු තෙ ¶ තෙ මහාසත්තා දිවසෙ දිවසෙ වෙස්සන්තරදානසදිසං මහාදානං දෙන්තාපි තදනුරූපෙ සීලාදිසබ්බපාරමිධම්මෙ ආචිනන්තාපි පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජන්තාපි ඤාතත්ථචරියා ලොකත්ථචරියා බුද්ධත්ථචරියා පරමකොටිං පාපෙන්තාපි අන්තරා ච සම්මාසම්බුද්ධා භවිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. කස්මා? ඤාණස්ස අපරිපච්චනතො බුද්ධකාරකධම්මානං අපරිනිට්ඨානතො. පරිච්ඡින්නකාලනිප්ඵාදිතං විය හි සස්සං යථාවුත්තකාලපරිච්ඡෙදෙන පරිනිප්ඵාදිතා සම්මාසම්බොධි තදනන්තරා සබ්බුස්සාහෙන වායමන්තෙනාපි න සක්කා අධිගන්තුන්ති පාරමිපාරිපූරි යථාවුත්තකාලවිසෙසෙන සම්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

කො ආනිසංසොති? යෙ තෙ කතාභිනීහාරානං බොධිසත්තානං –

‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, බොධියා නියතා නරා;

සංසරං දීඝමද්ධානං, කප්පකොටිසතෙහිපි.

‘‘අවීචිම්හි නුප්පජ්ජන්ති, තථා ලොකන්තරෙසු ච;

නිජ්ඣාමතණ්හා ඛුප්පිපාසා, න හොන්ති කාලකඤ්ජිකා.

‘‘න ¶ හොන්ති ඛුද්දකා පාණා, උපපජ්ජන්තාපි දුග්ගතිං;

ජායමානා මනුස්සෙසු, ජච්චන්ධා න භවන්ති තෙ.

‘‘සොතවෙකල්ලතා ¶ නත්ථි, න භවන්ති මූගපක්ඛිකා;

ඉත්ථිභාවං න ගච්ඡන්ති, උභතොබ්යඤ්ජනපණ්ඩකා.

‘‘න භවන්ති පරියාපන්නා, බොධියා නියතා නරා;

මුත්තා ආනන්තරිකෙහි, සබ්බත්ථ සුද්ධගොචරා.

‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිං න සෙවන්ති, කම්මකිරියදස්සනා;

වසමානාපි සග්ගෙසු, අසඤ්ඤං නූපපජ්ජරෙ.

‘‘සුද්ධාවාසෙසු දෙවෙසු, හෙතු නාම න විජ්ජති;

නෙක්ඛම්මනින්නා සප්පුරිසා, විසංයුත්තා භවාභවෙ;

චරන්ති ලොකත්ථචරියායො, පූරෙන්ති සබ්බපාරමී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.දූරෙනිදානකථා) –

එවං සංවණ්ණිතා ආනිසංසා. යෙ ච ‘‘සතො සම්පජානො, ආනන්ද, බොධිසත්තො තුසිතා කායා චවිත්වා මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමතී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.200; දී. නි. 2.17) සොළස අච්ඡරියබ්භුතධම්මප්පකාරා, යෙ ච ‘‘සීතං බ්යපගතං හොති, උණ්හඤ්ච උපසම්මතී’’තිආදිනා (බු. වං. 2.83) ‘‘ජායමානෙ ඛො, සාරිපුත්ත, බොධිසත්තෙ අයං දසසහස්සී ලොකධාතු සඞ්කම්පති සම්පකම්පති සම්පවෙධතී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.201; දී. නි. 2.32) ච ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තප්පකාරා, යෙ වා පනඤ්ඤෙපි ¶ බොධිසත්තානං අධිප්පායසමිජ්ඣනං කම්මාදීසු වසීභාවොති එවමාදයො තත්ථ තත්ථ ජාතකබුද්ධවංසාදීසු දස්සිතාකාරා ආනිසංසා, තෙ සබ්බෙපි එතාසං ආනිසංසා. තථා යථානිදස්සිතභෙදා අලොභාදොසාදිගුණයුගලාදයො චාති වෙදිතබ්බා.

අපි ච යස්මා බොධිසත්තො අභිනීහාරතො පට්ඨාය සබ්බසත්තානං පිතුසමො හොති හිතෙසිතාය, දක්ඛිණෙය්යකො ගරු භාවනීයො පරමඤ්ච පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං හොති ගුණවිසෙසයොගෙන. යෙභුය්යෙන ච මනුස්සානං පියො හොති, අමනුස්සානං පියො හොති, දෙවතාහි අනුපාලීයති, මෙත්තාකරුණාපරිභාවිතසන්තානතාය වාළමිගාදීහි ච අනභිභවනීයො හොති, යස්මිං යස්මිඤ්ච සත්තනිකායෙ ¶ පච්චාජායති, තස්මිං තස්මිං උළාරෙන වණ්ණෙන උළාරෙන යසෙන උළාරෙන සුඛෙන උළාරෙන බලෙන උළාරෙන ¶ ආධිපතෙය්යෙන අඤ්ඤෙ සත්තෙ අභිභවති පුඤ්ඤවිසෙසයොගතො.

අප්පාබාධො හොති අප්පාතඞ්කො, සුවිසුද්ධා චස්ස සද්ධා හොති සුවිසදා, සුවිසුද්ධං වීරියං, සතිසමාධිපඤ්ඤා සුවිසදා, මන්දකිලෙසො හොති මන්දදරථො මන්දපරිළාහො, කිලෙසානං මන්දභාවෙනෙව සුවචො හොති පදක්ඛිණග්ගාහී, ඛමො හොති සොරතො, සඛිලො හොති පටිසන්ථාරකුසලො, අක්කොධනො හොති අනුපනාහී, අමක්ඛී හොති අපළාසී, අනිස්සුකී හොති අමච්ඡරී, අසඨො හොති අමායාවී, අථද්ධො හොති අනතිමානී, අසාරද්ධො හොති අප්පමත්තො, පරතො උපතාපසහො හොති පරෙසං අනුපතාපී, යස්මිඤ්ච ගාමඛෙත්තෙ පටිවසති, තත්ථ සත්තානං භයාදයො උපද්දවා යෙභුය්යෙන අනුප්පන්නා නුප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච වූපසම්මන්ති, යෙසු ච අපායෙසු උප්පජ්ජති, න තත්ථ පචුරජනො විය දුක්ඛෙන අධිමත්තං පීළීයති, භිය්යොසොමත්තාය සංවෙගමාපජ්ජති. තස්මා මහාපුරිසස්ස යථාරහං තස්මිං තස්මිං භවෙ ලබ්භමානා එතෙ සත්තානං පිතුසමතාදක්ඛිණෙය්යතාදයො ගුණවිසෙසා ආනිසංසාති වෙදිතබ්බා.

තථා ආයුසම්පදා රූපසම්පදා කුලසම්පදා ඉස්සරියසම්පදා ආදෙය්යවචනතා මහානුභාවතාති එතෙපි මහාපුරිසස්ස පාරමීනං ආනිසංසාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ ආයුසම්පදා නාම තස්සං තස්සං උපපත්තියං දීඝායුකතා චිරට්ඨිතිකතා, තාය යථාරද්ධානි කුසලසමාදානානි පරියොසාපෙති, බහුඤ්ච කුසලං උපචිනොති. රූපසම්පදා නාම ¶ අභිරූපතා දස්සනීයතා පාසාදිකතා, තාය රූපප්පමාණානං සත්තානං පසාදාවහො හොති සම්භාවනීයො. කුලසම්පදා නාම උළාරෙසු කුලෙසු අභිනිබ්බත්ති, තාය ජාතිමදාදිමදමත්තානම්පි උපසඞ්කමනීයො හොති පයිරුපාසනීයො, තෙන තෙ නිබ්බිසෙවනෙ කරොති. ඉස්සරියසම්පදා නාම මහාවිභවතා මහෙසක්ඛතා මහාපරිවාරතා ච, තාහි සඞ්ගණ්හිතබ්බෙ චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සඞ්ගණ්හිතුං, නිග්ගහෙතබ්බෙ ධම්මෙන නිග්ගහෙතුඤ්ච සමත්ථො හොති.

ආදෙය්යවචනතා නාම සද්ධෙය්යතා පච්චයිකතා, තාය සත්තානං පමාණභූතො හොති, අලඞ්ඝනීයා චස්ස ආණා හොති. මහානුභාවතා නාම ආනුභාවමහන්තතා, තාය පරෙහි න අභිභූයති, සයමෙව ¶ පන පරෙ අඤ්ඤදත්ථු අභිභවති ධම්මෙන සමෙන යථාභූතගුණෙහි ච, එවමෙතෙ ආයුසම්පදාදයො මහාපුරිසස්ස පාරමීනං ආනිසංසා, සයඤ්ච අපරිමාණස්ස පුඤ්ඤසම්භාරස්ස පරිවුඩ්ඪිහෙතුභූතා යානත්තයෙ සත්තානං අවතාරණස්ස පරිපාචනස්ස ච කාරණභූතාති වෙදිතබ්බා.

කිං ¶ ඵලන්ති? සමාසතො තාව සම්මාසම්බුද්ධභාවො එතාසං ඵලං, විත්ථාරතො පන ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාදිඅනෙකගුණගණසමුජ්ජලරූපකායසම්පත්ති- අධිට්ඨානසබලචතුවෙසාරජ්ජඡඅසාධාරණඤාණඅට්ඨාරසාවෙණික- බුද්ධධම්මප්පභුතිඅනන්තාපරිමාණ ගුණසමුදයොපසොභිනී ධම්මකායසිරී. යාවතා පන බුද්ධගුණා යෙ අනෙකෙහිපි කප්පෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙනාපි වාචාය පරියොසාපෙතුං න සක්කා, ඉදමෙතාසං ඵලං. වුත්තඤ්චෙතං –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං, කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො;

ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ, වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.304; 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 2.425; උදා. අට්ඨ. 53; චරියා. අට්ඨ. නිදානකථා);

එවමෙත්ථ පාරමීසු පකිණ්ණකකථා වෙදිතබ්බා.

යං පන පාළියං ‘‘දත්වා දාතබ්බකං දාන’’න්තිආදිනා සබ්බාපි පාරමී එකජ්ඣං දස්සෙත්වා පරතො ‘‘කොසජ්ජං භයතො දිස්වා’’තිආදිනා පරියොසානගාථාද්වයං වුත්තං, තං ¶ යෙහි වීරියාරම්භමෙත්තාභාවනා අප්පමාදවිහාරෙහි යථාවුත්තා බුද්ධකාරකධම්මා විසදභාවං ගතා සම්මාසම්බොධිසඞ්ඛාතා ච අත්තනො විමුත්ති පරිපාචිතා, තෙහි වෙනෙය්යානම්පි විමුත්තිපරිපාචනාය ඔවාදදානත්ථං වුත්ථං.

තත්ථ කොසජ්ජං භයතො දිස්වා, වීරියාරම්භඤ්ච ඛෙමතොති ඉමිනා පටිපක්ඛෙ ආදීනවදස්සනමුඛෙන වීරියාරම්භෙ ආනිසංසං දස්සෙති. ආරද්ධවීරියා හොථාති ඉමිනා වීරියාරම්භෙ නියොජෙති. යස්මා ච –

‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;

සචිත්තපරියොදපනං, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති. (ධ. ප. 183; දී. නි. 2.90; නෙත්ති. 30, 50) –

සඞ්ඛෙපතො ¶ . විත්ථාරතො පන සකලෙන බුද්ධවචනෙන පකාසිතා සබ්බාපි සම්පත්තියො එකන්තෙනෙව සම්මප්පධානාධීනා, තස්මා භගවා වීරියාරම්භෙ නියොජෙත්වා ‘‘එසා බුද්ධානුසාසනී’’ති ආහ.

තත්රායං ¶ සඞ්ඛෙපත්ථො – ය්වායං සබ්බසංකිලෙසමූලභාවතො සබ්බානත්ථවිධායකන්ති කොසජ්ජං භයතො තප්පටිපක්ඛතො චතූහි යොගෙහි අනුපද්දවභාවසාධනතො වීරියාරම්භඤ්ච ඛෙමතො දිස්වා අධිසීලසික්ඛාදිසම්පාදනවසෙන වීරියස්ස ආරම්භො සම්මප්පධානානුයොගො, තත්ථ යං සම්මදෙව නියොජන, ‘‘ආරද්ධවීරියා හොථා’’ති, එසා බුද්ධානං භගවන්තානං අනුසාසනී අනුසිට්ඨි ඔවාදොති. සෙසගාථාසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අයං පන විසෙසො – විවාදන්ති විරුද්ධවාදං, ඡවිවාදවත්ථුවසෙන විවදනන්ති අත්ථො. අවිවාදන්ති විවාදපටිපක්ඛං මෙත්තාවචීකම්මං, මෙත්තාභාවනං වා. අථ වා අවිවාදන්ති අවිවාදහෙතුභූතං ඡබ්බිධං සාරණීයධම්මං. සමග්ගාති අවග්ගා, කායෙන චෙව චිත්තෙන ච සහිතා අවිරමිතා අවියුත්තාති අත්ථො. සඛිලාති සක්කීලා මුදුසීලා, අඤ්ඤමඤ්ඤම්හි මුදුහදයාති අත්ථො. එසා බුද්ධානුසාසනීති එත්ථ සබ්බෙන සබ්බං විවාදමනුපගම්ම යදිදං ඡසාරණීයධම්මපරිපූරණවසෙන සමග්ගවාසෙ නියොජනං, එසා බුද්ධානං අනුසිට්ඨීති යොජෙතබ්බං. සමග්ගවාසඤ්හි වසමානා සීලදිට්ඨිසාමඤ්ඤගතා අවිවදමානා සුඛෙනෙව තිස්සො සික්ඛා පරිපූරෙස්සන්තීති සත්ථා සමග්ගවාසෙ නියොජනං අත්තනො සාසනන්ති දස්සෙසි.

පමාදන්ති පමජ්ජනං, කුසලානං ධම්මානං පමුස්සනං අකුසලෙසු ච ධම්මෙසු චිත්තවොස්සග්ගං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘තත්ථ කතමො පමාදො, කායදුච්චරිතෙ ¶ වා වචීදුච්චරිතෙ වා මනොදුච්චරිතෙ වා පඤ්චසු වා කාමගුණෙසු චිත්තස්ස වොසග්ගො වොසග්ගානුප්පදානං කුසලානං වා ධම්මානං භාවනාය අසක්කච්චකිරියතා, අසාතච්චකිරියතා, අනට්ඨිතකිරියතා, ඔලීනවුත්තිතා, නික්ඛිත්තඡන්දතා, නික්ඛිත්තධුරතා අනාසෙවනා අභාවනා අබහුලීකම්මං…පෙ… යො එවරූපො පමාදො පමජ්ජනා පමජ්ජිතත්තං, අයං වුච්චති පමාදො’’ති (විභ. 846).

අප්පමාදන්ති අප්පමජ්ජනං. තං පමාදස්ස පටිපක්ඛතො වෙදිතබ්බං. අත්ථතො හි අප්පමාදො නාම සතියා අවිප්පවාසො, ‘‘සතියා අවිප්පවාසො’’ති ච ¶ නිච්චං උපට්ඨිතාය සතියා එවෙතං නාමං. අපරෙ පන ‘‘සතිසම්පජඤ්ඤප්පධානා තථා පවත්තා චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා අප්පමාදො’’ති වදන්ති. යස්මා පන අප්පමාදභාවනා නාම විසුං එකා භාවනා නත්ථි. යා හි කාචි පුඤ්ඤකිරියා කුසලකිරියා, සබ්බා සා අප්පමාදභාවනාත්වෙව වෙදිතබ්බා.

විසෙසතො පන විවට්ටූපනිස්සයං සරණගමනං කායිකවාචසිකසංවරඤ්ච උපාදාය සබ්බා සීලභාවනා, සබ්බා සමාධිභාවනා, සබ්බා පඤ්ඤාභාවනා, සබ්බා කුසලභාවනා, අනවජ්ජභාවනා ¶ , අප්පමාදභාවනා. ‘‘අප්පමාදො’’ති හි ඉදං පදං මහන්තං අත්ථං දීපෙති, මහන්තං අත්ථං පරිග්ගහෙත්වා තිට්ඨති, සකලම්පි තෙපිටකං බුද්ධවචනං ආහරිත්වා අප්පමාදපදස්ස අත්ථං කත්වා කථෙන්තො ධම්මකථිකො ‘‘අතිත්ථෙන පක්ඛන්දො’’ති න වත්තබ්බො. කස්මා? අප්පමාදපදස්ස මහන්තභාවතො. තථා හි සම්මාසම්බුද්ධො කුසිනාරායං යමකසාලානමන්තරෙ පරිනිබ්බානසමයෙ නිපන්නො අභිසම්බොධිතො පට්ඨාය පඤ්චචත්තාලීසාය වස්සෙසු අත්තනා භාසිතං ධම්මං එකෙනෙව පදෙන සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති (දී. නි. 2.218) භික්ඛූනං ඔවාදමදාසි. තථා චාහ – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යානි කානිචි ජඞ්ගමානං පාණානං පදජාතානි, සබ්බානි තානි හත්ථිපදෙ සමොධානං ගච්ඡන්ති, හත්ථිපදං තෙසං අග්ගමක්ඛායති යදිදං මහන්තත්තෙන, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අප්පමාදමූලකා අප්පමාදසමොසරණා, අප්පමාදො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ම. නි. 1.300 ථොකං විසදිසං). තත්ථ අප්පමාදභාවනං සිඛාප්පත්තං දස්සෙන්තො සත්ථා ‘‘භාවෙථට්ඨඞ්ගිකං මග්ග’’න්ති ආහ.

තස්සත්ථො – යො එස සීලාදිඛන්ධත්තයසඞ්ගහො සම්මාදිට්ඨිපුබ්බඞ්ගමො සම්මාදිට්ඨිආදීනංයෙව ¶ අට්ඨන්නං අඞ්ගානං වසෙන අට්ඨඞ්ගිකො අරියමග්ගො, තං භාවෙථ අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙථ. දස්සනමග්ගමත්තෙ අඨත්වා උපරි තිණ්ණං මග්ගානං උප්පාදනවසෙන වඩ්ඪෙථ, එවං වො අප්පමාදභාවනා සිඛාප්පත්තා භවිස්සතීති. එසා බුද්ධානුසාසනීති යදිදං කුසලෙසු ධම්මෙසු අප්පමජ්ජනං, තඤ්ච උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගස්ස භාවනා එසා බුද්ධානං භගවන්තානං අනුසිට්ඨි ඔවාදොති.

ඉති ¶ භගවා අරහත්තනිකූටෙනෙව චරියාපිටකදෙසනං නිට්ඨාපෙසි. ඉත්ථං සුදන්තිආදීසු ඉත්ථන්ති කප්පෙ ච සතසහස්සෙතිආදිනා (චරියා. 1.1) පකාරෙන. සුදන්ති නිපාතමත්තං. භගවාති භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි භගවා. අත්තනො පුබ්බචරියන්ති පුරිමාසු අකිත්තිපණ්ඩිතාදිජාතීසු අත්තනො පටිපත්තිදුක්කරකිරියං. සම්භාවයමානොති හත්ථතලෙ ආමලකං විය සම්මදෙව පකාසෙන්තො. බුද්ධාපදානියං නාමාති බුද්ධානං පුරාතනකම්මං පොරාණං දුක්කරකිරියං අධිකිච්ච පවත්තත්තා දෙසිතත්තා බුද්ධාපදානියන්ති එවංනාමකං. ධම්මපරියායන්ති ධම්මදෙසනං ධම්මභූතං වා කාරණං. අභාසිත්ථාති අවොච. යං පනෙත්ථ න වුත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථත්තා ච න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

නිගමනකථා

එත්තාවතා ¶ ච –

විසුද්ධචරිතො සත්ථා, බුද්ධිචරියාය පාරගූ;

සබ්බචරියාසු කුසලො, ලොකාචරියො අනුත්තරො.

යං අච්ඡරියධම්මානං, සබ්බමච්ඡරියාතිගො;

අත්තනො පුබ්බචරියානං, ආනුභාවවිභාවනං.

දෙසෙසි නාථො චරියා-පිටකං යඤ්ච තාදිනො;

ධම්මසඞ්ගාහකා ථෙරා, සඞ්ගායිංසු තථෙව ච.

තස්ස අත්ථං පකාසෙතුං, පොරාණට්ඨකථානයං;

නිස්සාය යා සමාරද්ධා, අත්ථසංවණ්ණනා මයා.

යා තත්ථ පරමත්ථානං, නිද්ධාරෙත්වා යථාරහං;

පකාසනා පරමත්ථ-දීපනී නාම නාමතො.

සම්පත්තා පරිනිට්ඨානං, අනාකුලවිනිච්ඡයා;

සාධිකායට්ඨවීසාය, පාළියා භාණවාරතො.

ඉති තං සඞ්ඛරොන්තෙන, යං තං අධිගතං මයා;

පුඤ්ඤං තස්සානුභාවෙන, ලොකනාථස්ස සාසනං.

ඔගාහෙත්වා ¶ විසුද්ධාය, සීලාදිපටිපත්තියා;

සබ්බෙපි දෙහිනො හොන්තු, විමුත්තිරසභාගිනො.

චිරං ¶ තිට්ඨතු ලොකස්මිං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනං;

තස්මිං සගාරවා නිච්චං, හොන්තු සබ්බෙපි පාණිනො.

සම්මා වස්සතු කාලෙන, දෙවොපි ජගතීපති;

සද්ධම්මනිරතො ලොකං, ධම්මෙනෙව පසාසතූති.

ඉති බදරතිත්ථවිහාරවාසිනා ආචරියධම්මපාලෙන

කතා

චරියාපිටකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.