📜
3. තිකනිපාතො
1. සඞ්කප්පවග්ගො
[251] 1. සඞ්කප්පරාගජාතකවණ්ණනා
සඞ්කප්පරාගධොතෙනාති ¶ ¶ ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථිනගරවාසී කිරෙකො කුලපුත්තො සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිත්වා එකදිවසං සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරන්තො එකං අලඞ්කතපටියත්තං ඉත්ථිං දිස්වා උප්පන්නකාමරාගො අනභිරතො විචරි. තමෙනං ආචරියුපජ්ඣායාදයො දිස්වා අනභිරතිකාරණං පුච්ඡිත්වා විබ්භමිතුකාමභාවමස්ස ඤත්වා ‘‘ආවුසො, සත්ථා නාම කාමරාගාදිකිලෙසපීළිතානං කිලෙසෙ හාරෙත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා සොතාපත්තිඵලාදීනි දෙති, එහි තං සත්ථු සන්තිකං නෙස්සාමා’’ති ආදාය අගමංසු. සත්ථාරා ච ‘‘කිං නු ඛො, භික්ඛවෙ, අනිච්ඡමානකඤ්ඤෙව භික්ඛුං ගහෙත්වා ආගතත්ථා’’ති වුත්තෙ තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කිංකාරණා’’ති පුච්ඡි. සො තමත්ථං ආරොචෙසි. අථ නං සත්ථා ‘‘ඉත්ථියො නාමෙතා, භික්ඛු, පුබ්බෙ ඣානබලෙන වික්ඛම්භිතකිලෙසානං විසුද්ධසත්තානම්පි සංකිලෙසං උප්පාදෙසුං, තාදිසං තුච්ඡපුග්ගලං කිංකාරණා න සංකිලෙසිස්සන්ති, විසුද්ධාපි සත්තා සංකිලිස්සන්ති, උත්තමයසසමඞ්ගිනොපි ආයසක්යං පාපුණන්ති, පගෙව අපරිසුද්ධා. සිනෙරුකම්පනකවාතො පුරාණපණ්ණකසටං කිං ¶ න කම්පෙස්සති, බොධිතලෙ නිසීදිත්වා අභිසම්බුජ්ඣනකසත්තං අයං කිලෙසො ආලොළෙසි, තාදිසං කිං න ආලොළෙස්සතී’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අසීතිකොටිවිභවෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා බාරාණසිං පච්චාගන්ත්වා කතදාරපරිග්ගහො මාතාපිතූනං අච්චයෙන තෙසං මතකිච්චානි කත්වා හිරඤ්ඤොලොකනකම්මං කරොන්තො ‘‘ඉදං ධනං පඤ්ඤායති, යෙහි පනෙතං සම්භතං, තෙ ¶ න පඤ්ඤායන්තී’’ති ¶ ආවජ්ජෙන්තො සංවෙගප්පත්තො අහොසි, සරීරා සෙදා මුච්චිංසු. සො ඝරාවාසෙ චිරං වසන්තො මහාදානං දත්වා කාමෙ පහාය අස්සුමුඛං ඤාතිසඞ්ඝං පරිච්චජිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා රමණීයෙ පදෙසෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා උඤ්ඡාචරියාය වනමූලඵලාදීහි යාපෙන්තො නචිරස්සෙව අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච උප්පාදෙත්වා ඣානකීළං කීළන්තො චිරං වසිත්වා චින්තෙසි – ‘‘මනුස්සපථං ගන්ත්වා ලොණම්බිලං උපසෙවිස්සාමි, එවං මෙ සරීරඤ්චෙව ථිරං භවිස්සති, ජඞ්ඝවිහාරො ච කතො භවිස්සති, යෙ ච මාදිසස්ස සීලසම්පන්නස්ස භික්ඛං වා දස්සන්ති, අභිවාදනාදීනි වා කරිස්සන්ති, තෙ සග්ගපුරං පූරෙස්සන්තී’’ති.
සො හිමවන්තා ඔතරිත්වා අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො බාරාණසිං පත්වා සූරියත්ථඞ්ගමනවෙලාය වසනට්ඨානං ඔලොකෙන්තො රාජුය්යානං දිස්වා ‘‘ඉදං පටිසල්ලානසාරුප්පං, එත්ථ වසිස්සාමෙ’’ති උය්යානං පවිසිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නො ඣානසුඛෙන රත්තිං ඛෙපෙත්වා පුනදිවසෙ කතසරීරපටිජග්ගනො පුබ්බණ්හසමයෙ ජටාජිනවක්කලානි සණ්ඨපෙත්වා භික්ඛාභාජනං ආදාය සන්තින්ද්රියො සන්තමානසො ඉරියාපථසම්පන්නො යුගමත්තදස්සනො හුත්වා සබ්බාකාරසම්පන්නාය අත්තනො රූපසිරියා ලොකස්ස ¶ ලොචනානි ආකඩ්ඪෙන්තො නගරං පවිසිත්වා භික්ඛාය චරන්තො රඤ්ඤො නිවෙසනද්වාරං පාපුණි. රාජා මහාතලෙ චඞ්කමන්තො වාතපානන්තරෙන බොධිසත්තං දිස්වා ඉරියාපථස්මිඤ්ඤෙව පසීදිත්වා ‘‘සචෙ සන්තධම්මො නාම අත්ථි, ඉමස්ස තෙන අබ්භන්තරෙ භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, තං තාපසං ආනෙහී’’ති එකං අමච්චං ආණාපෙසි. සො ගන්ත්වා වන්දිත්වා භික්ඛාභාජනං ගහෙත්වා ‘‘රාජා, භන්තෙ, තං පක්කොසතී’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘මහාපුඤ්ඤ, අම්හෙ රාජා න ජානාතී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, යාවාහං ආගච්ඡාමි, තාව ඉධෙව හොථා’’ති ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘අම්හාකං කුලූපකතාපසො නත්ථි, ගච්ඡ, නං ආනෙහී’’ති සයම්පි වාතපානෙන හත්ථං පසාරෙත්වා වන්දන්තො ‘‘ඉතො එථ, භන්තෙ’’ති ආහ. බොධිසත්තො අමච්චස්ස හත්ථෙ භික්ඛාභාජනං දත්වා මහාතලං අභිරුහි.
අථ නං රාජා වන්දිත්වා රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනො සම්පාදිතෙහි යාගුඛජ්ජකභත්තෙහි පරිවිසිත්වා කතභත්තකිච්චං පඤ්හං පුච්ඡි. පඤ්හබ්යාකරණෙන භිය්යොසොමත්තාය පසීදිත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ කත්ථවාසිකා ¶ , කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘හිමවන්තවාසිකා මයං, මහාරාජ, හිමවන්තතො ආගතා’’ති වුත්තෙ පුන ‘‘කිංකාරණා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘වස්සාරත්තකාලෙ, මහාරාජ, නිබද්ධවාසො නාම ලද්ධුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, රාජුය්යානෙ වසථ, තුම්හෙ ච චතූහි පච්චයෙහි න කිලමිස්සථ, අහඤ්ච සග්ගසංවත්තනිකං පුඤ්ඤං පාපුණිස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා භුත්තපාතරාසො බොධිසත්තෙන සද්ධිං ¶ උය්යානං ගන්ත්වා පණ්ණසාලං කාරෙත්වා චඞ්කමං මාපෙත්වා සෙසානිපි රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදීනි සම්පාදෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ පටියාදෙත්වා ‘‘සුඛෙන වසථ, භන්තෙ’’ති උය්යානපාලං සම්පටිච්ඡාපෙසි. බොධිසත්තො තතො පට්ඨාය ද්වාදස ¶ සංවච්ඡරානි තත්ථෙව වසි.
අථෙකදිවසං රඤ්ඤො පච්චන්තො කුපිතො. සො තස්ස වූපසමනත්ථාය ගන්තුකාමො දෙවිං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, තයා නගරෙ ඔහීයිතුං වට්ටතී’’ති ආහ. ‘‘කිං නිස්සාය කථෙථ, දෙවා’’ති. ‘‘සීලවන්තං තාපසං, භද්දෙ’’ති. ‘‘දෙව, නාහං තස්මිං පමජ්ජිස්සාමි, අම්හාකං අය්යස්ස පටිජග්ගනං මම භාරො, තුම්හෙ නිරාසඞ්කා ගච්ඡථා’’ති. රාජා නික්ඛමිත්වා ගතො, දෙවීපි බොධිසත්තං තථෙව සක්කච්චං උපට්ඨාති. බොධිසත්තො පන රඤ්ඤො ගතකාලෙ නිබද්ධවෙලායං ආගන්ත්වා අත්තනො රුචිතාය වෙලාය රාජනිවෙසනං ගන්ත්වා භත්තකිච්චං කරොති.
අථෙකදිවසං බොධිසත්තෙ අතිචිරායන්තෙ දෙවී සබ්බං ඛාදනීයභොජනීයං පටියාදෙත්වා න්හත්වා අලඞ්කරිත්වා නීචමඤ්චකං පඤ්ඤාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස ආගමනං ඔලොකයමානා මට්ඨසාටකං සිථිලං කත්වා නිවාසෙත්වා නිපජ්ජි. බොධිසත්තොපි වෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා භික්ඛාභාජනං ආදාය ආකාසෙනාගන්ත්වා මහාවාතපානද්වාරං පාපුණි. තස්ස වක්කලසද්දං සුත්වා සහසා උට්ඨහමානාය දෙවියා සරීරා මට්ඨසාටකො භස්සිත්ථ, බොධිසත්තො විසභාගාරම්මණං දිස්වා ඉන්ද්රියානි භින්දිත්වා සුභවසෙන ඔලොකෙසි. අථස්ස ඣානබලෙන සන්නිසින්නොපි කිලෙසො කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තආසීවිසො විය ඵණං කත්වා උට්ඨහි, ඛීරරුක්ඛස්ස වාසියා ආකොටිතකාලො විය අහොසි. කිලෙසුප්පාදනෙන සහෙව ඣානඞ්ගානි පරිහායිංසු, ඉන්ද්රියානි අපරිපුණ්ණානි අහෙසුං, සයං පක්ඛච්ඡින්නකාකො විය අහොසි. සො පුබ්බෙ විය නිසීදිත්වා භත්තකිච්චං කාතුං නාසක්ඛි ¶ , නිසීදාපියමානොපි න නිසීදි. අථස්ස දෙවී සබ්බං ඛාදනීයභොජනීයං භික්ඛාභාජනෙයෙව ¶ පක්ඛිපි. යථා ච පුබ්බෙ භත්තකිච්චං කත්වා සීහපඤ්ජරෙන නික්ඛමිත්වා ආකාසෙනෙව ගච්ඡති, එවං තං දිවසං ගන්තුං නාසක්ඛි. භත්තං පන ගහෙත්වා මහානිස්සෙණියා ඔතරිත්වා උය්යානං අගමාසි. දෙවීපි අස්ස අත්තනි පටිබද්ධචිත්තතං අඤ්ඤාසි. සො උය්යානං ගන්ත්වා භත්තං අභුඤ්ජිත්වාව හෙට්ඨාමඤ්චකෙ නික්ඛිපිත්වා ‘‘දෙවියා එවරූපා හත්ථසොභා පාදසොභා, එවරූපං කටිපරියොසානං, එවරූපං ඌරුලක්ඛණ’’න්තිආදීනි විප්පලපන්තො සත්තාහං නිපජ්ජි, භත්තං පූතිකං අහොසි නීලමක්ඛිකාපරිපුණ්ණං.
අථ රාජා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා පච්චාගතො අලඞ්කතපටියත්තං නගරං පදක්ඛිණං කත්වා රාජනිවෙසනං අගන්ත්වාව ‘‘බොධිසත්තං පස්සිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා උක්ලාපං අස්සමපදං දිස්වා ¶ ‘‘පක්කන්තො භවිස්සතී’’ති පණ්ණසාලාය ද්වාරං විවරිත්වා අන්තොපවිට්ඨො තං නිපන්නකං දිස්වා ‘‘කෙනචි අඵාසුකෙන භවිතබ්බ’’න්ති පූතිභත්තං ඡඩ්ඩාපෙත්වා පණ්ණසාලං පටිජග්ගාපෙත්වා ‘‘භන්තෙ, කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘විද්ධොස්මි, මහාරාජා’’ති. රාජා ‘‘මම පච්චාමිත්තෙහි මයි ඔකාසං අලභන්තෙහි ‘මමායනට්ඨානමස්ස දුබ්බලං කරිස්සාමා’ති ආගන්ත්වා එස විද්ධො භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති සරීරං පරිවත්තෙත්වා විද්ධට්ඨානං ඔලොකෙන්තො විද්ධට්ඨානං අදිස්වා ‘‘කත්ථ විද්ධොසි, භන්තෙ’’ති පුච්ඡි. බොධිසත්තො ‘‘නාහං, මහාරාජ, අඤ්ඤෙන විද්ධො, අහං පන අත්තනාව අත්තානං හදයෙ විජ්ඣි’’න්ති වත්වා උට්ඨාය නිසීදිත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘සඞ්කප්පරාගධොතෙන, විතක්කනිසිතෙන ච;
නාලඞ්කතෙන භද්රෙන, උසුකාරාකතෙන ච.
‘‘න කණ්ණායතමුත්තෙන, නාපි මොරූපසෙවිනා;
තෙනම්හි හදයෙ විද්ධො, සබ්බඞ්ගපරිදාහිනා.
‘‘ආවෙධඤ්ච ¶ න පස්සාමි, යතො රුහිරමස්සවෙ;
යාව අයොනිසො චිත්තං, සයං මෙ දුක්ඛමාභත’’න්ති.
තත්ථ ¶ සඞ්කප්පරාගධොතෙනාති කාමවිතක්කසම්පයුත්තරාගධොතෙන. විතක්කනිසිතෙන චාති තෙනෙව රාගොදකෙන විතක්කපාසාණෙ නිසිතෙන. නාලඞ්කතෙන භද්රෙනාති නෙව අලඞ්කතෙන භද්රෙන, අනලඞ්කතෙන බීභච්ඡෙනාති අත්ථො. උසුකාරාකතෙන චාති උසුකාරෙහිපි අකතෙන. න කණ්ණායතමුත්තෙනාති යාව දක්ඛිණකණ්ණචූළකං ආකඩ්ඪිත්වා අමුත්තකෙන. නාපි මොරූපසෙවිනාති මොරපත්තගිජ්ඣපත්තාදීහි අකතූපසෙවනෙන. තෙනම්හි හදයෙ විද්ධොති තෙන කිලෙසකණ්ඩෙනාහං හදයෙ විද්ධො අම්හි. සබ්බඞ්ගපරිදාහිනාති සබ්බානි අඞ්ගානි පරිදහනසමත්ථෙන. මහාරාජ, තෙන හි කිලෙසකණ්ඩෙන හදයෙ විද්ධකාලතො පට්ඨාය මම අග්ගි පදිත්තානිව සබ්බානි අඞ්ගානි ඩය්හන්තීති දස්සෙති.
ආවෙධඤ්ච න පස්සාමීති විද්ධට්ඨානෙ වණඤ්ච න පස්සාමි. යතො රුහිරමස්සවෙති යතො මෙ ආවෙධතො ලොහිතං පග්ඝරෙය්ය, තං න පස්සාමීති අත්ථො. යාව අයොනිසො චිත්තන්ති එත්ථ යාවාති දළ්හත්ථෙ නිපාතො, අතිවිය දළ්හං කත්වා අයොනිසො චිත්තං වඩ්ඪිතන්ති අත්ථො. සයං මෙ දුක්ඛමාභතන්ති අත්තනාව මයා අත්තනො දුක්ඛං ආනීතන්ති.
එවං ¶ බොධිසත්තො ඉමාහි තීහි ගාථාහි රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා රාජානං පණ්ණසාලතො බහි කත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා නට්ඨං ඣානං උප්පාදෙත්වා පණ්ණසාලාය නික්ඛමිත්වා ආකාසෙ නිසින්නො රාජානං ඔවදිත්වා ‘‘මහාරාජ, අහං හිමවන්තමෙව ගමිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘න සක්කා, භන්තෙ, ගන්තු’’න්ති වුච්චමානොපි ‘‘මහාරාජ, මයා ඉධ වසන්තෙන එවරූපො විප්පකාරො පත්තො, ඉදානි න සක්කා ඉධ වසිතු’’න්ති රඤ්ඤො යාචන්තස්සෙව ආකාසෙ උප්පතිත්වා හිමවන්තං ගන්ත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨහි. කෙචි සොතාපන්නා, කෙචි සකදාගාමිනො, කෙචි අනාගාමිනො, කෙචි අරහන්තො අහෙසුං. ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සඞ්කප්පරාගජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[252] 2. තිලමුට්ඨිජාතකවණ්ණනා
අජ්ජාපි ¶ මෙ තං මනසීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං කොධනං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. අඤ්ඤතරො කිර, භික්ඛු, කොධනො අහොසි උපායාසබහුලො, අප්පම්පි වුත්තො සමානො කුප්පි අභිසජ්ජි, කොපඤ්ච දොසඤ්ච අප්පච්චයඤ්ච පාත්වාකාසි. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකො නාම භික්ඛු කොධනො උපායාසබහුලො උද්ධනෙ පක්ඛිත්තලොණං විය තටතටායන්තො විචරති, එවරූපෙ නික්කොධනෙ බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිතො සමානො කොධමත්තම්පි නිග්ගණ්හිතුං න සක්කොතී’’ති. සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා එකං භික්ඛුං පෙසෙත්වා තං භික්ඛුං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, කොධනො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි අයං කොධනො අහොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තස්ස පුත්තො බ්රහ්මදත්තකුමාරො නාම අහොසි. පොරාණකරාජානො ච අත්තනො පුත්තෙ ‘‘එවං එතෙ නිහතමානදප්පා සීතුණ්හක්ඛමා ලොකචාරිත්තඤ්ඤූ ච භවිස්සන්තී’’ති අත්තනො නගරෙ දිසාපාමොක්ඛආචරියෙ විජ්ජමානෙපි සිප්පුග්ගහණත්ථාය දූරෙ තිරොරට්ඨං පෙසෙන්ති, තස්මා සොපි රාජා සොළසවස්සුද්දෙසිකං පුත්තං පක්කොසාපෙත්වා එකපටලිකඋපාහනා ¶ ච පණ්ණච්ඡත්තඤ්ච කහාපණසහස්සඤ්ච දත්වා ‘‘තාත, තක්කසිලං ගන්ත්වා සිප්පං උග්ගණ්හා’’ති ¶ පෙසෙසි. සො ‘‘සාධූ’’ති මාතාපිතරො වන්දිත්වා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන තක්කසිලං පත්වා ආචරියස්ස ගෙහං පුච්ඡිත්වා ආචරියෙ මාණවකානං සිප්පං වාචෙත්වා උට්ඨාය ඝරද්වාරෙ චඞ්කමන්තෙ ගෙහං ගන්ත්වා යස්මිං ඨානෙ ඨිතො ආචරියං අද්දස, තත්ථෙව උපාහනා ඔමුඤ්චිත්වා ඡත්තඤ්ච අපනෙත්වා ආචරියං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. සො තස්ස කිලන්තභාවං ඤත්වා ආගන්තුකසඞ්ගහං කාරෙසි. කුමාරො භුත්තභොජනො ථොකං විස්සමිත්වා ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි, ‘‘කුතො ආගතොසි, තාතා’’ති ච වුත්තෙ ‘‘බාරාණසිතො’’ති ආහ. ‘‘කස්ස පුත්තොසී’’ති? ‘‘බාරාණසිරඤ්ඤො’’ති. ‘‘කෙනත්ථෙනාගතොසී’’ති? ‘‘සිප්පං උග්ගණ්හත්ථායා’’ති. ‘‘කිං තෙ ආචරියභාගො ආභතො, උදාහු ධම්මන්තෙවාසිකො හොතුකාමොසී’’ති? සො ‘‘ආචරියභාගො මෙ ¶ ආභතො’’ති වත්වා ආචරියස්ස පාදමූලෙ සහස්සත්ථවිකං ඨපෙත්වා වන්දි.
ධම්මන්තෙවාසිකා දිවා ආචරියස්ස කම්මං කත්වා රත්තිං සිප්පං උග්ගණ්හන්ති, ආචරියභාගදායකා ගෙහෙ ජෙට්ඨපුත්තා විය හුත්වා සිප්පමෙව උග්ගණ්හන්ති. තස්මා සොපි ආචරියො සල්ලහුකෙන සුභනක්ඛත්තෙන කුමාරස්ස සිප්පං පට්ඨපෙසි. කුමාරොපි සිප්පං උග්ගණ්හන්තො එකදිවසං ආචරියෙන සද්ධිං න්හායිතුං අගමාසි. අථෙකා මහල්ලිකා ඉත්ථී තිලානි සෙතෙ කත්වා පත්ථරිත්වා රක්ඛමානා නිසීදි. කුමාරො සෙතතිලෙ දිස්වා ඛාදිතුකාමො හුත්වා එකං තිලමුට්ඨිං ගහෙත්වා ඛාදි, මහල්ලිකා ‘‘තණ්හාලුකො එසො’’ති කිඤ්චි අවත්වා තුණ්හී අහොසි. සො පුනදිවසෙපි තාය වෙලාය තථෙව අකාසි, සාපි නං න කිඤ්චි ආහ. ඉතරො තතියදිවසෙපි තථෙවාකාසි, තදා මහල්ලිකා ‘‘දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො අත්තනො අන්තෙවාසිකෙහි මං විලුම්පාපෙතී’’ති බාහා පග්ගය්හ කන්දි. ආචරියො නිවත්තිත්වා ‘‘කිං එතං ¶ , අම්මා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, අන්තෙවාසිකො තෙ මයා කතානං සෙතතිලානං අජ්ජෙකං මුට්ඨිං ඛාදි, හිය්යො එකං, පරෙ එකං, නනු එවං ඛාදන්තො මම සන්තකං සබ්බං නාසෙස්සතී’’ති. ‘‘අම්ම, මා රොදි, මූලං තෙ දාපෙස්සාමී’’ති. ‘‘න මෙ, සාමි, මූලෙනත්ථො, යථා පනෙස කුමාරො පුන එවං න කරොති, තථා තං සික්ඛාපෙහී’’ති. ආචරියො ‘‘තෙන හි පස්ස, අම්මා’’ති ද්වීහි මාණවෙහි තං කුමාරං ද්වීසු හත්ථෙසු ගාහාපෙත්වා වෙළුපෙසිකං ගහෙත්වා ‘‘පුන එවරූපං මා අකාසී’’ති තික්ඛත්තුං පිට්ඨියං පහරි. කුමාරො ආචරියස්ස කුජ්ඣිත්වා රත්තානි අක්ඛීනි කත්වා පාදපිට්ඨිතො යාව කෙසමත්ථකා ඔලොකෙසි. සොපිස්ස කුජ්ඣිත්වා ඔලොකිතභාවං අඤ්ඤාසි. කුමාරො සිප්පං නිට්ඨාපෙත්වා ‘‘අනුයොගං දත්වා මාරාපෙතබ්බො එස මයා’’ති තෙන කතදොසං හදයෙ ඨපෙත්වා ගමනකාලෙ ආචරියං වන්දිත්වා ‘‘යදාහං, ආචරිය, බාරාණසිරජ්ජං පත්වා තුම්හාකං සන්තිකං පෙසෙස්සාමි, තදා තුම්හෙ ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති සසිනෙහො විය පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා පක්කාමි.
සො ¶ බාරාණසිං පත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා සිප්පං දස්සෙසි. රාජා ‘‘ජීවමානෙන මෙ පුත්තො දිට්ඨො, ජීවමානොවස්ස රජ්ජසිරිං පස්සාමී’’ති පුත්තං රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙසි. සො රජ්ජසිරිං අනුභවමානො ආචරියෙන කතදොසං ¶ සරිත්වා උප්පන්නකොධො ‘‘මාරාපෙස්සාමි න’’න්ති පක්කොසනත්ථාය ආචරියස්ස දූතං පාහෙසි. ආචරියො ‘‘තරුණකාලෙ නං සඤ්ඤාපෙතුං න සක්ඛිස්සාමී’’ති අගන්ත්වා තස්ස රඤ්ඤො මජ්ඣිමවයකාලෙ ‘‘ඉදානි නං සඤ්ඤාපෙතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා රාජද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘තක්කසිලාචරියො ආගතො’’ති ආරොචාපෙසි. රාජා තුට්ඨො බ්රාහ්මණං පක්කොසාපෙත්වා තං අත්තනො සන්තිකං ආගතං දිස්වාව කොධං උප්පාදෙත්වා රත්තානි අක්ඛීනි කත්වා අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘භො, අජ්ජාපි මෙ ආචරියෙන පහටට්ඨානං රුජ්ජති, ආචරියො නලාටෙන මච්චුං ආදාය ‘මරිස්සාමී’ති ¶ ආගතො, අජ්ජස්ස ජීවිතං නත්ථී’’ති වත්වා පුරිමා ද්වෙ ගාථා අවොච –
‘‘අජ්ජාපි මෙ තං මනසි, යං මං ත්වං තිලමුට්ඨියා;
බාහාය මං ගහෙත්වාන, ලට්ඨියා අනුතාළයි.
‘‘නනු ජීවිතෙ න රමසි, යෙනාසි බ්රාහ්මණාගතො;
යං මං බාහා ගහෙත්වාන, තික්ඛත්තුං අනුතාළයී’’ති.
තත්ථ යං මං බාහාය මන්ති ද්වීසු පදෙසු උපයොගවචනං අනුතාළනගහණාපෙක්ඛං. යං මං ත්වං තිලමුට්ඨියා කාරණා අනුතාළයි, අනුතාළෙන්තො ච මං බාහාය ගහෙත්වා අනුතාළයි, තං අනුතාළනං අජ්ජාපි මෙ මනසීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. නනු ජීවිතෙ න රමසීති මඤ්ඤෙ ත්වං අත්තනො ජීවිතම්හි නාභිරමසි. යෙනාසි බ්රාහ්මණාගතොති යස්මා බ්රාහ්මණ ඉධ මම සන්තිකං ආගතොසි. යං මං බාහා ගහෙත්වානාති යං මම බාහා ගහෙත්වා, යං මං බාහාය ගහෙත්වාතිපි අත්ථො. තික්ඛත්තුං අනුතාළයීති තයො වාරෙ වෙළුලට්ඨියා තාළෙසි, අජ්ජ දානි තස්ස ඵලං වින්දාහීති නං මරණෙන සන්තජ්ජෙන්තො එවමාහ.
තං සුත්වා ආචරියො තතියං ගාථමාහ –
‘‘අරියො අනරියං කුබ්බන්තං, යො දණ්ඩෙන නිසෙධති;
සාසනං තං න තං වෙරං, ඉති නං පණ්ඩිතා විදූ’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ අරියොති සුන්දරාධිවචනමෙතං. සො පන අරියො චතුබ්බිධො හොති ආචාරඅරියො දස්සනඅරියො ලිඞ්ගඅරියො පටිවෙධඅරියොති. තත්ථ මනුස්සො වා හොතු තිරච්ඡානො වා, අරියාචාරෙ ඨිතො ආචාරඅරියො නාම. වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘අරියවත්තසි වක්කඞ්ග, යො පිණ්ඩමපචායති;
චජාමි තෙ තං භත්තාරං, ගච්ඡථූභො යථාසුඛ’’න්ති. (ජා. 2.21.106);
රූපෙන පන ඉරියාපථෙන ච පාසාදිකෙන දස්සනීයෙන සමන්නාගතො දස්සනඅරියො නාම. වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘අරියාවකාසොසි ¶ පසන්නනෙත්තො, මඤ්ඤෙ භවං පබ්බජිතො කුලම්හා;
කථං නු චිත්තානි පහාය භොගෙ, පබ්බජි නික්ඛම්ම ඝරා සපඤ්ඤා’’ති. (ජා. 2.17.143);
නිවාසනපාරුපනලිඞ්ගග්ගහණෙන පන සමණසදිසො හුත්වා විචරන්තො දුස්සීලොපි ලිඞ්ගඅරියො නාම. යං සන්ධාය වුත්තං –
‘‘ඡදනං කත්වාන සුබ්බතානං, පක්ඛන්දී කුලදූසකො පගබ්භො;
මායාවී අසඤ්ඤතො පලාපො, පතිරූපෙන චරං ස මග්ගදූසී’’ති.
බුද්ධාදයො පන පටිවෙධඅරියා නාම. තෙන වුත්තං – ‘‘අරියා වුච්චන්ති බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච බුද්ධසාවකා චා’’ති. තෙසු ඉධ ආචාරඅරියොව අධිප්පෙතො.
අනරියන්ති දුස්සීලං පාපධම්මං. කුබ්බන්තන්ති පාණාතිපාතාදිකං පඤ්චවිධදුස්සීල්යකම්මං කරොන්තං, එකමෙව වා එතං අත්ථපදං, අනරියං හීනං ලාමකං පඤ්චවෙරභයකම්මං කරොන්තං පුග්ගලං. යොති ඛත්තියාදීසු යො කොචි. දණ්ඩෙනාති යෙන කෙනචි පහරණකෙන. නිසෙධතීති ‘‘මා පුන එවරූපං කරී’’ති පහරන්තො නිවාරෙති. සාසනං තං න තං වෙරන්ති තං, මහාරාජ, අකත්තබ්බං කරොන්තෙ පුත්තධීතරො වා අන්තෙවාසිකෙ වා එවං පහරිත්වා නිසෙධනං නාම ඉමස්මිං ලොකෙ සාසනං අනුසිට්ඨි ඔවාදො, න වෙරං. ඉති නං පණ්ඩිතා ¶ විදූති එවමෙතං පණ්ඩිතා ජානන්ති. තස්මා, මහාරාජ, ත්වම්පි එවං ජාන, න එවරූපෙ ඨානෙ වෙරං කාතුං අරහසි. සචෙ හි ¶ ත්වං, මහාරාජ, මයා එවං සික්ඛාපිතො නාභවිස්ස, අථ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ පූවසක්ඛලිආදීනි චෙව ඵලාඵලාදීනි ච හරන්තො චොරකම්මෙසු පලුද්ධො අනුපුබ්බෙන සන්ධිච්ඡෙදනපන්ථදූහනගාමඝාතකාදීනි කත්වා ‘‘රාජාපරාධිකො චොරො’’ති සහොඩ්ඪං ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සිතො ‘‘ගච්ඡථස්ස දොසානුරූපං දණ්ඩං උපනෙථා’’ති දණ්ඩභයං පාපුණිස්ස, කුතො තෙ එවරූපා සම්පත්ති අභවිස්ස, නනු මං නිස්සාය ඉදං ඉස්සරියං තයා ලද්ධන්ති එවං ආචරියො රාජානං සඤ්ඤාපෙසි ¶ . පරිවාරෙත්වා ඨිතා අමච්චාපිස්ස කථං සුත්වා ‘‘සච්චං, දෙව, ඉදං ඉස්සරියං තුම්හාකං ආචරියස්සෙව සන්තක’’න්ති ආහංසු.
තස්මිං ඛණෙ රාජා ආචරියස්ස ගුණං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘සබ්බිස්සරියං තෙ, ආචරිය, දම්මි, රජ්ජං පටිච්ඡා’’ති ආහ. ආචරියො ‘‘න මෙ, මහාරාජ, රජ්ජෙනත්ථො’’ති පටික්ඛිපි. රාජා තක්කසිලං පෙසෙත්වා ආචරියස්ස පුත්තදාරං ආහරාපෙත්වා මහන්තං ඉස්සරියං දත්වා තමෙව පුරොහිතං කත්වා පිතුට්ඨානෙ ඨපෙත්වා තස්සොවාදෙ ඨිතො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කොධනො භික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි, බහූ ජනා සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො අහෙසුං. ‘‘තදා රාජා කොධනො භික්ඛු අහොසි, ආචරියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
තිලමුට්ඨිජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[253] 3. මණිකණ්ඨජාතකවණ්ණනා
මමන්නපානන්ති ඉදං සත්ථා ආළවිං නිස්සාය අග්ගාළවෙ චෙතියෙ විහරන්තො කුටිකාරසික්ඛාපදං (පාරා. 342) ආරබ්භ කථෙසි. ආළවකා හි භික්ඛූ සඤ්ඤාචිකාය කුටියො කාරයමානා යාචනබහුලා විඤ්ඤත්තිබහුලා විහරිංසු ‘‘පුරිසං දෙථ, පුරිසත්ථකරං දෙථා’’තිආදීනි වදන්තා. මනුස්සා ¶ උපද්දුතා යාචනාය උපද්දුතා විඤ්ඤත්තියා භික්ඛූ දිස්වා උබ්බිජ්ජිංසුපි උත්තසිංසුපි පලායිංසුපි. අථායස්මා මහාකස්සපො ආළවිං උපසඞ්කමිත්වා පිණ්ඩාය පාවිසි, මනුස්සා ථෙරම්පි දිස්වා තථෙව පටිපජ්ජිංසු. සො පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘පුබ්බායං, ආවුසො, ආළවී සුලභපිණ්ඩා, ඉදානි කස්මා ¶ දුල්ලභපිණ්ඩා ජාතා’’ති පුච්ඡිත්වා තං කාරණං සුත්වා භගවති ආළවිං ආගන්ත්වා අග්ගාළවචෙතියෙ විහරන්තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං ආරොචෙසි. සත්ථා එතස්මිං කාරණෙ භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා ආළවකෙ භික්ඛූ පටිපුච්ඡි ¶ – ‘‘සච්චං කිර තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, සඤ්ඤාචිකාය කුටියො කාරෙථා’’ති. ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ තෙ භික්ඛූ ගරහිත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, යාචනා නාමෙසා සත්තරතනපරිපුණ්ණෙ නාගභවනෙ වසන්තානං නාගානම්පි අමනාපා, පගෙව මනුස්සානං, යෙසං එකං කහාපණකං උප්පාදෙන්තානං පාසාණතො මංසං උප්පාටනකාලො විය හොතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො මහාවිභවෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස ආධාවිත්වා පරිධාවිත්වා විචරණකාලෙ අඤ්ඤොපි පුඤ්ඤවා සත්තො තස්ස මාතු කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති. තෙ උභොපි භාතරො වයප්පත්තා මාතාපිතූනං කාලකිරියාය සංවිග්ගහදයා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ගඞ්ගාතීරෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා වසිංසු. තෙසු ජෙට්ඨස්ස උපරිගඞ්ගාය පණ්ණසාලා අහොසි, කනිට්ඨස්ස අධොගඞ්ගාය. අථෙකදිවසං මණිකණ්ඨො නාම නාගරාජා නාගභවනා නික්ඛමිත්වා ගඞ්ගාතීරෙ මාණවකවෙසෙන විචරන්තො කනිට්ඨස්ස අස්සමං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි, තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්මොදනීයකථං කථෙත්වා විස්සාසිකා අහෙසුං, විනා වත්තිතුං නාසක්ඛිංසු. මණිකණ්ඨො අභිණ්හං කනිට්ඨතාපසස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා කථාසල්ලාපෙන නිසීදිත්වා ගමනකාලෙ තාපසෙ සිනෙහෙන අත්තභාවං විජහිත්වා භොගෙහි තාපසං පරික්ඛිපන්තො පරිස්සජිත්වා උපරිමුද්ධනි මහන්තං ඵණං ධාරෙත්වා ථොකං වසිත්වා තං සිනෙහං විනොදෙත්වා සරීරං විනිවෙඨෙත්වා තාපසං වන්දිත්වා සකට්ඨානමෙව ගච්ඡති. තාපසො තස්ස භයෙන කිසො අහොසි ලූඛො දුබ්බණ්ණො උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතො ධමනිසන්ථතගත්තො.
සො ¶ එකදිවසං භාතු සන්තිකං අගමාසි. අථ නං සො පුච්ඡි – ‘‘කිස්ස, ත්වං භො, කිසො ලූඛො දුබ්බණ්ණො උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතො ධමනිසන්ථතගත්තො’’ති. සො තස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘කිං පන, ත්වං භො, තස්ස නාගරාජස්ස ආගමනං ¶ ඉච්ඡසි, න ඉච්ඡසී’’ති පුට්ඨො ‘‘න ඉච්ඡාමී’’ති වත්වා ‘‘සො පන නාගරාජා තව සන්තිකං ආගච්ඡන්තො කිං පිළන්ධනං පිළන්ධිත්වා ආගච්ඡතී’’ති වුත්තෙ ‘‘මණිරතන’’න්ති ආහ. තෙන හි ත්වං තස්මිං නාගරාජෙ තව සන්තිකං ආගන්ත්වා අනිසින්නෙයෙව ‘‘මණිං මෙ දෙහී’’ති යාච, එවං සො නාගො තං භොගෙහි අපරික්ඛිපිත්වාව ගමිස්සති. පුනදිවසෙ අස්සමපදද්වාරෙ ඨත්වා ආගච්ඡන්තමෙව නං යාචෙය්යාසි, තතියදිවසෙ ගඞ්ගාතීරෙ ඨත්වා උදකා උම්මුජ්ජන්තමෙව නං යාචෙය්යාසි, එවං සො තව සන්තිකං පුන න ආගමිස්සතීති.
තාපසො ¶ ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා අත්තනො පණ්ණසාලං ගන්ත්වා පුනදිවසෙ නාගරාජානං ආගන්ත්වා ඨිතමත්තමෙව ‘‘එතං අත්තනො පිළන්ධනමණිං මෙ දෙහී’’ති යාචි, සො අනිසීදිත්වාව පලායි. අථ නං දුතියදිවසෙ අස්සමපදද්වාරෙ ඨත්වා ආගච්ඡන්තමෙව ‘‘හිය්යො මෙ මණිරතනං නාදාසි, අජ්ජ දානං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති ආහ. නාගො අස්සමපදං අපවිසිත්වාව පලායි. තතියදිවසෙ උදකතො උම්මුජ්ජන්තමෙව නං ‘‘අජ්ජ මෙ තතියො දිවසො යාචන්තස්ස, දෙහි දානි මෙ එතං මණිරතන’’න්ති ආහ. නාගරාජා උදකෙ ඨත්වාව තාපසං පටික්ඛිපන්තො ද්වෙ ගාථා ආහ –
‘‘මමන්නපානං විපුලං උළාරං, උප්පජ්ජතීමස්ස මණිස්ස හෙතු;
තං තෙ න දස්සං අතියාචකොසි, න චාපි තෙ අස්සමමාගමිස්සං.
‘‘සුසූ යථා සක්ඛරධොතපාණී, තාසෙසිමං සෙලං යාචමානො;
තං තෙ න දස්සං අතියාචකොසි, න චාපි තෙ අස්සමමාගමිස්ස’’න්ති.
තත්ථ ¶ මමන්නපානන්ති මම යාගුභත්තාදිදිබ්බභොජනං අට්ඨපානකභෙදඤ්ච දිබ්බපානං. විපුලන්ති බහු. උළාරන්ති සෙට්ඨං පණීතං. තං තෙති තං මණිං තුය්හං. අතියාචකොසීති ¶ කාලඤ්ච පමාණඤ්ච අතික්කමිත්වා අජ්ජ තීණි දිවසානි මය්හං පියං මනාපං මණිරතනං යාචමානො අතික්කම්ම යාචකොසි. න චාපි තෙති න කෙවලං න දස්සං, අස්සමම්පි තෙ නාගමිස්සං. සුසූ යථාති යථා නාම යුවා තරුණමනුස්සො. සක්ඛරධොතපාණීති සක්ඛරාය ධොතපාණි, තෙලෙන පාසාණෙ ධොතඅසිහත්ථො. තාසෙසිමං සෙලං යාචමානොති ඉමං මණිං යාචන්තො ත්වං කඤ්චනථරුඛග්ගං අබ්බාහිත්වා ‘‘සීසං තෙ ඡින්දාමී’’ති වදන්තො තරුණපුරිසො විය මං තාසෙසි.
එවං වත්වා සො නාගරාජා උදකෙ නිමුජ්ජිත්වා අත්තනො නාගභවනමෙව ගන්ත්වා න පච්චාගඤ්ඡි. අථ සො තාපසො තස්ස දස්සනීයස්ස නාගරාජස්ස අදස්සනෙන භිය්යොසොමත්තාය කිසො අහොසි ලූඛො දුබ්බණ්ණො උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතො ධමනිසන්ථතගත්තො. අථ ජෙට්ඨතාපසො ‘‘කනිට්ඨස්ස පවත්තිං ජානිස්සාමී’’ති තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා තං භිය්යොසොමත්තාය පණ්ඩුරොගිනං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො, භො, ත්වං භිය්යොසොමත්තාය පණ්ඩුරොගී ජාතො’’ති වත්වා ‘‘තස්ස දස්සනීයස්ස නාගරාජස්ස අදස්සනෙනා’’ති සුත්වා ‘‘අයං තාපසො නාගරාජානං විනා වත්තිතුං න සක්කොතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ තං යාචෙ යස්ස පියං ජිගීසෙ, දෙස්සො හොති අතියාචනාය;
නාගො මණිං යාචිතො බ්රාහ්මණෙන, අදස්සනංයෙව තදජ්ඣගමා’’ති.
තත්ථ න තං යාචෙති තං භණ්ඩං න යාචෙය්ය. යස්ස පියං ජිගීසෙති යං භණ්ඩං අස්ස පුග්ගලස්ස පියන්ති ජානෙය්ය. දෙස්සො හොතීති අප්පියො හොති. අතියාචනායාති පමාණං අතික්කමිත්වා වරභණ්ඩං යාචන්තො තාය අතියාචනාය. අදස්සනංයෙව තදජ්ඣගමාති තතො පට්ඨාය අදස්සනමෙව ගතොති.
එවං පන තං වත්වා ‘‘ඉතො දානි පට්ඨාය මා සොචී’’ති සමස්සාසෙත්වා ජෙට්ඨභාතා අත්තනො අස්සමමෙව ගතො. අථාපරභාගෙ තෙ ¶ ද්වෙපි භාතරො අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණා අහෙසුං.
සත්ථා ¶ ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, සත්තරතනපරිපුණ්ණෙ නාගභවනෙ වසන්තානං නාගානම්පි යාචනා නාම අමනාපා, කිමඞ්ගං පන මනුස්සාන’’න්ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කනිට්ඨො ආනන්දො අහොසි, ජෙට්ඨො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මණිකණ්ඨජාතකවණ්ණනා තතියා.
[254] 4. කුණ්ඩකකුච්ඡිසින්ධවජාතකවණ්ණනා
භුත්වා තිණපරිඝාසන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ සාවත්ථියං වස්සං වසිත්වා චාරිකං චරිත්වා පුන පච්චාගතෙ මනුස්සා ‘‘ආගන්තුකසක්කාරං කරිස්සාමා’’ති බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දදන්ති. විහාරෙ එකං ධම්මඝොසකභික්ඛුං ඨපෙසුං, සො යෙ යෙ ආගන්ත්වා යත්තකෙ භික්ඛූ ඉච්ඡන්ති, තෙසං තෙසං භික්ඛූ විචාරෙත්වා දෙති.
අථෙකා දුග්ගතමහල්ලිකා ඉත්ථී එකමෙව පටිවීසං සජ්ජෙත්වා තෙසං තෙසං මනුස්සානං භික්ඛූසු විචාරෙත්වා දින්නෙසු උස්සූරෙ ධම්මඝොසකස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා ‘‘මය්හං එකං භික්ඛුං දෙථා’’ති ආහ. සො ‘‘මයා සබ්බෙ භික්ඛූ විචාරෙත්වා දින්නා, සාරිපුත්තත්ථෙරො පන විහාරෙයෙව, ත්වං තස්ස භික්ඛං දෙහී’’ති ආහ. සා ‘‘සාධූ’’ති තුට්ඨචිත්තා ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ ඨත්වා ථෙරස්ස ආගතකාලෙ ¶ වන්දිත්වා හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා ඝරං නෙත්වා නිසීදාපෙසි. ‘‘එකාය කිර මහල්ලිකාය ධම්මසෙනාපති අත්තනො ඝරෙ නිසීදාපිතො’’ති බහූනි සද්ධානි කුලානි අස්සොසුං. තෙසු රාජා පස්සෙනදී කොසලො තං පවත්තිං සුත්වා තස්සා සාටකෙන චෙව සහස්සත්ථවිකාය ච සද්ධිං භත්තභාජනානි පහිණි ‘‘මය්හං අය්යං පරිවිසමානා ඉමං සාටකං නිවාසෙත්වා ඉමෙ කහාපණෙ වළඤ්ජෙත්වා ථෙරං පරිවිසතූ’’ති. යථා ච රාජා, එවං අනාථපිණ්ඩිකො ¶ චූළඅනාථපිණ්ඩිකො විසාඛා ච මහාඋපාසිකා පහිණි. අඤ්ඤානිපි පන කුලානි එකසතද්විසතාදිවසෙන අත්තනො අත්තනො බලානුරූපෙන කහාපණෙ පහිණිංසු. එවං එකාහෙනෙව සා මහල්ලිකා සතසහස්සමත්තං ලභි. ථෙරො පන තාය දින්නයාගුමෙව පිවිත්වා ¶ තාය කතඛජ්ජකමෙව පක්කභත්තමෙව ච පරිභුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං කත්වා තං මහල්ලිකං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා විහාරමෙව අගමාසි.
ධම්මසභායං භික්ඛූ ථෙරස්ස ගුණකථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, ධම්මසෙනාපති මහල්ලිකගහපතානිං දුග්ගතභාවතො මොචෙසි, පතිට්ඨා අහොසි. තාය දින්නමාහාරං අජිගුච්ඡන්තො පරිභුඤ්ජී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො ඉදානෙව එතිස්සා මහල්ලිකාය අවස්සයො ජාතො, න ච ඉදානෙව තාය දින්නං ආහාරං අජිගුච්ඡන්තො පරිභුඤ්ජති, පුබ්බෙපි පරිභුඤ්ජියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො උත්තරාපථෙ අස්සවාණිජකුලෙ නිබ්බත්ති. උත්තරාපථජනපදතො පඤ්චසතා අස්සවාණිජා අස්සෙ බාරාණසිං ආනෙත්වා වික්කිණන්ති. අඤ්ඤතරොපි අස්සවාණිජො පඤ්චඅස්සසතානි ආදාය බාරාණසිමග්ගං පටිපජ්ජි. අන්තරාමග්ගෙ ච බාරාණසිතො අවිදූරෙ එකො නිගමගාමො අත්ථි, තත්ථ පුබ්බෙ මහාවිභවො සෙට්ඨි අහොසි. තස්ස මහන්තං නිවෙසනං, තං පන කුලං අනුක්කමෙන පරික්ඛයං ගතං, එකාව මහල්ලිකා අවසිට්ඨා, සා තස්මිං නිවෙසනෙ වසති. අථ සො අස්සවාණිජො තං නිගමගාමං පත්වා ‘‘වෙතනං දස්සාමී’’ති තස්සා නිවෙසනෙ නිවාසං ගණ්හිත්වා අස්සෙ එකමන්තෙ ඨපෙසි. තංදිවසමෙවස්ස එකිස්සා ආජානීයාවළවාය ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සො ද්වෙ තයො දිවසෙ වසිත්වා අස්සෙ බලං ගාහාපෙත්වා ‘‘රාජානං පස්සිස්සාමී’’ති අස්සෙ ආදාය පායාසි. අථ නං මහල්ලිකා ‘‘ගෙහවෙතනං දෙහී’’ති වත්වා ‘‘සාධු, අම්ම, දෙමී’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘තාත, වෙතනං මෙ දදමානො ඉමම්පි අස්සපොතකං වෙතනතො ඛණ්ඩෙත්වා දෙහී’’ති ආහ. වාණිජො තථා කත්වා ¶ පක්කාමි. සා තස්මිං අස්සපොතකෙ පුත්තසිනෙහං පච්චුපට්ඨපෙත්වා අවස්සාවනඣාමකභත්තවිඝාසතිණානි දත්වා තං පටිජග්ගි.
අථාපරභාගෙ බොධිසත්තො පඤ්ච අස්සසතානි ආදාය ආගච්ඡන්තො තස්මිං ගෙහෙ නිවාසං ගණ්හි. කුණ්ඩකඛාදකස්ස සින්ධවපොතකස්ස ඨිතට්ඨානතො ගන්ධං ඝායිත්වා එකඅස්සොපි ගෙහං පවිසිතුං නාසක්ඛි. බොධිසත්තො මහල්ලිකං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, කච්චි ඉමස්මිං ගෙහෙ අස්සො අත්ථී’’ති ¶ . ‘‘තාත, අඤ්ඤො අස්සො නාම නත්ථි, අහං පන පුත්තං කත්වා එකං අස්සපොතකං පටිජග්ගාමි, සො එත්ථ අත්ථී’’ති. ‘‘කහං සො, අම්මා’’ති? ‘‘චරිතුං ගතො, තාතා’’ති. ‘‘කාය වෙලාය ආගමිස්සති, අම්මා’’ති? ‘‘සායන්හෙ, තාතා’’ති. බොධිසත්තො තස්ස ආගමනං පටිමානෙන්තො අස්සෙ බහි ඨපෙත්වාව නිසීදි. සින්ධවපොතකොපි විචරිත්වා කාලෙයෙව ආගමි. බොධිසත්තො කුණ්ඩකකුච්ඡිසින්ධවපොතකං දිස්වා ලක්ඛණානි සමානෙත්වා ‘‘අයං සින්ධවො අනග්ඝො, මහල්ලිකාය මූලං දත්වා ගහෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙසි. සින්ධවපොතකොපි ගෙහං පවිසිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානෙයෙව ඨිතො. තස්මිං ඛණෙ තෙ අස්සා ගෙහං පවිසිතුං සක්ඛිංසු.
බොධිසත්තො ද්වීහතීහං වසිත්වා අස්සෙ සන්තප්පෙත්වා ගච්ඡන්තො ‘‘අම්ම, ඉමං අස්සපොතකං මූලං ගහෙත්වා මය්හං දෙහී’’ති ආහ. ‘‘කිං වදෙසි, තාත, පුත්තං වික්කිණන්තා නාම අත්ථී’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං එතං කිං ඛාදාපෙත්වා පටිජග්ගසී’’ති? ‘‘ඔදනකඤ්ජිකඤ්ච ඣාමකභත්තඤ්ච විඝාසතිණඤ්ච ඛාදාපෙත්වා කුණ්ඩකයාගුඤ්ච පායෙත්වා පටිජග්ගාමි, තාතා’’ති. ‘‘අම්ම, අහං එතං ලභිත්වා පිණ්ඩරසභොජනං භොජෙස්සාමි, ඨිතට්ඨානෙ ¶ චෙලවිතානං පසාරෙත්වා අත්ථරණපිට්ඨෙ ඨපෙස්සාමී’’ති. ‘‘තාත, එවං සන්තෙ මම පුත්තො ච සුඛං අනුභවතු, තං ගහෙත්වා ගච්ඡා’’ති. අථ බොධිසත්තො තස්ස චතුන්නං පාදානං නඞ්ගුට්ඨස්ස මුඛස්ස ච මූලං එකෙකං කත්වා ඡ සහස්සත්ථවිකායො ඨපෙත්වා මහල්ලිකං නවවත්ථං නිවාසාපෙත්වා සින්ධවපොතකස්ස පුරතො ඨපෙසි. සො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා මාතරං ඔලොකෙත්වා අස්සූනි පවත්තෙසි. සාපි තස්ස පිට්ඨිං පරිමජ්ජිත්වා ආහ – ‘‘මයා පුත්තපොසාවනිකං ලද්ධං, ත්වං, තාත, ගච්ඡාහී’’ති, තදා සො අගමාසි.
බොධිසත්තො පුනදිවසෙ අස්සපොතකස්ස පිණ්ඩරසභොජනං සජ්ජෙත්වා ‘‘වීමංසිස්සාමි තාව නං, ජානාති නු ඛො අත්තනො බලං, උදාහු න ජානාතී’’ති දොණියං කුණ්ඩකයාගුං ආකිරාපෙත්වා දාපෙසි. සො ‘‘නාහං ඉමං භොජනං භුඤ්ජිස්සාමී’’ති තං යාගුං පායිතුං න ඉච්ඡි. බොධිසත්තො තස්ස වීමංසනවසෙන පඨමං ගාථමාහ –
‘‘භුත්වා ¶ තිණපරිඝාසං, භුත්වා ආචාමකුණ්ඩකං;
එතං තෙ භොජනං ආසි, කස්මා දානි න භුඤ්ජසී’’ති.
තත්ථ ¶ භුත්වා තිණපරිඝාසන්ති ත්වං පුබ්බෙ මහල්ලිකාය දින්නං තෙසං තෙසං ඛාදිතාවසෙසං විඝාසතිණසඞ්ඛාතං පරිඝාසං භුඤ්ජිත්වා වඩ්ඪිතො. භුත්වා ආචාමකුණ්ඩකන්ති එත්ථ ආචාමො වුච්චති ඔදනාවසෙසං. කුණ්ඩකන්ති කුණ්ඩකමෙව. එතඤ්ච භුඤ්ජිත්වා වඩ්ඪිතොසීති දීපෙති. එතං තෙති එතං තව පුබ්බෙ භොජනං ආසි. කස්මා දානි න භුඤ්ජසීති මයාපි තෙ තමෙව දින්නං, ත්වං තං කස්මා ඉදානි න භුඤ්ජසීති.
තං සුත්වා සින්ධවපොතකො ඉතරා ද්වෙ ගාථා අවොච –
‘‘යත්ථ පොසං න ජානන්ති, ජාතියා විනයෙන වා;
බහු තත්ථ මහාබ්රහ්මෙ, අපි ආචාමකුණ්ඩකං.
‘‘ත්වඤ්ච ඛොමං පජානාසි, යාදිසායං හයුත්තමො;
ජානන්තො ජානමාගම්ම, න තෙ භක්ඛාමි කුණ්ඩක’’න්ති.
තත්ථ ¶ යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. පොසන්ති සත්තං. ජාතියා විනයෙන වාති ‘‘ජාතිසම්පන්නො වා එසො, න වා, ආචාරයුත්තො වා, න වා’’ති එවං න ජානන්ති. මහාබ්රහ්මෙති ගරුකාලපනෙන ආලපන්තො ආහ. යාදිසායන්ති යාදිසො අයං, අත්තානං සන්ධාය වදති. ජානන්තො ජානමාගම්මාති අහං අත්තනො බලං ජානන්තො ජානන්තමෙව තං ආගම්ම පටිච්ච තව සන්තිකෙ කුණ්ඩකං කිං භුඤ්ජිස්සාමි. න හි ත්වං කුණ්ඩකං භොජාපෙතුකාමතාය ඡ සහස්සානි දත්වා මං ගණ්හීති.
තං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘තං වීමංසනත්ථාය තං මයා කතං, මා කුජ්ඣී’’ති තං සමස්සාසෙත්වා සුභොජනං භොජෙත්වා ආදාය රාජඞ්ගණං ගන්ත්වා එකස්මිං පස්සෙ පඤ්ච අස්සසතානි ඨපෙත්වා එකස්මිං පස්සෙ විචිත්තසාණිං පරික්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා අත්ථරණං පත්ථරිත්වා උපරි චෙලවිතානං බන්ධිත්වා සින්ධවපොතකං ඨපෙසි.
රාජා ආගන්ත්වා අස්සෙ ඔලොකෙන්තො ‘‘අයං අස්සො කස්මා විසුං ඨපිතො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘මහාරාජ ¶ , අයං සින්ධවො ඉමෙ අස්සෙ විසුං අකතො මොචෙස්සතී’’ති සුත්වා ‘‘සොභනො, භො, සින්ධවො’’ති පුච්ඡි. බොධිසත්තො ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති වත්වා ‘‘තෙන හිස්ස ජවං පස්සිස්සාමී’’ති ¶ වුත්තෙ තං අස්සං කප්පෙත්වා අභිරුහිත්වා ‘‘පස්ස, මහාරාජා’’ති මනුස්සෙ උස්සාරෙත්වා රාජඞ්ගණෙ අස්සං පාහෙසි. සබ්බං රාජඞ්ගණං නිරන්තරං අස්සපන්තීහි පරික්ඛිත්තමිවාහොසි. පුන බොධිසත්තො ‘‘පස්ස, මහාරාජ, සින්ධවපොතකස්ස වෙග’’න්ති විස්සජ්ජෙසි, එකපුරිසොපි නං න අද්දස. පුන රත්ථපටං උදරෙ පරික්ඛිපිත්වා විස්සජ්ජෙසි, රත්තපටමෙව පස්සිංසු. අථ නං අන්තොනගරෙ එකිස්සා උය්යානපොක්ඛරණියා උදකපිට්ඨෙ විස්සජ්ජෙසි, තත්ථස්ස උදකපිට්ඨෙ ධාවතො ඛුරග්ගානිපි න තෙමිංසු. පුනවාරං පදුමිනිපත්තානං උපරි ¶ ධාවන්තො එකපණ්ණම්පි න උදකෙ ඔසීදාපෙසි. එවමස්ස ජවසම්පන්නං දස්සෙත්වා ඔරුය්හ පාණිං පහරිත්වා හත්ථතලං උපනාමෙසි, අස්සො උපගන්ත්වා චත්තාරො පාදෙ එකතො කත්වා හත්ථතලෙ අට්ඨාසි. අථ මහාසත්තො රාජානං ආහ – ‘‘මහාරාජ, ඉමස්ස අස්සපොතකස්ස සබ්බාකාරෙන වෙගෙ දස්සියමානෙ සමුද්දපරියන්තො නප්පහොතී’’ති. රාජා තුස්සිත්වා මහාසත්තස්ස උපඩ්ඪරජ්ජං අදාසි. සින්ධවපොතකම්පි අභිසිඤ්චිත්වා මඞ්ගලඅස්සං අකාසි.
සො රඤ්ඤො පියො අහොසි මනාපො, සක්කාරොපිස්ස මහා අහොසි. තස්ස හි වසනට්ඨානං රඤ්ඤො අලඞ්කතපටියත්තො වාසඝරගබ්භො විය අහොසි, චතුජාතිගන්ධෙහි භූමිලෙපනං අකංසු, ගන්ධදාමමාලාදාමානි ඔසාරයිංසු, උපරි සුවණ්ණතාරකඛචිතං චෙලවිතානං අහොසි, සමන්තතො චිත්රසාණි පරික්ඛිත්තා අහොසි, නිච්චං ගන්ධතෙලපදීපා ඣායිංසු, උච්චාරපස්සාවට්ඨානෙපිස්ස සුවණ්ණකටාහං ඨපයිංසු, නිච්චං රාජාරහභොජනමෙව භුඤ්ජි. තස්ස පන ආගතකාලතො පට්ඨාය රඤ්ඤො සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං හත්ථගතමෙව අහොසි. රාජා බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නා සකදාගාමිනො අනාගාමිනො අරහන්තො ච අහෙසුං. ‘‘තදා මහල්ලිකා අයමෙව මහල්ලිකා අහොසි, සින්ධවො සාරිපුත්තො, රාජා ආනන්දො, අස්සවාණිජ්ජො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කුණ්ඩකකුච්ඡිසින්ධවජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[255] 5. සුකජාතකවණ්ණනා
යාව ¶ ¶ සො මත්තමඤ්ඤාසීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං අතිබහුං භුඤ්ජිත්වා අජීරණෙන කාලකතං භික්ඛුං ආරබ්භ ¶ කථෙසි. තස්මිං කිර එවං කාලකතෙ ධම්මසභායං භික්ඛූ තස්ස අගුණකථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකො නාම භික්ඛු අත්තනො කුච්ඡිප්පමාණං අජානිත්වා අතිබහුං භුඤ්ජිත්වා ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො කාලකතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස අතිභොජනපච්චයෙනෙව මතො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ සුකයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අනෙකානං සුකසහස්සානං සමුද්දානුගතෙ හිමවන්තපදෙසෙ වසන්තානං රාජා අහොසි. තස්සෙකො පුත්තො අහොසි, තස්මිං බලප්පත්තෙ බොධිසත්තො දුබ්බලචක්ඛුකො අහොසි. සුකානං කිර සීඝො වෙගො හොති, තෙන තෙසං මහල්ලකකාලෙ පඨමං චක්ඛුමෙව දුබ්බලං හොති. බොධිසත්තස්ස පුත්තො මාතාපිතරො කුලාවකෙ ඨපෙත්වා ගොචරං ආහරිත්වා පොසෙසි. සො එකදිවසං ගොචරභූමිං ගන්ත්වා පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතො සමුද්දං ඔලොකෙන්තො එකං දීපකං පස්සි. තස්මිං පන සුවණ්ණවණ්ණං මධුරඵලං අම්බවනං අත්ථි. සො පුනදිවසෙ ගොචරවෙලාය උප්පතිත්වා තස්මිං අම්බවනෙ ඔතරිත්වා අම්බරසං පිවිත්වා අම්බපක්කං ආදාය ආගන්ත්වා මාතාපිතූනං අදාසි. බොධිසත්තො තං ඛාදන්තො රසං සඤ්ජානිත්වා ‘‘තාත, නනු ඉමං අසුකදීපකෙ අම්බපක්ක’’න්ති වත්වා ‘‘ආම, තාතා’’ති වුත්තෙ ‘‘තාත, එතං දීපකං ගච්ඡන්තා නාම සුකා දීඝමායුං පාලෙන්තා නාම නත්ථි, මා ඛො ත්වං පුන තං දීපකං අගමාසී’’ති ආහ. සො තස්ස වචනං අග්ගහෙත්වා අගමාසියෙව.
අථෙකදිවසං බහුං අම්බරසං පිවිත්වා මාතාපිතූනං අත්ථාය අම්බපක්කං ආදාය සමුද්දමත්ථකෙනාගච්ඡන්තො ¶ අතිධාතතාය කිලන්තකායො නිද්දායාභිභූතො, සො නිද්දායන්තොපි ආගච්ඡතෙව, තුණ්ඩෙන පනස්ස ගහිතං අම්බපක්කං පති. සො අනුක්කමෙන ආගමනවීථිං ජහිත්වා ඔසීදන්තො උදකපිට්ඨෙනෙව ආගච්ඡන්තො උදකෙ පති. අථ නං එකො මච්ඡො ගහෙත්වා ¶ ඛාදි. බොධිසත්තො තස්මිං ආගමනවෙලාය අනාගච්ඡන්තෙයෙව ‘‘සමුද්දෙ පතිත්වා මතො භවිස්සතී’’ති අඤ්ඤාසි. අථස්ස මාතාපිතරොපි ආහාරං අලභමානා සුස්සිත්වා මරිංසු.
සත්ථා ¶ ඉමං අතීතං ආහරිත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘යාව සො මත්තමඤ්ඤාසි, භොජනස්මිං විහඞ්ගමො;
තාව අද්ධානමාපාදි, මාතරඤ්ච අපොසයි.
‘‘යතො ච ඛො බහුතරං, භොජනං අජ්ඣවාහරි;
තතො තත්ථෙව සංසීදි, අමත්තඤ්ඤූ හි සො අහු.
‘‘තස්මා මත්තඤ්ඤුතා සාධු, භොජනස්මිං අගිද්ධතා;
අමත්තඤ්ඤූ හි සීදන්ති, මත්තඤ්ඤූ ච න සීදරෙ’’ති.
තත්ථ යාව සොති යාව සො විහඞ්ගමො භොජනෙ මත්තමඤ්ඤාසි. තාව අද්ධානමාපාදීති තත්ථකං කාලං ජීවිතඅද්ධානං ආපාදි, ආයුං වින්දි. මාතරඤ්චාති දෙසනාසීසමෙතං, මාතාපිතරො ච අපොසයීති අත්ථො. යතො ච ඛොති යස්මිඤ්ච ඛො කාලෙ. භොජනං අජ්ඣවාහරීති අම්බරසං අජ්ඣොහරි. තතොති තස්මිං කාලෙ. තත්ථෙව සංසීදීති තස්මිං සමුද්දෙයෙව ඔසීදි නිමුජ්ජි, මච්ඡභොජනතං ආපජ්ජි.
තස්මා මත්තඤ්ඤුතා සාධූති යස්මා භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූ සුකො සමුද්දෙ ඔසීදිත්වා මතො, තස්මා භොජනස්මිං අගිද්ධිතාසඞ්ඛාතො මත්තඤ්ඤුභාවො සාධු, පමාණජානනං සුන්දරන්ති අත්ථො. අථ වා ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො ආහාරං ආහාරෙති, නෙව දවාය න මදාය…පෙ… ඵාසුවිහාරො චා’’ති.
‘‘අල්ලං සුක්ඛඤ්ච භුඤ්ජන්තො, න බාළ්හං සුහිතො සියා;
ඌනුදරො මිතාහාරො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ.
‘‘චත්තාරො ¶ පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;
අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො. (ථෙරගා. 982-983);
‘‘මනුජස්ස ¶ ¶ සදා සතීමතො, මත්තං ජානතො ලද්ධභොජනෙ;
තනූ තස්ස භවන්ති වෙදනා, සණිකං ජීරති ආයුං පාලය’’න්ති. (සං. නි. 1.124) –
එවං වණ්ණිතා මත්තඤ්ඤුතාපි සාධු.
‘‘කන්තාරෙ පුත්තමංසංව, අක්ඛස්සබ්භඤ්ජනං යථා;
එවං ආහරි ආහරං, යාපනත්ථමමුච්ඡිතො’’ති. (විසුද්ධි. 1.19) –
එවං වණ්ණිතා අගිද්ධිතාපි සාධු. පාළියං පන ‘‘අගිද්ධිමා’’ති ලිඛිතං, තතො අයං අට්ඨකථාපාඨොව සුන්දරතරො. අමත්තඤ්ඤූ හි සීදන්තීති භොජනෙ පමාණං අජානන්තා හි රසතණ්හාවසෙන පාපකම්මං කත්වා චතූසු අපායෙසු සීදන්ති. මත්තඤ්ඤූ ච න සීදරෙති යෙ පන භොජනෙ පමාණං ජානන්ති, තෙ දිට්ඨධම්මෙපි සම්පරායෙපි න සීදන්තීති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාපි සකදාගාමිනොපි අනාගාමිනොපි අරහන්තොපි අහෙසුං. ‘‘තදා සුකරාජපුත්තො භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූ භික්ඛු අහොසි, සුකරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුකජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[256] 6. ජරූදපානජාතකවණ්ණනා
ජරූදපානං ඛණමානාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාවත්ථිවාසිනො වාණිජෙ ආරබ්භ කථෙසි. තෙ කිර සාවත්ථියං භණ්ඩං ගහෙත්වා සකටානි පූරෙත්වා වොහාරත්ථාය ගමනකාලෙ තථාගතං නිමන්තෙත්වා සරණානි ගහෙත්වා සීලෙසු පතිට්ඨාය සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘මයං, භන්තෙ, වොහාරත්ථාය දීඝමග්ගං ගමිස්සාම, භණ්ඩං විස්සජ්ජෙත්වා සිද්ධිප්පත්තා සොත්ථිනා පච්චාගන්ත්වා පන තුම්හෙ වන්දිස්සාමා’’ති වත්වා මග්ගං පටිපජ්ජිංසු. තෙ කන්තාරමග්ගෙ පුරාණඋදපානං දිස්වා ‘‘ඉමස්මිං උදපානෙ පානීයං නත්ථි, මයඤ්ච පිපාසිතා, ඛණිස්සාම න’’න්ති ඛණන්තා පටිපාටියා බහුං ¶ අයං…පෙ… වෙළුරියං ලභිංසු. තෙ තෙනෙව සන්තුට්ඨා හුත්වා තෙසං රතනානං සකටානි ¶ පූරෙත්වා සොත්ථිනා ¶ සාවත්ථිං පච්චාගමිංසු. තෙ ආභතං ධනං පටිසාමෙත්වා මයං ‘‘සිද්ධිප්පත්තා භත්තං දස්සාමා’’ති තථාගතං නිමන්තෙත්වා දානං දත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නා අත්තනො ධනස්ස ලද්ධාකාරං සත්ථු ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘තුම්හෙ ඛො උපාසකා තෙන ධනෙන සන්තුට්ඨා හුත්වා පමාණඤ්ඤුතාය ධනඤ්ච ජීවිතඤ්ච අලභිත්ථ, පොරාණකා පන අසන්තුට්ඨා අමත්තඤ්ඤුනො පණ්ඩිතානං වචනං අකත්වා ජීවික්ඛයං පත්තා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බාරාණසියං වාණිජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො සත්ථවාහජෙට්ඨකො අහොසි. සො බාරාණසියං භණ්ඩං ගහෙත්වා සකටානි පූරෙත්වා බහූ වාණිජෙ ආදාය තමෙව කන්තාරං පටිපන්නො තමෙව උදපානං අද්දස. තත්ථ තෙ වාණිජා ‘‘පානීයං පිවිස්සාමා’’ති තං උදපානං ඛණන්තා පටිපාටියා බහූනි අයාදීනි ලභිංසු. තෙ බහුම්පි රතනං ලභිත්වා තෙන අසන්තුට්ඨා ‘‘අඤ්ඤම්පි එත්ථ ඉතො සුන්දරතරං භවිස්සතී’’ති භිය්යොසොමත්තාය තං ඛණිංසුයෙව. අථ බොධිසත්තො තෙ ආහ – ‘‘භො වාණිජා, ලොභො නාමෙස විනාසමූලං, අම්හෙහි බහු ධනං ලද්ධං, එත්තකෙනෙව සන්තුට්ඨා හොථ, මා අතිඛණථා’’ති. තෙ තෙන නිවාරියමානාපි ඛණිංසුයෙව. සො ච උදපානො නාගපරිග්ගහිතො, අථස්ස හෙට්ඨා වසනකනාගරාජා අත්තනො විමානෙ භිජ්ජන්තෙ ලෙඩ්ඩූසූ ච පංසූසු ච පතමානෙසු කුද්ධො ඨපෙත්වා බොධිසත්තං අවසෙසෙ සබ්බෙපි නාසිකවාතෙන පහරිත්වා ජීවිතක්ඛයං ¶ පාපෙත්වා නාගභවනා නික්ඛම්ම සකටානි යොජෙත්වා සබ්බරතනානං පූරෙත්වා බොධිසත්තං සුඛයානකෙ නිසීදාපෙත්වා නාගමාණවකෙහි සද්ධිං සකටානි යොජාපෙන්තො බොධිසත්තං බාරාණසිං නෙත්වා ඝරං පවෙසෙත්වා තං පටිසාමෙත්වා අත්තනො නාගභවනමෙව ගතො. බොධිසත්තො තං ධනං විස්සජ්ජෙත්වා සකලජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කත්වා දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සග්ගපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘ජරූදපානං ¶ ඛණමානා, වාණිජා උදකත්ථිකා;
අජ්ඣගමුං අයසං ලොහං, තිපුසීසඤ්ච වාණිජා;
රජතං ජාතරූපඤ්ච, මුත්තා වෙළුරියා බහූ.
‘‘තෙ ච තෙන අසන්තුට්ඨා, භිය්යො භිය්යො අඛාණිසුං;
තෙ තත්ථාසීවිසො ඝොරො, තෙජස්සී තෙජසා හනි.
‘‘තස්මා ¶ ඛණෙ නාතිඛණෙ, අතිඛාතඤ්හි පාපකං;
ඛාතෙන ච ධනං ලද්ධං, අතිඛාතෙන නාසිත’’න්ති.
තත්ථ අයසන්ති කාළලොහං. ලොහන්ති තම්බලොහං. මුත්තාති මුත්තායො. තෙ ච තෙන අසන්තුට්ඨාති තෙ ච වාණිජා තෙන ධනෙන අසන්තුට්ඨා. තෙ තත්ථාති තෙ වාණිජා තස්මිං උදපානෙ. තෙජස්සීති විසතෙජෙන සමන්නාගතො. තෙජසා හනීති විසතෙජෙන ඝාතෙසි. අතිඛාතෙන නාසිතන්ති අතිඛණෙන තඤ්ච ධනං ජීවිතඤ්ච නාසිතං.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා නාගරාජා සාරිපුත්තො අහොසි, සත්ථවාහජෙට්ඨකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ජරූදපානජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[257] 7. ගාමණිචන්දජාතකවණ්ණනා
නායං ¶ ඝරානං කුසලොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්ඤාපසංසනං ආරබ්භ කථෙසි. ධම්මසභායඤ්හි භික්ඛූ දසබලස්ස පඤ්ඤං පසංසන්තා නිසීදිංසු – ‘‘ආවුසො, තථාගතො මහාපඤ්ඤො පුථුපඤ්ඤො හාසපඤ්ඤො ජවනපඤ්ඤො තික්ඛපඤ්ඤො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො සදෙවකං ලොකං පඤ්ඤාය අතික්කමතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො පඤ්ඤවායෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං ජනසන්ධො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. තස්ස මුඛං සුපරිමජ්ජිතකඤ්චනාදාසතලං ¶ විය පරිසුද්ධං අහොසි අතිසොභග්ගප්පත්තං, තෙනස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘ආදාසමුඛමාරො’’ති නාමං අකංසු. තං සත්තවස්සබ්භන්තරෙයෙව පන පිතා තයො වෙදෙ ච සබ්බඤ්ච ලොකෙ කත්තබ්බාකත්තබ්බං සික්ඛාපෙත්වා තස්ස සත්තවස්සිකකාලෙ කාලමකාසි. අමච්චා මහන්තෙන සක්කාරෙන රඤ්ඤො සරීරකිච්චං කත්වා මතකදානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘කුමාරො අතිදහරො, න සක්කා රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිතුං, වීමංසිත්වා නං අභිසිඤ්චිස්සාමා’’ති එකදිවසං නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා විනිච්ඡයට්ඨානං ¶ සජ්ජෙත්වා පල්ලඞ්කං පඤ්ඤපෙත්වා කුමාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘විනිච්ඡයට්ඨානං, දෙව, ගන්තුං වට්ටතී’’ති ආහංසු. කුමාරො ‘‘සාධූ’’ති මහන්තෙන පරිවාරෙන ගන්ත්වා පල්ලඞ්කෙ නිසීදි.
තස්ස නිසින්නකාලෙ අමච්චා එකං ද්වීහි පාදෙහි විචරණමක්කටං වත්ථුවිජ්ජාචරියවෙසං ගාහාපෙත්වා විනිච්ඡයට්ඨානං නෙත්වා ‘‘දෙව, අයං පුරිසො පිතු මහාරාජස්ස කාලෙ වත්ථුවිජ්ජාචරියො පගුණවිජ්ජො අන්තොභූමියං සත්තරතනට්ඨානෙ ¶ ගුණදොසං පස්සති, එතෙනෙව ගහිතං රාජකුලානං ගෙහට්ඨානං හොති, ඉමං දෙවො සඞ්ගණ්හිත්වා ඨානන්තරෙ ඨපෙතූ’’ති ආහංසු. කුමාරො තං හෙට්ඨා ච උපරිච ඔලොකෙත්වා ‘‘නායං මනුස්සො, මක්කටො එසො’’ති ඤත්වා ‘‘මක්කටා නාම කතං කතං විද්ධංසෙතුං ජානන්ති, අකතං පන කාතුං වා විචාරෙතුං වා න ජානන්තී’’ති චින්තෙත්වා අමච්චානං පඨමං ගාථමාහ –
‘‘නායං ඝරානං කුසලො, ලොලො අයං වලීමුඛො;
කතං කතං ඛො දූසෙය්ය, එවං ධම්මමිදං කුල’’න්ති.
තත්ථ නායං ඝරානං කුසලොති අයං සත්තො න ඝරානං කුසලො, ඝරානි විචාරෙතුං වා කාතුං වා ඡෙකො න හොති. ලොලොති ලොලජාතිකො. වලීමුඛොති වලියො මුඛෙ අස්සාති වලීමුඛො. එවං ධම්මමිදංකුලන්ති ඉදං මක්කටකුලං නාම කතං කතං දූසෙතබ්බං විනාසෙතබ්බන්ති එවං සභාවන්ති.
අථාමච්චා ‘‘එවං භවිස්සති, දෙවා’’ති තං අපනෙත්වා එකාහද්වීහච්චයෙන පුන තමෙව අලඞ්කරිත්වා විනිච්ඡයට්ඨානං ආනෙත්වා ‘‘අයං, දෙව, පිතු මහාරාජස්ස කාලෙ විනිච්ඡයාමච්චො, විනිච්ඡයසුත්තමස්ස සුපවත්තිතං, ඉමං ¶ සඞ්ගණ්හිත්වා විනිච්ඡයකම්මං කාරෙතුං වට්ටතී’’ති ආහංසු. කුමාරො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘චිත්තවතො මනුස්සස්ස ලොමං නාම එවරූපං න හොති, අයං නිචිත්තකො වානරො විනිච්ඡයකම්මං කාතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති ඤත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘නයිදං චිත්තවතො ලොමං, නායං අස්සාසිකො මිගො;
සිට්ඨං මෙ ජනසන්ධෙන, නායං කිඤ්චි විජානතී’’ති.
තත්ථ නයිදං චිත්තවතො ලොමන්ති යං ඉදං එතස්ස සරීරෙ ඵරුසලොමං, ඉදං විචාරණපඤ්ඤාය සම්පයුත්තචිත්තවතො න හොති. පාකතිකචිත්තෙන පන අචිත්තකො නාම තිරච්ඡානගතො නත්ථි. නායං ¶ අස්සාසිකොති අයං අවස්සයො වා හුත්වා අනුසාසනිං වා දත්වා අඤ්ඤං අස්සාසෙතුං අසමත්ථතාය න අස්සාසිකො. මිගොති ¶ මක්කටං ආහ. සිට්ඨං මෙ ජනසන්ධෙනාති මය්හං පිතරා ජනසන්ධෙන එතං සිට්ඨං කථිතං, ‘‘මක්කටො නාම කාරණාකාරණං න ජානාතී’’ති එවං අනුසාසනී දින්නාති දීපෙති. නායං කිඤ්චි විජානතීති තස්මා අයං වානරො න කිඤ්චි ජානාතීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. පාළියං පන ‘‘නායං කිඤ්චි න දූසයෙ’’ති ලිඛිතං, තං අට්ඨකථායං නත්ථි.
අමච්චා ඉමම්පි ගාථං සුත්වා ‘‘එවං භවිස්සති, දෙවා’’ති තං අපනෙත්වා පුනපි එකදිවසං තමෙව අලඞ්කරිත්වා විනිච්ඡයට්ඨානං ආනෙත්වා ‘‘අයං, දෙව, පුරිසො පිතු මහාරාජස්ස කාලෙ මාතාපිතුඋපට්ඨානකාරකො, කුලෙජෙට්ඨාපචායිකකම්මකාරකො, ඉමං සඞ්ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති ආහංසු. කුමාරො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘මක්කටා නාම චලචිත්තා, එවරූපං කම්මං කාතුං න සමත්ථා’’ති චින්තෙත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘න මාතරං පිතරං වා, භාතරං භගිනිං සකං;
භරෙය්ය තාදිසො පොසො, සිට්ඨං දසරථෙන මෙ’’ති.
තත්ථ භාතරං භගිනිං සකන්ති අත්තනො භාතරං වා භගිනිං වා. පාළියං පන ‘‘සඛ’’න්ති ලිඛිතං, තං පන අට්ඨකථායං ‘‘සකන්ති වුත්තෙ සකභාතිකභගිනියො ලබ්භන්ති, සඛන්ති වුත්තෙ සහායකො ලබ්භතී’’ති විචාරිතමෙව. භරෙය්යාති පොසෙය්ය. තාදිසො පොසොති යාදිසො එස දිස්සති, තාදිසො මක්කටජාතිකො සත්තො න භරෙය්ය. සිට්ඨං දසරථෙන මෙති ¶ එවං මෙ පිතරා අනුසිට්ඨං. පිතා හිස්ස ජනං චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සන්දහනතො ‘‘ජනසන්ධො’’ති වුච්චති, දසහි රථෙහි කත්තබ්බාකත්තබ්බං අත්තනො එකෙනෙව රථෙන කරණතො ‘‘දසරථො’’ති. තස්ස සන්තිකා එවරූපස්ස ඔවාදස්ස සුතත්තා එවමාහ.
අමච්චා ‘‘එවං භවිස්සති, දෙවා’’ති මක්කටං අපනෙත්වා ‘‘පණ්ඩිතො කුමාරො, සක්ඛිස්සති රජ්ජං කාරෙතු’’න්ති බොධිසත්තං රජ්ජෙ ¶ අභිසිඤ්චිත්වා ‘‘ආදාසමුඛරඤ්ඤො ආණා’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙසුං. තතො පට්ඨාය බොධිසත්තො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි, පණ්ඩිතභාවොපිස්ස සකලජම්බුදීපං පත්ථරිත්වා ගතො.
පණ්ඩිතභාවදීපනත්ථං පනස්ස ඉමානි චුද්දස වත්ථූනි ආභතානි –
‘‘ගොණො ¶ පුත්තො හයො චෙව, නළකාරො ගාමභොජකො;
ගණිකා තරුණී සප්පො, මිගො තිත්තිරදෙවතා;
නාගො තපස්සිනො චෙව, අථො බ්රාහ්මණමාණවො’’ති.
තත්රායං අනුපුබ්බීකථා – බොධිසත්තස්මිඤ්හි රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිතෙ එකො ජනසන්ධරඤ්ඤො පාදමූලිකො නාමෙන ගාමණිචන්දො නාම එවං චින්තෙසි – ‘‘ඉදං රජ්ජං නාම සමානවයෙහි සද්ධිං සොභති, අහඤ්ච මහල්ලකො, දහරං කුමාරං උපට්ඨාතුං න සක්ඛිස්සාමි, ජනපදෙ කසිකම්මං කත්වා ජීවිස්සාමී’’ති, සො නගරතො තියොජනමත්තං ගන්ත්වා එකස්මිං ගාමකෙ වාසං කප්පෙසි. කසිකම්මත්ථාය පනස්ස ගොණාපි නත්ථි, සො දෙවෙ වුට්ඨෙ එකං සහායකං ද්වෙ ගොණෙ යාචිත්වා සබ්බදිවසං කසිත්වා තිණං ඛාදාපෙත්වා ගොණෙ සාමිකස්ස නිය්යාදෙතුං ගෙහං අගමාසි. සො තස්මිං ඛණෙ භරියාය සද්ධිං ගෙහමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා භත්තං භුඤ්ජති. ගොණාපි පරිචයෙන ගෙහං පවිසිංසු, තෙසු පවිසන්තෙසු සාමිකො ථාලකං උක්ඛිපි, භරියා ථාලකං අපනෙසි. ගාමණිචන්දො ‘‘භත්තෙන මං නිමන්තෙය්යු’’න්ති ඔලොකෙන්තො ගොණෙ අනිය්යාදෙත්වාව ගතො. චොරා රත්තිං වජං භින්දිත්වා තෙයෙව ගොණෙ හරිංසු. ගොණසාමිකො පාතොව වජං පවිට්ඨො තෙ ගොණෙ අදිස්වා චොරෙහි හටභාවං ජානන්තොපි ‘‘ගාමණිචන්දස්ස ගීවං කරිස්සාමී’’ති තං උපසඞ්කමිත්වා ¶ ‘‘භො ගොණෙ, මෙ දෙහී’’ති ආහ. ‘‘නනු ගොණා ගෙහං පවිට්ඨා’’ති. ‘‘කිං පන තෙ මය්හං නිය්යාදිතා’’ති? ‘‘න නිය්යාදිතා’’ති. ‘‘තෙන හි අයං තෙ රාජදූතො, එහී’’ති ¶ ආහ. තෙසු හි ජනපදෙසු යංකිඤ්චි සක්ඛරං වා කපාලඛණ්ඩං වා උක්ඛිපිත්වා ‘‘අයං තෙ රාජදූතො, එහී’’ති වුත්තෙ යො න ගච්ඡති, තස්ස රාජාණං කරොති, තස්මා සො ‘‘රාජදූතො’’ති සුත්වාව නික්ඛමි.
සො තෙන සද්ධිං රාජකුලං ගච්ඡන්තො එකං සහායකස්ස වසනගාමං පත්වා ‘‘භො, අතිඡාතොම්හි, යාව ගාමං පවිසිත්වා ආහාරකිච්චං කත්වා ආගච්ඡාමි, තාව ඉධෙව හොහී’’ති වත්වා සහායගෙහං පාවිසි. සහායො පනස්ස ගෙහෙ නත්ථි, සහායිකා දිස්වා ‘‘සාමි, පක්කාහාරො නත්ථි, මුහුත්තං අධිවාසෙහි, ඉදානෙව පචිත්වා දස්සාමී’’ති නිස්සෙණියා වෙගෙන තණ්ඩුලකොට්ඨකං අභිරුහන්තී භූමියං පති, තඞ්ඛණඤ්ඤෙව තස්සා සත්තමාසිකො ගබ්භො පතිතො. තස්මිං ඛණෙ තස්සා සාමිකො ආගන්ත්වා තං දිස්වා ‘‘ත්වං මෙ භරියං පහරිත්වා ගබ්භං පාතෙසි, අයං තෙ රාජදූතො, එහී’’ති තං ගහෙත්වා නික්ඛමි. තතො පට්ඨාය ද්වෙ ජනා ගාමණිං මජ්ඣෙ කත්වා ගච්ඡන්ති.
අථෙකස්මිං ගාමද්වාරෙ එකො අස්සගොපකො අස්සං නිවත්තෙතුං න සක්කොති, අස්සොපි තෙසං සන්තිකෙන ¶ ගච්ඡති. අස්සගොපකො ගාමණිචන්දං දිස්වා ‘‘මාතුල ගාමණිචන්ද, එතං තාව අස්සං කෙනචිදෙව පහරිත්වා නිවත්තෙහී’’ති ආහ. සො එකං පාසාණං ගහෙත්වා ඛිපි, පාසාණො අස්සස්ස පාදෙ පහරිත්වා එරණ්ඩදණ්ඩකං විය භින්දි. අථ නං අස්සගොපකො ‘‘තයා මෙ අස්සස්ස පාදො භින්නො, අයං තෙ රාජදූතො’’ති වත්වා ගණ්හි.
සො තීහි ජනෙහි නීයමානො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මං රඤ්ඤො දස්සෙස්සන්ති, අහං ගොණමූලම්පි ¶ දාතුං න සක්කොමි, පගෙව ගබ්භපාතනදණ්ඩං, අස්සමූලං පන කුතො ලභිස්සාමි, මතං මෙ සෙය්යො’’ති. සො ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අටවියං මග්ගසමීපෙයෙව එකං එකතො පපාතං පබ්බතං අද්දස, තස්ස ඡායාය ද්වෙ පිතාපුත්තා නළකාරා එකතො කිලඤ්ජං චිනන්ති. ගාමණිචන්දො ‘‘භො, සරීරකිච්චං කාතුකාමොම්හි, ථොකං ඉධෙව හොථ, යාව ආගච්ඡාමී’’ති වත්වා පබ්බතං අභිරුහිත්වා පපාතපස්සෙ පතමානො පිතුනළකාරස්ස පිට්ඨියං පති, නළකාරො එකප්පහාරෙනෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. ගාමණි උට්ඨාය අට්ඨාසි. නළකාරපුත්තො ‘‘ත්වං මෙ පිතුඝාතකචොරො, අයං තෙ රාජදූතො’’ති වත්වා තං හත්ථෙ ගහෙත්වා ගුම්බතො නික්ඛමි ¶ , ‘‘කිං එත’’න්ති ච වුත්තෙ ‘‘පිතුඝාතකචොරො මෙ’’ති ආහ. තතො පට්ඨාය ගාමණිං මජ්ඣෙ කත්වා චත්තාරො ජනා පරිවාරෙත්වා නයිංසු.
අථාපරස්මිං ගාමද්වාරෙ එකො ගාමභොජකො ගාමණිචන්දං දිස්වා ‘‘මාතුල ගාමණිචන්ද, කහං ගච්ඡසී’’ති වත්වා ‘‘රාජානං පස්සිතු’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අද්ධා ත්වං රාජානං පස්සිස්සසි, අහං රඤ්ඤො සාසනං දාතුකාමො, හරිස්සසී’’ති ආහ. ‘‘ආම, හරිස්සාමී’’ති. ‘‘අහං පකතියා අභිරූපො ධනවා යසසම්පන්නො අරොගො, ඉදානි පනම්හි දුග්ගතො චෙව පණ්ඩුරොගී ච, තත්ථ කිං කාරණන්ති රාජානං පුච්ඡ, රාජා කිර පණ්ඩිතො, සො තෙ කථෙස්සති, තස්ස සාසනං පුන මය්හං කථෙය්යාසී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.
අථ නං පුරතො අඤ්ඤතරස්මිං ගාමද්වාරෙ එකා ගණිකා දිස්වා ‘‘මාතුල ගාමණිචන්ද, කහං ගච්ඡසී’’ති වත්වා ‘‘රාජානං පස්සිතු’’න්ති වුත්තෙ ‘‘රාජා කිර පණ්ඩිතො, මම සාසනං හරා’’ති ¶ වත්වා එවමාහ – ‘‘පුබ්බෙ අහං බහුං භතිං ලභාමි, ඉදානි පන තම්බුලමත්තම්පි න ලභාමි, කොචි මෙ සන්තිකං ආගතො නාම නත්ථි, තත්ථ කිං කාරණන්ති රාජානං පුච්ඡිත්වා පච්චාගන්ත්වා මය්හං කථෙය්යාසී’’ති.
අථ නං පුරතො අඤ්ඤතරස්මිං ගාමද්වාරෙ එකා තරුණිත්ථී දිස්වා තථෙව පුච්ඡිත්වා ‘‘අහං නෙව ¶ සාමිකස්ස ගෙහෙ වසිතුං සක්කොමි, න කුලගෙහෙ, තත්ථ කිං කාරණන්ති රාජානං පුච්ඡිත්වා පච්චාගන්ත්වා මය්හං කථෙය්යාසී’’ති ආහ.
අථ නං තතො පරභාගෙ මහාමග්ගසමීපෙ එකස්මිං වම්මිකෙ වසන්තො සප්පො දිස්වා ‘‘ගාමණිචන්ද, කහං යාසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘රාජානං පස්සිතු’’න්ති වුත්තෙ ‘‘රාජා කිර පණ්ඩිතො, සාසනං මෙ හරා’’ති වත්වා ‘‘අහං ගොචරත්ථාය ගමනකාලෙ ඡාතජ්ඣත්තො මිලාතසරීරො වම්මිකතො නික්ඛමන්තො සරීරෙන බිලං පූරෙත්වා සරීරං කඩ්ඪෙන්තො කිච්ඡෙන නික්ඛමාමි, ගොචරං චරිත්වා ආගතො පන සුහිතො ථූලසරීරො හුත්වා පවිසන්තො බිලපස්සානි අඵුසන්තො සහසාව පවිසාමි, තත්ථ කිං කාරණන්ති රාජානං පුච්ඡිත්වා මය්හං කථෙය්යාසී’’ති ආහ.
අථ ¶ නං පුරතො එකො මිගො දිස්වා තථෙව පුච්ඡිත්වා ‘‘අහං අඤ්ඤත්ථ තිණං ඛාදිතුං න සක්කොමි, එකස්මිංයෙව රුක්ඛමූලෙ සක්කොමි, තත්ථ කිං කාරණන්ති රාජානං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ.
අථ නං තතො පරභාගෙ එකො තිත්තිරො දිස්වා තථෙව පුච්ඡිත්වා ‘‘අහං එකස්මිංයෙව වම්මිකපාදෙ නිසීදිත්වා වස්සන්තො මනාපං කරිත්වා වස්සිතුං සක්කොමි, සෙසට්ඨානෙසු නිසින්නො න සක්කොමි, තත්ථ කිං කාරණන්ති රාජානං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ.
අථ නං පුරතො එකා ¶ රුක්ඛදෙවතා දිස්වා ‘‘චන්ද, කහං යාසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘රඤ්ඤො සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘රාජා කිර පණ්ඩිතො, අහං පුබ්බෙ සක්කාරප්පත්තො අහොසිං, ඉදානි පන පල්ලවමුට්ඨිමත්තම්පි න ලභාමි, තත්ථ කිං කාරණන්ති රාජානං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ.
තතො අපරභාගෙ එකො නාගරාජා තං දිස්වා තථෙව පුච්ඡිත්වා ‘‘රාජා කිර පණ්ඩිතො, පුබ්බෙ ඉමස්මිං සරෙ උදකං පසන්නං මණිවණ්ණං, ඉදානි ආවිලං පණ්ණකසෙවාලපරියොනද්ධං, තත්ථ කිං කාරණන්ති රාජානං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ.
අථ නං පුරතො නගරස්ස ආසන්නට්ඨානෙ එකස්මිං ආරාමෙ වසන්තා තාපසා දිස්වා තථෙව පුච්ඡිත්වා ‘‘රාජා කිර පණ්ඩිතො, පුබ්බෙ ඉමස්මිං ආරාමෙ ඵලාඵලානි මධුරානි අහෙසුං, ඉදානි නිරොජානි කසටානි ජාතානි, තත්ථ කිං කාරණන්ති රාජානං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහංසු.
තතො ¶ නං පුරතො ගන්ත්වා නගරද්වාරසමීපෙ එකිස්සං සාලායං බ්රාහ්මණමාණවකා දිස්වා ‘‘කහං, භො චන්ද, ගච්ඡසී’’ති වත්වා ‘‘රඤ්ඤො සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි නො සාසනං ගහෙත්වා ගච්ඡ, අම්හාකඤ්හි පුබ්බෙ ගහිතගහිතට්ඨානං පාකටං අහොසි, ඉදානි පන ඡිද්දඝටෙ උදකං විය න සණ්ඨාති න පඤ්ඤායති, අන්ධකාරො විය හොති, තත්ථ කිං කාරණන්ති රාජානං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහංසු.
ගාමණිචන්දො ඉමානි දස සාසනානි ගහෙත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං අගමාසි. රාජා විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසින්නො අහොසි. ගොණසාමිකො ගාමණිචන්දං ගහෙත්වා රාජානං උපසඞ්කමි. රාජා ගාමණිචන්දං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා ¶ ‘‘අයං අම්හාකං පිතු උපට්ඨාකො, අම්හෙ උක්ඛිපිත්වා පරිහරි, කහං නු ඛො එත්තකං කාලං වසී’’ති ¶ චින්තෙත්වා ‘‘අම්භො ගාමණිචන්ද, කහං එත්තකං කාලං වසසි, චිරකාලතො පට්ඨාය න පඤ්ඤායසි, කෙනත්ථෙන ආගතොසී’’ති ආහ. ‘‘ආම, දෙව, අම්හාකං දෙවස්ස සග්ගගතකාලතො පට්ඨාය ජනපදං ගන්ත්වා කසිකම්මං කත්වා ජීවාමි, තතො මං අයං පුරිසො ගොණඅඩ්ඩකාරණා රාජදූතං දස්සෙත්වා තුම්හාකං සන්තිකං ආකඩ්ඪී’’ති. ‘‘අනාකඩ්ඪියමානො නාගච්ඡෙය්යාසි’’, ‘‘ආකඩ්ඪිතභාවොයෙව සොභනො, ඉදානි තං දට්ඨුං ලභාමි, කහං සො පුරිසො’’ති? ‘‘අයං, දෙවා’’ති. ‘‘සච්චං කිර, භො, අම්හාකං චන්දස්ස දූතං දස්සෙසී’’ති? ‘‘සච්චං, දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අයං මෙ දෙව ද්වෙ ගොණෙ න දෙතී’’ති. ‘‘සච්චං කිර, චන්දා’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, මය්හම්පි වචනං සුණාථා’’ති සබ්බං පවත්තිං කථෙසි. තං සුත්වා රාජා ගොණසාමිකං පුච්ඡි – ‘‘කිං, භො, තව ගෙහං පවිසන්තෙ ගොණෙ අද්දසා’’ති. ‘‘නාද්දසං, දෙවා’’ති. ‘‘කිං, භො, මං ‘ආදාසමුඛරාජා නාමා’ති කථෙන්තානං න සුතපුබ්බං තයා, විස්සත්ථො කථෙහී’’ති? ‘‘අද්දසං, දෙවා’’ති. ‘‘භො චන්ද, ගොණානං අනිය්යාදිතත්තා ගොණා තව ගීවා, අයං පන පුරිසො දිස්වාව ‘න පස්සාමී’ති සම්පජානමුසාවාදං භණි, තස්මා ත්වඤ්ඤෙව කම්මිකො හුත්වා ඉමස්ස ච පුරිසස්ස පජාපතියාය චස්ස අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා සයං ගොණමූලං චතුවීසති කහාපණෙ දෙහී’’ති. එවං වුත්තෙ ගොණසාමිකං බහි කරිංසු. සො ‘‘අක්ඛීසු උප්පාටිතෙසු චතුවීසතිකහාපණෙහි කිං කරිස්සාමී’’ති ගාමණිචන්දස්ස පාදෙසු පතිත්වා ‘‘සාමි චන්ද, ගොණමූලකහාපණා තුය්හෙව හොන්තු, ඉමෙ ච ගණ්හාහී’’ති අඤ්ඤෙපි කහාපණෙ දත්වා පලායි.
තතො දුතියො ආහ – ‘‘අයං, දෙව, මම පජාපතිං පහරිත්වා ¶ ගබ්භං පාතෙසී’’ති. ‘‘සච්චං චන්දා’’ති? ‘‘සුණොහි මහාරාජා’’ති චන්දො සබ්බං විත්ථාරෙත්වා කථෙසි. අථ නං රාජා ‘‘කිං පන ත්වං එතස්ස පජාපතිං පහරිත්වා ගබ්භං පාතෙසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘න පාතෙමි, දෙවා’’ති ¶ . ‘‘අම්භො සක්ඛිස්සසි ත්වං ඉමිනා ගබ්භස්ස පාතිතභාවං සාධෙතු’’න්ති? ‘‘න සක්කොමි, දෙවා’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කරොසී’’ති? ‘‘දෙව, පුත්තං මෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘තෙන හි, අම්භො චන්ද, ත්වං එතස්ස පජාපතිං තව ගෙහෙ කරිත්වා යදා පුත්තවිජාතා ¶ හොති, තදා නං නෙත්වා එතස්සෙව දෙහී’’ති. සොපි ගාමණිචන්දස්ස පාදෙසු පතිත්වා ‘‘මා මෙ, සාමි, ගෙහං, භින්දී’’ති කහාපණෙ දත්වා පලායි.
අථ තතියො ආගන්ත්වා ‘‘ඉමිනා මෙ, දෙව, පහරිත්වා අස්සස්ස පාදො භින්නො’’ති ආහ. ‘‘සච්චං චන්දා’’ති. ‘‘සුණොහි, මහාරාජා’’ති චන්දො තං පවත්තිං විත්ථාරෙන කථෙසි. තං සුත්වා රාජා අස්සගොපකං ආහ – ‘‘සච්චං කිර ත්වං ‘අස්සං පහරිත්වා නිවත්තෙහී’ති කථෙසී’’ති. ‘‘න කථෙමි, දෙවා’’ති. සො පුනවාරෙ පුච්ඡිතො ‘‘ආම, කථෙමී’’ති ආහ. රාජා චන්දං ආමන්තෙත්වා ‘‘අම්භො චන්ද, අයං කථෙත්වාව ‘න කථෙමී’ති මුසාවාදං වදති, ත්වං එතස්ස ජිව්හං ඡින්දිත්වා අස්සමූලං අම්හාකං සන්තිකා ගහෙත්වා සහස්සං දෙහී’’ති ආහ. අස්සගොපකො අපරෙපි කහාපණෙ දත්වා පලායි.
තතො නළකාරපුත්තො ‘‘අයං මෙ, දෙව, පිතුඝාතකචොරො’’ති ආහ. ‘‘සච්චං කිර, චන්දා’’ති. ‘‘සුණොහි, දෙවා’’ති චන්දො තම්පි කාරණං විත්ථාරෙත්වා කථෙසි. අථ රාජා නළකාරං ආමන්තෙත්වා ‘‘ඉදානි කිං කරොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව ¶ මෙ පිතරං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘අම්භො චන්ද, ඉමස්ස කිර පිතරං ලද්ධුං වට්ටති, මතකං පන න සක්කා පුන ආනෙතුං, ත්වං ඉමස්ස මාතරං ආනෙත්වා තව ගෙහෙ කත්වා එතස්ස පිතා හොහී’’ති. නළකාරපුත්තො ‘‘මා මෙ, සාමි, මතස්ස පිතු ගෙහං භින්දී’’ති ගාමණිචන්දස්ස කහාපණෙ දත්වා පලායි.
ගාමණිචන්දො අඩ්ඩෙ ජයං පත්වා තුට්ඨචිත්තො රාජානං ආහ – ‘‘අත්ථි, දෙව, තුම්හාකං කෙහිචි සාසනං පහිතං, තං වො කථෙමී’’ති. ‘‘කථෙහි, චන්දා’’ති. චන්දො බ්රාහ්මණමාණවකානං සාසනං ආදිං කත්වා පටිලොමක්කමෙන එකෙකං කථං කථෙසි. රාජා පටිපාටියා විස්සජ්ජෙසි.
කථං? පඨමං තාව සාසනං සුත්වා ‘‘පුබ්බෙ තෙසං වසනට්ඨානෙ වෙලං ජානිත්වා වස්සනකුක්කුටො අහොසි, තෙසං තෙන සද්දෙන උට්ඨාය මන්තෙ ගහෙත්වා සජ්ඣායං කරොන්තානඤ්ඤෙව අරුණො උග්ගච්ඡති, තෙන තෙසං ගහිතගහිතං න නස්සති. ඉදානි පන නෙසං වසනට්ඨානෙ අවෙලාය වස්සනකකුක්කුටො අත්ථි, සො අතිරත්තිං වා වස්සති අතිපභාතෙ වා, අතිරත්තිං වස්සන්තස්ස තස්ස සද්දෙන උට්ඨාය මන්තෙ ගහෙත්වා නිද්දාභිභූතා ¶ සජ්ඣායං අකත්වාව පුන සයන්ති ¶ , අතිපභාතෙ වස්සන්තස්ස සද්දෙන උට්ඨාය සජ්ඣායිතුං න ලභන්ති, තෙන තෙසං ගහිතගහිතං න පඤ්ඤායතී’’ති ආහ.
දුතියං සුත්වා ‘‘තෙ පුබ්බෙ සමණධම්මං කරොන්තා කසිණපරිකම්මෙ යුත්තපයුත්තා අහෙසුං. ඉදානි පන සමණධම්මං විස්සජ්ජෙත්වා අකත්තබ්බෙසු යුත්තපයුත්තා ආරාමෙ උප්පන්නානි ඵලාඵලානි උපට්ඨාකානං දත්වා පිණ්ඩපටිපිණ්ඩකෙන මිච්ඡාජීවෙන ජීවිකං කප්පෙන්ති, තෙන නෙසං ඵලාඵලානි න මධුරානි ¶ ජාතානි. සචෙ පන තෙ පුබ්බෙ විය පුන සමණධම්මෙ යුත්තපයුත්තා භවිස්සන්ති, පුන තෙසං ඵලාඵලානි මධුරානි භවිස්සන්ති. තෙ තාපසා රාජකුලානං පණ්ඩිතභාවං න ජානන්ති, සමණධම්මං තෙසං කාතුං වදෙහී’’ති ආහ.
තතියං සුත්වා ‘‘තෙ නාගරාජානො අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං කරොන්ති, තෙන තං උදකං ආවිලං ජාතං. සචෙ තෙ පුබ්බෙ විය සමග්ගා භවිස්සන්ති, පුන පසන්නං භවිස්සතී’’ති ආහ.
චතුත්ථං සුත්වා ‘‘සා රුක්ඛදෙවතා පුබ්බෙ අටවියං පටිපන්නෙ මනුස්සෙ රක්ඛති, තස්මා නානප්පකාරං බලිකම්මං ලභති. ඉදානි පන ආරක්ඛං න කරොති, තස්මා බලිකම්මං න ලභති. සචෙ පුබ්බෙ විය ආරක්ඛං කරිස්සති, පුන ලාභග්ගප්පත්තා භවිස්සති. සා රාජූනං අත්ථිභාවං න ජානාති, තස්මා අටවිආරුළ්හමනුස්සානං ආරක්ඛං කාතුං වදෙහී’’ති ආහ.
පඤ්චමං සුත්වා ‘‘යස්මිං වම්මිකපාදෙ නිසීදිත්වා සො තිත්තිරො මනාපං වස්සති, තස්ස හෙට්ඨා මහන්තී නිධිකුම්භි අත්ථි, තං උද්ධරිත්වා ත්වං ගණ්හාහී’’ති ආහ.
ඡට්ඨං සුත්වා ‘‘යස්ස රුක්ඛස්ස මූලෙ සො මිගො තිණානි ඛාදිතුං සක්කොති, තස්ස රුක්ඛස්ස උපරි මහන්තං භමරමධු අත්ථි, සො මධුමක්ඛිතෙසු තිණෙසු පලුද්ධො අඤ්ඤානි ඛාදිතුං න සක්කොති, ත්වං තං මධුපටලං හරිත්වා අග්ගමධුං අම්හාකං පහිණ, සෙසං අත්තනා පරිභුඤ්ජා’’ති ආහ.
සත්තමං සුත්වා ‘‘යස්මිං වම්මිකෙ සො සප්පො වසති, තස්ස හෙට්ඨා මහන්තී නිධිකුම්භි අත්ථි, සො තං රක්ඛමානො වසන්තො නික්ඛමනකාලෙ ධනලොභෙන සරීරං සිථිලං කත්වා ලග්ගන්තො නික්ඛමති, ගොචරං ගහෙත්වා ¶ ධනසිනෙහෙන අලග්ගන්තො වෙගෙන සහසා පවිසති. තං නිධිකුම්භිං උද්ධරිත්වා ත්වං ගණ්හාහී’’ති ආහ.
අට්ඨමං ¶ සුත්වා ‘‘තස්සා තරුණිත්ථියා සාමිකස්ස ච මාතාපිතූනඤ්ච වසනගාමානං ¶ අන්තරෙ එකස්මිං ගාමකෙ ජාරො අත්ථි. සා තං සරිත්වා තස්මිං සිනෙහෙන සාමිකස්ස ගෙහෙ වසිතුං අසක්කොන්තී ‘මාතාපිතරො පස්සිස්සාමී’ති ජාරස්ස ගෙහෙ කතිපාහං වසිත්වා මාතාපිතූනං ගෙහං ගච්ඡති, තත්ථ කතිපාහං වසිත්වා පුන ජාරං සරිත්වා ‘සාමිකස්ස ගෙහං ගමිස්සාමී’ති පුන ජාරස්සෙව ගෙහං ගච්ඡති. තස්සා ඉත්ථියා රාජූනං අත්ථිභාවං ආචික්ඛිත්වා ‘සාමිකස්සෙව කිර ගෙහෙ වසතු. සචෙ තං රාජා ගණ්හාපෙති, ජීවිතං තෙ නත්ථි, අප්පමාදං කාතුං වට්ටතී’ති තස්සා කථෙහී’’ති ආහ.
නවමං සුත්වා ‘‘සා ගණිකා පුබ්බෙ එකස්ස හත්ථතො භතිං ගහෙත්වා තං අජීරාපෙත්වා අඤ්ඤස්ස හත්ථතො න ගණ්හාති, තෙනස්සා පුබ්බෙ බහුං උප්පජ්ජි. ඉදානි පන අත්තනො ධම්මතං විස්සජ්ජෙත්වා එකස්ස හත්ථතො ගහිතං අජීරාපෙත්වාව අඤ්ඤස්ස හත්ථතො ගණ්හාති, පුරිමස්ස ඔකාසං අකත්වා පච්ඡිමස්ස කරොති, තෙනස්සා භති න උප්පජ්ජති, න කෙචි නං උපසඞ්කමන්ති. සචෙ අත්තනො ධම්මෙ ඨස්සති, පුබ්බසදිසාව භවිස්සති. අත්තනො ධම්මෙ ඨාතුමස්සා කථෙහී’’ති ආහ.
දසමං සුත්වා ‘‘සො ගාමභොජකො පුබ්බෙ ධම්මෙන සමෙන අඩ්ඩං විනිච්ඡිනි, තෙන මනුස්සානං පියො අහොසි මනාපො, සම්පියායමානා චස්ස මනුස්සා බහුපණ්ණාකාරං ආහරිංසු, තෙන අභිරූපො ධනවා යසසම්පන්නො අහොසි. ඉදානි පන ලඤ්ජවිත්තකො හුත්වා අධම්මෙන අඩ්ඩං විනිච්ඡිනති, තෙන දුග්ගතො කපණො හුත්වා පණ්ඩුරොගෙන අභිභූතො. සචෙ පුබ්බෙ විය ධම්මෙන අඩ්ඩං විනිච්ඡිනිස්සති, පුන පුබ්බසදිසො භවිස්සති. සො රඤ්ඤො අත්ථිභාවං න ජානාති, ධම්මෙන අඩ්ඩං විනිච්ඡිනිතුමස්ස කථෙහී’’ති ආහ.
ඉති සො ගාමණිචන්දො ඉමානි එත්තකානි සාසනානි රඤ්ඤො ආරොචෙසි, රාජා අත්තනො පඤ්ඤාය සබ්බානිපි තානි සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො ¶ විය බ්යාකරිත්වා ගාමණිචන්දස්ස බහුං ධනං දත්වා තස්ස වසනගාමං බ්රහ්මදෙය්යං කත්වා තස්සෙව දත්වා උය්යොජෙසි. සො නගරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තෙන දින්නසාසනං ¶ බ්රාහ්මණමාණවකානඤ්ච තාපසානඤ්ච නාගරාජස්ස ච රුක්ඛදෙවතාය ච ආරොචෙත්වා තිත්තිරස්ස වසනට්ඨානතො නිධිං ගහෙත්වා මිගස්ස තිණඛාදනට්ඨානෙ රුක්ඛතො භමරමධුං ගහෙත්වා රඤ්ඤො මධුං පෙසෙත්වා සප්පස්ස වසනට්ඨානෙ වම්මිකං ඛණිත්වා නිධිං ගහෙත්වා තරුණිත්ථියා ච ගණිකාය ච ගාමභොජකස්ස ච රඤ්ඤො කථිතනියාමෙනෙව සාසනං ආරොචෙත්වා මහන්තෙන යසෙන ¶ අත්තනො ගාමකං ගන්ත්වා යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතො. ආදාසමුඛරාජාපි දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සග්ගපුරං පූරෙන්තො ගතො.
සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව මහාපඤ්ඤො, පුබ්බෙපි මහාපඤ්ඤොයෙවා’’ති වත්වා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිඅරහන්තො අහෙසුං. ‘‘තදා ගාමණිචන්දො ආනන්දො අහොසි, ආදාසමුඛරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගාමණිචන්දජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[258] 8. මන්ධාතුජාතකවණ්ණනා
යාවතා චන්දිමසූරියාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සාවත්ථිං පිණ්ඩාය චරමානො එකං අලඞ්කතපටියත්තං ඉත්ථිං දිස්වා උක්කණ්ඨි. අථ නං භික්ඛූ ධම්මසභං ආනෙත්වා ‘‘අයං, භන්තෙ, භික්ඛු උක්කණ්ඨිතො’’ති සත්ථු දස්සෙසුං. සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කදා ත්වං ¶ , භික්ඛු, අගාරං අජ්ඣාවසමානො තණ්හං පූරෙතුං සක්ඛිස්සසි, කාමතණ්හා හි නාමෙසා සමුද්දො විය දුප්පූරා, පොරාණකරාජානො ද්විසහස්සපරිත්තදීපපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු චක්කවත්තිරජ්ජං කාරෙත්වා මනුස්සපරිහාරෙනෙව චාතුමහාරාජිකදෙවලොකෙ රජ්ජං කාරෙත්වා තාවතිංසදෙවලොකෙ ඡත්තිංසාය සක්කානඤ්ච වසනට්ඨානෙ දෙවරජ්ජං කාරෙත්වාපි අත්තනො කාමතණ්හං පූරෙතුං අසක්කොන්තාව කාලමකංසු, ත්වං පනෙතං තණ්හං කදා පූරෙතුං සක්ඛිස්සසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ පඨමකප්පිකෙසු මහාසම්මතො නාම රාජා අහොසි. තස්ස පුත්තො රොජො නාම, තස්ස පුත්තො වරරොජො නාම, තස්ස පුත්තො කල්යාණො නාම, තස්ස පුත්තො ¶ වරකල්යාණො නාම, තස්ස පුත්තො උපොසථො නාම, තස්ස පුත්තො මන්ධාතු නාම අහොසි. සො සත්තහි රතනෙහි චතූහි ච ඉද්ධීහි සමන්නාගතො චක්කවත්තිරජ්ජං කාරෙසි. තස්ස වාමහත්ථං සමඤ්ජිත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන අප්ඵොටිතකාලෙ ආකාසා දිබ්බමෙඝො විය ජාණුප්පමාණං සත්තරතනවස්සං වස්සති, එවරූපො අච්ඡරියමනුස්සො අහොසි. සො චතුරාසීති වස්සසහස්සානි කුමාරකීළං කීළි. චතුරාසීති වස්සසහස්සානි ¶ ඔපරජ්ජං කාරෙසි, චතුරාසීති වස්සසහස්සානි චක්කවත්තිරජ්ජං කාරෙසි, ආයුප්පමාණං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අහොසි.
සො එකදිවසං කාමතණ්හං පූරෙතුං අසක්කොන්තො උක්කණ්ඨිතාකාරං දස්සෙසි. අථාමච්චා ‘‘කිං නු ඛො, දෙව, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘මය්හං පුඤ්ඤබලෙ ඔලොකියමානෙ ඉදං රජ්ජං කිං කරිස්සති, කතරං නු ඛො ඨානං රමණීය’’න්ති? ‘‘දෙවලොකො, මහාරාජා’’ති. සො චක්කරතනං අබ්භුක්කිරිත්වා සද්ධිං පරිසාය චාතුමහාරාජිකදෙවලොකං ¶ අගමාසි. අථස්ස චත්තාරො මහාරාජානො දිබ්බමාලාගන්ධහත්ථා දෙවගණපරිවුතා පච්චුග්ගමනං කත්වා තං ආදාය චාතුමහාරාජිකදෙවලොකං ගන්ත්වා දෙවරජ්ජං අදංසු. තස්ස සකපරිසාය පරිවාරිතස්සෙව තස්මිං රජ්ජං කාරෙන්තස්ස දීඝො අද්ධා වීතිවත්තො.
සො තත්ථාපි තණ්හං පූරෙතුං අසක්කොන්තො උක්කණ්ඨිතාකාරං දස්සෙසි, චත්තාරො මහාරාජානො ‘‘කිං නු ඛො, දෙව, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘ඉමම්හා දෙවලොකා කතරං ඨානං රමණීය’’න්ති. ‘‘මයං, දෙව, පරෙසං උපට්ඨාකපරිසා, තාවතිංසදෙවලොකො රමණීයො’’ති. මන්ධාතා චක්කරතනං අබ්භුක්කිරිත්වා අත්තනො පරිසාය පරිවුතො තාවතිංසාභිමුඛො පායාසි. අථස්ස සක්කො දෙවරාජා දිබ්බමාලාගන්ධහත්ථො දෙවගණපරිවුතො පච්චුග්ගමනං කත්වා තං හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘ඉතො එහි, මහාරාජා’’ති ආහ. රඤ්ඤො දෙවගණපරිවුතස්ස ගමනකාලෙ පරිණායකරතනං චක්කරතනං ආදාය සද්ධිං පරිසාය මනුස්සපථං ඔතරිත්වා අත්තනො නගරමෙව පාවිසි. සක්කො මන්ධාතුං තාවතිංසභවනං නෙත්වා දෙවතා ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කත්වා අත්තනො දෙවරජ්ජං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා අදාසි. තතො පට්ඨාය ද්වෙ රාජානො රජ්ජං කාරෙසුං. එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ සක්කො සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානි තිස්සො ච වස්සකොටියො ආයුං ඛෙපෙත්වා චවි, අඤ්ඤො සක්කො නිබ්බත්ති. සොපි දෙවරජ්ජං ¶ කාරෙත්වා ආයුක්ඛයෙන චවි. එතෙනූපායෙන ඡත්තිංස සක්කා චවිංසු, මන්ධාතා පන මනුස්සපරිහාරෙන දෙවරජ්ජං කාරෙසියෙව.
තස්ස එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ භිය්යොසොමත්තාය කාමතණ්හා උප්පජ්ජි, සො ‘‘කිං මෙ උපඩ්ඪරජ්ජෙන, සක්කං මාරෙත්වා එකරජ්ජමෙව කරිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. සක්කං මාරෙතුං නාම න සක්කා, තණ්හා නාමෙසා විපත්තිමූලා, තෙනස්ස ආයුසඞ්ඛාරො පරිහායි, ජරා සරීරං පහරි. මනුස්සසරීරඤ්ච ¶ නාම දෙවලොකෙ න භිජ්ජති, අථ සො දෙවලොකා භස්සිත්වා උය්යානෙ ඔතරි. උය්යානපාලො තස්ස ආගතභාවං රාජකුලෙ නිවෙදෙසි. රාජකුලං ආගන්ත්වා උය්යානෙයෙව සයනං පඤ්ඤපෙසි. රාජා අනුට්ඨානසෙය්යාය නිපජ්ජි. අමච්චා ‘‘දෙව, තුම්හාකං පරතො ¶ කින්ති කථෙමා’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘මම පරතො තුම්හෙ ඉමං සාසනං මහාජනස්ස කථෙය්යාථ – ‘මන්ධාතුමහාරාජා ද්විසහස්සපරිත්තදීපපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු චක්කවත්තිරජ්ජං කාරෙත්වා දීඝරත්තං චාතුමහාරාජිකෙසු රජ්ජං කාරෙත්වා ඡත්තිංසාය සක්කානං ආයුප්පමාණෙන දෙවලොකෙ රජ්ජං කාරෙත්වා තණ්හං අපූරෙත්වා කාලමකාසී’’’ති. සො එවං වත්වා කාලං කත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘යාවතා චන්දිමසූරියා, පරිහරන්ති දිසා භන්ති විරොචනා;
සබ්බෙව දාසා මන්ධාතු, යෙ පාණා පථවිස්සිතා.
‘‘න කහාපණවස්සෙන, තිත්ති කාමෙසු විජ්ජති;
අප්පස්සාදා දුඛා කාමා, ඉති විඤ්ඤාය පණ්ඩිතො.
‘‘අපි දිබ්බෙසු කාමෙසු, රතිං සො නාධිගච්ඡති;
තණ්හක්ඛයරතො හොති, සම්මාසම්බුද්ධසාවකො’’ති.
තත්ථ යාවතාති පරිච්ඡෙදවචනං. පරිහරන්තීති යත්තකෙන පරිච්ඡෙදෙන සිනෙරුං පරිහරන්ති. දිසා භන්තීති දසසු දිසාසු භාසන්ති පභාසන්ති. විරොචනාති ආලොකකරණතාය විරොචනසභාවා. සබ්බෙව දාසා මන්ධාතු, යෙ පාණා පථවිස්සිතාති එත්තකෙ පදෙසෙ යෙ පථවිනිස්සිතා ¶ පාණා ජනපදවාසිනො මනුස්සා, සබ්බෙව තෙ ‘‘දාසා මයං රඤ්ඤො මන්ධාතුස්ස, අය්යකො නො රාජා මන්ධාතා’’ති එවං උපගතත්තා භුජිස්සාපි සමානා දාසායෙව.
න කහාපණවස්සෙනාති තෙසං දාසභූතානං මනුස්සානං අනුග්ගහාය යං මන්ධාතා අප්ඵොටෙත්වා ¶ සත්තරතනවස්සං වස්සාපෙති, තං ඉධ ‘‘කහාපණවස්ස’’න්ති වුත්තං. තිත්ති කාමෙසූති තෙනාපි කහාපණවස්සෙන වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු තිත්ති නාම නත්ථි, එවං දුප්පූරා එසා තණ්හා. අප්පස්සාදා දුඛා කාමාති සුපිනකූපමත්තා කාමා නාම අප්පස්සාදා පරිත්තසුඛා, දුක්ඛමෙව පනෙත්ථ බහුතරං. තං දුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තපරියායෙන දීපෙතබ්බං. ඉති විඤ්ඤායාති එවං ජානිත්වා.
දිබ්බෙසූති දෙවතානං පරිභොගෙසු රූපාදීසු. රතිං සොති සො විපස්සකො භික්ඛු දිබ්බෙහි කාමෙහි ¶ නිමන්තියමානොපි තෙසු රතිං නාධිගච්ඡති ආයස්මා සමිද්ධි විය. තණ්හක්ඛයරතොති නිබ්බානරතො. නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම තණ්හා ඛීයති, තස්මා තං ‘‘තණ්හක්ඛයො’’ති වුච්චති. තත්ථ රතො හොති අභිරතො. සම්මාසම්බුද්ධසාවකොති බුද්ධස්ස සවනන්තෙ ජාතො බහුස්සුතො යොගාවචරපුග්ගලො.
එවං සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙ පන බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. ‘‘තදා මන්ධාතුරාජා අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මන්ධාතුජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[259] 9. තිරීටවච්ඡජාතකවණ්ණනා
නයිමස්ස විජ්ජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආයස්මතො ආනන්දස්ස කොසලරඤ්ඤො මාතුගාමානං හත්ථතො පඤ්චසතානි, රඤ්ඤො හත්ථතො පඤ්චසතානීති දුස්සසහස්සපටිලාභවත්ථුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා දුකනිපාතෙ ගුණජාතකෙ (ජා. අට්ඨ. 2.2.ගුණජාතකවණ්ණනා) විත්ථාරිතමෙව.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා නාමග්ගහණදිවසෙ තිරීටවච්ඡකුමාරොති කතනාමො අනුපුබ්බෙන වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා අගාරං අජ්ඣාවසන්තො මාතාපිතූනං කාලකිරියාය සංවිග්ගහදයො හුත්වා නික්ඛමිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤායතනෙ වනමූලඵලාහාරො හුත්වා වාසං කප්පෙසි. තස්මිං තත්ථ වසන්තෙ බාරාණසිරඤ්ඤො පච්චන්තො කුපි, සො තත්ථ ගන්ත්වා යුද්ධෙ පරාජිතො මරණභයභීතො හත්ථික්ඛන්ධගතො එකෙන පස්සෙන පලායිත්වා අරඤ්ඤෙ විචරන්තො පුබ්බණ්හසමයෙ තිරීටවච්ඡස්ස ඵලාඵලත්ථාය ගතකාලෙ තස්ස අස්සමපදං පාවිසි. සො ‘‘තාපසානං වසනට්ඨාන’’න්ති හත්ථිතො ඔතරිත්වා වාතාතපෙන කිලන්තො පිපාසිතො පානීයඝටං ඔලොකෙන්තො කත්ථචි අදිස්වා චඞ්කමනකොටියං උදපානං අද්දස. උදකඋස්සිඤ්චනත්ථාය පන රජ්ජුඝටං අදිස්වා පිපාසං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො හත්ථිස්ස කුච්ඡියං බද්ධයොත්තං ගහෙත්වා හත්ථිං උදපානතටෙ ඨපෙත්වා තස්ස පාදෙ යොත්තං බන්ධිත්වා යොත්තෙන උදපානං ඔතරිත්වා යොත්තෙ අපාපුණන්තෙ උත්තරිත්වා උත්තරසාටකං යොත්තකොටියා සඞ්ඝාටෙත්වා පුන ඔතරි, තථාපි නප්පහොසියෙව. සො අග්ගපාදෙහි ¶ උදකං ඵුසිත්වා අතිපිපාසිතො ‘‘පිපාසං විනොදෙත්වා මරණම්පි සුමරණ’’න්ති චින්තෙත්වා උදපානෙ පතිත්වා යාවදත්ථං පිවිත්වා පච්චුත්තරිතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව අට්ඨාසි. හත්ථීපි සුසික්ඛිතත්තා අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා රාජානං ඔලොකෙන්තො තත්ථෙව අට්ඨාසි. බොධිසත්තො සායන්හසමයෙ ඵලාඵලං ආහරිත්වා හත්ථිං දිස්වා ‘‘රාජා ආගතො භවිස්සති, වම්මිතහත්ථීයෙව පන පඤ්ඤායති, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති සො හත්ථිසමීපං උපසඞ්කමි. හත්ථීපි තස්ස උපසඞ්කමනභාවං ඤත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. බොධිසත්තො උදපානතටං ගන්ත්වා රාජානං දිස්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජා’’ති සමස්සාසෙත්වා නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා රාජානං උත්තාරෙත්වා කායමස්ස සම්බාහිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා න්හාපෙත්වා ඵලාඵලානි ඛාදාපෙත්වා ¶ හත්ථිස්ස සන්නාහං මොචෙසි. රාජා ද්වීහතීහං විස්සමිත්වා බොධිසත්තස්ස අත්තනො සන්තිකං ආගමනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා පක්කාමි. රාජබලකායො නගරස්ස අවිදූරෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා ඨිතො. රාජානං ආගච්ඡන්තං දිස්වා පරිවාරෙසි, රාජා නගරං පාවිසි.
බොධිසත්තොපි ¶ අඩ්ඪමාසච්චයෙන බාරාණසිං පත්වා උය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛං චරමානො රාජද්වාරං ගතො. රාජා මහාවාතපානං උග්ඝාටෙත්වා රාජඞ්ගණං ඔලොකයමානො බොධිසත්තං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා පාසාදා ඔරුය්හ වන්දිත්වා මහාතලං ආරොපෙත්වා සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනො පටියාදිතං ආහාරං භොජෙත්වා සයම්පි භුඤ්ජිත්වා උය්යානං නෙත්වා තත්ථස්ස චඞ්කමනාදිපරිවාරං වසනට්ඨානං කාරෙත්වා සබ්බෙ පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ දත්වා උය්යානපාලං පටිච්ඡාපෙත්වා වන්දිත්වා පක්කාමි. තතො පට්ඨාය බොධිසත්තො රාජනිවෙසනෙයෙව පරිභුඤ්ජි, මහාසක්කාරසම්මානො අහොසි.
තං අසහමානා අමච්චා ‘‘එවරූපං සක්කාරං එකොපි යොධො ලභමානො කිං නාම න කරෙය්යා’’ති වත්වා උපරාජානං උපගන්ත්වා ‘‘දෙව, අම්හාකං රාජා එකං තාපසං අතිවිය මමායති, කිං නාම තෙන තස්මිං දිට්ඨං, තුම්හෙපි තාව රඤ්ඤා සද්ධිං මන්තෙථා’’ති ආහංසු. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා අමච්චෙහි සද්ධිං රාජානං උපසඞ්කමිත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘නයිමස්ස විජ්ජාමයමත්ථි කිඤ්චි, න බන්ධවො නො පන තෙ සහායො;
අථ කෙන වණ්ණෙන තිරීටවච්ඡො, තෙදණ්ඩිකො භුඤ්ජති අග්ගපිණ්ඩ’’න්ති.
තත්ථ නයිමස්ස විජ්ජාමයමත්ථි කිඤ්චීති ඉමස්ස තාපසස්ස විජ්ජාමයං කිඤ්චි කම්මං නත්ථි. න බන්ධවො තිපුත්තබන්ධවසිප්පබන්ධවගොත්තබන්ධවඤාතිබන්ධවෙසු ¶ අඤ්ඤතරොපි න හොති ¶ . නො පන තෙ සහායොති සහපංසුකීළිකො සහායකොපි තෙ න හොති. කෙන වණ්ණෙනාති කෙන කාරණෙන. තිරීටවච්ඡොති තස්ස නාමං. තෙදණ්ඩිකොති කුණ්ඩිකඨපනත්ථාය තිදණ්ඩකං ගහෙත්වා චරන්තො. අග්ගපිණ්ඩන්ති රසසම්පන්නං රාජාරහං අග්ගභොජනං.
තං සුත්වා රාජා පුත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘තාත, මම පච්චන්තං ගන්ත්වා යුද්ධපරාජිතස්ස ද්වීහතීහං අනාගතභාවං සරසී’’ති වත්වා ‘‘සරාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘තදා මයා ඉමං නිස්සාය ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති සබ්බං තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා ‘‘තාත ¶ , මය්හං ජීවිතදායකෙ මම සන්තිකං ආගතෙ රජ්ජං දදන්තොපි අහං නෙව එතෙන කතගුණානුරූපං කාතුං සක්කොමී’’ති වත්වා ඉතරා ද්වෙ ගාථා අවොච –
‘‘ආපාසු මෙ යුද්ධපරාජිතස්ස, එකස්ස කත්වා විවනස්මි ඝොරෙ;
පසාරයී කිච්ඡගතස්ස පාණිං, තෙනූදතාරිං දුඛසම්පරෙතො.
‘‘එතස්ස කිච්චෙන ඉධානුපත්තො, වෙසායිනො විසයා ජීවලොකෙ;
ලාභාරහො තාත තිරීටවච්ඡො, දෙථස්ස භොගං යජථඤ්ච යඤ්ඤ’’න්ති.
තත්ථ ආපාසූති ආපදාසු. එකස්සාති අදුතියස්ස. කත්වාති අනුකම්පං කරිත්වා පෙමං උප්පාදෙත්වා. විවනස්මින්ති පානීයරහිතෙ අරඤ්ඤෙ. ඝොරෙති දාරුණෙ. පසාරයී කිච්ඡගතස්ස පාණින්ති නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා කූපං ඔතාරෙත්වා දුක්ඛගතස්ස මය්හං උත්තාරණත්ථාය වීරියපටිසංයුත්තං හත්ථං පසාරෙසි. තෙනූදතාරිං දුඛසම්පරෙතොති තෙන කාරණෙනම්හි දුක්ඛපරිවාරිතොපි තම්හා කූපා උත්තිණ්ණො.
එතස්ස කිච්චෙන ඉධානුපත්තොති අහං එතස්ස තාපසස්ස කිච්චෙන, එතෙන කතස්ස කිච්චස්සානුභාවෙන ඉධානුප්පත්තො ¶ . වෙසායිනො විසයාති වෙසායී වුච්චති යමො, තස්ස විසයා. ජීවලොකෙති මනුස්සලොකෙ. අහඤ්හි ඉමස්මිං ජීවලොකෙ ඨිතො යමවිසයං මච්චුවිසයං පරලොකං ගතො නාම අහොසිං, සොම්හි එතස්ස කාරණා තතො පුන ඉධාගතොති වුත්තං හොති. ලාභාරහොති ලාභං අරහො චතුපච්චයලාභස්ස අනුච්ඡවිකො. දෙථස්ස භොගන්ති එතෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බං චතුපච්චයසමණපරික්ඛාරසඞ්ඛාතං භොගං එතස්ස දෙථ. යජථඤ්ච යඤ්ඤන්ති ත්වඤ්ච අමච්චා ච නාගරා චාති සබ්බෙපි තුම්හෙ එතස්ස භොගඤ්ච දෙථ, යඤ්ඤඤ්ච යජථ. තස්ස හි දීයමානො දෙය්යධම්මො ¶ තෙන භුඤ්ජිතබ්බත්තා භොගො හොති, ඉතරෙසං දානයඤ්ඤත්තා යඤ්ඤො. තෙනාහ ‘‘දෙථස්ස භොගං යජථඤ්ච යඤ්ඤ’’න්ති.
එවං ¶ රඤ්ඤා ගගනතලෙ පුණ්ණචන්දං උට්ඨාපෙන්තෙන විය බොධිසත්තස්ස ගුණෙ පකාසිතෙ තස්ස ගුණො සබ්බත්ථමෙව පාකටො ජාතො, අතිරෙකතරො තස්ස ලාභසක්කාරො උදපාදි. තතො පට්ඨාය උපරාජා වා අමච්චා වා අඤ්ඤො වා කොචි කිඤ්චි රාජානං වත්තුං න විසහි. රාජා බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි. බොධිසත්තොපි අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච උප්පාදෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ‘‘පොරාණකපණ්ඩිතාපි උපකාරවසෙන කරිංසූ’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
තිරීටවච්ඡජාතකවණ්ණනා නවමා.
[260] 10. දූතජාතකවණ්ණනා
යස්සත්ථා දූරමායන්තීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ලොලභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු නවකනිපාතෙ චක්කවාකජාතකෙ (ජා. 1.9.69 ආදයො) ආවිභවිස්සති. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ආමන්තෙත්වා ¶ ‘‘න ඛො, භික්ඛු, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ත්වං ලොලො, ලොල්යකාරණෙනෙව පන අසිනා සීසච්ඡෙදනං ලභී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස පුත්තො හුත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය භොජනසුද්ධිකො අහොසි, තෙනස්ස භොජනසුද්ධිකරාජාත්වෙව නාමං ජාතං. සො කිර තථාරූපෙන විධානෙන භත්තං භුඤ්ජති, යථාස්ස එකිස්සා භත්තපාතියා සතසහස්සං වයං ගච්ඡති. භුඤ්ජන්තො පන අන්තොගෙහෙ න භුඤ්ජති, අත්තනො භොජනවිධානං ඔලොකෙන්තං මහාජනං පුඤ්ඤං කාරෙතුකාමතාය රාජද්වාරෙ රතනමණ්ඩපං කාරෙත්වා භොජනවෙලාය තං අලඞ්කරාපෙත්වා කඤ්චනමයෙ සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා ඛත්තියකඤ්ඤාහි පරිවුතො ¶ සතසහස්සග්ඝනිකාය සුවණ්ණපාතියා සබ්බරසභොජනං භුඤ්ජති. අථෙකො ලොලපුරිසො තස්ස භොජනවිධානං ඔලොකෙත්වා තං භොජනං භුඤ්ජිතුකාමො ¶ හුත්වා පිපාසං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘අත්ථෙකො උපායො’’ති ගාළ්හං නිවාසෙත්වා හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා ‘‘භො, අහං දූතො, දූතො’’ති උච්චාසද්දං කරොන්තො රාජානං උපසඞ්කමි. තෙන ච සමයෙන තස්මිං ජනපදෙ ‘‘දූතොම්හී’’ති වදන්තං න වාරෙන්ති, තස්මා මහාජනො ද්විධා භිජ්ජිත්වා ඔකාසං අදාසි. සො වෙගෙන ගන්ත්වා රඤ්ඤො පාතියා එකං භත්තපිණ්ඩං ගහෙත්වා මුඛෙ පක්ඛිපි, අථස්ස ‘‘සීසං ඡින්දිස්සාමී’’ති අසිගාහො අසිං අබ්බාහෙසි, රාජා ‘‘මා පහරී’’ති නිවාරෙසි, ‘‘මා භායි, භුඤ්ජස්සූ’’ති හත්ථං ධොවිත්වා නිසීදි. භොජනපරියොසානෙ ¶ චස්ස අත්තනො පිවනපානීයඤ්චෙව තම්බූලඤ්ච දාපෙත්වා ‘‘භො පුරිස, ත්වං ‘දූතොම්හී’ති වදසි, කස්ස දූතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘මහාරාජ අහං තණ්හාදූතො, උදරදූතො, තණ්හා මං ආණාපෙත්වා ‘ත්වං ගච්ඡාහී’ති දූතං කත්වා පෙසෙසී’’ති වත්වා පුරිමා ද්වෙ ගාථා අවොච –
‘‘යස්සත්ථා දූරමායන්ති, අමිත්තමපි යාචිතුං;
තස්සූදරස්සහං දූතො, මා මෙ කුජ්ඣ රථෙසභ.
‘‘යස්ස දිවා ච රත්තො ච, වසමායන්ති මාණවා;
තස්සූදරස්සහං දූතො, මා මෙ කුජ්ඣ රථෙසභා’’ති.
තත්ථ යස්සත්ථා දූරමායන්තීති යස්ස අත්ථාය ඉමෙ සත්තා තණ්හාවසිකා හුත්වා දූරම්පි ගච්ඡන්ති. රථෙසභාති රථයොධජෙට්ඨක.
රාජා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘සච්චමෙතං, ඉමෙ සත්තා උදරදූතා තණ්හාවසෙන විචරන්ති, තණ්හාව ඉමෙ සත්තෙ විචාරෙති, යාව මනාපං වත ඉමිනා කථිත’’න්ති තස්ස පුරිසස්ස තුස්සිත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘දදාමි තෙ බ්රාහ්මණ රොහිණීනං, ගවං සහස්සං සහ පුඞ්ගවෙන;
දූතො හි දූතස්ස කථං න දජ්ජං, මයම්පි තස්සෙව භවාම දූතා’’ති.
තත්ථ ¶ බ්රාහ්මණාති ආලපනමත්තමෙතං. රොහිණීනන්ති රත්තවණ්ණානං. සහ පුඞ්ගවෙනාති යූථපරිණායකෙන උපද්දවරක්ඛකෙන උසභෙන සද්ධිං. මයම්පීති අහඤ්ච අවසෙසා ච සබ්බෙ සත්තා තස්සෙව උදරස්ස දූතා භවාම, තස්මා අහං උදරදූතො සමානො උදරදූතස්ස තුය්හං කස්මා න ¶ දජ්ජන්ති. එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘ඉමිනා වත පුරිසෙන අස්සුතපුබ්බං කාරණං කථිත’’න්ති තුට්ඨචිත්තො තස්ස මහන්තං යසං අදාසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො ලොලභික්ඛු සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. ‘‘තදා ලොලපුරිසො එතරහි ලොලභික්ඛු අහොසි, භොජනසුද්ධිකරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
දූතජාතකවණ්ණනා දසමා.
සඞ්කප්පවග්ගො පඨමො.
තස්සුද්දානං –
සඞ්කප්ප තිලමුට්ඨි ච, මණි ච සින්ධවාසුකං;
ජරූදපානං ගාමණි, මන්ධාතා තිරීටදූතන්ති.
2. පදුමවග්ගො
[261] 1. පදුමජාතකවණ්ණනා
යථා ¶ කෙසා ච මස්සූ චාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආනන්දබොධිම්හි මාලාපූජකාරකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු කාලිඞ්ගබොධිජාතකෙ ආවිභවිස්සති. සො පන ආනන්දත්ථෙරෙන රොපිතත්තා ‘‘ආනන්දබොධී’’ති ජාතො. ථෙරෙන හි ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ බොධිස්ස රොපිතභාවො සකලජම්බුදීපෙ පත්ථරි. අථෙකච්චෙ ජනපදවාසිනො භික්ඛූ ‘‘ආනන්දබොධිම්හි මාලාපූජං කරිස්සාමා’’ති ජෙතවනං ¶ ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පුනදිවසෙ සාවත්ථිං පවිසිත්වා උප්පලවීථිං ගන්ත්වා මාලං අලභිත්වා ආගන්ත්වා ආනන්දත්ථෙරස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘ආවුසො, මයං ‘බොධිම්හි මාලාපූජං කරිස්සාමා’ති උප්පලවීථිං ගන්ත්වා එකමාලම්පි න ලභිම්හා’’ති. ථෙරො ‘‘අහං වො, ආවුසො, ආහරිස්සාමී’’ති උප්පලවීථිං ගන්ත්වා බහූ නීලුප්පලකලාපෙ උක්ඛිපාපෙත්වා ආගම්ම තෙසං දාපෙසි, තෙ තානි ගහෙත්වා බොධිස්ස පූජං කරිංසු. තං පවත්තිං සුත්වා ධම්මසභායං භික්ඛූ ථෙරස්ස ගුණකථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, ජානපදා භික්ඛූ අප්පපුඤ්ඤා උප්පලවීථිං ගන්ත්වා මාලං න ලභිංසු, ථෙරො පන ගන්ත්වාව ආහරාපෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව ¶ වත්තුඡෙකා කථාකුසලා මාලං ලභන්ති, පුබ්බෙපි ලභිංසුයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සෙට්ඨිපුත්තො අහොසි. අන්තොනගරෙ ච එකස්මිං සරෙ පදුමානි පුප්ඵන්ති. එකො ඡින්නනාසො පුරිසො තං සරං රක්ඛති. අථෙකදිවසං බාරාණසියං උස්සවෙ ඝුට්ඨෙ මාලං පිළන්ධිත්වා උස්සවං කීළිතුකාමා තයො සෙට්ඨිපුත්තා ‘‘නාසච්ඡින්නස්ස අභූතෙන වණ්ණං වත්වා මාලං යාචිස්සාමා’’ති තස්ස පදුමානි භඤ්ජනකාලෙ සරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු.
තෙසු එකො තං ආමන්තෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යථා ¶ කෙසා ච මස්සූ ච, ඡින්නං ඡින්නං විරූහති;
එවං රුහතු තෙ නාසා, පදුමං දෙහි යාචිතො’’ති.
සො තස්ස කුජ්ඣිත්වා පදුමං න අදාසි.
අථස්ස දුතියො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘යථා සාරදිකං බීජං, ඛෙත්තෙ වුත්තං විරූහති;
එවං රුහතු තෙ නාසා, පදුමං දෙහි යාචිතො’’ති.
තත්ථ සාරදිකන්ති සරදසමයෙ ගහෙත්වා නික්ඛිත්තං සාරසම්පන්නං බීජං. සො තස්සපි කුජ්ඣිත්වා පදුමං න අදාසි.
අථස්ස තතියො තතියං ගාථමාහ –
‘‘උභොපි ¶ පලපන්තෙතෙ, අපි පද්මානි දස්සති;
වජ්ජුං වා තෙ න වා වජ්ජුං, නත්ථි නාසාය රූහනා;
දෙහි සම්ම පදුමානි, අහං යාචාමි යාචිතො’’ති.
තත්ථ උභොපි පලපන්තෙතෙති එතෙ ද්වෙපි මුසා වදන්ති. අපි පද්මානීති ‘‘අපි නාම නො පදුමානි දස්සතී’’ති චින්තෙත්වා එවං වදන්ති. වජ්ජුං වා ¶ තෙ න වා වජ්ජුන්ති ‘‘තව නාසා රුහතූ’’ති එවං වදෙය්යුං වා න වා වදෙය්යුං, එතෙසං වචනං අප්පමාණං, සබ්බත්ථාපි නත්ථි නාසාය රුහනා, අහං පන තෙ නාසං පටිච්ච න කිඤ්චි වදාමි, කෙවලං යාචාමි, තස්ස මෙ දෙහි, සම්ම, පදුමානි යාචිතොති.
තං සුත්වා පදුමසරගොපකො ‘‘ඉමෙහි ද්වීහි මුසාවාදො කථිතො, තුම්හෙහි සභාවො කථිතො, තුම්හාකං අනුච්ඡවිකානි පදුමානී’’ති මහන්තං පදුමකලාපං ආදාය තස්ස දත්වා අත්තනො පදුමසරමෙව ගතො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පදුමලාභී සෙට්ඨිපුත්තො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
පදුමජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[262] 2. මුදුපාණිජාතකවණ්ණනා
පාණි චෙ මුදුකො චස්සාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි සත්ථා ධම්මසභං ආනීතං ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු, ඉත්ථියො නාමෙතා කිලෙසවසෙන ගමනතො අරක්ඛියා, පොරාණකපණ්ඩිතාපි අත්තනො ධීතරං රක්ඛිතුං නාසක්ඛිංසු, පිතරා හත්ථෙ ගහෙත්වා ඨිතාව පිතරං අජානාපෙත්වා කිලෙසවසෙන පුරිසෙන සද්ධිං පලායී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. සො ¶ ධීතරඤ්ච භාගිනෙය්යඤ්ච ද්වෙපි අන්තොනිවෙසනෙ පොසෙන්තො එකදිවසං අමච්චෙහි සද්ධිං නිසින්නො ‘‘මමච්චයෙන මය්හං භාගිනෙය්යො රාජා ¶ භවිස්සති, ධීතාපි මෙ තස්ස අග්ගමහෙසී භවිස්සතී’’ති වත්වා අපරභාගෙ භාගිනෙය්යස්ස වයප්පත්තකාලෙ පුන අමච්චෙහි සද්ධිං නිසින්නො ‘‘මය්හං භාගිනෙය්යස්ස අඤ්ඤස්ස රඤ්ඤො ධීතරං ආනෙස්සාම, මය්හං ධීතරම්පි අඤ්ඤස්මිං රාජකුලෙ දස්සාම, එවං නො ඤාතකා බහුතරා භවිස්සන්තී’’ති ආහ. අමච්චා සම්පටිච්ඡිංසු.
අථ රාජා භාගිනෙය්යස්ස බහිගෙහං දාපෙසි, අන්තො පවෙසනං නිවාරෙසි. තෙ පන අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිබද්ධචිත්තා අහෙසුං. කුමාරො ‘‘කෙන නු ඛො උපායෙන රාජධීතරං බහි නීහරාපෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘අත්ථි උපායො’’ති ධාතියා ලඤ්ජං දත්වා ‘‘කිං, අය්යපුත්ත, කිච්ච’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අම්ම, කථං නු ඛො රාජධීතරං බහි කාතුං ඔකාසං ලභෙය්යාමා’’ති ආහ. ‘‘රාජධීතාය සද්ධිං කථෙත්වා ජානිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, අම්මා’’ති. සා ගන්ත්වා ‘‘එහි, අම්ම, සීසෙ තෙ ඌකා ගණ්හිස්සාමී’’ති තං නීචපීඨකෙ නිසීදාපෙත්වා සයං උච්චෙ නිසීදිත්වා තස්සා සීසං අත්තනො ඌරූසු ඨපෙත්වා ඌකා ගණ්හයමානා රාජධීතාය සීසං නඛෙහි විජ්ඣි ¶ . රාජධීතා ‘‘නායං අත්තනො නඛෙහි විජ්ඣති, පිතුච්ඡාපුත්තස්ස මෙ කුමාරස්ස නඛෙහි විජ්ඣතී’’ති ඤත්වා ‘‘අම්ම, ත්වං කුමාරස්ස සන්තිකං අගමාසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, අම්මා’’ති. ‘‘කිං තෙන සාසනං කථිත’’න්ති? ‘‘තව බහිකරණූපායං පුච්ඡති, අම්මා’’ති. රාජධීතා ‘‘පණ්ඩිතො හොන්තො ජානිස්සතී’’ති පඨමං ගාථං බන්ධිත්වා ‘‘අම්ම, ඉමං උග්ගහෙත්වා කුමාරස්ස කථෙහී’’ති ආහ.
‘‘පාණි චෙ මුදුකො චස්ස, නාගො චස්ස සුකාරිතො;
අන්ධකාරො ච වස්සෙය්ය, අථ නූන තදා සියා’’ති.
සා තං උග්ගණ්හිත්වා කුමාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අම්ම, රාජධීතා කිමාහා’’ති වුත්තෙ ‘‘අය්යපුත්ත, අඤ්ඤං කිඤ්චි අවත්වා ඉමං ගාථං ¶ පහිණී’’ති තං ගාථං උදාහාසි. කුමාරො ච තස්සත්ථං ඤත්වා ‘‘ගච්ඡ, අම්මා’’ති තං උය්යොජෙසි.
ගාථායත්ථො – සචෙ තෙ එකිස්සා චූළුපට්ඨාකාය මම හත්ථො විය හත්ථො මුදු අස්ස, යදි ච තෙ ආනෙඤ්ජකාරණං සුකාරිතො එකො හත්ථී අස්ස, යදි ච තං දිවසං චතුරඞ්ගසමන්නාගතො අතිවිය බහලො අන්ධකාරො අස්ස, දෙවො ච වස්සෙය්ය. අථ නූන තදා සියාති ¶ තාදිසෙ කාලෙ ඉමෙ චත්තාරො පච්චයෙ ආගම්ම එකංසෙන තෙ මනොරථස්ස මත්ථකගමනං සියාති.
කුමාරො එතමත්ථං තථතො ඤත්වා එකං අභිරූපං මුදුහත්ථං චූළුපට්ඨාකං සජ්ජං කත්වා මඞ්ගලහත්ථිගොපකස්ස ලඤ්ජං දත්වා හත්ථිං ආනෙඤ්ජකාරණං කාරෙත්වා කාලං ආගමෙන්තො අච්ඡි.
අථෙකස්මිං කාළපක්ඛුපොසථදිවසෙ මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ ඝනකාළමෙඝො වස්සි. සො ‘‘අයං දානි රාජධීතාය වුත්තදිවසො’’ති වාරණං අභිරුහිත්වා මුදුහත්ථකං චූළුපට්ඨාකං හත්ථිපිට්ඨෙ නිසීදාපෙත්වා ගන්ත්වා රාජනිවෙසනස්ස ආකාසඞ්ගණාභිමුඛෙ ඨානෙ හත්ථිං මහාභිත්තියං අල්ලීයාපෙත්වා වාතපානසමීපෙ තෙමෙන්තො අට්ඨාසි. රාජාපි ධීතරං රක්ඛන්තො අඤ්ඤත්ථ සයිතුං න දෙති, අත්තනො සන්තිකෙ චූළසයනෙ සයාපෙති. සාපි ‘‘අජ්ජ කුමාරො ආගමිස්සතී’’ති ඤත්වා නිද්දං අනොක්කමිත්වාව නිපන්නා ‘‘තාත න්හායිතුකාමාම්හී’’ති ආහ. රාජා ‘‘එහි, අම්මා’’ති තං හත්ථෙ ගහෙත්වා වාතපානසමීපං නෙත්වා ‘‘න්හායාහි, අම්මා’’ති උක්ඛිපිත්වා වාතපානස්ස බහිපස්සෙ පමුඛෙ ඨපෙත්වා එකස්මිං හත්ථෙ ගහෙත්වා අට්ඨාසි. සා න්හායමානාව කුමාරස්ස හත්ථං පසාරෙසි, සො තස්සා හත්ථතො ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා උපට්ඨාකාය හත්ථෙ පිළන්ධිත්වා ¶ තං උක්ඛිපිත්වා රාජධීතරං නිස්සාය පමුඛෙ ඨපෙසි ¶ . සා තස්සා හත්ථං ගහෙත්වා පිතු හත්ථෙ ඨපෙසි, සො තස්සා හත්ථං ගහෙත්වා ධීතු හත්ථං මුඤ්චි, සා ඉතරස්මාපි හත්ථා ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා තස්සා දුතියහත්ථෙ පිළන්ධිත්වා පිතු හත්ථෙ ඨපෙත්වා කුමාරෙන සද්ධිං අගමාසි. රාජා ‘‘ධීතායෙව මෙ’’ති සඤ්ඤාය තං දාරිකං න්හානපරියොසානෙ සිරිගබ්භෙ සයාපෙත්වා ද්වාරං පිධාය ලඤ්ඡෙත්වා ආරක්ඛං දත්වා අත්තනො සයනං ගන්ත්වා නිපජ්ජි.
සො පභාතාය රත්තියා ද්වාරං විවරිත්වා තං දාරිකං දිස්වා ‘‘කිමෙත’’න්ති පුච්ඡි. සා තස්සා කුමාරෙන සද්ධිං ගතභාවං කථෙසි. රාජා විප්පටිසාරී හුත්වා ‘‘හත්ථෙ ගහෙත්වා චරන්තෙනපි මාතුගාමං රක්ඛිතුං න සක්කා, එවං අරක්ඛියා නාමිත්ථියො’’ති චින්තෙත්වා ඉතරා ද්වෙ ගාථා අවොච –
‘‘අනලා මුදුසම්භාසා, දුප්පූරා තා නදීසමා;
සීදන්ති නං විදිත්වාන, ආරකා පරිවජ්ජයෙ.
‘‘යං ¶ එතා උපසෙවන්ති, ඡන්දසා වා ධනෙන වා;
ජාතවෙදොව සං ඨානං, ඛිප්පං අනුදහන්ති න’’න්ති.
තත්ථ අනලා මුදුසම්භාසාති මුදුවචනෙනපි අසක්කුණෙය්යා, නෙව සක්කා සණ්හවාචාය සඞ්ගණ්හිතුන්ති අත්ථො. පුරිසෙහි වා එතාසං න අලන්ති අනලා. මුදුසම්භාසාති හදයෙ ථද්ධෙපි සම්භාසාව මුදු එතාසන්ති මුදුසම්භාසා. දුප්පූරා තා නදීසමාති යථා නදී ආගතාගතස්ස උදකස්ස සන්දනතො උදකෙන දුප්පූරා, එවං අනුභූතානුභූතෙහි මෙථුනාදීහි අපරිතුස්සනතො දුප්පූරා. තෙන වුත්තං –
‘‘තිණ්ණං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං අතිත්තො අප්පටිවානො මාතුගාමො කාලං කරොති. කතමෙසං තිණ්ණං? මෙථුනසමාපත්තියා ච විජායනස්ස ච අලඞ්කාරස්ස ච. ඉමෙසං ඛො, භික්ඛවෙ, තිණ්ණං ධම්මානං අතිත්තො අප්පටිවානො මාතුගාමො කාලං කරොතී’’ති.
සීදන්තීති අට්ඨසු මහානිරයෙසු සොළසසු උස්සදනිරයෙසු නිමුජ්ජන්ති. නන්ති නිපාතමත්තං ¶ . විදිත්වානාති එවං ජානිත්වා. ආරකා පරිවජ්ජයෙති ‘‘එතා ඉත්ථියො නාම මෙථුනධම්මාදීහි අතිත්තා කාලං කත්වා එතෙසු නිරයෙසු සීදන්ති, එතා එවං අත්තනා සීදමානා කස්සඤ්ඤස්ස ¶ සුඛාය භවිස්සන්තී’’ති එවං ඤත්වා පණ්ඩිතො පුරිසො දූරතොව තා පරිවජ්ජයෙති දීපෙති. ඡන්දසා වා ධනෙන වාති අත්තනො වා ඡන්දෙන රුචියා පෙමෙන, භතිවසෙන ලද්ධධනෙන වා යං පුරිසං එතා ඉත්ථියො උපසෙවන්ති භජන්ති. ජාතවෙදොති අග්ගි. සො හි ජාතමත්තොව වෙදියති, විදිතො පාකටො හොතීති ජාතවෙදො. සො යථා අත්තනො ඨානං කාරණං ඔකාසං අනුදහති, එවමෙතාපි යං උපසෙවන්ති, තං පුරිසං ධනයසසීලපඤ්ඤාසමන්නාගතම්පි තෙසං සබ්බෙසං ධනාදීනං විනාසනතො පුන තාය සම්පත්තියා අභබ්බුප්පත්තිකං කුරුමානා ඛිප්පං අනුදහන්ති ඣාපෙන්ති. වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘බලවන්තො දුබ්බලා හොන්ති, ථාමවන්තොපි හායරෙ;
චක්ඛුමා අන්ධකා හොන්ති, මාතුගාමවසං ගතා.
‘‘ගුණවන්තො ¶ නිග්ගුණා හොන්ති, පඤ්ඤවන්තොපි හායරෙ;
පමත්තා බන්ධනෙ සෙන්ති, මාතුගාමවසං ගතා.
‘‘අජ්ඣෙනඤ්ච තපං සීලං, සච්චං චාගං සතිං මතිං;
අච්ඡින්දන්ති පමත්තස්ස, පන්ථදූභීව තක්කරා.
‘‘යසං කිත්තිං ධිතිං සූරං, බාහුසච්චං පජානනං;
ඛෙපයන්ති පමත්තස්ස, කට්ඨපුඤ්ජංව පාවකො’’ති.
එවං වත්වා මහාසත්තො ‘‘භාගිනෙය්යොපි මයාව පොසෙතබ්බො’’ති මහන්තෙන සක්කාරෙන ධීතරං තස්සෙව දත්වා තං ඔපරජ්ජෙ පතිට්ඨපෙසි. සොපි මාතුලස්ස අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨහි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසෙනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා රාජා අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මුදුපාණිජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[263] 3. චූළපලොභනජාතකවණ්ණනා
අභිජ්ජමානෙ ¶ ¶ වාරිස්මින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුමෙව ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි සත්ථා ධම්මසභං ආනීතං ‘‘සච්චං කිර, ත්වං භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු, ඉත්ථියො නාමෙතා පොරාණකෙ සුද්ධසත්තෙපි සංකිලෙසෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො රාජා අපුත්තකො හුත්වා අත්තනො ඉත්ථියො ‘‘පුත්තපත්ථනං කරොථා’’ති ආහ. තා පුත්තෙ පත්ථෙන්ති. එවං අද්ධානෙ ගතෙ බොධිසත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති. තං ජාතමත්තං න්හාපෙත්වා ථඤ්ඤපායනත්ථාය ධාතියා අදංසු. සො පායමානො රොදති, අථ නං අඤ්ඤිස්සා අදංසු. මාතුගාමහත්ථගතො නෙව තුණ්හී හොති. අථ නං එකස්ස පාදමූලිකස්ස අදංසු, තෙන ගහිතමත්තොයෙව තුණ්හී අහොසි. තතො පට්ඨාය පුරිසාව ¶ තං ගහෙත්වා චරන්ති. ථඤ්ඤං පායෙන්තා දුහිත්වා වා පායෙන්ති, සාණිඅන්තරෙන වා ථනං මුඛෙ ඨපෙන්ති. තෙනස්ස අනිත්ථිගන්ධකුමාරොති නාමං කරිංසු. තස්ස අපරාපරං වද්ධමානස්සපි මාතුගාමං නාම දස්සෙතුං න සක්කා. තෙනස්ස රාජා විසුංයෙව නිසජ්ජාදිට්ඨානානි ඣානාගාරඤ්ච කාරෙසි.
සො තස්ස සොළසවස්සිකකාලෙ චින්තෙසි – ‘‘මය්හං අඤ්ඤො පුත්තො නත්ථි, අයං පන කුමාරො කාමෙ න පරිභුඤ්ජති, රජ්ජම්පි න ඉච්ඡිස්සති, දුල්ලද්ධො වත මෙ පුත්තො’’ති. අථ නං එකා නච්චගීතවාදිතකුසලා පුරිසෙ පරිචරිත්වා අත්තනො වසෙ කාතුං පටිබලා තරුණනාටකිත්ථී උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, කිං නු චින්තෙසී’’ති ආහ, රාජා තං කාරණං ආචික්ඛි. ‘‘හොතු, දෙව ¶ , අහං තං පලොභෙත්වා කාමරසං ජානාපෙස්සාමී’’ති. ‘‘සචෙ මෙ පුත්තං අනිත්ථිගන්ධකුමාරං පලොභෙතුං සක්කිස්සසි, සො රාජා භවිස්සති, ත්වං අග්ගමහෙසී’’ති. සා ‘‘මමෙසො භාරො, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’’ති වත්වා ආරක්ඛමනුස්සෙ උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘අහං පච්චූසසමයෙ ආගන්ත්වා අය්යපුත්තස්ස සයනට්ඨානෙ බහිඣානාගාරෙ ඨත්වා ගායිස්සාමි. සචෙ සො කුජ්ඣති, මය්හං කථෙය්යාථ, අහං අපගච්ඡිස්සාමි. සචෙ සුණාති, වණ්ණං මෙ කථෙය්යාථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිංසු.
සාපි පච්චූසකාලෙ තස්මිං පදෙසෙ ඨත්වා තන්තිස්සරෙන ගීතස්සරං, ගීතස්සරෙන තන්තිස්සරං අනතික්කමිත්වා මධුරෙන සද්දෙන ගායි, කුමාරො සුණන්තොව නිපජ්ජි, පුනදිවසෙ ච ආසන්නට්ඨානෙ ඨත්වා ¶ ගායිතුං ආණාපෙසි, පුනදිවසෙ ඣානාගාරෙ ඨත්වා ගායිතුං ආණාපෙසි, පුනදිවසෙ අත්තනො සමීපෙ ඨත්වාති එවං අනුක්කමෙනෙව තණ්හං උප්පාදෙත්වා ලොකධම්මං සෙවිත්වා කාමරසං ඤත්වා ‘‘මාතුගාමං නාම අඤ්ඤෙසං න දස්සාමී’’ති අසිං ගහෙත්වා අන්තරවීථිං ඔතරිත්වා පුරිසෙ අනුබන්ධන්තො විචරි. අථ නං රාජා ගාහාපෙත්වා තාය කුමාරිකාය සද්ධිං නගරා නීහරාපෙසි. උභොපි අරඤ්ඤං පවිසිත්වා අධොගඞ්ගං ගන්ත්වා එකස්මිං පස්සෙ ගඞ්ගං, එකස්මිං සමුද්දං කත්වා උභින්නමන්තරෙ අස්සමපදං මාපෙත්වා වාසං කප්පයිංසු. කුමාරිකා පණ්ණසාලායං නිසීදිත්වා කන්දමූලාදීනි පචති, බොධිසත්තො අරඤ්ඤතො ඵලාඵලං ආහරති.
අථෙකදිවසං ¶ තස්මිං ඵලාඵලත්ථාය ගතෙ සමුද්දදීපකා එකො තාපසො භික්ඛාචාරත්ථාය ආකාසෙන ගච්ඡන්තො ධූමං දිස්වා අස්සමපදෙ ඔතරි. අථ නං සා ‘‘නිසීද, යාව පච්චතී’’ති නිසීදාපෙත්වා ඉත්ථිකුත්තෙන පලොභෙත්වා ඣානා චාවෙත්වා බ්රහ්මචරියමස්ස අන්තරධාපෙසි. සො පක්ඛච්ඡින්නකාකො විය හුත්වා ¶ තං ජහිතුං අසක්කොන්තො සබ්බදිවසං තත්ථෙව ඨත්වා බොධිසත්තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා වෙගෙන සමුද්දාභිමුඛො පලායි. අථ නං සො ‘‘පච්චාමිත්තො මෙ අයං භවිස්සතී’’ති අසිං ගහෙත්වා අනුබන්ධි. තාපසො ආකාසෙ උප්පතනාකාරං දස්සෙත්වා සමුද්දෙ පති. බොධිසත්තො ‘‘එස තාපසො ආකාසෙනාගතො භවිස්සති, ඣානස්ස පරිහීනත්තා සමුද්දෙ පතිතො, මයා දානිස්ස අවස්සයෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා වෙලන්තෙ ඨත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘අභිජ්ජමානෙ වාරිස්මිං, සයං ආගම්ම ඉද්ධියා;
මිස්සීභාවිත්ථියා ගන්ත්වා, සංසීදසි මහණ්ණවෙ.
‘‘ආවට්ටනී මහාමායා, බ්රහ්මචරියවිකොපනා;
සීදන්ති නං විදිත්වාන, ආරකා පරිවජ්ජයෙ.
‘‘යං එතා උපසෙවන්ති, ඡන්දසා වා ධනෙන වා;
ජාතවෙදොව සං ඨානං, ඛිප්පං අනුදහන්ති න’’න්ති.
තත්ථ අභිජ්ජමානෙ වාරිස්මින්ති ඉමස්මිං උදකෙ අචලමානෙ අකම්පමානෙ උදකං අනාමසිත්වා සයං ආකාසෙනෙව ඉද්ධියා ආගන්ත්වා. මිස්සීභාවිත්ථියාති ලොකධම්මවසෙන ඉත්ථියා ¶ සද්ධිං මිස්සීභාවං. ආවට්ටනී මහාමායාති ඉත්ථියො නාමෙතා කාමාවට්ටෙන ආවට්ටනතො ආවට්ටනී, අනන්තාහි ඉත්ථිමායාහි සමන්නාගතත්තා මහාමායා නාම. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘මායා චෙතා මරීචී ච, සොකො රොගො චුපද්දවො;
ඛරා ච බන්ධනා චෙතා, මච්චුපාසො ගුහාසයො;
තාසු යො විස්සසෙ පොසො, සො නරෙසු නරාධමො’’ති. (ජා. 2.21.118);
බ්රහ්මචරියවිකොපනාති ¶ සෙට්ඨචරියස්ස මෙථුනවිරතිබ්රහ්මචරියස්ස විකොපනා. සීදන්තීති ඉත්ථියො නාමෙතා ඉසීනං බ්රහ්මචරියවිකොපනෙන අපායෙසු සීදන්ති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.
එතං පන බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා තාපසො සමුද්දමජ්ඣෙ ඨිතොයෙව නට්ඨජ්ඣානං පුන උප්පාදෙත්වා ආකාසෙන අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතො. බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං තාපසො එවං භාරිකො සමානො සිම්බලිතූලං විය ආකාසෙන ගතො, මයාපි ඉමිනා ¶ විය ඣානං උප්පාදෙත්වා ආකාසෙන චරිතුං වට්ටතී’’ති. සො අස්සමං ගන්ත්වා තං ඉත්ථිං මනුස්සපථං නෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, ත්ව’’න්ති උය්යොජෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මනුඤ්ඤෙ භූමිභාගෙ අස්සමං මාපෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා අනිත්ථිගන්ධකුමාරො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චූළපලොභනජාතකවණ්ණනා තතියා.
[264] 4. මහාපනාදජාතකවණ්ණනා
පනාදො නාම සො රාජාති ඉදං සත්ථා ගඞ්ගාතීරෙ නිසින්නො භද්දජිත්ථෙරස්සානුභාවං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ සත්ථා සාවත්ථියං වස්සං වසිත්වා ‘‘භද්දජිකුමාරස්ස සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො චාරිකං චරමානො භද්දියනගරං පත්වා ජාතියාවනෙ තයො මාසෙ ¶ වසි කුමාරස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමයමානො. භද්දජිකුමාරො මහායසො අසීතිකොටිවිභවස්ස භද්දියසෙට්ඨිනො එකපුත්තකො. තස්ස තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකා තයො පාසාදා අහෙසුං. එකෙකස්මිං චත්තාරො චත්තාරො මාසෙ වසති. එකස්මිං වසිත්වා නාටකපරිවුතො මහන්තෙන යසෙන අඤ්ඤං පාසාදං ගච්ඡති. තස්මිං ඛණෙ ‘‘කුමාරස්ස යසං පස්සිස්සාමා’’ති සකලනගරං සඞ්ඛුභි, පාසාදන්තරෙ චක්කාතිචක්කානි මඤ්චාතිමඤ්චානි බන්ධන්ති.
සත්ථා ¶ තයො මාසෙ වසිත්වා ‘‘මයං ගච්ඡාමා’’ති නගරවාසීනං ආරොචෙසි. නාගරා ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ ගමිස්සථා’’ති සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා දුතියදිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං සජ්ජෙත්වා නගරමජ්ඣෙ මණ්ඩපං කත්වා අලඞ්කරිත්වා ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා කාලං ආරොචෙසුං. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තත්ථ ගන්ත්වා නිසීදි, මනුස්සා මහාදානං අදංසු. සත්ථා නිට්ඨිතභත්තකිච්චො මධුරස්සරෙන අනුමොදනං ආරභි. තස්මිං ඛණෙ භද්දජිකුමාරොපි පාසාදතො පාසාදං ගච්ඡති ¶ , තස්ස සම්පත්තිදස්සනත්ථාය තං දිවසං න කොචි අගමාසි, අත්තනො මනුස්සාව පරිවාරෙසුං. සො මනුස්සෙ පුච්ඡි – ‘‘අඤ්ඤස්මිං කාලෙ මයි පාසාදතො පාසාදං ගච්ඡන්තෙ සකලනගරං සඞ්ඛුභති, චක්කාතිචක්කානි මඤ්චාතිමඤ්චානි බන්ධන්ති, අජ්ජ පන ඨපෙත්වා මය්හං මනුස්සෙ අඤ්ඤො කොචි නත්ථි, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති. ‘‘සාමි, සම්මාසම්බුද්ධො ඉමං භද්දියනගරං උපනිස්සාය තයො මාසෙ වසිත්වා අජ්ජෙව ගමිස්සති, සො භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙති, සකලනගරවාසිනොපි තස්ස ධම්මකථං සුණන්තී’’ති. සො ‘‘තෙන හි එථ, මයම්පි සුණිස්සාමා’’ති සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතොව මහන්තෙන පරිවාරෙන උපසඞ්කමිත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො ඨිතොව සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණි.
සත්ථා භද්දියසෙට්ඨිං ආමන්තෙත්වා ‘‘මහාසෙට්ඨි, පුත්තො තෙ අලඞ්කතපටියත්තොව ධම්මකථං සුණන්තො අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො, තෙනස්ස අජ්ජෙව පබ්බජිතුං වා වට්ටති පරිනිබ්බායිතුං වා’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, මය්හං පුත්තස්ස පරිනිබ්බානෙන කිච්චං නත්ථි, පබ්බාජෙථ නං, පබ්බාජෙත්වා ච පන නං ගහෙත්වා ස්වෙ අම්හාකං ගෙහං උපසඞ්කමථා’’ති. භගවා නිමන්තනං අධිවාසෙත්වා කුලපුත්තං ආදාය විහාරං ගන්ත්වා පබ්බාජෙත්වා උපසම්පදං දාපෙසි. තස්ස මාතාපිතරො සත්තාහං මහාසක්කාරං කරිංසු. සත්ථා සත්තාහං වසිත්වා කුලපුත්තමාදාය චාරිකං චරන්තො කොටිගාමං පාපුණි. කොටිගාමවාසිනො මනුස්සා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදංසු. සත්ථා භත්තකිච්චාවසානෙ අනුමොදනං ආරභි. කුලපුත්තො අනුමොදනකරණකාලෙ බහිගාමං ගන්ත්වා ‘‘සත්ථු ආගතකාලෙයෙව උට්ඨහිස්සාමී’’ති ගඞ්ගාතිත්ථසමීපෙ එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ ඣානං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි ¶ . මහල්ලකත්ථෙරෙසු ආගච්ඡන්තෙසුපි අනුට්ඨහිත්වා සත්ථු ආගතකාලෙයෙව උට්ඨහි. පුථුජ්ජනා භික්ඛූ ‘‘අයං පුරෙ විය පබ්බජිත්වා මහාථෙරෙ ආගච්ඡන්තෙපි දිස්වා න උට්ඨහතී’’ති කුජ්ඣිංසු.
කොටිගාමවාසිනො ¶ මනුස්සා නාවාසඞ්ඝාතෙ බන්ධිංසු. සත්ථා නාවාසඞ්ඝාතෙ ඨත්වා ‘‘කහං ¶ , භද්දජී’’ති පුච්ඡි. ‘‘එස, භන්තෙ, ඉධෙවා’’ති. ‘‘එහි, භද්දජි, අම්හෙහි සද්ධිං එකනාවං අභිරුහා’’ති. ථෙරොපි උප්පතිත්වා එකනාවාය අට්ඨාසි. අථ නං ගඞ්ගාය මජ්ඣං ගතකාලෙ සත්ථා ආහ – ‘‘භද්දජි, තයා මහාපනාදරාජකාලෙ අජ්ඣාවුත්ථපාසාදො කහ’’න්ති. ඉමස්මිං ඨානෙ නිමුග්ගො, භන්තෙති. පුථුජ්ජනා භික්ඛූ ‘‘භද්දජිත්ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකරොතී’’ති ආහංසු. සත්ථා ‘‘තෙන හි, භද්දජි, සබ්රහ්මචාරීනං කඞ්ඛං ඡින්දා’’ති ආහ. තස්මිං ඛණෙ ථෙරො සත්ථාරං වන්දිත්වා ඉද්ධිබලෙන ගන්ත්වා පාසාදථූපිකං පාදඞ්ගුලියා ගහෙත්වා පඤ්චවීසතියොජනං පාසාදං ගහෙත්වා ආකාසෙ උප්පති. උප්පතිතො ච පන හෙට්ඨාපාසාදෙ ඨිතානං පාසාදං භින්දිත්වා පඤ්ඤායි. සො එකයොජනං ද්වියොජනං තියොජනන්ති යාව වීසතියොජනා උදකතො පාසාදං උක්ඛිපි. අථස්ස පුරිමභවෙ ඤාතකා පාසාදලොභෙන මච්ඡකච්ඡපනාගමණ්ඩූකා හුත්වා තස්මිංයෙව පාසාදෙ නිබ්බත්තා පාසාදෙ උට්ඨහන්තෙ පරිවත්තිත්වා පරිවත්තිත්වා උදකෙයෙව පතිංසු. සත්ථා තෙ පතන්තෙ දිස්වා ‘‘ඤාතකා තෙ, භද්දජි, කිලමන්තී’’ති ආහ. ථෙරො සත්ථු වචනං සුත්වා පාසාදං විස්සජ්ජෙසි, පාසාදො යථාඨානෙයෙව පතිට්ඨහි, සත්ථා පාරගඞ්ගං ගතො. අථස්ස ගඞ්ගාතීරෙයෙව ආසනං පඤ්ඤාපයිංසු, සො පඤ්ඤත්තෙ වරබුද්ධාසනෙ තරුණසූරියො විය රස්මියො මුඤ්චන්තො නිසීදි. අථ නං භික්ඛූ ‘‘කස්මිං කාලෙ, භන්තෙ, අයං පාසාදො භද්දජිත්ථෙරෙන අජ්ඣාවුත්ථො’’ති පුච්ඡිංසු. සත්ථා ‘‘මහාපනාදරාජකාලෙ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ විදෙහරට්ඨෙ මිථිලායං සුරුචි නාම රාජා අහොසි, පුත්තොපි තස්ස සුරුචියෙව, තස්ස පන පුත්තො මහාපනාදො නාම අහොසි, තෙ ඉමං පාසාදං පටිලභිංසු. පටිලාභත්ථාය පනස්ස ඉදං පුබ්බකම්මං – ද්වෙ පිතාපුත්තා නළෙහි ච උදුම්බරදාරූහි ච පච්චෙකබුද්ධස්ස වසනපණ්ණසාලං කරිංසු. ඉමස්මිං ජාතකෙ සබ්බං අතීතවත්ථු පකිණ්ණකනිපාතෙ සුරුචිජාතකෙ (ජා. 1.14.102 ආදයො) ආවිභවිස්සති.
සත්ථා ¶ ඉමං අතීතං ආහරිත්වා සම්මාසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘පනාදො ¶ නාම සො රාජා, යස්ස යූපො සුවණ්ණයො;
තිරියං සොළසුබ්බෙධො, උද්ධමාහු සහස්සධා.
‘‘සහස්සකණ්ඩො ¶ සතගෙණ්ඩු, ධජාලු හරිතාමයො;
අනච්චුං තත්ථ ගන්ධබ්බා, ඡ සහස්සානි සත්තධා.
‘‘එවමෙතං තදා ආසි, යථා භාසසි භද්දජි;
සක්කො අහං තදා ආසිං, වෙය්යාවච්චකරො තවා’’ති.
තත්ථ යූපොති පාසාදො. තිරියං සොළසුබ්බෙධොති විත්ථාරතො සොළසකණ්ඩපාතවිත්ථාරො අහොසි. උද්ධමාහු සහස්සධාති උබ්බෙධෙන සහස්සකණ්ඩගමනමත්තං උච්චො අහු, සහස්සකණ්ඩගමනගණනාය පඤ්චවීසතියොජනප්පමාණං හොති. විත්ථාරො පනස්ස අට්ඨයොජනමත්තො.
සහස්සකණ්ඩො සතගෙණ්ඩූති සො පනෙස සහස්සකණ්ඩුබ්බෙධො පාසාදො සතභූමිකො අහොසි. ධජාලූති ධජසම්පන්නො. හරිතාමයොති හරිතමණිපරික්ඛිත්තො. අට්ඨකථායං පන ‘‘සමාලුහරිතාමයො’’ති පාඨො, හරිතමණිමයෙහි ද්වාරකවාටවාතපානෙහි සමන්නාගතොති අත්ථො. සමාලූති කිර ද්වාරකවාටවාතපානානං නාමං. ගන්ධබ්බාති නටා, ඡ සහස්සානි සත්තධාති ඡ ගන්ධබ්බසහස්සානි සත්තධා හුත්වා තස්ස පාසාදස්ස සත්තසු ඨානෙසු රඤ්ඤො රතිජනනත්ථාය නච්චිංසූති අත්ථො. තෙ එවං නච්චන්තාපි රාජානං හාසෙතුං නාසක්ඛිංසු, අථ සක්කො දෙවරාජා දෙවනටං පෙසෙත්වා සමජ්ජං කාරෙසි, තදා මහාපනාදො හසි.
යථා භාසසි, භද්දජීති භද්දජිත්ථෙරෙන හි ‘‘භද්දජි, තයා මහාපනාදරාජකාලෙ අජ්ඣාවුත්ථපාසාදො කහ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ නිමුග්ගො, භන්තෙ’’ති වදන්තෙන තස්මිං කාලෙ අත්තනො අත්ථාය තස්ස පාසාදස්ස නිබ්බත්තභාවො ච මහාපනාදරාජභාවො ච භාසිතො හොති. තං ගහෙත්වා සත්ථා ‘‘යථා ත්වං, භද්දජි, භාසසි, තදා එතං තථෙව අහොසි, අහං තදා තව කායවෙය්යාවච්චකරො සක්කො දෙවානමින්දො අහොසි’’න්ති ආහ. තස්මිං ¶ ඛණෙ පුථුජ්ජනභික්ඛූ නික්කඞ්ඛා අහෙසුං.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මහාපනාදො රාජා භද්දජි අහොසි, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාපනාදජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[265] 5. ඛුරප්පජාතකවණ්ණනා
දිස්වා ¶ ඛුරප්පෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ඔස්සට්ඨවීරියං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, ඔස්සට්ඨවීරියො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු, කස්මා එවං ත්වං නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා වීරියං ඔස්සජි, පොරාණකපණ්ඩිතා අනිය්යානිකට්ඨානෙපි වීරියං කරිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං අටවිආරක්ඛකකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො පඤ්චපුරිසසතපරිවාරො අටවිආරක්ඛකෙසු සබ්බජෙට්ඨකො හුත්වා අටවිමුඛෙ එකස්මිං ගාමෙ වාසං කප්පෙසි. සො භතිං ගහෙත්වා මනුස්සෙ අටවිං අතික්කාමෙති. අථෙකස්මිං දිවසෙ බාරාණසෙය්යකො සත්ථවාහපුත්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි තං ගාමං පත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සම්ම, සහස්සං ගහෙත්වා මං අටවිං අතික්කාමෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති තස්ස හත්ථතො සහස්සං ගණ්හි, භතිං ගණ්හන්තොයෙව තස්ස ජීවිතං පරිච්චජි. සො තං ආදාය අටවිං පාවිසි, අටවිමජ්ඣෙ පඤ්චසතා චොරා උට්ඨහිංසු, චොරෙ දිස්වාව සෙසපුරිසා උරෙන නිපජ්ජිංසු, ආරක්ඛකජෙට්ඨකො එකොව නදන්තො වග්ගන්තො පහරිත්වා පඤ්චසතෙපි චොරෙ පලාපෙත්වා සත්ථවාහපුත්තං සොත්ථිනා කන්තාරං තාරෙසි.
සත්ථවාහපුත්තො පරකන්තාරෙ සත්ථං නිවෙසෙත්වා ¶ ආරක්ඛකජෙට්ඨකං නානග්ගරසභොජනං භොජෙත්වා සයම්පි භුත්තපාතරාසො සුඛනිසින්නො තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො ‘‘සම්ම, තථාදාරුණානං චොරානං ආවුධානි ගහෙත්වා අවත්ථරණකාලෙ කෙන නු ඛො තෙ කාරණෙන චිත්තුත්රාසමත්තම්පි න උප්පන්න’’න්ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘දිස්වා ¶ ඛුරප්පෙ ධනුවෙගනුන්නෙ, ඛග්ගෙ ගහීතෙ තිඛිණෙ තෙලධොතෙ;
තස්මිං භයස්මිං මරණෙ වියූළ්හෙ, කස්මා නු තෙ නාහු ඡම්භිතත්ත’’න්ති.
තත්ථ ධනුවෙගනුන්නෙති ධනුවෙගෙන විස්සට්ඨෙ. ඛග්ගෙ ගහීතෙති ථරුදණ්ඩෙහි සුගහිතෙ ඛග්ගෙ. මරණෙ වියූළ්හෙති මරණෙ පච්චුපට්ඨිතෙ. කස්මා නු තෙ නාහූති කෙන නු ඛො කාරණෙන නාහොසි. ඡම්භිතත්තන්ති සරීරචලනං.
තං සුත්වා ආරක්ඛකජෙට්ඨකො ඉතරා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘දිස්වා ¶ ඛුරප්පෙ ධනුවෙගනුන්නෙ, ඛග්ගෙ ගහීතෙ තිඛිණෙ තෙලධොතෙ;
තස්මිං භයස්මිං මරණෙ වියූළ්හෙ, වෙදං අලත්ථං විපුලං උළාරං.
‘‘සො වෙදජාතො අජ්ඣභවිං අමිත්තෙ, පුබ්බෙව මෙ ජීවිතමාසි චත්තං;
න හි ජීවිතෙ ආලයං කුබ්බමානො, සූරො කයිරා සූරකිච්චං කදාචී’’ති.
තත්ථ වෙදං අලත්ථන්ති තුට්ඨිඤ්චෙව සොමනස්සඤ්ච පටිලභිං. විපුලන්ති බහුං. උළාරන්ති උත්තමං. අජ්ඣභවින්ති ජීවිතං පරිච්චජිත්වා අභිභවිං. පුබ්බෙව මෙ ජීවිතමාසි චත්තන්ති මයා පුබ්බෙව තව හත්ථතො භතිං ගණ්හන්තෙනෙව ජීවිතං චත්තමාසි. න හි ජීවිතෙ ආලයං කුබ්බමානොති ජීවිතස්මිඤ්හි නිකන්තිං කුරුමානො පුරිසකිච්චං කදාචිපි න කරොති.
එවං ¶ සො සරවස්සෙ වස්සන්තෙ ජීවිතනිකන්තියා විස්සට්ඨත්තා අත්තනා සූරකිච්චස්ස කතභාවං ඤාපෙත්වා සත්ථවාහපුත්තං උය්යොජෙත්වා සකගාමමෙව පච්චාගන්ත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ඔස්සට්ඨවීරියො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා ආරක්ඛකජෙට්ඨකො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ඛුරප්පජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[266] 6. වාතග්ගසින්ධවජාතකවණ්ණනා
යෙනාසි ¶ කිසියා පණ්ඩූති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාවත්ථියං අඤ්ඤතරං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකා අභිරූපා ඉත්ථී එකං අභිරූපං කුටුම්බිකං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා අහොසි, සකලසරීරං ඣායමානො වියස්සා අබ්භන්තරෙ කිලෙසග්ගි උප්පජ්ජි. සා නෙව කායස්සාදං ලභි, න චිත්තස්සාදං, භත්තම්පිස්සා න රුච්චි, කෙවලං මඤ්චකඅටනිං ගහෙත්වා නිපජ්ජි. අථ නං උපට්ඨායිකා ච සහායිකා ච පුච්ඡිංසු – ‘‘කිං නු ඛො ත්වං කම්පමානචිත්තා අටනිං ගහෙත්වා නිපන්නා, කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති. සා එකං ද්වෙ වාරෙ අකථෙත්වා පුනප්පුනං වුච්චමානා තමත්ථං ආරොචෙසි. අථ නං තා සමස්සාසෙත්වා ‘‘ත්වං මා චින්තයි, මයං තං ¶ ආනෙස්සාමා’’ති වත්වා ගන්ත්වා කුටුම්බිකෙන සද්ධිං මන්තෙසුං, සො පටික්ඛිපිත්වා පුනප්පුනං වුච්චමානො අධිවාසෙසි. තා ‘‘අසුකදිවසෙ අසුකවෙලායං ආගච්ඡා’’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා ගන්ත්වා තස්සා ආරොචෙසුං. සා අත්තනො සයනගබ්භං සජ්ජෙත්වා අත්තානං අලඞ්කරිත්වා සයනපිට්ඨෙ නිසින්නා තස්මිං ආගන්ත්වා සයනෙකදෙසෙ නිසින්නෙ චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ඉමස්ස ¶ ගරුකං අකත්වා ඉදානෙව ඔකාසං කරිස්සාමි, ඉස්සරියං මෙ පරිහායිස්සති, ආගතදිවසෙයෙව ඔකාසකරණං නාම අකාරණං, අජ්ජ න මඞ්කුං කත්වා අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ ඔකාසං කරිස්සාමී’’ති. අථ නං හත්ථගහණාදිවසෙන කෙළිං කාතුං ආරද්ධං හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘අපෙහි අපෙහි, න මෙ තයා අත්ථො’’ති නිබ්භච්ඡෙසි. සො ඔසක්කිත්වා ලජ්ජිතො උට්ඨාය අත්තනො ගෙහමෙව ගතො.
ඉතරා ඉත්ථියො තාය තථා කතභාවං ඤත්වා කුටුම්බිකෙ නික්ඛන්තෙ තං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහංසු – ‘‘ත්වං එතස්මිං පටිබද්ධචිත්තා ආහාරං පටික්ඛිපිත්වා නිපජ්ජි, අථ නං මයං පුනප්පුනං යාචිත්වා ආනයිම්හ, තස්ස කස්මා ඔකාසං න අකාසී’’ති. සා තමත්ථං ආරොචෙසි. ඉතරා ‘‘තෙන හි පඤ්ඤායිස්සසී’’ති වත්වා පක්කමිංසු. කුටුම්බිකො පුන නිවත්තිත්වාපි න ඔලොකෙසි. සා තං අලභමානා නිරාහාරා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. කුටුම්බිකො තස්සා මතභාවං ඤත්වා බහුං මාලාගන්ධවිලෙපනං ආදාය ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා සත්ථාරා ච ‘‘කිං නු ඛො, උපාසක, න පඤ්ඤායසී’’ති පුච්ඡිතෙ තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘ස්වාහං, භන්තෙ, එත්තකං කාලං ලජ්ජාය බුද්ධුපට්ඨානං නාගතො’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘න ¶ , උපාසක, ඉදානෙවෙසා කිලෙසවසෙන තං පක්කොසාපෙත්වා ආගතකාලෙ තං ඔකාසං අකත්වා ලජ්ජාපෙසි, පුබ්බෙපි පන පණ්ඩිතෙසු පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා පක්කොසාපෙත්වා ආගතකාලෙ ඔකාසං අකත්වා කිලමෙත්වාව උය්යොජෙසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සින්ධවකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වාතග්ගසින්ධවො නාම හුත්වා තස්ස මඞ්ගලඅස්සො අහොසි. අස්සගොපකා තං නෙත්වා ගඞ්ගායං න්හාපෙන්ති. අථ නං භද්දලී නාම ගද්රභී දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා කිලෙසවසෙන කම්පමානා නෙව තිණං ඛාදි ¶ , න උදකං පිවි, පරිසුස්සිත්වා කිසා අට්ඨිචම්මමත්තා අහොසි. අථ නං පුත්තො ගද්රභපොතකො මාතරං පරිසුස්සමානං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො ත්වං, අම්ම, නෙව තිණං ඛාදසි, න උදකං පිවසි, පරිසුස්සිත්වා තත්ථ තත්ථ කම්පමානා නිපජ්ජසි, කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. සා අකථෙත්වා පුනප්පුනං වුච්චමානා තමත්ථං කථෙසි. අථ නං පුත්තො සමස්සාසෙත්වා ‘‘අම්ම, මා චින්තයි, අහං තං ආනෙස්සාමී’’ති වත්වා වාතග්ගසින්ධවස්ස න්හායිතුං ¶ ආගතකාලෙ තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තාත, මය්හං මාතා තුම්හෙසු පටිබද්ධචිත්තා නිරාහාරා සුස්සිත්වා මරිස්සති, ජීවිතදානමස්සා දෙථා’’ති ආහ. ‘‘සාධු, තාත, දස්සාමි, අස්සගොපකා මං න්හාපෙත්වා ථොකං ගඞ්ගාතීරෙ විචරණත්ථාය විස්සජ්ජෙන්ති, ත්වං මාතරං ගහෙත්වා තං පදෙසං එහී’’ති. සො ගන්ත්වා මාතරං ආනෙත්වා තස්මිං පදෙසෙ විස්සජ්ජෙත්වා එකමන්තං පටිච්ඡන්නො අට්ඨාසි.
අස්සගොපකාපි වාතග්ගසින්ධවං තස්මිං ඨානෙ විස්සජ්ජෙසුං. සො තං ගද්රභිං ඔලොකෙත්වා උපසඞ්කමි. අථ සා ගද්රභී තස්මිං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො සරීරං උපසිඞ්ඝමානෙ ‘‘සචාහං ගරුං අකත්වා ආගතක්ඛණෙයෙවස්ස ඔකාසං කරිස්සාමි, එවං මෙ යසො ච ඉස්සරියඤ්ච පරිහායිස්සති, අනිච්ඡමානා විය භවිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා සින්ධවස්ස හෙට්ඨාහනුකෙ පාදෙන පහරිත්වා පලායි, දන්තමූලමස්ස භිජ්ජිත්වා ගතකාලො විය අහොසි. වාතග්ගසින්ධවො ‘‘කො මෙ එතාය අත්ථො’’ති ¶ ලජ්ජිතො තතොව පලායි. සා විප්පටිසාරිනී හුත්වා තත්ථෙව පතිත්වා සොචමානා නිපජ්ජි.
අථ ¶ නං පුත්තො උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යෙනාසි කිසියා පණ්ඩු, යෙන භත්තං න රුච්චති;
අයං සො ආගතො භත්තා, කස්මා දානි පලායසී’’ති.
තත්ථ යෙනාති තස්මිං පටිබද්ධචිත්තතාය යෙන කාරණභූතෙන.
පුත්තස්ස වචනං සුත්වා ගද්රභී දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සචෙ පනාදිකෙනෙව, සන්ථවො නාම ජායති;
යසො හායති ඉත්ථීනං, තස්මා තාත පලායහ’’න්ති.
තත්ථ ආදිකෙනෙවාතිආදිතොව පඨමමෙව. සන්ථවොති මෙථුනධම්මසංයොගවසෙන මිත්තසන්ථවො. යසො හායති ඉත්ථීනන්ති, තාත, ඉත්ථීනඤ්හි ගරුකං අකත්වා ආදිතොව සන්ථවං කුරුමානානං යසො හායති, ඉස්සරියගබ්බිතභාවො පරිහායතීති. එවං සා ඉත්ථීනං සභාවං පුත්තස්ස කථෙසි.
තතියගාථං ¶ පන සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ආහ –
‘‘යසස්සිනං කුලෙ ජාතං, ආගතං යා න ඉච්ඡති;
සොචති චිරරත්තාය, වාතග්ගමිව භද්දලී’’ති.
තත්ථ යසස්සිනන්ති යසසම්පන්නං. යා න ඉච්ඡතීති යා ඉත්ථී තථාරූපං පුරිසං න ඉච්ඡති. චිරරත්තායාති චිරරත්තං, දීඝමද්ධානන්ති අත්ථො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කුටුම්බිකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා ගද්රභී සා ඉත්ථී අහොසි, වාතග්ගසින්ධවො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
වාතග්ගසින්ධවජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[267] 7. කක්කටකජාතකවණ්ණනා
සිඞ්ගී ¶ ¶ මිගොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං ඉත්ථිං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකො කුටුම්බිකො අත්තනො භරියං ගහෙත්වා උද්ධාරසොධනත්ථාය ජනපදං ගන්ත්වා උද්ධාරං සොධෙත්වා ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ චොරෙහි ගහිතො. භරියා පනස්ස අභිරූපා පාසාදිකා දස්සනීයා, චොරජෙට්ඨකො තස්සා සිනෙහෙන කුටුම්බිකං මාරෙතුං ආරභි. සා පන ඉත්ථී සීලවතී ආචාරසම්පන්නා පතිදෙවතා, සා චොරජෙට්ඨකස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘සාමි, සචෙ මයි සිනෙහො අත්ථි, මා මය්හං සාමිකං මාරෙහි. සචෙ මාරෙසි, අහම්පි විසං වා ඛාදිත්වා නාසවාතං වා සන්නිරුම්භිත්වා මරිස්සාමි, තයා පන සද්ධිං න ගමිස්සාමි, මා මෙ අකාරණෙන සාමිකං මාරෙහී’’ති යාචිත්වා තං විස්සජ්ජාපෙසි. තෙ උභොපි සොත්ථිනා සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනපිට්ඨිවිහාරෙන ගච්ඡන්තා ‘‘විහාරං පවිසිත්වා සත්ථාරං වන්දිස්සාමා’’ති ගන්ධකුටිපරිවෙණං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. තෙ සත්ථාරා ‘‘කහං ගතත්ථ, උපාසකා’’ති පුට්ඨා ‘‘උද්ධාරසොධනත්ථායා’’ති ආහංසු. ‘‘අන්තරාමග්ගෙ පන ආරොග්යෙන ආගතත්ථා’’ති වුත්තෙ කුටුම්බිකො ආහ – ‘‘අන්තරාමග්ගෙ නො, භන්තෙ, චොරා ගණ්හිංසු, තත්රෙසා මං මාරියමානං චොරජෙට්ඨකං යාචිත්වා මොචෙසි, ඉමං නිස්සාය මයා ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති. සත්ථා ‘‘න, උපාසක, ඉදානෙවෙතාය ¶ එවං තුය්හං ජීවිතං දින්නං, පුබ්බෙපි පණ්ඩිතානම්පි ජීවිතං අදාසියෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ හිමවන්තෙ මහාඋදකරහදො, තත්ථ මහාසුවණ්ණකක්කටකො අහොසි. සො තස්ස නිවාසභාවෙන ‘‘කුළීරදහො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. කක්කටකො මහා අහොසි ඛලමණ්ඩලප්පමාණො, හත්ථී ගහෙත්වා වධිත්වා ඛාදති. හත්ථී තස්ස භයෙන තත්ථ ඔතරිත්වා ගොචරං ¶ ගණ්හිතුං න සක්කොන්ති. තදා බොධිසත්තො කුළීරදහං උපනිස්සාය වසමානං හත්ථියූථජෙට්ඨකං පටිච්ච කරෙණුයා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි. අථස්ස මාතා ‘‘ගබ්භං රක්ඛිස්සාමී’’ති අඤ්ඤං පබ්බතප්පදෙසං ගන්ත්වා ගබ්භං රක්ඛිත්වා පුත්තං විජායි. සො අනුක්කමෙන විඤ්ඤුතං පත්තො ¶ මහාසරීරො ථාමසම්පන්නො සොභග්ගප්පත්තො අඤ්ජනපබ්බතො විය අහොසි. සො එකාය කරෙණුයා සද්ධිං සංවාසං කප්පෙත්වා ‘‘කක්කටකං ගණ්හිස්සාමී’’ති අත්තනො භරියඤ්ච මාතරඤ්ච ආදාය තං හත්ථියූථං උපසඞ්කමිත්වා පිතරං පස්සිත්වා ‘‘තාත, අහං කක්කටකං ගණ්හිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං පිතා ‘‘න සක්ඛිස්සසි, තාතා’’ති වාරෙත්වා පුනප්පුනං වදන්තං ‘‘ත්වඤ්ඤෙව ජානිස්සසී’’ති ආහ.
සො කුළීරදහං උපනිස්සාය වසන්තෙ සබ්බවාරණෙ සන්නිපාතෙත්වා සබ්බෙහි සද්ධිං දහසමීපං ගන්ත්වා ‘‘කිං සො කක්කටකො ඔතරණකාලෙ ගණ්හාති, උදාහු ගොචරං ගණ්හනකාලෙ, උදාහු උත්තරණකාලෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘උත්තරණකාලෙ’’ති සුත්වා ‘‘තෙන හි තුම්හෙ කුළීරදහං ඔතරිත්වා යාවදත්ථං ගොචරං ගහෙත්වා පඨමං උත්තරථ, අහං පච්ඡතො භවිස්සාමී’’ති ආහ. වාරණා තථා කරිංසු. කුළීරො පච්ඡතො උත්තරන්තං බොධිසත්තං මහාසණ්ඩාසෙන කම්මාරො ලොහසලාකං විය අළද්වයෙන පාදෙ දළ්හං ගණ්හි, කරෙණුකා බොධිසත්තං අවිජහිත්වා සමීපෙයෙව අට්ඨාසි. බොධිසත්තො ආකඩ්ඪන්තො කුළීරං චාලෙතුං නාසක්ඛි, කුළීරො පන තං ආකඩ්ඪන්තො අත්තනො අභිමුඛං කරොති. සො මරණභයතජ්ජිතො බද්ධරවං රවි, සබ්බෙ වාරණා මරණභයතජ්ජිතා කොඤ්චනාදං කත්වා මුත්තකරීසං චජමානා පලායිංසු, කරෙණුකාපිස්ස සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තී පලායිතුං ආරභි.
අථ නං ¶ සො අත්තනො බද්ධභාවං සඤ්ඤාපෙත්වා තස්සා අපලායනත්ථං පඨමං ගාථමාහ –
49. තත්ථ ¶ සිඞ්ගී මිගොති සිඞ්ගී සුවණ්ණවණ්ණො මිගො. ද්වීහි අළෙහි සිඞ්ගකිච්චං සාධෙන්තෙහි යුත්තතාය සිඞ්ගීති අත්ථො. මිගොති පන සබ්බපාණසඞ්ගාහකවසෙන ඉධ කුළීරො වුත්තො. ආයතචක්ඛුනෙත්තොති එත්ථ දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු, නයනට්ඨෙන නෙත්තං, ආයතානි චක්ඛුසඞ්ඛාතානි නෙත්තානි ¶ අස්සාති ආයතචක්ඛුනෙත්තො, දීඝඅක්ඛීති අත්ථො. අට්ඨිමෙවස්ස තචකිච්චං සාධෙතීති අට්ඨිත්තචො. තෙනාභිභූතොති තෙන මිගෙන අභිභූතො අජ්ඣොත්ථතො නිච්චලං ගහිතො හුත්වා. කපණං රුදාමීති කාරුඤ්ඤප්පත්තො හුත්වා රුදාමි විරවාමි. මා හෙව මන්ති මං එවරූපං බ්යසනප්පත්තං අත්තනො පාණසමං පියසාමිකං ත්වං මා හෙව ජහීති.
අථ සා කරෙණුකා නිවත්තිත්වා තං අස්සාසයමානා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අය්ය න තං ජහිස්සාමි, කුඤ්ජරං සට්ඨිහායනං;
පථබ්යා චාතුරන්තාය, සුප්පියො හොසි මෙ තුව’’න්ති.
තත්ථ සට්ඨිහායනන්ති ජාතියා සට්ඨිවස්සකාලස්මිඤ්හි කුඤ්ජරා ථාමෙන පරිහායන්ති, සා අහං එවං ථාමහීනං ඉමං බ්යසනං පත්තං තං න ජහිස්සාමි, මා භායි, ඉමිස්සා හි චතූසු දිසාසු සමුද්දං පත්වා ඨිතාය චාතුරන්තාය පථවියා ත්වං මය්හං සුට්ඨු පියොති.
අථ නං සන්ථම්භෙත්වා ‘‘අය්ය, ඉදානි තං කුළීරෙන සද්ධිං ථොකං කථාසල්ලාපං ලභමානා විස්සජ්ජාපෙස්සාමී’’ති වත්වා කුළීරං යාචමානා තතියං ගාථමාහ –
‘‘යෙ ¶ කුළීරා සමුද්දස්මිං, ගඞ්ගාය යමුනාය ච;
තෙසං ත්වං වාරිජො සෙට්ඨො, මුඤ්ච රොදන්තියා පති’’න්ති.
තස්සත්ථො – යෙ සමුද්දෙ වා ගඞ්ගාය වා යමුනාය වා කුළීරා, සබ්බෙසං වණ්ණසම්පත්තියා ච මහන්තත්තෙන ච ත්වමෙව සෙට්ඨො උත්තමො. තෙන තං යාචාමි, මය්හං රොදමානාය සාමිකං මුඤ්චාති.
කුළීරො තස්සා කථයමානාය ඉත්ථිසද්දෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා ආකඩ්ඪියමානසො හුත්වා වාරණස්ස පාදතො අළෙ විනිවෙඨෙන්තො ‘‘අයං විස්සට්ඨො ඉදං නාම කරිස්සතී’’ති න කිඤ්චි අඤ්ඤාසි. අථ නං වාරණො පාදං උක්ඛිපිත්වා පිට්ඨියං අක්කමි, තාවදෙව අට්ඨීනි භිජ්ජිංසු. වාරණො තුට්ඨරවං ¶ රවි, සබ්බෙ වාරණා සන්නිපතිත්වා කුළීරං නීහරිත්වා මහීතලෙ ඨපෙත්වා මද්දන්තා චුණ්ණවිචුණ්ණමකංසු. තස්ස ද්වෙ අළා සරීරතො භිජ්ජිත්වා එකමන්තෙ පතිංසු. සො ච කුළීරදහො ගඞ්ගාය එකාබද්ධො ¶ , ගඞ්ගාය පූරණකාලෙ ගඞ්ගොදකෙන පූරති, උදකෙ මන්දීභූතෙ දහතො උදකං ගඞ්ගං ඔතරති. අථ ද්වෙපි තෙ අළා උප්ලවිත්වා ගඞ්ගාය වුය්හිංසු. තෙසු එකො සමුද්දං පාවිසි, එකං දසභාතිකරාජානො උදකෙ කීළමානා ලභිත්වා ආළිඞ්ගං නාම මුදිඞ්ගං අකංසු. සමුද්දං පන පවිට්ඨං අසුරා ගහෙත්වා ආලම්බරං නාම භෙරිං කාරෙසුං. තෙ අපරභාගෙ සක්කෙන සඞ්ගාමෙ පරාජිතා තං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිංසු, අථ නං සක්කො අත්තනො අත්ථාය ගණ්හාපෙසි. ‘‘ආලම්බරමෙඝො විය ථනතී’’ති තං සන්ධාය වදන්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උභො ජයම්පතිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු ¶ . ‘‘තදා කරෙණුකා අයං උපාසිකා අහොසි, වාරණො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කක්කටකජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[268] 8. ආරාමදූසකජාතකවණ්ණනා
යො වෙ සබ්බසමෙතානන්ති ඉදං සත්ථා දක්ඛිණාගිරිජනපදෙ අඤ්ඤතරං උය්යානපාලපුත්තං ආරබ්භ කථෙසි. සත්ථා කිර වුත්ථවස්සො ජෙතවනා නික්ඛමිත්වා දක්ඛිණාගිරිජනපදෙ චාරිකං චරි. අථෙකො උපාසකො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා උය්යානෙ නිසීදාපෙත්වා යාගුඛජ්ජකෙහි සන්තප්පෙත්වා ‘‘අය්යා, උය්යානචාරිකං චරිතුකාමා ඉමිනා උය්යානපාලෙන සද්ධිං චරන්තූ’’ති වත්වා ‘‘අය්යානං ඵලාඵලානි දදෙය්යාසී’’ති උය්යානපාලං ආණාපෙසි. භික්ඛූ චරමානා එකං ඡිද්දට්ඨානං දිස්වා ‘‘ඉදං ඨානං ඡිද්දං විරළරුක්ඛං, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති පුච්ඡිංසු. අථ නෙසං උය්යානපාලො ආචික්ඛි – ‘‘එකො කිර උය්යානපාලපුත්තො උපරොපකෙසු උදකං ආසිඤ්චන්තො ‘මූලප්පමාණෙන ආසිඤ්චිස්සාමී’ති උප්පාටෙත්වා මූලප්පමාණෙන උදකං ආසිඤ්චි, තෙන තං ඨානං ඡිද්දං ජාත’’න්ති. භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව පුබ්බෙපි සො කුමාරකො ආරාමදූසකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං විස්සසෙනෙ නාම රඤ්ඤෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ උස්සවෙ ඝුට්ඨෙ උය්යානපාලො ‘‘උස්සවං කීළිස්සාමී’’ති උය්යානවාසිනො මක්කටෙ ආහ – ‘‘ඉදං උය්යානං තුම්හාකං බහූපකාරං ¶ , අහං සත්තාහං උස්සවං කීළිස්සාමි, තුම්හෙ සත්ත දිවසෙ උපරොපකෙසු උදකං ආසිඤ්චථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිංසු. සො තෙසං චම්මඝටකෙ දත්වා පක්කාමි. මක්කටා උදකං ආසිඤ්චන්තා උපරොපකෙසු ආසිඤ්චිංසු. අථ නෙ මක්කටජෙට්ඨකො ආහ – ‘‘ආගමෙථ තාව, උදකං නාම සබ්බකාලං දුල්ලභං, තං රක්ඛිතබ්බං, උපරොපකෙ උප්පාටෙත්වා මූලප්පමාණං ¶ ඤත්වා දීඝමූලකෙසු බහුං, රස්සමූලකෙසු අප්පං උදකං සිඤ්චිතුං වට්ටතී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා එකච්චෙ උපරොපකෙ උප්පාටෙත්වා ගච්ඡන්ති, එකච්චෙ තෙ රොපෙත්වා උදකං සිඤ්චන්ති.
තස්මිං කාලෙ බොධිසත්තො බාරාණසියං එකස්ස කුලස්ස පුත්තො අහොසි, සො කෙනචිදෙව කරණීයෙන උය්යානං ගන්ත්වා තෙ මක්කටෙ තථා කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘කො තුම්හෙ එවං කාරෙතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘වානරජෙට්ඨකො’’ති වුත්තෙ ‘‘ජෙට්ඨකස්ස තාව වො අයං පඤ්ඤා, තුම්හාකං පන කීදිසී භවිස්සතී’’ති තමත්ථං පකාසෙන්තො ඉමං පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යො වෙ සබ්බසමෙතානං, අහුවා සෙට්ඨසම්මතො;
තස්සායං එදිසී පඤ්ඤා, කිමෙව ඉතරා පජා’’ති.
තත්ථ සබ්බසමෙතානන්ති ඉමෙසං සබ්බෙසං සමානජාතීනං. අහුවාති අහොසි. කිමෙව ඉතරා පජාති යා ඉතරා එතෙසු ලාමිකා පජා, කීදිසා නු ඛො තස්සා පඤ්ඤාති.
තස්ස කථං සුත්වා වානරා දුතියං ගාථමාහංසු –
‘‘එවමෙව තුවං බ්රහ්මෙ, අනඤ්ඤාය විනින්දසි;
කථං මූලං අදිස්වාන, රුක්ඛං ජඤ්ඤා පතිට්ඨිත’’න්ති.
තත්ථ බ්රහ්මෙති ආලපනමත්තං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – ත්වං, භො පුරිස, කාරණාකාරණං අජානිත්වා එවමෙව අම්හෙ විනින්දසි, රුක්ඛං නාම ‘‘ගම්භීරෙ පතිට්ඨිතො වා එස, න වා’’ති මූලං අනුප්පාටෙත්වා කථං ඤාතුං සක්කා, තෙන මයං උප්පාටෙත්වා මූලප්පමාණෙන උදකං ආසිඤ්චාමාති.
තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘නාහං ¶ තුම්හෙ විනින්දාමි, යෙ චඤ්ඤෙ වානරා වනෙ;
විස්සසෙනොව ගාරය්හො, යස්සත්ථා රුක්ඛරොපකා’’ති.
තත්ථ විස්සසෙනොව ගාරය්හොති බාරාණසිරාජා විස්සසෙනොයෙව එත්ථ ගරහිතබ්බො. යස්සත්ථා රුක්ඛරොපකාති යස්සත්ථාය තුම්හාදිසා රුක්ඛරොපකා ජාතාති.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා වානරජෙට්ඨකො ආරාමදූසකකුමාරො අහොසි, පණ්ඩිතපුරිසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ආරාමදූසකජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[269] 9. සුජාතජාතකවණ්ණනා
න හි වණ්ණෙන සම්පන්නාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අනාථපිණ්ඩිකස්ස සුණිසං ධනඤ්චයසෙට්ඨිධීතරං විසාඛාය කනිට්ඨභගිනිං සුජාතං ආරබ්භ කථෙසි. සා කිර මහන්තෙන යසෙන අනාථපිණ්ඩිකස්ස ඝරං පූරයමානා පාවිසි, ‘‘මහාකුලස්ස ධීතා අහ’’න්ති මානථද්ධා අහොසි කොධනා චණ්ඩී ඵරුසා, සස්සුසසුරසාමිකවත්තානි න කරොති, ගෙහජනං තජ්ජෙන්තී පහරන්තී චරති. අථෙකදිවසං සත්ථා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි පරිවුතො අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහං ගන්ත්වා නිසීදි. මහාසෙට්ඨි ධම්මං සුණන්තොව භගවන්තං උපනිසීදි, තස්මිං ඛණෙ සුජාතා දාසකම්මකරෙහි සද්ධිං කලහං කරොති. සත්ථා ධම්මකථං ඨපෙත්වා ‘‘කිං සද්දො එසො’’ති ආහ. එසා, භන්තෙ, කුලසුණ්හා අගාරවා, නෙවස්සා සස්සුසසුරසාමිකවත්තං අත්ථි, අස්සද්ධා අප්පසන්නා අහොරත්තං කලහං කුරුමානා විචරතීති. තෙන හි නං පක්කොසථාති. සා ආගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි.
අථ නං සත්ථා ‘‘සත්තිමා, සුජාතෙ, පුරිසස්ස භරියා, තාසං ත්වං කතරා’’ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, නාහං සංඛිත්තෙන කථිතස්ස අත්ථං ආජානාමි, විත්ථාරෙන මෙ කථෙථා’’ති. සත්ථා ‘‘තෙන හි ඔහිතසොතා සුණොහී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘පදුට්ඨචිත්තා ¶ ¶ අහිතානුකම්පිනී, අඤ්ඤෙසු රත්තා අතිමඤ්ඤතෙ පතිං,
ධනෙන කීතස්ස වධාය උස්සුකා; යා එවරූපා පුරිසස්ස භරියා,
වධකා ච භරියාති ච සා පවුච්චති. [1]
‘‘යං ඉත්ථියා වින්දති සාමිකො ධනං, සිප්පං වණිජ්ජඤ්ච කසිං අධිට්ඨහං,
අප්පම්පි ¶ තස්ස අපහාතුමිච්ඡති; යා එවරූපා පුරිසස්ස භරියා,
චොරී ච භරියාති ච සා පවුච්චති. [2]
‘‘අකම්මකාමා අලසා මහග්ඝසා, ඵරුසා ච චණ්ඩී ච දුරුත්තවාදිනී,
උට්ඨායකානං අභිභුය්ය වත්තති; යා එවරූපා පුරිසස්ස භරියා,
අය්යා ච භරියාති ච සා පවුච්චති. [3]
‘‘යා සබ්බදා හොති හිතානුකම්පිනී, මාතාව පුත්තං අනුරක්ඛතෙ පතිං,
තතො ධනං සම්භතමස්ස රක්ඛති; යා එවරූපා පුරිසස්ස භරියා,
මාතා ච භරියාති ච සා පවුච්චති. [4]
‘‘යථාපි ජෙට්ඨා භගිනී කනිට්ඨකා, සගාරවා හොති සකම්හි සාධිකෙ,
හිරීමනා භත්තු වසානුවත්තිනී; යා එවරූපා පුරිසස්ස භරියා,
භගිනී ච භරියාති ච සා පවුච්චති. [5]
‘‘යාචීධ දිස්වාන පතිං පමොදති, සඛී සඛාරංව චිරස්සමාගතං,
කොලෙය්යකා සීලවතී පතිබ්බතා; යා එවරූපා පුරිසස්ස භරියා,
සඛී ච භරියාති ච සා පවුච්චති. [6]
‘‘අක්කුද්ධසන්තා ¶ වධදණ්ඩතජ්ජිතා, අදුට්ඨචිත්තා පතිනො තිතික්ඛති,
අක්කොධනා භත්තු වසානුවත්තිනී; යා එවරූපා පුරිසස්ස භරියා,
දාසී ච භරියාති ච සා පවුච්චති’’. (අ. නි. 7.63); [7]
ඉමා ¶ ඛො, සුජාතෙ, පුරිසස්ස සත්ත භරියා. තාසු වධකසමා චොරීසමා අය්යසමාති ඉමා තිස්සො නිරයෙ නිබ්බත්තන්ති, ඉතරා චතස්සො නිම්මානරතිදෙවලොකෙ.
‘‘යාචීධ ¶ භරියා වධකාති වුච්චති, චොරීති අය්යාති ච යා පවුච්චති;
දුස්සීලරූපා ඵරුසා අනාදරා, කායස්ස භෙදා නිරයං වජන්ති තා.
‘‘යාචීධ මාතා භගිනී සඛීති ච, දාසීති භරියාති ච යා පවුච්චති;
සීලෙ ඨිතත්තා චිරරත්තසංවුතා, කායස්ස භෙදා සුගතිං වජන්ති තා’’ති. (අ. නි. 7.63);
එවං සත්ථරි ඉමා සත්ත භරියා දස්සෙන්තෙයෙව සුජාතා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘සුජාතෙ, ත්වං ඉමාසං සත්තන්නං භරියානං කතරා’’ති වුත්තෙ ‘‘දාසිසමා අහං, භන්තෙ’’ති වත්වා තථාගතං වන්දිත්වා ඛමාපෙසි. ඉති සත්ථා සුජාතං ඝරසුණ්හං එකොවාදෙනෙව දමෙත්වා කතභත්තකිච්චො ජෙතවනං ගන්ත්වා භික්ඛුසඞ්ඝෙන වත්තෙ දස්සිතෙ ගන්ධකුටිං පාවිසි. ධම්මසභායම්පි ඛො, භික්ඛූ, සත්ථු ගුණකථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, එකොවාදෙනෙව සත්ථා සුජාතං ඝරසුණ්හං දමෙත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි මයා සුජාතා එකොවාදෙනෙව දමිතා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි ¶ උග්ගණ්හිත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස මාතා කොධනා අහොසි චණ්ඩා ඵරුසා අක්කොසිකා පරිභාසිකා. සො මාතු ඔවාදං දාතුකාමොපි ‘‘අවත්ථුකං කථෙතුං න යුත්ත’’න්ති තස්සා අනුසාසනත්ථං එකං උපමං ඔලොකෙන්තො චරති. අථෙකදිවසං උය්යානං අගමාසි, මාතාපි පුත්තෙන සද්ධිංයෙව අගමාසි ¶ . අථ අන්තරාමග්ගෙ කිකී සකුණො විරවි, බොධිසත්තපරිසා තං සද්දං සුත්වා කණ්ණෙ පිදහිත්වා ‘‘අම්භො, චණ්ඩවාචෙ ඵරුසවාචෙ මා සද්දමකාසී’’ති ආහ. බොධිසත්තෙ පන නාටකපරිවාරිතෙ මාතරා සද්ධිං උය්යානෙ විචරන්තෙ එකස්මිං සුපුප්ඵිතසාලරුක්ඛෙ නිලීනා එකා කොකිලා මධුරෙන සරෙන වස්සි. මහාජනො තස්සා සද්දෙන සම්මත්තො හුත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘සණ්හවාචෙ සඛිලවාචෙ මුදුවාචෙ වස්ස වස්සා’’ති ගීවං උක්ඛිපිත්වා ඔහිතසොතො ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි.
අථ මහාසත්තො තානි ද්වෙ කාරණානි දිස්වා ‘‘ඉදානි මාතරං සඤ්ඤාපෙතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අම්ම, අන්තරාමග්ගෙ කිකීසද්දං සුත්වා මහාජනො ‘මා සද්දමකාසි ¶ , මා සද්දමකාසී’ති කණ්ණෙ පිදහි, ඵරුසවාචා නාම න කස්සචි පියා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘න හි වණ්ණෙන සම්පන්නා, මඤ්ජුකා පියදස්සනා;
ඛරවාචා පියා හොන්ති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි ච.
‘‘නනු පස්සසිමං කාළිං, දුබ්බණ්ණං තිලකාහතං;
කොකිලං සණ්හභාණෙන, බහූනං පාණිනං පියං.
‘‘තස්මා සඛිලවාචස්ස, මන්තභාණී අනුද්ධතො;
අත්ථං ධම්මඤ්ච දීපෙති, මධුරං තස්ස භාසිත’’න්ති.
තාසං අයමත්ථො – අම්ම, ඉමෙ සත්තා පියඞ්ගුසාමාදිනා සරීරවණ්ණෙන සමන්නාගතා කථානිග්ඝොසස්ස මධුරතාය මඤ්ජුකා, අභිරූපතාය පියදස්සනා සමානාපි අන්තමසො මාතාපිතරොපි අක්කොසපරිභාසාදිවසෙන පවත්තාය ඛරවාචාය සමන්නාගතත්තා ඛරවාචා ඉමස්මිඤ්ච පරස්මිඤ්ච ලොකෙ පියා නාම න හොන්ති අන්තරාමග්ගෙ ඛරවාචා කිකී විය, සණ්හභාණිනො ¶ පන මට්ඨාය මධුරාය වාචාය සමන්නාගතා විරූපාපි පියා හොන්ති. තෙන තං වදාමි – නනු පස්සසි ත්වං ඉමං කාළිං දුබ්බණ්ණං සරීරවණ්ණතොපි කාළතරෙහි තිලකෙහි ¶ ආහතං කොකිලං, යා එවං දුබ්බණ්ණා සමානාපි සණ්හභාසනෙන බහූනං පියා ජාතා. ඉති යස්මා ඛරවාචො සත්තො ලොකෙ මාතාපිතූනම්පි අප්පියො, තස්මා බහුජනස්ස පියභාවං ඉච්ඡන්තො පොසො සඛිලවාචො සණ්හමට්ඨමුදුවාචො අස්ස. පඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය මන්තාය පරිච්ඡින්දිත්වා වචනතො මන්තභාණී, විනා උද්ධච්චෙන පමාණයුත්තස්සෙව කථනතො අනුද්ධතො. යො හි එවරූපො පුග්ගලො පාළිඤ්ච අත්ථඤ්ච දීපෙති, තස්ස භාසිතං කාරණසන්නිස්සිතං කත්වා පරං අනක්කොසෙත්වා කථිතතාය මධුරන්ති.
එවං බොධිසත්තො ඉමාහි තීහි ගාථාහි මාතු ධම්මං දෙසෙත්වා මාතරං සඤ්ඤාපෙසි, සා තතො පට්ඨාය ආචාරසම්පන්නා අහොසි. බොධිසත්තොපි මාතරං එකොවාදෙන නිබ්බිසෙවනං කත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බාරාණසිරඤ්ඤො මාතා සුජාතා අහොසි, රාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුජාතජාතකවණ්ණනා නවමා.
[270] 10. උලූකජාතකවණ්ණනා
සබ්බෙහි කිර ඤාතීහීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කාකොලූකකලහං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි කාලෙ කාකා දිවා උලූකෙ ඛාදන්ති, උලූකා සූරියත්ථඞ්ගමනතො පට්ඨාය තත්ථ තත්ථ සයිතානං කාකානං සීසානි ඡින්දිත්වා තෙ ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්ති. අථෙකස්ස භික්ඛුනො ජෙතවනපච්චන්තෙ එකස්මිං පරිවෙණෙ වසන්තස්ස සම්මජ්ජනකාලෙ රුක්ඛතො පතිතානි සත්තට්ඨනාළිමත්තානිපි බහුතරානිපි කාකසීසානි ඡඩ්ඩෙතබ්බානි හොන්ති. සො තමත්ථං භික්ඛූනං ආරොචෙසි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අමුකස්ස කිර භික්ඛුනො වසනට්ඨානෙ ¶ දිවසෙ දිවසෙ එත්තකානි ¶ නාම කාකසීසානි ඡඩ්ඩෙතබ්බානි හොන්තී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡි, භික්ඛූ ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වත්වා ‘‘කදා පට්ඨාය පන, භන්තෙ, කාකානඤ්ච උලූකානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං වෙරං උප්පන්න’’න්ති පුච්ඡිංසු, සත්ථා ‘‘පඨමකප්පිකකාලතො පට්ඨායා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ පඨමකප්පිකා මනුස්සා සන්නිපතිත්වා එකං අභිරූපං සොභග්ගප්පත්තං ආචාරසම්පන්නං සබ්බාකාරපරිපුණ්ණං පුරිසං ගහෙත්වා රාජානං කරිංසු, චතුප්පදාපි සන්නිපතිත්වා එකං සීහං රාජානං අකංසු, මහාසමුද්දෙ මච්ඡා ආනන්දං නාම මච්ඡං රාජානං අකංසු. තතො සකුණගණා හිමවන්තපදෙසෙ එකස්මිං පිට්ඨිපාසාණෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘මනුස්සෙසු රාජා පඤ්ඤායති, තථා චතුප්පදෙසු චෙව මච්ඡෙසු ච. අම්හාකං පනන්තරෙ රාජා නාම නත්ථි, අප්පතිස්සවාසො නාම න වට්ටති, අම්හාකම්පි රාජානං ලද්ධුං වට්ටති, එකං රාජට්ඨානෙ ඨපෙතබ්බයුත්තකං ජානාථා’’ති. තෙ තාදිසං සකුණං ඔලොකයමානා එකං උලූකං රොචෙත්වා ‘‘අයං නො රුච්චතී’’ති ආහංසු. අථෙකො සකුණො සබ්බෙසං අජ්ඣාසයග්ගහණත්ථං තික්ඛත්තුං සාවෙසි. තස්ස සාවෙන්තස්ස ද්වෙ සාවනා අධිවාසෙත්වා තතියසාවනාය එකො කාකො උට්ඨාය ‘‘තිට්ඨ තාවෙතස්ස ඉමස්මිං රාජාභිසෙකකාලෙ එවරූපං මුඛං භවති, කුද්ධස්ස කීදිසං භවිස්සති, ඉමිනා හි කුද්ධෙන ඔලොකිතා මයං තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තලොණං විය තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජිස්සාම, ඉමං රාජානං කාතුං මය්හං න රුච්චතී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙතුං පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බෙහි ¶ ¶ කිර ඤාතීහි, කොසියො ඉස්සරො කතො;
සචෙ ඤාතීහනුඤ්ඤාතො, භණෙය්යාහං එකවාචික’’න්ති.
තස්සත්ථො – යා එසා සාවනා වත්තති, තං සුත්වා වදාමි. සබ්බෙහි කිර ඉමෙහි සමාගතෙහි ඤාතීහි අයං කොසියො රාජා කතො. සචෙ පනාහං ඤාතීහි අනුඤ්ඤාතො භවෙය්යං, එත්ථ වත්තබ්බං එකවාචිකං කිඤ්චි භණෙය්යන්ති.
අථ ¶ නං අනුජානන්තා සකුණා දුතියං ගාථමාහංසු –
‘‘භණ සම්ම අනුඤ්ඤාතො, අත්ථං ධම්මඤ්ච කෙවලං;
සන්ති හි දහරා පක්ඛී, පඤ්ඤවන්තො ජුතින්ධරා’’ති.
තත්ථ භණ, සම්ම, අනුඤ්ඤාතොති, සම්ම, වායස ත්වං අම්හෙහි සබ්බෙහි අනුඤ්ඤාතො, යං තෙ භණිතබ්බං, තං භණ. අත්ථං ධම්මඤ්ච කෙවලන්ති භණන්තො ච කාරණඤ්චෙව පවෙණිආගතඤ්ච වචනං අමුඤ්චිත්වා භණ. පඤ්ඤවන්තො ජුතින්ධරාති පඤ්ඤාසම්පන්නා චෙව ඤාණොභාසධරා ච දහරාපි පක්ඛිනො අත්ථියෙව.
සො එවං අනුඤ්ඤාතො තතියං ගාථමාහ –
‘‘න මෙ රුච්චති භද්දං වො, උලූකස්සාභිසෙචනං;
අක්කුද්ධස්ස මුඛං පස්ස, කථං කුද්ධො කරිස්සතී’’ති.
තස්සත්ථො – භද්දං තුම්හාකං හොතු, යං පනෙතං තික්ඛත්තුං සාවනවාචාය උලූකස්ස අභිසෙචනං කරීයති, එතං මය්හං න රුච්චති. එතස්ස හි ඉදානි තුට්ඨචිත්තස්ස අක්කුද්ධස්ස මුඛං පස්සථ, කුද්ධො පනායං කථං කරිස්සතීති න ජානාමි, සබ්බථාපි එතං මය්හං න රුච්චතීති.
සො එවං වත්වා ‘‘මය්හං න රුච්චති, මය්හං න රුච්චතී’’ති විරවන්තො ආකාසෙ උප්පති, උලූකොපි නං උට්ඨාය අනුබන්ධි. තතො පට්ඨාය තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං වෙරං බන්ධිංසු. සකුණා සුවණ්ණහංසං රාජානං කත්වා පක්කමිංසු.
සත්ථා ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. ‘‘තදා රජ්ජෙ අභිසිත්තහංසපොතො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
උලූකජාතකවණ්ණනා දසමා.
පදුමවග්ගො දුතියො.
තස්සුද්දානං –
පදුමං මුදුපාණී ච, පලොභනං පනාදකං;
ඛුරප්පං සින්ධවඤ්චෙව, කක්කටා, රාමදූසකං;
සුජාතං උලූකං දස.
3. උදපානවග්ගො
[271] 1. උදපානදූසකජාතකවණ්ණනා
ආරඤ්ඤිකස්ස ¶ ¶ ඉසිනොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උදපානදූසකසිඞ්ගාලං ආරබ්භ කථෙසි. එකො කිර සිඞ්ගාලො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පානීයඋදපානං උච්චාරපස්සාවකරණෙන දූසෙත්වා පක්කාමි. අථ නං එකදිවසං උදපානසමීපං ආගතං සාමණෙරා ලෙඩ්ඩූහි පහරිත්වා කිලමෙසුං, සො තතො පට්ඨාය තං ඨානං පුන නිවත්තිත්වාපි න ඔලොකෙසි. භික්ඛූ තං පවත්තිං ඤත්වා ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, උදපානදූසකසිඞ්ගාලො කිර සාමණෙරෙහි කිලමිතකාලතො පට්ඨාය පුන නිවත්තිත්වාපි න ඔලොකෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස සිඞ්ගාලො උදපානදූසකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං ඉදමෙව ඉසිපතනං අයමෙව උදපානො අහොසි. තදා බොධිසත්තො බාරාණසියං කුලඝරෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඉසිගණපරිවුතො ඉසිපතනෙ වාසං කප්පෙසි. තදා එකො සිඞ්ගාලො ඉදමෙව උදපානං දූසෙත්වා පක්කමති. අථ නං එකදිවසං තාපසා පරිවාරෙත්වා ඨිතා එකෙනුපායෙන ගහෙත්වා බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ආනයිංසු. බොධිසත්තො සිඞ්ගාලෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ආරඤ්ඤිකස්ස ඉසිනො, චිරරත්තතපස්සිනො;
කිච්ඡාකතං උදපානං, කථං සම්ම අවාහයී’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – අරඤ්ඤෙ වසනතාය ආරඤ්ඤිකස්ස, එසිතගුණත්තා ඉසිනො, චිරරත්තං තපං නිස්සාය වුත්ථත්තා චිරරත්තතපස්සිනො කිච්ඡාකතං කිච්ඡෙන දුක්ඛෙන නිප්ඵාදිතං උදපානං කථං කිමත්ථාය සම්ම සිඞ්ගාල, ත්වං අවාහයි මුත්තකරීසෙන අජ්ඣොත්ථරි දූසෙසි, තං වා මුත්තකරීසං එත්ථ අවාහයි පාතෙසීති.
තං ¶ සුත්වා සිඞ්ගාලො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘එස ධම්මො සිඞ්ගාලානං, යං පිත්වා ඔහදාමසෙ;
පිතුපිතාමහං ධම්මො, න තං උජ්ඣාතුමරහසී’’ති.
තත්ථ ¶ එස ධම්මොති එස සභාවො. යං පිත්වා ඔහදාමසෙති, සම්ම, යං මයං යත්ථ පානීයං පිවාම, තමෙව ඌහදාමපි ඔමුත්තෙමපි, එස අම්හාකං සිඞ්ගාලානං ධම්මොති දස්සෙති. පිතුපිතාමහන්ති පිතූනඤ්ච පිතාමහානඤ්ච නො එස ධම්මො. න තං උජ්ඣාතුමරහසීති තං අම්හාකං පවෙණිආගතං ධම්මං සභාවං ත්වං උජ්ඣාතුං න අරහසි, න යුත්තං තෙ එත්ථ කුජ්ඣිතුන්ති.
අථස්ස බොධිසත්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘යෙසං වො එදිසො ධම්මො, අධම්මො පන කීදිසො;
මා වො ධම්මං අධම්මං වා, අද්දසාම කුදාචන’’න්ති.
තත්ථ මා වොති තුම්හාකං ධම්මං වා අධම්මං වා න මයං කදාචි අද්දසාමාති.
එවං බොධිසත්තො තස්ස ඔවාදං දත්වා ‘‘මා පුන ආගච්ඡා’’ති ආහ. සො තතො පට්ඨාය පුන නිවත්තිත්වාපි න ඔලොකෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා උදපානදූසකො අයමෙව සිඞ්ගාලො අහොසි, ගණසත්ථා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
උදපානදූසකජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[272] 2. බ්යග්ඝජාතකවණ්ණනා
යෙන ¶ මිත්තෙන සංසග්ගාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොකාලිකං ආරබ්භ කථෙසි. කොකාලිකවත්ථු තෙරසකනිපාතෙ තක්කාරියජාතකෙ (ජා. 1.13.104 ආදයො) ආවිභවිස්සති. කොකාලිකො පන ‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ ගහෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති කොකාලිකරට්ඨතො ¶ ජෙතවනං ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ථෙරෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ආවුසො, කොකාලිකරට්ඨවාසිනො මනුස්සා තුම්හෙ පක්කොසන්ති, එථ ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘ගච්ඡ ත්වං, ආවුසො, න මයං ආගච්ඡාමා’’ති. සො ථෙරෙහි පටික්ඛිත්තො සයමෙව අගමාසි. අථ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, කොකාලිකො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙහි සහාපි ¶ විනාපි වත්තිතුං න සක්කොති, සංයොගම්පි න සහති, වියොගම්පි න සහතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි කොකාලිකො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙහි නෙව සහ, න විනා වත්තිතුං සක්කොතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අඤ්ඤතරස්මිං අරඤ්ඤායතනෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස විමානතො අවිදූරෙ අඤ්ඤතරස්මිං වනප්පතිජෙට්ඨකෙ අඤ්ඤා රුක්ඛදෙවතා වසති. තස්මිං වනසණ්ඩෙ සීහො ච බ්යග්ඝො ච වසන්ති. තෙසං භයෙන කොචි තත්ථ න ඛෙත්තං කරොති, න රුක්ඛං ඡින්දති, නිවත්තිත්වා ඔලොකෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. තෙ පන සීහබ්යග්ඝා නානප්පකාරෙ මිගෙ වධිත්වා ඛාදන්ති, ඛාදිතාවසෙසං තත්ථෙව පහාය ගච්ඡන්ති. තෙන සො වනසණ්ඩො අසුචිකුණපගන්ධො හොති. අථ ඉතරා රුක්ඛදෙවතා අන්ධබාලා කාරණාකාරණං අජානමානා එකදිවසං බොධිසත්තං ආහ – ‘‘සම්ම, එතෙ නො සීහබ්යග්ඝෙ නිස්සාය වනසණ්ඩො අසුචිකුණපගන්ධො ජාතො, අහං එතෙ පලාපෙමී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘සම්ම, ඉමෙ ද්වෙ නිස්සාය අම්හාකං විමානානි ¶ රක්ඛියන්ති, එතෙසු පලායන්තෙසු විමානානි නො විනස්සිස්සන්ති, සීහබ්යග්ඝානං පදං අපස්සන්තා මනුස්සා සබ්බං වනං ඡින්දිත්වා එකඞ්ගණං කත්වා ඛෙත්තානි කරිස්සන්ති, මා තෙ එවං රුච්චී’’ති වත්වා පුරිමා ද්වෙ ගාථා අවොච –
‘‘යෙන මිත්තෙන සංසග්ගා, යොගක්ඛෙමො විහිය්යති;
පුබ්බෙවජ්ඣාභවං තස්ස, රක්ඛෙ අක්ඛීව පණ්ඩිතො.
‘‘යෙන මිත්තෙන සංසග්ගා, යොගක්ඛෙමො පවඩ්ඪති;
කරෙය්යත්තසමං වුත්තිං, සබ්බකිච්චෙසු පණ්ඩිතො’’ති.
තත්ථ යෙන මිත්තෙන සංසග්ගාති යෙන පාපමිත්තෙන සද්ධිං සංසග්ගහෙතු සංසග්ගකාරණා, යෙන සද්ධිං දස්සනසංසග්ගො සවනසංසග්ගො කායසංසග්ගො සමුල්ලපනසංසග්ගො පරිභොගසංසග්ගොති ඉමස්ස පඤ්චවිධස්ස සංසග්ගස්ස කතත්තාති අත්ථො. යොගක්ඛෙමොති කායචිත්තසුඛං. තඤ්හි ¶ දුක්ඛයොගතො ඛෙමත්තා ¶ ඉධ යොගක්ඛෙමොති අධිප්පෙතං. විහිය්යතීති පරිහායති. පුබ්බෙවජ්ඣාභවං තස්ස, රක්ඛෙ අක්ඛීව පණ්ඩිතොති තස්ස පාපමිත්තස්ස අජ්ඣාභවං තෙන අභිභවිතබ්බං අත්තනො ලාභයසජීවිතං, යථා නං සො න අජ්ඣාභවති, තථා පඨමතරමෙව අත්තනො අක්ඛී විය පණ්ඩිතො පුරිසො රක්ඛෙය්ය.
දුතියගාථාය යෙනාති යෙන කල්යාණමිත්තෙන සහ සංසග්ගකාරණා. යොගක්ඛෙමො පවඩ්ඪතීති කායචිත්තසුඛං වඩ්ඪති. කරෙය්යත්තසමං වුත්තින්ති තස්ස කල්යාණමිත්තස්ස සබ්බකිච්චෙසු පණ්ඩිතො පුරිසො යථා අත්තනො ජීවිතවුත්තිඤ්ච උපභොගපරිභොගවුත්තිඤ්ච කරොති, එවමෙතං සබ්බං කරෙය්ය, අධිකම්පි කරෙය්ය, හීනං පන න කරෙය්යාති.
එවං බොධිසත්තෙන කාරණෙ කථිතෙපි සා බාලදෙවතා අනුපධාරෙත්වා එකදිවසං භෙරවරූපාරම්මණං දස්සෙත්වා තෙ සීහබ්යග්ඝෙ පලාපෙසි. මනුස්සා තෙසං පදවලඤ්ජං අදිස්වා ‘‘සීහබ්යග්ඝා අඤ්ඤං වනසණ්ඩං ගතා’’ති ඤත්වා වනසණ්ඩස්ස එකපස්සං ඡින්දිංසු. දෙවතා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ¶ ‘‘අහං, සම්ම, තව වචනං අකත්වා තෙ පලාපෙසිං, ඉදානි තෙසං ගතභාවං ඤත්වා මනුස්සා වනසණ්ඩං ඡින්දන්ති, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති වත්වා ‘‘ඉදානි තෙ අසුකවනසණ්ඩෙ නාම වසන්ති, ගන්ත්වා තෙ ආනෙහී’’ති වුත්තා තත්ථ ගන්ත්වා තෙසං පුරතො ඨත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ තතියං ගාථමාහ –
‘‘එථ බ්යග්ඝා නිවත්තව්හො, පච්චුපෙථ මහාවනං;
මා වනං ඡින්දි නිබ්යග්ඝං, බ්යග්ඝා මාහෙසු නිබ්බනා’’ති.
තත්ථ බ්යග්ඝාති උභොපි තෙ බ්යග්ඝනාමෙනෙවාලපන්තී ආහ. නිවත්තව්හොති නිවත්තථ. පච්චුපෙථ මහාවනන්ති තං මහාවනං පච්චුපෙථ පුන උපගච්ඡථ, අයමෙව වා පාඨො. මා වනං ඡින්දි නිබ්යග්ඝන්ති අම්හාකං වසනකවනසණ්ඩං ඉදානි තුම්හාකං අභාවෙන නිබ්යග්ඝං මනුස්සා මා ඡින්දිංසු. බ්යග්ඝා මාහෙසු නිබ්බනාති තුම්හාදිසා ච බ්යග්ඝරාජානො අත්තනො වසනට්ඨානා පලායිතත්තා නිබ්බනා වසනට්ඨානභූතෙන වනෙන විරහිතා මා අහෙසුං. තෙ එවං තාය දෙවතාය යාචියමානාපි ‘‘ගච්ඡ ත්වං, න මයං ආගමිස්සාමා’’ති පටික්ඛිපිංසුයෙව. දෙවතා එකිකාව වනසණ්ඩං පච්චාගඤ්ඡි. මනුස්සාපි කතිපාහෙනෙව සබ්බං වනං ඡින්දිත්වා ඛෙත්තානි කරිත්වා කසිකම්මං කරිංසු.
සත්ථා ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අපණ්ඩිතා දෙවතා කොකාලිකො අහොසි, සීහො සාරිපුත්තො, බ්යග්ඝො මොග්ගල්ලානො, පණ්ඩිතදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
බ්යග්ඝජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[273] 3. කච්ඡපජාතකවණ්ණනා
කො ¶ නු උද්ධිතභත්තොවාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරාජස්ස ද්වින්නං මහාමත්තානං කලහවූපසමනං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු දුකනිපාතෙ කථිතමෙව.
අතීතෙ පන බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා කාමෙ පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ ගඞ්ගාතීරෙ අස්සමපදං මාපෙත්වා තත්ථ අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ඣානකීළං කීළන්තො වාසං කප්පෙසි. ඉමස්මිං කිර ජාතකෙ බොධිසත්තො පරමමජ්ඣත්තො අහොසි, උපෙක්ඛාපාරමිං පූරෙසි. තස්ස පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසින්නස්ස එකො පගබ්භො දුස්සීලො මක්කටො ආගන්ත්වා කණ්ණසොතෙසු අඞ්ගජාතෙන සලාකපවෙසනකම්මං කරොති, බොධිසත්තො අවාරෙත්වා මජ්ඣත්තො හුත්වා නිසීදතියෙව. අථෙකදිවසං එකො කච්ඡපො උදකා උත්තරිත්වා ගඞ්ගාතීරෙ මුඛං විවරිත්වා ආතපං තප්පන්තො නිද්දායති. තං දිස්වා සො ලොලවානරො තස්ස මුඛෙ සලාකපවෙසනකම්මං අකාසි. අථස්ස කච්ඡපො පබුජ්ඣිත්වා අඞ්ගජාතං සමුග්ගෙ පක්ඛිපන්තො විය ඩංසි, බලවවෙදනා උප්පජ්ජි. වෙදනං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘කො නු ඛො මං ඉමම්හා දුක්ඛා මොචෙය්ය, කස්ස සන්තිකං ගච්ඡාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අඤ්ඤො මං ඉමම්හා දුක්ඛා මොචෙතුං සමත්ථො නත්ථි අඤ්ඤත්ර තාපසෙන, තස්සෙව සන්තිකං මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති කච්ඡපං ද්වීහි හත්ථෙහි උක්ඛිපිත්වා බොධිසත්තස්ස සන්තිකං අගමාසි. බොධිසත්තො තෙන දුස්සීලමක්කටෙන සද්ධිං දවං කරොන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කො ¶ ¶ නු උද්ධිතභත්තොව, පූරහත්ථොව බ්රාහ්මණො;
කහං නු භික්ඛං අචරි, කං සද්ධං උපසඞ්කමී’’ති.
තත්ථ කො නු උද්ධිතභත්තොවාති කො නු එස වඩ්ඪිතභත්තො විය, එකං වඩ්ඪිතභත්තං භත්තපූරපාතිං ¶ හත්ථෙහි ගහෙත්වා විය කො නු එසො ආගච්ඡතීති අත්ථො. පූරහත්ථොව බ්රාහ්මණොති කත්තිකමාසෙ වාචනකං ලභිත්වා පූරහත්ථො බ්රාහ්මණො විය ච කො නු ඛො එසොති වානරං සන්ධාය වදති. කහං නු භික්ඛං අචරීති, භො වානර, කස්මිං පදෙසෙ අජ්ජ ත්වං භික්ඛං අචරි. කං සද්ධං උපසඞ්කමීති කතරං නාම පුබ්බපෙතෙ උද්දිස්ස කතං සද්ධභත්තං, කතරං වා සද්ධං පුග්ගලං ත්වං උපසඞ්කමි, කුතො තෙ අයං දෙය්යධම්මො ලද්ධොති දීපෙති.
තං සුත්වා දුස්සීලවානරො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අහං කපිස්මි දුම්මෙධො, අනාමාසානි ආමසිං;
ත්වං මං මොචය භද්දං තෙ, මුත්තො ගච්ඡෙය්ය පබ්බත’’න්ති.
තත්ථ අහං කපිස්මි දුම්මෙධොති භද්දං තෙ අහං අස්මි දුම්මෙධො චපලචිත්තො මක්කටො. අනාමාසානි ආමසින්ති අනාමසිතබ්බට්ඨානානි ආමසිං. ත්වං මං මොචය භද්දං තෙති ත්වං දයාලු අනුකම්පකො මං ඉමම්හා දුක්ඛා මොචෙහි, භද්දං තෙ හොතු. මුත්තො ගච්ඡෙය්ය පබ්බතන්ති සොහං තවානුභාවෙන ඉමම්හා බ්යසනා මුත්තො පබ්බතමෙව ගච්ඡෙය්යං, න තෙ පුන චක්ඛුපථෙ අත්තානං දස්සෙය්යන්ති.
බොධිසත්තො තස්මිං කාරුඤ්ඤෙන කච්ඡපෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘කච්ඡපා කස්සපා හොන්ති, කොණ්ඩඤ්ඤා හොන්ති මක්කටා;
මුඤ්ච කස්සප කොණ්ඩඤ්ඤං, කතං මෙථුනකං තයා’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – කච්ඡපා නාම කස්සපගොත්තා හොන්ති, මක්කටා කොණ්ඩඤ්ඤගොත්තා, කස්සපකොණ්ඩඤ්ඤානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහවිවාහසම්බන්ධො අත්ථි. අද්ධා තයිදං ලොලෙන දුස්සීලමක්කටෙන තයා සද්ධිං, තයා ච දුස්සීලෙන ඉමිනා මක්කටෙන සද්ධිං ගොත්තසදිසතාසඞ්ඛාතස්ස මෙථුනධම්මස්ස ¶ අනුච්ඡවිකං දුස්සීල්යකම්මසඞ්ඛාතම්පි මෙථුනකං කතං, තස්මා මුඤ්ච, කස්සප, කොණ්ඩඤ්ඤන්ති.
කච්ඡපො බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා කාරණෙන පසන්නො වානරස්ස අඞ්ගජාතං මුඤ්චි. මක්කටො මුත්තමත්තොව බොධිසත්තං වන්දිත්වා පලාතො, පුන තං ඨානං නිවත්තිත්වාපි න ඔලොකෙසි. කච්ඡපොපි ¶ බොධිසත්තං වන්දිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. බොධිසත්තොපි අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කච්ඡපවානරා ද්වෙ මහාමත්තා අහෙසුං, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කච්ඡපජාතකවණ්ණනා තතියා.
[274] 4. ලොලජාතකවණ්ණනා
කායං බලාකා සිඛිනීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ලොලභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි ධම්මසභං ආනීතං සත්ථා ‘‘න ත්වං භික්ඛු ඉදානෙව ලොලො, පුබ්බෙපි ලොලොයෙව, ලොලතායෙව ච ජීවිතක්ඛයං පත්තො, තං නිස්සාය පොරාණකපණ්ඩිතාපි අත්තනො වසනට්ඨානා පරිබාහිරා අහෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසිසෙට්ඨිනො මහානසෙ භත්තකාරකො පුඤ්ඤත්ථාය නීළපච්ඡිං ඨපෙසි. තදා බොධිසත්තො පාරාවතයොනියං නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ වාසං කප්පෙසි. අථෙකො ලොලකාකො මහානසමත්ථකෙන ගච්ඡන්තො නානප්පකාරං මච්ඡමංසවිකතිං දිස්වා පිපාසාභිභූතො ‘‘කං නු ඛො නිස්සාය සක්කා භවෙය්යං ඔකාසං ¶ ලද්ධු’’න්ති චින්තෙත්වා බොධිසත්තං දිස්වා ‘‘ඉමං නිස්සාය සක්කා’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා තස්ස ගොචරාය අරඤ්ඤගමනකාලෙ පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධි. අථ නං බොධිසත්තො ‘‘මයං ඛො, කාක, අඤ්ඤගොචරා, ත්වම්පි අඤ්ඤගොචරො, කිං නු ඛො මං අනුබන්ධසී’’ති ආහ. ‘‘තුම්හාකං, සාමි, කිරියා මය්හං රුච්චති, අහම්පි තුම්හෙහි සමානගොචරො හුත්වා තුම්හෙ උපට්ඨාතුං ¶ ඉච්ඡාමී’’ති. බොධිසත්තො සම්පටිච්ඡි. සො තෙන සද්ධිං ගොචරභූමියං එකගොචරං චරන්තො විය ඔසක්කිත්වා ගොමයරාසිං විද්ධංසෙත්වා පාණකෙ ඛාදිත්වා කුච්ඡිපූරං කත්වා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හෙ එත්තකං කාලං චරථෙව, නනු භොජනෙ නාම පමාණං ඤාතුං වට්ටති, එථ නාතිසායමෙව ගච්ඡාමා’’ති ආහ. බොධිසත්තො තං ආදාය වසනට්ඨානං අගමාසි. භත්තකාරකො ‘‘අම්හාකං පාරාවතො සහායං ගහෙත්වා ආගතො’’ති කාකස්සාපි එකං ථුසපච්ඡිං ඨපෙසි. කාකොපි චතූහපඤ්චාහං තෙනෙව නීහාරෙන වසි.
අථෙකදිවසං ¶ සෙට්ඨිනො බහුමච්ඡමංසං ආහරියිත්ථ, කාකො තං දිස්වා ලොභාභිභූතො පච්චූසකාලතො පට්ඨාය නිත්ථුනන්තො නිපජ්ජි. අථ නං පුනදිවසෙ බොධිසත්තො ‘‘එහි, සම්ම, ගොචරාය පක්කමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘තුම්හෙ ගච්ඡථ, මය්හං අජිණ්ණාසඞ්කා අත්ථී’’ති. ‘‘සම්ම, කාකානං අජීරකො නාම නත්ථි, දීපවට්ටිමත්තමෙව හි තුම්හාකං කුච්ඡියං ථොකං තිට්ඨති, සෙසං අජ්ඣොහටමත්තමෙව ජීරති, මම වචනං කරොහි, මා එතං ¶ මච්ඡමංසං දිස්වා එවමකාසී’’ති. ‘‘සාමි, කිං නාමෙතං කථෙථ, අජිණ්ණාසඞ්කාව මය්හ’’න්ති. ‘‘තෙන හි අප්පමත්තො හොහී’’ති තං ඔවදිත්වා බොධිසත්තො පක්කාමි.
භත්තකාරකොපි නානාමච්ඡමංසවිකතියො සම්පාදෙත්වා සරීරතො සෙදං අපනෙන්තො මහානසද්වාරෙ අට්ඨාසි. කාකො ‘‘අයං ඉදානි කාලො මංසං ඛාදිතු’’න්ති ගන්ත්වා රසකරොටිමත්ථකෙ නිසීදි. භත්තකාරකො ‘‘කිරී’’ති සද්දං සුත්වා නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො කාකං දිස්වා පවිසිත්වා තං ගහෙත්වා සකලසරීරලොමං ලුඤ්චිත්වා මත්ථකෙ චූළං ඨපෙත්වා සිඞ්ගීවෙරමරිචාදීනි පිසිත්වා තක්කෙන ආලොළෙත්වා ‘‘ත්වං අම්හාකං සෙට්ඨිනො මච්ඡමංසං උච්ඡිට්ඨකං කරොසී’’ති සකලසරීරමස්ස මක්ඛෙත්වා ඛිපිත්වා නීළපච්ඡියං පාතෙසි, බලවවෙදනා උප්පජ්ජි. බොධිසත්තො ගොචරභූමිතො ආගන්ත්වා තං නිත්ථුනන්තං දිස්වා දවං කරොන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කායං බලාකා සිඛිනී, චොරී ලඞ්ඝිපිතාමහා;
ඔරං බලාකෙ ආගච්ඡ, චණ්ඩො මෙ වායසො සඛා’’ති.
තත්ථ ¶ කායං බලාකා සිඛිනීති තං කාකං තස්ස බහලතක්කෙන මක්ඛිතසරීරසෙතවණ්ණත්තා මත්ථකෙ ච සිඛාය ඨපිතත්තා ‘‘කා එසා බලාකා සිඛිනී’’ති පුච්ඡන්තො ආලපති. චොරීති කුලස්ස අනනුඤ්ඤාය කුලඝරං, කාකස්ස වා අරුචියා පච්ඡිං පවිට්ඨත්තා ‘‘චොරී’’ති වදති. ලඞ්ඝිපිතාමහාති ලඞ්ඝී වුච්චති ආකාසෙ ලඞ්ඝනතො මෙඝො, බලාකා ච නාම මෙඝසද්දෙන ගබ්භං ගණ්හන්තීති මෙඝසද්දො බලාකානං පිතා, මෙඝො පිතාමහො හොති. තෙනාහ ‘‘ලඞ්ඝිපිතාමහා’’ති. ඔරං බලාකෙ ආගච්ඡාති, අම්භො බලාකෙ, ඉතො එහි. චණ්ඩො මෙ වා යසො සඛාති මය්හං සඛා පච්ඡිසාමිකො වායසො චණ්ඩො ඵරුසො ¶ , සො ආගතො තං දිස්වා කණයසදිසෙන තුණ්ඩෙන කොට්ටෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙය්ය, තස්මා යාව වායසො නාගච්ඡති, තාව පච්ඡිතො ඔතරිත්වා ඉතො එහි, සීඝං පලායස්සූති වදති.
තං සුත්වා කාකො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘නාහං ¶ බලාකා සිඛිනී, අහං ලොලොස්මි වායසො;
අකත්වා වචනං තුය්හං, පස්ස ලූනොස්මි ආගතො’’ති.
තත්ථ ආගතොති ත්වං ඉදානි ගොචරභූමිතො ආගතො, මං ලූනං පස්සාති අත්ථො.
තං සුත්වා බොධිසත්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘පුනපාපජ්ජසී සම්ම, සීලඤ්හි තව තාදිසං;
න හි මානුසකා භොගා, සුභුඤ්ජා හොන්ති පක්ඛිනා’’ති.
තත්ථ පුනපාපජ්ජසී සම්මාති සම්ම වායස, පුනපි ත්වං එවරූපං දුක්ඛං පටිලභිස්සසෙව, නත්ථි තෙ එත්තකෙන මොක්ඛො. කිංකාරණා? සීලඤ්හි තව තාදිසං පාපකං, යස්මා තව ආචාරසීලං තාදිසං දුක්ඛාධිගමස්සෙව අනුරූපං. න හි මානුසකාති මනුස්සා නාම මහාපුඤ්ඤා, තිරච්ඡානගතානං තථාරූපං පුඤ්ඤං නත්ථි, තස්මා මානුසකා භොගා තිරච්ඡානගතෙන පක්ඛිනා න භුඤ්ජීයන්තීති.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා බොධිසත්තො ‘‘ඉතො දානි පට්ඨාය මයා එත්ථ වසිතුං න සක්කා’’ති උප්පතිත්වා අඤ්ඤත්ථ අගමාසි. කාකොපි නිත්ථුනන්තො තත්ථෙව කාලමකාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ලොලභික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා ලොලකාකො ලොලභික්ඛු අහොසි, පාරාවතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ලොලජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[275] 5. රුචිරජාතකවණ්ණනා
කායං ¶ බලාකා රුචිරාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ලොලභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. ද්වෙපි වත්ථූනි පුරිමසදිසානෙව ගාථාපි.
‘‘කායං ¶ බලාකා රුචිරා, කාකනීළස්මිමච්ඡති;
චණ්ඩො කාකො සඛා මය්හං, යස්ස චෙතං කුලාවකං.
‘‘නනු මං සම්ම ජානාසි, දිජ සාමාකභොජන;
අකත්වා වචනං තුය්හං, පස්ස ලූනොස්මි ආගතො.
‘‘පුනපාපජ්ජසී සම්ම, සීලඤ්හි තව තාදිසං;
න හි මානුසකා භොගා, සුභුඤ්ජා හොන්ති පක්ඛිනා’’ති. –
ගාථා හි එකන්තරිකායෙව.
තත්ථ ‘‘රුචිරා’’ති තක්කමක්ඛිතසරීරතාය සෙතවණ්ණතං සන්ධාය වදති. රුචිරා පියදස්සනා, පණ්ඩරාති අත්ථො. කාකනීළස්මින්ති කාකකුලාවකෙ. ‘‘කාකනිඩ්ඪස්මි’’න්තිපි පාඨො. දිජාති කාකො පාරෙවතං ආලපති. සාමාකභොජනාති තිණබීජභොජන. සාමාකග්ගහණෙන හෙත්ථ සබ්බම්පි තිණබීජං ගහිතං. ඉධාපි බොධිසත්තො ‘‘න ඉදානි සක්කා ඉතො පට්ඨාය මයා එත්ථ වසිතු’’න්ති උප්පතිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගතො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ලොලභික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා ලොලකාකො ලොලභික්ඛු අහොසි, පාරාවතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
රුචිරජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[276] 6. කුරුධම්මජාතකවණ්ණනා
තව සද්ධඤ්ච සීලඤ්චාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං හංසඝාතකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථිවාසිනො ¶ ද්වෙ සහායකා භික්ඛූ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදා යෙභුය්යෙන එකතො විචරන්ති. තෙ එකදිවසං අචිරවතිං ගන්ත්වා න්හත්වා වාලුකපුලිනෙ ආතපං තප්පමානා සාරණීයකථං කථෙන්තා අට්ඨංසු, තස්මිං ඛණෙ ද්වෙ හංසා ආකාසෙන ගච්ඡන්ති. අථෙකො දහරභික්ඛු සක්ඛරං ගහෙත්වා ‘‘එකස්ස හංසපොතකස්ස අක්ඛිං පහරිස්සාමී’’ති ආහ, ඉතරො ‘‘න සක්ඛිස්සසී’’ති ¶ ආහ. ‘‘තිට්ඨතු ඉමස්මිං පස්සෙ අක්ඛි, පරපස්සෙ අක්ඛිං පහරිස්සාමී’’ති. ‘‘ඉදම්පි න සක්ඛිස්සසියෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි උපධාරෙහී’’ති තියංසං සක්ඛරං ගහෙත්වා හංසස්ස පච්ඡාභාගෙ ඛිපි. හංසො සක්ඛරසද්දං සුත්වා නිවත්තිත්වා ඔලොකෙසි, අථ නං ඉතරො වට්ටසක්ඛරං ගහෙත්වා පරපස්සෙ අක්ඛිම්හි පහරිත්වා ඔරිමක්ඛිනා නික්ඛමාපෙසි. හංසො විරවන්තො පරිවත්තිත්වා තෙසං පාදමූලෙයෙව පති. තත්ථ තත්ථ ඨිතා භික්ඛූ දිස්වා ආගන්ත්වා ‘‘ආවුසො, එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා අනනුච්ඡවිකං වො කතං පාණාතිපාතං කරොන්තෙහී’’ති වත්වා තෙ ආදාය තථාගතස්ස දස්සෙසුං. සත්ථා ‘‘සච්චං, කිර තයා භික්ඛු පාණාතිපාතො කතො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු, කස්මා එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා එවමකාසි, පොරාණකපණ්ඩිතා අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ අගාරමජ්ඣෙ සංකිලිට්ඨවාසං වසමානා අප්පමත්තකෙසුපි ඨානෙසු කුක්කුච්චං කරිංසු, ත්වං පන එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා කුක්කුච්චමත්තම්පි න අකාසි, නනු නාම භික්ඛුනා කායවාචාචිත්තෙහි සඤ්ඤතෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ කුරුරට්ඨෙ ඉන්දපත්ථනගරෙ ධනඤ්චයෙ කොරබ්යෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගහෙත්වා අනුපුබ්බෙන විඤ්ඤුතං පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පිතරා ඔපරජ්ජෙ පතිට්ඨාපිතො අපරභාගෙ ¶ පිතු අච්චයෙන රජ්ජං පත්වා දස රාජධම්මෙ අකොපෙන්තො කුරුධම්මෙ වත්තිත්ථ. කුරුධම්මො නාම පඤ්ච සීලානි, තානි බොධිසත්තො පරිසුද්ධානි කත්වා රක්ඛි. යථා ච බොධිසත්තො, එවමස්ස මාතා අග්ගමහෙසී කනිට්ඨභාතා උපරාජා පුරොහිතො බ්රාහ්මණො රජ්ජුගාහකො අමච්චො සාරථි සෙට්ඨි දොණමාපකො මහාමත්තො දොවාරිකො නගරසොභිනී වණ්ණදාසීති එවමෙතෙ.
‘‘රාජා මාතා මහෙසී ච, උපරාජා පුරොහිතො;
රජ්ජුකො සාරථි සෙට්ඨි, දොණො දොවාරිකො තථා;
ගණිකෙකාදස ජනා, කුරුධම්මෙ පතිට්ඨිතා’’ති.
ඉති ඉමෙ සබ්බෙපි පරිසුද්ධානි කත්වා පඤ්ච සීලානි රක්ඛිංසු. රාජා චතූසු නගරද්වාරෙසු ච නගරමජ්ඣෙ ච නිවෙසනද්වාරෙ චාති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං ඡසතසහස්සං ධනං විස්සජ්ජෙන්තො සකලජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කත්වා දානං අදාසි, තස්ස පන දානජ්ඣාසයතා දානාභිරතතා සකලජම්බුදීපං අජ්ඣොත්ථරි. තස්මිං කාලෙ කාලිඞ්ගරට්ඨෙ දන්තපුරනගරෙ කාලිඞ්ගරාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස රට්ඨෙ දෙවො න වස්සි, තස්මිං අවස්සන්තෙ සකලරට්ඨෙ ¶ ඡාතකං ජාතං, ආහාරවිපත්තියා ච මනුස්සානං රොගො උදපාදි, දුබ්බුට්ඨිභයං ඡාතකභයං රොගභයන්ති තීණි භයානි උප්පජ්ජිංසු. මනුස්සා නිග්ගහණා දාරකෙ හත්ථෙසු ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ විචරන්ති.
සකලරට්ඨවාසිනො එකතො හුත්වා දන්තපුරං ගන්ත්වා රාජද්වාරෙ උක්කුට්ඨිමකංසු. රාජා වාතපානං නිස්සාය ඨිතො තං සද්දං සුත්වා ‘‘කිං කාරණා එතෙ විරවන්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘මහාරාජ ¶ , සකලරට්ඨෙ තීණි භයානි උප්පන්නානි, දෙවො න වස්සති, සස්සානි න විපන්නානි, ඡාතකං ජාතං. මනුස්සා දුබ්භොජනා රොගාභිභූතා නිග්ගහණා පුත්තෙ හත්ථෙසු ගහෙත්වා විචරන්ති, දෙවං වස්සාපෙහි මහාරාජා’’ති. ‘‘පොරාණකරාජානො දෙවෙ අවස්සන්තෙ කිං කරොන්තී’’ති? ‘‘පොරාණකරාජානො, මහාරාජ, දෙවෙ අවස්සන්තෙ දානං දත්වා ¶ උපොසථං අධිට්ඨාය සමාදින්නසීලා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා දබ්බසන්ථරෙ සත්තාහං නිපජ්ජන්ති, තදා දෙවො වස්සතී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තථා අකාසි. එවං සන්තෙපි දෙවො න වස්සි.
රාජා අමච්චෙ පුච්ඡි – ‘‘අහං කත්තබ්බකිච්චං අකාසිං, දෙවො න වස්සති, කින්ති කරොමා’’ති? ‘‘මහාරාජ, ඉන්දපත්ථනගරෙ ධනඤ්චයස්ස කොරබ්යරඤ්ඤො අඤ්ජනවණ්ණො නාම මඞ්ගලහත්ථී අත්ථි, තං ආනෙස්සාම, එවං සන්තෙ දෙවො වස්සතී’’ති. ‘‘සො රාජා බලවාහනසම්පන්නො දුප්පසහො, කථමස්ස හත්ථිං ආනෙස්සාමා’’ති? ‘‘මහාරාජ, තෙන සද්ධිං යුද්ධකිච්චං නත්ථි, දානජ්ඣාසයො රාජා දානාභිරතො යාචිතො සමානො අලඞ්කතසීසම්පි ඡින්දිත්වා පසාදසම්පන්නානි අක්ඛීනිපි උප්පාටෙත්වා සකලරජ්ජම්පි නිය්යාදෙත්වා දදෙය්ය, හත්ථිම්හි වත්තබ්බමෙව නත්ථි, අවස්සං යාචිතො දස්සතී’’ති. ‘‘කෙ පන තං යාචිතුං සමත්ථා’’ති? ‘‘බ්රාහ්මණා, මහාරාජා’’ති. රාජා බ්රාහ්මණගාමතො අට්ඨ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා සක්කාරසම්මානං කත්වා හත්ථිං යාචනත්ථාය පෙසෙසි. තෙ පරිබ්බයං ආදාය අද්ධිකවෙසං ගහෙත්වා සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙන තුරිතගමනං ගන්ත්වා කතිපාහං නගරද්වාරෙ දානසාලාසු භුඤ්ජිත්වා සරීරං සන්තප්පෙත්වා ‘‘කදා රාජා දානග්ගං ආගච්ඡිස්සතී’’ති පුච්ඡිංසු. මනුස්සා ‘‘පක්ඛස්ස තයො දිවසෙ ¶ චාතුද්දසෙ පන්නරසෙ අට්ඨමියඤ්ච ආගච්ඡති, ස්වෙ පන පුණ්ණමී, තස්මා ස්වෙ ආගච්ඡිස්සතී’’ති වදිංසු.
බ්රාහ්මණා පුනදිවසෙ පාතොව ගන්ත්වා පාචීනද්වාරෙ අට්ඨංසු. බොධිසත්තො පාතොව න්හත්වා ගත්තානුලිත්තො සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො අලඞ්කතහත්ථික්ඛන්ධවරගතො මහන්තෙන පරිවාරෙන පාචීනද්වාරෙන දානසාලං ගන්ත්වා ඔතරිත්වා සත්තට්ඨජනානං සහත්ථා භත්තං දත්වා ‘‘ඉමිනාව නීහාරෙන ¶ දෙථා’’ති වත්වා හත්ථිං අභිරුහිත්වා දක්ඛිණද්වාරං අගමාසි. බ්රාහ්මණා පාචීනද්වාරෙ ආරක්ඛස්ස බලවතාය ඔකාසං අලභිත්වා දක්ඛිණද්වාරමෙව ගන්ත්වා රාජානං ආගච්ඡන්තං ඔලොකයමානා ද්වාරතො නාතිදූරෙ උන්නතට්ඨානෙ ඨිතා සම්පත්තං රාජානං හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා ‘‘ජයතු භවං, මහාරාජා’’ති ජයාපෙසුං. රාජා වජිරඞ්කුසෙන වාරණං නිවත්තෙත්වා තෙසං සන්තිකං ¶ ගන්ත්වා ‘‘භො බ්රාහ්මණා, කිං ඉච්ඡථා’’ති පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා බොධිසත්තස්ස ගුණං වණ්ණෙන්තා පඨමං ගාථමාහංසු –
‘‘තව සද්ධඤ්ච සීලඤ්ච, විදිත්වාන ජනාධිප;
වණ්ණං අඤ්ජනවණ්ණෙන, කාලිඞ්ගස්මිං නිමිම්හසෙ’’ති.
තත්ථ සද්ධන්ති කම්මඵලානං සද්දහනවසෙන ඔකප්පනියසද්ධං. සීලන්ති සංවරසීලං අවීතික්කමසීලං. වණ්ණන්ති තදා තස්මිං දෙසෙ සුවණ්ණං වුච්චති, දෙසනාසීසමෙව චෙතං. ඉමිනා පන පදෙන සබ්බම්පි හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිධනධඤ්ඤං සඞ්ගහිතං. අඤ්ජනවණ්ණෙනාති අඤ්ජනපුඤ්ජසමානවණ්ණෙන ඉමිනා තව නාගෙන, කාලිඞ්ගස්මින්ති කාලිඞ්ගරඤ්ඤො සන්තිකෙ. නිමිම්හසෙති විනිමයවසෙන ගණ්හිම්හ, පරිභොගවසෙන වා උදරෙ පක්ඛිපිම්හාති අත්ථො. සෙති නිපාතමත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – මයඤ්හි, ජනාධිප, තව සද්ධඤ්ච සීලඤ්ච විදිත්වාන ‘‘අද්ධා නො එවං සද්ධාසීලසම්පන්නො ¶ රාජා යාචිතො අඤ්ජනවණ්ණං නාගං දස්සතී’’ති ඉමිනා අත්තනො සන්තකෙන විය අඤ්ජනවණ්ණෙන කාලිඞ්ගරඤ්ඤො සන්තිකෙ නාගං වො ආහරිස්සාමාති වත්වා බහුධනධඤ්ඤං නිමිම්හසෙ පරිවත්තයිම්හ චෙව උදරෙ ච පක්ඛිපිම්හ. එවං තං මයං ධාරයමානා ඉධාගතා. තත්ථ කත්තබ්බං දෙවො ජානාතූති.
අපරො නයො – තව සද්ධඤ්ච සීලගුණසඞ්ඛාතං වණ්ණඤ්ච සුත්වා ‘‘උළාරගුණො රාජා ජීවිතම්පි යාචිතො දදෙය්ය, පගෙව තිරච්ඡානගතං නාග’’න්ති එවං කාලිඞ්ගස්ස සන්තිකෙ ඉමිනා අඤ්ජනවණ්ණෙන තව වණ්ණං නිමිම්හසෙ නිමිම්හ තුලයිම්හ, තෙනම්හා ඉධාගතාති.
තං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘සචෙ, වො බ්රාහ්මණා, ඉමං නාගං පරිවත්තෙත්වා ධනං ඛාදිතං සුඛාදිතං මා චින්තයිත්ථ, යථාලඞ්කතමෙව වො නාගං දස්සාමී’’ති සමස්සාසෙත්වා ඉතරා ද්වෙ ගාථා අවොච –
‘‘අන්නභච්චා චභච්චා ච, යොධ උද්දිස්ස ගච්ඡති;
සබ්බෙ තෙ අප්පටික්ඛිප්පා, පුබ්බාචරියවචො ඉදං.
‘‘දදාමි ¶ ¶ වො බ්රාහ්මණා නාගමෙතං, රාජාරහං රාජභොග්ගං යසස්සිනං;
අලඞ්කතං හෙමජාලාභිඡන්නං, සසාරථිං ගච්ඡථ යෙනකාම’’න්ති.
තත්ථ අන්නභච්චා චභච්චා චාති පුරිසං උපනිස්සාය ජීවමානා යාගුභත්තාදිනා අන්නෙන භරිතබ්බාති අන්නභච්චා, ඉතරෙ තථා අභරිතබ්බත්තා අභච්චා. සන්ධිවසෙන පනෙත්ථ අකාරලොපො වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා අත්තානං උපනිස්සාය ච අනුපනිස්සාය ච ජීවමානවසෙන සබ්බෙපි සත්තා ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කත්වා දස්සිතා හොන්ති. යොධ උද්දිස්ස ගච්ඡතීති තෙසු සත්තෙසු ඉධ ජීවලොකෙ යො සත්තො යං පුරිසං කායචිදෙව පච්චාසීසනාය උද්දිස්ස ගච්ඡති. සබ්බෙ තෙ අප්පටික්ඛිප්පාති තථා උද්දිස්ස ගච්ඡන්තා සචෙපි බහූ හොන්ති, තථාපි තෙන පුරිසෙන සබ්බෙ තෙ අප්පටික්ඛිප්පා, ‘‘අපෙථ, න වො දස්සාමී’’ති එවං න පටික්ඛිපිතබ්බාති අත්ථො. පුබ්බාචරියවචො ඉදන්ති පුබ්බාචරියා වුච්චන්ති මාතාපිතරො, ඉදං තෙසං වචනං. එවමහං මාතාපිතූහි සික්ඛාපිතොති දීපෙති.
දදාමි වො බ්රාහ්මණා නාගමෙතන්ති යස්මා ¶ ඉදං අම්හාකං පුබ්බාචරියවචො, තස්මාහං බ්රාහ්මණා තුම්හාකං ඉමං නාගං දදාමි. රාජාරහන්ති රඤ්ඤො අනුච්ඡවිකං. රාජභොග්ගන්ති රාජපරිභොගං. යසස්සිනන්ති පරිවාරසම්පන්නං, තං කිර හත්ථිං නිස්සාය හත්ථිගොපකහත්ථිවෙජ්ජාදීනි පඤ්ච කුලසතානි ජීවන්ති, තෙහි සද්ධිඤ්ඤෙව වො දදාමීති අත්ථො. අලඞ්කතන්ති නානාවිධෙහි හත්ථිඅලඞ්කාරෙහි අලඞ්කතං. හෙමජාලාභිඡන්නන්ති සුවණ්ණජාලෙන අභිච්ඡන්නං. සසාරථින්ති යො පනස්ස සාරථි හත්ථිගොපකො ආචරියො, තෙන සද්ධිංයෙව දදාමි, තස්මා සසාරථි හුත්වා තුම්හෙ සපරිවාරං ඉමං නාගං ගහෙත්වා යෙනකාමං ගච්ඡථාති.
එවං හත්ථික්ඛන්ධවරගතොව මහාසත්තො වාචාය දත්වා පුන හත්ථික්ඛන්ධා ඔරුය්හ ‘‘සචෙ අනලඞ්කතට්ඨානං අත්ථි, අලඞ්කරිත්වා දස්සාමී’’ති වත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කරොන්තො උපධාරෙත්වා අනලඞ්කතට්ඨානං අදිස්වා තස්ස සොණ්ඩං බ්රාහ්මණානං හත්ථෙසු ඨපෙත්වා සුවණ්ණභිඞ්කාරෙන පුප්ඵගන්ධවාසිතං උදකං පාතෙත්වා අදාසි. බ්රාහ්මණා සපරිවාරං නාගං සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ හත්ථිපිට්ඨෙ නිසින්නා දන්තපුරං ගන්ත්වා හත්ථිං රඤ්ඤො අදංසු, හත්ථිම්හි ආගතෙපි දෙවො න වස්සතෙව. රාජා ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති උත්තරිං පුච්ඡන්තො ‘‘ධනඤ්චයකොරබ්යරාජා කුරුධම්මං රක්ඛති, තෙනස්ස රට්ඨෙ අන්වඩ්ඪමාසං අනුදසාහං දෙවො වස්සති, රඤ්ඤො ගුණානුභාවො චෙස, ඉමස්ස පන තිරච්ඡානගතස්ස ගුණා හොන්තාපි කිත්තකා භවෙය්යු’’න්ති සුත්වා ‘‘තෙන හි යථාලඞ්කතමෙව සපරිවාරං හත්ථිං පතිනෙත්වා රඤ්ඤො දත්වා යං සො කුරුධම්මං රක්ඛති, තං සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිත්වා ආනෙථා’’ති ¶ බ්රාහ්මණෙ ච අමච්චෙ ච පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා රඤ්ඤො හත්ථිං නිය්යාදෙත්වා ‘‘දෙව, ඉමස්මිං හත්ථිම්හි ගතෙපි අම්හාකං රට්ඨෙ ¶ දෙවො න වස්සති, තුම්හෙ කිර කුරුධම්මං නාම රක්ඛථ, අම්හාකම්පි රාජා තං රක්ඛිතුකාමො ඉමස්මිං සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිත්වා ආනෙථා’’ති පෙසෙසි. ‘‘දෙථ නො කුරුධම්ම’’න්ති. ‘‘තාතා, සච්චාහං එතං කුරුධම්මං රක්ඛාමි, ඉදානි පන මෙ තත්ථ කුක්කුච්චං අත්ථි, න මෙ සො කුරුධම්මො චිත්තං ආරාධෙති, තස්මා තුම්හාකං දාතුං න සක්කා’’ති.
කස්මා පන තං සීලං රාජානං න ආරාධෙතීති? තදා කිර රාජූනං තතියෙ තතියෙ සංවච්ඡරෙ කත්තිකමාසෙ පවත්තො ඡණො නාම හොති, තං ඡණං කීළන්තා රාජානො සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා දෙවවෙසං ගහෙත්වා චිත්තරාජස්ස නාම යක්ඛස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා චතුද්දිසා පුප්ඵපටිමණ්ඩිතෙ චිත්තසරෙ ඛිපන්ති. අයම්පි රාජා තං ඛණං කීළන්තො එකිස්සා තළාකපාළියා චිත්තරාජස්ස යක්ඛස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා චතුද්දිසා චිත්තසරෙ ඛිපිත්වා තෙසු සෙසදිසාගතෙ තයො සරෙ දිස්වා උදකපිට්ඨෙ ඛිත්තසරං න අද්දස. රඤ්ඤො ‘‘කච්චි නු ඛො මයා ඛිත්තො සරො මච්ඡසරීරෙ පතිතො’’ති කුක්කුච්චං අහොසි පාණාතිපාතකම්මෙන සීලභෙදං ආරබ්භ, තස්මා සීලං න ආරාධෙති. සො එවමාහ – ‘‘තාතා, මය්හං කුරුධම්මෙ කුක්කුච්චං අත්ථි, මාතා පන මෙ සුරක්ඛිතං රක්ඛති, තස්සා සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති. ‘‘මහාරාජ, තුම්හාකං ‘පාණං වධිස්සාමී’ති චෙතනා නත්ථි, තං විනා පාණාතිපාතො නාම න හොති, දෙථ නො අත්තනා රක්ඛිතං කුරුධම්ම’’න්ති. ‘‘තෙන හි ලිඛථා’’ති සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛාපෙසි – ‘‘පාණො න හන්තබ්බො, අදින්නං නාදාතබ්බං ¶ , කාමෙසු මිච්ඡා න චරිතබ්බං, මුසා න භණිතබ්බං ¶ , මජ්ජං න පාතබ්බ’’න්ති ලිඛාපෙත්වා ච පන ‘‘එවං සන්තෙපි නෙව මං ආරාධෙති, මාතු මෙ සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති ආහ.
දූතා රාජානං වන්දිත්වා තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දෙවි, තුම්හෙ කිර කුරුධම්මං රක්ඛථ, තං නො දෙථා’’ති වදිංසු. ‘‘තාතා, සච්චාහං කුරුධම්මං රක්ඛාමි, ඉදානි පන මෙ තත්ථ කුක්කුච්චං උප්පන්නං, න මෙ සො කුරුධම්මො ආරාධෙති තෙන වො දාතුං න සක්කා’’ති. තස්සා කිර ද්වෙ පුත්තා ජෙට්ඨො රාජා, කනිට්ඨො උපරාජා. අථෙකො රාජා බොධිසත්තස්ස සතසහස්සග්ඝනකං චන්දනසාරං සහස්සග්ඝනකං කඤ්චනමාලං පෙසෙසි. සො ‘‘මාතරං පූජෙස්සාමී’’ති තං සබ්බං මාතු පෙසෙසි. සා චින්තෙසි – ‘‘අහං නෙව චන්දනං විලිම්පාමි, න මාලං ධාරෙමි, සුණිසානං දස්සාමී’’ති. අථස්සා එතදහොසි – ‘‘ජෙට්ඨසුණිසා මෙ ඉස්සරා, අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨිතා, තස්සා සුවණ්ණමාලං දස්සාමි. කනිට්ඨසුණිසා පන දුග්ගතා, තස්සා චන්දනසාරං දස්සාමී’’ති. සා රඤ්ඤො දෙවියා සුවණ්ණමාලං දත්වා උපරාජභරියාය චන්දනසාරං අදාසි, දත්වා ච පනස්සා ‘‘අහං ¶ කුරුධම්මං රක්ඛාමි, එතාසං දුග්ගතාදුග්ගතභාවො මය්හං අප්පමාණං, ජෙට්ඨාපචායිකකම්මමෙව පන කාතුං මය්හං අනුරූපං, කච්චි නු ඛො මෙ තස්ස අකතත්තා සීලං භින්න’’න්ති කුක්කුච්චං අහොසි, තස්මා එවමාහ. අථ නං දූතා ‘‘අත්තනො සන්තකං නාම යථාරුචියා දීයති, තුම්හෙ එත්තකෙනපි කුක්කුච්චං කුරුමානා කිං අඤ්ඤං පාපං කරිස්සථ, සීලං නාම එවරූපෙන න ¶ භිජ්ජති, දෙථ නො කුරුධම්ම’’න්ති වත්වා තස්සාපි සන්තිකෙ ගහෙත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිංසු.
‘‘තාතා, එවං සන්තෙපි නෙව මං ආරාධෙති, සුණිසා පන මෙ සුට්ඨු රක්ඛති, තස්සා සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති වුත්තා ච පන අග්ගමහෙසිං උපසඞ්කමිත්වා පුරිමනයෙනෙව කුරුධම්මං යාචිංසු. සාපි පුරිමනයෙනෙව වත්වා ‘‘ඉදානි මං සීලං නාරාධෙති, තෙන වො දාතුං න සක්කා’’ති ආහ. සා කිර එකදිවසං සීහපඤ්ජරෙ ඨිතා රඤ්ඤො නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තස්ස පච්ඡතො හත්ථිපිට්ඨෙ නිසින්නං උපරාජං දිස්වා ලොභං උප්පාදෙත්වා ‘‘සචාහං ඉමිනා සද්ධිං සන්ථවං කරෙය්යං, භාතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨිතො මං එස සඞ්ගණ්හෙය්යා’’ති චින්තෙසි. අථස්සා ‘‘අහං කුරුධම්මං රක්ඛමානා සසාමිකා හුත්වා කිලෙසවසෙන අඤ්ඤං පුරිසං ඔලොකෙසිං, සීලෙන මෙ භින්නෙන භවිතබ්බ’’න්ති ¶ කුක්කුච්චං අහොසි, තස්මා එවමාහ. අථ නං දූතා ‘‘අතිචාරො නාම අය්යෙ චිත්තුප්පාදමත්තෙන ¶ න හොති, තුම්හෙ එත්තකෙනපි කුක්කුච්චං කුරුමානා වීතික්කමං කිංකරිස්සථ, න එත්තකෙන සීලං භිජ්ජති, දෙථ නො කුරුධම්ම’’න්ති වත්වා තස්සාපි සන්තිකෙ ගහෙත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිංසු.
‘‘තාතා, එවං සන්තෙපි නෙව මං ආරාධෙති, උපරාජා පන සුට්ඨු රක්ඛති, තස්ස සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති වුත්තා ච පන උපරාජානං උපසඞ්කමිත්වා පුරිමනයෙනෙව කුරුධම්මං යාචිංසු. සො පන සායං රාජුපට්ඨානං ගච්ඡන්තො රථෙනෙව රාජඞ්ගණං පත්වා සචෙ රඤ්ඤො සන්තිකෙ භුඤ්ජිත්වා තත්ථෙව සයිතුකාමො හොති, රස්මියො ච පතොදඤ්ච අන්තොධුරෙ ඡඩ්ඩෙති. තාය සඤ්ඤාය ජනො පක්කමිත්වා පුනදිවසෙ පාතොව ගන්ත්වා තස්ස නික්ඛමනං ඔලොකෙන්තොව තිට්ඨති. සාරථිපි රථං ගොපයිත්වා ¶ පුනදිවසෙ පාතොව තං ආදාය රාජද්වාරෙ තිට්ඨති. සචෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව නික්ඛන්තුකාමො හොති, රස්මියො ච පතොදඤ්ච අන්තොරථෙයෙව ඨපෙත්වා රාජුපට්ඨානං ගච්ඡති. මහාජනො තාය සඤ්ඤාය ‘‘ඉදානෙව නික්ඛමිස්සතී’’ති රාජද්වාරෙයෙව තිට්ඨති. සො එකදිවසං එවං කත්වා රාජනිවෙසනං පාවිසි, පවිට්ඨමත්තස්සයෙවස්ස දෙවො පාවස්සි. රාජා ‘‘දෙවො වස්සතී’’ති තස්ස නික්ඛන්තුං නාදාසි, සො තත්ථෙව භුඤ්ජිත්වා සයි. මහාජනො ‘‘ඉදානි නික්ඛමිස්සතී’’ති සබ්බරත්තිං තෙමෙන්තො අට්ඨාසි. උපරාජා දුතියදිවසෙ නික්ඛමිත්වා තෙමෙත්වා ඨිතං මහාජනං දිස්වා ‘‘අහං කුරුධම්මං රක්ඛන්තො එත්තකං ජනං කිලමෙසිං, සීලෙන මෙ භින්නෙන භවිතබ්බ’’න්ති කුක්කුච්චං අහොසි, තෙන තෙසං දූතානං ‘‘සච්චාහං කුරුධම්මං රක්ඛාමි, ඉදානි පන මෙ කුක්කුච්චං අත්ථි, තෙන වො න සක්කා දාතු’’න්ති වත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. අථ නං දූතා ‘‘තුම්හාකං, දෙව, ‘එතෙ කිලමන්තූ’ති චිත්තං නත්ථි, අචෙතනකං කම්මං න හොති, එත්තකෙනපි කුක්කුච්චං කරොන්තානං කථං තුම්හාකං වීතික්කමො භවිස්සතී’’ති වත්වා තස්සපි සන්තිකෙ සීලං ගහෙත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිංසු.
‘‘එවං සන්තෙපි නෙව මං ආරාධෙති, පුරොහිතො පන සුට්ඨු රක්ඛති, තස්ස සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති වුත්තා ච පන පුරොහිතං උපසඞ්කමිත්වා යාචිංසු. සොපි එකදිවසං රාජුපට්ඨානං ගච්ඡන්තො එකෙන රඤ්ඤා තස්ස රඤ්ඤො පෙසිතං තරුණරවිවණ්ණං රථං අන්තරාමග්ගෙ දිස්වා ‘‘කස්සායං රථො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘රඤ්ඤො ආභතො’’ති සුත්වා ‘‘අහං ¶ මහල්ලකො, සචෙ මෙ රාජා ඉමං රථං දදෙය්ය, සුඛං ඉමං ආරුය්හ විචරෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා රාජුපට්ඨානං ගතො. තස්ස ජයාපෙත්වා ඨිතකාලෙ රඤ්ඤො රථං ¶ දස්සෙසුං. රාජා දිස්වා ‘‘අති විය සුන්දරො අයං රථො, ආචරියස්ස නං දෙථා’’ති ආහ. පුරොහිතො න ඉච්ඡි, පුනප්පුනං වුච්චමානොපි න ඉච්ඡියෙව. කිංකාරණා? එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අහං කුරුධම්මං රක්ඛන්තොව පරසන්තකෙ ලොභං අකාසිං, භින්නෙන මෙ සීලෙන භවිතබ්බ’’න්ති. සො එතමත්ථං ආචික්ඛිත්වා ‘‘තාතා, කුරුධම්මෙ මෙ කුක්කුච්චං අත්ථි, න මං සො ධම්මො ආරාධෙති, තස්මා න සක්කා දාතු’’න්ති ආහ. අථ නං දූතා ‘‘අය්ය, ලොභුප්පාදමත්තෙන න සීලං භිජ්ජති, තුම්හෙ එත්තකෙනපි කුක්කුච්චං කරොන්තා කිං වීතික්කමං කරිස්සථා’’ති වත්වා තස්සපි සන්තිකෙ සීලං ගහෙත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිංසු.
‘‘එවං සන්තෙපි නෙව මං ආරාධෙති, රජ්ජුගාහකො අමච්චො පන සුට්ඨු රක්ඛති, තස්ස සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති වුත්තා ච පන තම්පි උපසඞ්කමිත්වා යාචිංසු. සොපි එකදිවසං ජනපදෙ ඛෙත්තං මිනන්තො රජ්ජුං දණ්ඩකෙ බන්ධිත්වා එකං කොටිං ඛෙත්තසාමිකෙන ගණ්හාපෙත්වා එකං අත්තනා අග්ගහෙසි, තෙන ගහිතරජ්ජුකොටියා බද්ධදණ්ඩකො එකස්ස කක්කටකස්ස බිලමජ්ඣං පාපුණි. සො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ දණ්ඩකං බිලෙ ඔතාරෙස්සාමි, අන්තොබිලෙ කක්කටකො නස්සිස්සති. සචෙ පන පරතො කරිස්සාමි, රඤ්ඤො සන්තකං නස්සිස්සති. සචෙ ඔරතො කරිස්සාමි, කුටුම්බිකස්ස සන්තකං නස්සිස්සති, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති? අථස්ස එතදහොසි – ‘‘බිලෙ කක්කටකෙන භවිතබ්බං, සචෙ භවෙය්ය, පඤ්ඤායෙය්ය, එත්ථෙව නං ඔතාරෙස්සාමී’’ති බිලෙ දණ්ඩකං ඔතාරෙසි, කක්කටකො ‘‘කිරී’’ති සද්දමකාසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘දණ්ඩකො කක්කටකපිට්ඨෙ ඔතිණ්ණො භවිස්සති, කක්කටකො මතො භවිස්සති, අහඤ්ච කුරුධම්මං රක්ඛාමි, තෙන මෙ සීලෙන භින්නෙන භවිතබ්බ’’න්ති ¶ . සො එතමත්ථං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉමිනා මෙ ¶ කාරණෙන කුරුධම්මෙ කුක්කුච්චං අත්ථි, තෙන වො න සක්කා දාතු’’න්ති ආහ. අථ නං දූතා ‘‘තුම්හාකං ‘කක්කටකො මරතූ’ති චිත්තං නත්ථි, අචෙතනකං කම්මං නාම න හොති. තුම්හෙ එත්තකෙනපි කුක්කුච්චං කරොන්තා කිං වීතික්කමං කරිස්සථා’’ති වත්වා තස්සපි සන්තිකෙ සීලං ගහෙත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිංසු.
‘‘එවං ¶ සන්තෙපි නෙව මං ආරාධෙති, සාරථි පන සුට්ඨු රක්ඛති, තස්ස සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති වුත්තා ච පන තම්පි උපසඞ්කමිත්වා යාචිංසු. සො එකදිවසං රාජානං රථෙන උය්යානං නෙසි. රාජා තත්ථ දිවා කීළිත්වා සායං නික්ඛමිත්වා රථං අභිරුහි, තස්ස නගරං අසම්පත්තස්සෙව සූරියත්ථඞ්ගමනවෙලාය මෙඝො උට්ඨහි. සාරථි රඤ්ඤො තෙමනභයෙන සින්ධවානං පතොදසඤ්ඤමදාසි. සින්ධවා ජවෙන පක්ඛන්දිංසු. තතො පට්ඨාය ච පන තෙ උය්යානං ගච්ඡන්තාපි තතො ආගච්ඡන්තාපි තං ඨානං පත්වා ජවෙන ගච්ඡන්ති ආගච්ඡන්ති. කිං කාරණා? තෙසං කිර එතදහොසි – ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ පරිස්සයෙන භවිතබ්බං, තෙන නො සාරථි තදා පතොදසඤ්ඤං අදාසී’’ති. සාරථිස්සපි එතදහොසි – ‘‘රඤ්ඤො තෙමනෙ වා අතෙමනෙ වා මය්හං දොසො නත්ථි, අහං පන අට්ඨානෙ සුසික්ඛිතසින්ධවානං පතොදසඤ්ඤං අදාසිං, තෙන ඉමෙ ඉදානි අපරාපරං ජවන්තා කිලමන්ති, අහඤ්ච කුරුධම්මං රක්ඛාමි, තෙන මෙ භින්නෙන සීලෙන භවිතබ්බ’’න්ති. සො එතමත්ථං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉමිනා කාරණෙන කුරුධම්මෙ කුක්කුච්චං අත්ථි, තෙන වො න සක්කා දාතු’’න්ති ආහ. අථ නං දූතා ‘‘තුම්හාකං ‘සින්ධවා කිලමන්තූ’ති චිත්තං නත්ථි, අචෙතනකං කම්මං නාම න හොති, එත්තකෙනපි ච තුම්හෙ කුක්කුච්චං කරොන්තා කිං වීතික්කමං කරිස්සථා’’ති වත්වා තස්ස සන්තිකෙ සීලං ගහෙත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ¶ ලිඛිංසු.
‘‘එවං සන්තෙපි නෙව මං ආරාධෙති, සෙට්ඨි පන සුට්ඨු රක්ඛති, තස්ස සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති වුත්තා ච පන තම්පි උපසඞ්කමිත්වා යාචිංසු. සොපි එකදිවසං ගබ්භතො නික්ඛන්තසාලිසීසං අත්තනො සාලිඛෙත්තං ගන්ත්වා පච්චවෙක්ඛිත්වා නිවත්තමානො ‘‘වීහිමාලං බන්ධාපෙස්සාමී’’ති එකං සාලිසීසමුට්ඨිං ගාහාපෙත්වා ථූණාය බන්ධාපෙසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉමම්හා කෙදාරා මයා රඤ්ඤො භාගො දාතබ්බො, අදින්නභාගතොයෙව මෙ කෙදාරතො සාලිසීසමුට්ඨි ගාහාපිතො, අහඤ්ච කුරුධම්මං රක්ඛාමි, තෙන මෙ භින්නෙන සීලෙන භවිතබ්බ’’න්ති. සො එතමත්ථං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉමිනා මෙ කාරණෙන කුරුධම්මෙ කුක්කුච්චං අත්ථි, තෙන වො න සක්කා දාතු’’න්ති ආහ. අථ නං දූතා ‘‘තුම්හාකං ථෙය්යචිත්තං නත්ථි, තෙන විනා අදින්නාදානං නාම පඤ්ඤාපෙතුං න සක්කා, එත්තකෙනපි කුක්කුච්චං කරොන්තා තුම්හෙ පරසන්තකං නාම ¶ කිං ගණ්හිස්සථා’’ති වත්වා තස්සපි සන්තිකෙ සීලං ගහෙත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිංසු.
‘‘එවං ¶ සන්තෙපි නෙව මං ආරාධෙති, දොණමාපකො පන මහාමත්තො සුට්ඨු රක්ඛති, තස්ස සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති වුත්තා ච පන තම්පි උපසඞ්කමිත්වා යාචිංසු. සො කිර එකදිවසං කොට්ඨාගාරද්වාරෙ නිසීදිත්වා රාජභාගෙ වීහිං මිනාපෙන්තො අමිතවීහිරාසිතො වීහිං ගහෙත්වා ලක්ඛං ඨපෙසි, තස්මිං ඛණෙ දෙවො පාවස්සි. මහාමත්තො ලක්ඛානි ගණෙත්වා ‘‘මිතවීහී එත්තකා නාම හොන්තී’’ති වත්වා ලක්ඛවීහිං සංකඩ්ඪිත්වා මිතරාසිම්හි පක්ඛිපිත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා ද්වාරකොට්ඨකෙ ඨත්වා චින්තෙසි – ‘‘කිං නු ඛො මයා ලක්ඛවීහී මිතවීහිරාසිම්හි පක්ඛිත්තා, උදාහු අමිතරාසිම්හී’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සචෙ මෙ ¶ මිතවීහිරාසිම්හි පක්ඛිත්තා අකාරණෙනෙව රඤ්ඤො සන්තකං වඩ්ඪිතං, ගහපතිකානං සන්තකං නාසිතං, අහඤ්ච කුරුධම්මං රක්ඛාමි, තෙන මෙ භින්නෙන සීලෙන භවිතබ්බ’’න්ති. සො එතමත්ථං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉමිනා මෙ කාරණෙන කුරුධම්මෙ කුක්කුච්චං අත්ථි, තෙන වො න සක්කා දාතු’’න්ති ආහ. අථ නං දූතා ‘‘තුම්හාකං ථෙය්යචිත්තං නත්ථි, තෙන විනා අදින්නාදානං නාම පඤ්ඤාපෙතුං න සක්කා, එත්තකෙනපි කුක්කුච්චං කරොන්තා කිං තුම්හෙ පරස්ස සන්තකං ගණ්හිස්සථා’’ති වත්වා තස්සපි සන්තිකෙ සීලං ගහෙත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිංසු.
‘‘එවං සන්තෙපි නෙව මං ආරාධෙති, දොවාරිකො පන සුට්ඨු රක්ඛති, තස්ස සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති වුත්තා ච පන තම්පි උපසඞ්කමිත්වා යාචිංසු. සොපි එකදිවසං නගරද්වාරං පිධානවෙලාය තික්ඛත්තුං සද්දමනුස්සාවෙසි. අථෙකො දලිද්දමනුස්සො අත්තනො කනිට්ඨභගිනියා සද්ධිං දාරුපණ්ණත්ථාය අරඤ්ඤං ගන්ත්වා නිවත්තන්තො තස්ස සද්දං සුත්වා භගිනිං ආදාය වෙගෙන ද්වාරං සම්පාපුණි. අථ නං දොවාරිකො ‘‘ත්වං නගරෙ රඤ්ඤො අත්ථිභාවං කිං න ජානාසි, ‘සකලස්සෙව ඉමස්ස නගරස්ස ද්වාරං පිධීයතී’ති න ජානාසි, අත්තනො මාතුගාමං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ කාමරතිකීළං කීළන්තො දිවසං විචරසී’’ති ආහ. අථස්ස ඉතරෙන ‘‘න මෙ, සාමි, භරියා, භගිනී මෙ එසා’’ති වුත්තෙ එතදහොසි – ‘‘අකාරණං වත මෙ කතං භගිනිං භරියාති කථෙන්තෙන, අහඤ්ච කුරුධම්මං රක්ඛාමි, තෙන මෙ භින්නෙන සීලෙන භවිතබ්බ’’න්ති. සො එතමත්ථං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉමිනා මෙ කාරණෙන කුරුධම්මෙ කුක්කුච්චං ¶ අත්ථි, තෙන වො න සක්කා දාතු’’න්ති ආහ. අථ නං දූතා ‘‘එතං තුම්හෙහි තථාසඤ්ඤාය කථිතං, එත්ථ ¶ වො සීලභෙදො නත්ථි, එත්තකෙනපි ච තුම්හෙ කුක්කුච්චායන්තා කුරුධම්මෙ සම්පජානමුසාවාදං නාම කිං කරිස්සථා’’ති වත්වා තස්සපි සන්තිකෙ සීලං ගහෙත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිංසු.
‘‘එවං සන්තෙපි නෙව මං ආරාධෙති, වණ්ණදාසී පන සුට්ඨු රක්ඛති, තස්ස සන්තිකෙ ගණ්හථා’’ති වුත්තා ච පන තම්පි උපසඞ්කමිත්වා යාචිංසු. සා පුරිමනයෙනෙව පටික්ඛිපි. කිංකාරණා ¶ ? සක්කො කිර දෙවානමින්දො ‘‘තස්සා සීලං වීමංසිස්සාමී’’ති මාණවකවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ‘‘අහං ආගමිස්සාමී’’ති වත්වා සහස්සං දත්වා දෙවලොකමෙව ගන්ත්වා තීණි සංවච්ඡරානි නාගච්ඡි. සා අත්තනො සීලභෙදභයෙන තීණි සංවච්ඡරානි අඤ්ඤස්ස පුරිසස්ස හත්ථතො තම්බූලමත්තම්පි න ගණ්හි, සා අනුක්කමෙන දුග්ගතා හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං සහස්සං දත්වා ගතපුරිසස්ස තීණි සංවච්ඡරානි අනාගච්ඡන්තස්ස දුග්ගතා ජාතා, ජීවිතවුත්තිං ඝටෙතුං න සක්කොමි, ඉතො දානි පට්ඨාය මයා විනිච්ඡයමහාමත්තානං ආරොචෙත්වා පරිබ්බයං ගහෙතුං වට්ටතී’’ති. සා විනිච්ඡයං ගන්ත්වා ‘‘සාමි, පරිබ්බයං දත්වා ගතපුරිසස්ස මෙ තීණි සංවච්ඡරානි, මතභාවම්පිස්ස න ජානාමි, ජීවිතං ඝටෙතුං න සක්කොමි, කිං කරොමි, සාමී’’ති ආහ. තීණි සංවච්ඡරානි අනාගච්ඡන්තෙ කිං කරිස්සසි, ඉතො පට්ඨාය පරිබ්බයං ගණ්හාති. තස්සා ලද්ධවිනිච්ඡයාය විනිච්ඡයතො නික්ඛමමානාය එව එකො පුරිසො සහස්සභණ්ඩිකං උපනාමෙසි.
තස්ස ගහණත්ථාය හත්ථං පසාරණකාලෙ සක්කො අත්තානං දස්සෙසි. සා දිස්වාව ‘‘මය්හං සංවච්ඡරත්තයමත්ථකෙ සහස්සදායකො පුරිසො ආගතො, තාත, නත්ථි මෙ තව කහාපණෙහි අත්ථො’’ති හත්ථං සමිඤ්ජෙසි. සක්කො අත්තනො සරීරඤ්ඤෙව අභිනිම්මිනිත්වා තරුණසූරියො විය ජලන්තො ආකාසෙ අට්ඨාසි, සකලනගරං සන්නිපති. සක්කො මහාජනමජ්ඣෙ ‘‘අහං ¶ එතිස්සා වීමංසනවසෙන සංවච්ඡරත්තයමත්ථකෙ සහස්සං අදාසිං, සීලං රක්ඛන්තා නාම එවරූපා හුත්වා රක්ඛථා’’ති ඔවාදං දත්වා තස්සා නිවෙසනං සත්තරතනෙහි පූරෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය අප්පමත්තා හොහී’’ති තං අනුසාසිත්වා දෙවලොකමෙව අගමාසි. ඉමිනා කාරණෙන සා ‘‘අහං ගහිතභතිං අජීරාපෙත්වාව අඤ්ඤෙන දීයමානාය භතියා හත්ථං පසාරෙසිං, ඉමිනා කාරණෙන ¶ මං සීලං නාරාධෙති, තෙන වො දාතුං න සක්කා’’ති පටික්ඛිපි. අථ නං දූතා ‘‘හත්ථප්පසාරණමත්තෙන සීලභෙදො නත්ථි, සීලං නාම එතං පරමවිසුද්ධි හොතී’’ති වත්වා තස්සාපි සන්තිකෙ සීලං ගහෙත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිංසු.
ඉති ඉමෙසං එකාදසන්නං ජනානං රක්ඛණසීලං සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිත්වා දන්තපුරං ගන්ත්වා කාලිඞ්ගරඤ්ඤො සුවණ්ණපට්ටං දත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. රාජා තස්මිං කුරුධම්මෙ වත්තමානො පඤ්ච සීලානි පූරෙසි. තස්මිං ඛණෙ සකලකාලිඞ්ගරට්ඨෙ දෙවො වස්සි, තීණි භයානි වූපසන්තානි, රට්ඨං ඛෙමං සුභික්ඛං අහොසි. බොධිසත්තො යාවජීවං දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සපරිවාරො සග්ගපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි. ‘‘සච්චපරියොසානෙ ¶ කෙචි සොතාපන්නා අහෙසුං, කෙචි සකදාගාමිනො, කෙචි අනාගාමිනො, කෙචි අරහන්තො’’ති. ජාතකසමොධානෙ පන –
‘‘ගණිකා උප්පලවණ්ණා, පුණ්ණො දොවාරිකො තදා;
රජ්ජුගාහො කච්චායනො, මොග්ගල්ලානො දොණමාපකො.
‘‘සාරිපුත්තො තදා සෙට්ඨි, අනුරුද්ධො ච සාරථි;
බ්රාහ්මණො කස්සපො ථෙරො, උපරාජා නන්දපණ්ඩිතො.
‘‘මහෙසී රාහුලමාතා, මායාදෙවී ජනෙත්තියා;
කුරුරාජා බොධිසත්තො, එවං ධාරෙථ ජාතක’’න්ති.
කුරුධම්මජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[277] 7. රොමකජාතකවණ්ණනා
වස්සානි ¶ පඤ්ඤාස සමාධිකානීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො භගවතො වධාය පරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු උත්තානමෙව.
අතීතෙ පන බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො පාරාවතො හුත්වා බහුපාරාවතපරිවුතො අරඤ්ඤෙ පබ්බතගුහායං වාසං කප්පෙසි. අඤ්ඤතරොපි ඛො තාපසො සීලසම්පන්නො තෙසං පාරාවතානං වසනට්ඨානතො ¶ අවිදූරෙ එකං පච්චන්තගාමං උපනිස්සාය අස්සමපදං මාපෙත්වා පබ්බතගුහායං වාසං කප්පෙසි. බොධිසත්තො අන්තරන්තරා තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා සොතබ්බයුත්තකං සුණාති. තාපසො තත්ථ චිරං වසිත්වා පක්කාමි, අථඤ්ඤො කූටජටිලො ආගන්ත්වා තත්ථ වාසං කප්පෙසි. බොධිසත්තො පාරාවතපරිවුතො තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා අස්සමපදෙ විචරිත්වා ගිරිකන්දරසමීපෙ ගොචරං ගහෙත්වා සායං අත්තනො වසනට්ඨානං ගච්ඡති. කූටතාපසො තත්ථ අතිරෙකපණ්ණාසවස්සානි වසි.
අථස්ස එකදිවසං පච්චන්තගාමවාසිනො මනුස්සා පාරාවතමංසං අභිසඞ්ඛරිත්වා අදංසු. සො තත්ථ රසතණ්හාය බජ්ඣිත්වා ‘‘කිං මංසං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පාරාවතමංස’’න්ති සුත්වා චින්තෙසි ¶ – ‘‘මය්හං අස්සමපදං බහූ පාරාවතා ආගච්ඡන්ති, තෙ මාරෙත්වා මංසං ඛාදිතුං වට්ටතී’’ති. සො තණ්ඩුලසප්පිදධිඛීරමරිචාදීනි ආහරිත්වා එකමන්තෙ ඨපෙත්වා මුග්ගරං චීවරකණ්ණෙන පටිච්ඡාදෙත්වා පාරාවතානං ආගමනං ඔලොකෙන්තො පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසීදි. බොධිසත්තො පාරාවතපරිවුතො ආගන්ත්වා තස්ස කූටජටිලස්ස දුට්ඨකිරියං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං දුට්ඨතාපසො අඤ්ඤෙනාකාරෙන නිසින්නො, කච්චි නු ඛො අම්හාකං සමානජාතීනං මංසං ඛාදි, පරිගණ්හිස්සාමි න’’න්ති අනුවාතෙ ඨත්වා තස්ස සරීරගන්ධං ¶ ඝායිත්වා ‘‘අයං අම්හෙ මාරෙත්වා මංසං ඛාදිතුකාමො, න තස්ස සන්තිකං ගන්තුං වට්ටතී’’ති පාරාවතෙ ආදාය පටික්කමිත්වා චරි. තාපසො තං අනාගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘මධුරකථං තෙහි සද්ධිං කථෙත්වා විස්සාසෙන උපගතෙ මාරෙත්වා මංසං ඛාදිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුරිමා ද්වෙ ගාථා අවොච –
‘‘වස්සානි පඤ්ඤාස සමාධිකානි, වසිම්හ සෙලස්ස ගුහාය රොමක;
අසඞ්කමානා අභිනිබ්බුතත්තා, හත්ථත්තමායන්ති මමණ්ඩජා පුරෙ.
‘‘තෙදානි වක්කඞ්ග කිමත්ථමුස්සුකා, භජන්ති අඤ්ඤං ගිරිකන්දරං දිජා;
න නූන මඤ්ඤන්ති මමං යථා පුරෙ, චිරප්පවුත්ථා අථ වා න තෙ ඉමෙ’’ති.
තත්ථ ¶ සමාධිකානීති සමඅධිකානි. රොමකාති රුමාය උප්පන්න, සුධොතපවාළෙන සමානවණ්ණනෙත්තපාදතාය බොධිසත්තං පාරාවතං ආලපති. අසඞ්කමානාති එවං අතිරෙකපඤ්ඤාසවස්සානි ඉමිස්සා පබ්බතගුහාය වසන්තෙසු අම්හෙසු එතෙ අණ්ඩජා එකදිවසම්පි මයි ආසඞ්කං අකත්වා අභිනිබ්බුතචිත්තාව හුත්වා පුබ්බෙ මම හත්ථත්තං හත්ථප්පසාරණොකාසං ආගච්ඡන්තීති අත්ථො.
තෙදානීති තෙ ඉදානි. වක්කඞ්ගාති බොධිසත්තං ආලපති, සබ්බෙපි පන පක්ඛිනො උප්පතනකාලෙ ගීවං වක්කං කත්වා උප්පතනතො ‘‘වක්කඞ්ගා’’ති වුච්චන්ති. කිමත්ථන්ති කිංකාරණං සම්පස්සමානා? උස්සුකාති උක්කණ්ඨිතරූපා හුත්වා. ගිරිකන්දරන්ති ගිරිතො අඤ්ඤං පබ්බතකන්දරං. යථා පුරෙති යථා පුබ්බෙ එතෙ පක්ඛිනො මං ගරුං කත්වා පියං කත්වා මඤ්ඤන්ති, තථා ඉදානි න නූන මඤ්ඤන්ති, පුබ්බෙ ඉධ නිවුත්ථතාපසො අඤ්ඤො, අයං අඤ්ඤො, එවං මඤ්ඤෙ එතෙ මං මඤ්ඤන්තීති දීපෙති. චිරප්පවුත්ථා අථ වා න තෙ ඉමෙති කිං නු ඛො ඉමෙ චිරං විප්පවසිත්වා දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන ආගතත්තා මං ‘‘සොයෙව ¶ අය’’න්ති න සඤ්ජානන්ති, උදාහු යෙ අම්හෙසු අභිනිබ්බුතචිත්තා, න තෙ ඉමෙ, අඤ්ඤෙව ආගන්තුකපක්ඛිනො, ඉමෙ කෙන මං න උපසඞ්කමන්තීති පුච්ඡති.
තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො පක්කමිත්වා ඨිතොව තතියං ගාථමාහ –
‘‘ජානාම තං න මයං සම්පමූළ්හා, සොයෙව ත්වං තෙ මයමස්ම නාඤ්ඤෙ;
චිත්තඤ්ච තෙ අස්මිං ජනෙ පදුට්ඨං, ආජීවිකා තෙන තමුත්තසාමා’’ති.
තත්ථ න මයං සම්පමූළ්හාති මයං මූළ්හා පමත්තා න හොම. චිත්තඤ්ච තෙ අස්මිං ජනෙ පදුට්ඨන්ති ත්වං, සොයෙව මයම්පි තෙයෙව, න තං සඤ්ජානාම, අපිච ඛො පන තව චිත්තං අස්මිං ජනෙ පදුට්ඨං අම්හෙ මාරෙතුං උප්පන්නං. ආජීවිකාති ආජීවහෙතු පබ්බජිත පදුට්ඨතාපස. තෙන තමුත්තසාමාති තෙන කාරණෙන තං උත්තසාම භායාම න උපසඞ්කමාම.
කූටතාපසො ¶ ‘‘ඤාතො අහං ඉමෙහී’’ති මුග්ගරං ඛිපිත්වා විරජ්ඣිත්වා ‘‘ගච්ඡ තාව ත්වං විරද්ධොම්හී’’ති ආහ. අථ නං බොධිසත්තො ‘‘මං තාව විරද්ධොසි, චත්තාරො පන අපායෙ න විරජ්ඣසි. සචෙ ඉධ වසිස්සසි, ගාමවාසීනං ‘චොරො අය’න්ති ආචික්ඛිත්වා තං ගාහාපෙස්සාමි සීඝං පලායස්සූ’’ති තං තජ්ජෙත්වා පක්කාමි. කූටජටිලො තත්ථ වසිතුං නාසක්ඛි, අඤ්ඤත්ථ අගමාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කූටතාපසො දෙවදත්තො අහොසි, පුරිමො සීලවන්තතාපසො සාරිපුත්තො, පාරාවතජෙට්ඨකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
රොමකජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[278] 8. මහිංසරාජජාතකවණ්ණනා
කිමත්ථමභිසන්ධායාති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ලොලමක්කටං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිර එකස්මිං කුලෙ එකො පොසාවනියලොලමක්කටො හත්ථිසාලං ගන්ත්වා එකස්ස සීලවන්තස්ස හත්ථිස්ස පිට්ඨියං නිසීදිත්වා උච්චාරපස්සාවං කරොති, පිට්ඨියං චඞ්කමති. හත්ථී අත්තනො සීලවන්තතාය ඛන්තිසම්පදාය න කිඤ්චි කරොති. අථෙකදිවසං තස්ස හත්ථිස්ස ඨානෙ අඤ්ඤො දුට්ඨහත්ථිපොතො අට්ඨාසි. මක්කටො ‘‘සොයෙව අය’’න්ති සඤ්ඤාය දුට්ඨහත්ථිස්ස පිට්ඨිං අභිරුහි. අථ නං සො සොණ්ඩාය ගහෙත්වා භූමියං ඨපෙත්වා පාදෙන අක්කමිත්වා සඤ්චුණ්ණෙසි. සා ¶ පවත්ති භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටා ජාතා. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, ලොලමක්කටො කිර සීලවන්තහත්ථිසඤ්ඤාය දුට්ඨහත්ථිපිට්ඨිං අභිරුහි, අථ නං සො ජීවිතක්ඛයං පාපෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙවෙස, ලොලමක්කටො එවංසීලො, පොරාණතො පට්ඨාය එවංසීලොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ මහිංසයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ථාමසම්පන්නො මහාසරීරො ¶ පබ්බතපාදපබ්භාරගිරිදුග්ගවනඝටෙසු විචරන්තො එකං ඵාසුකං රුක්ඛමූලං දිස්වා ගොචරං ගහෙත්වා දිවා තස්මිං රුක්ඛමූලෙ අට්ඨාසි. අථෙකො ලොලමක්කටො රුක්ඛා ඔතරිත්වා තස්ස පිට්ඨිං අභිරුහිත්වා උච්චාරපස්සාවං කත්වා සිඞ්ගෙ ගණ්හිත්වා ඔලම්බන්තො නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා දොලායන්තොව කීළි. බොධිසත්තො ඛන්තිමෙත්තානුද්දයසම්පදාය තං තස්ස අනාචාරං න මනසාකාසි, මක්කටො පුනප්පුනං තථෙව කරි. අථෙකදිවසං තස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා රුක්ඛක්ඛන්ධෙ ඨත්වා නං ‘‘මහිංසරාජ ¶ කස්මා ඉමස්ස දුට්ඨමක්කටස්ස අවමානං සහසි, නිසෙධෙහි න’’න්ති වත්වා එතමත්ථං පකාසෙන්තී පුරිමා ද්වෙ ගාථා අවොච –
‘‘කිමත්ථමභිසන්ධාය, ලහුචිත්තස්ස දුබ්භිනො;
සබ්බකාමදදස්සෙව, ඉමං දුක්ඛං තිතික්ඛසි.
‘‘සිඞ්ගෙන නිහනාහෙතං, පදසා ච අධිට්ඨහ;
භිය්යො බාලා පකුජ්ඣෙය්යුං, නො චස්ස පටිසෙධකො’’ති.
තත්ථ කිමත්ථමභිසන්ධායාති කිං නු ඛො කාරණං පටිච්ච කිං සම්පස්සමානො. දුබ්භිනොති මිත්තදුබ්භිස්ස. සබ්බකාමදදස්සෙවාති සබ්බකාමදදස්ස සාමිකස්ස ඉව. තිතික්ඛසීති අධිවාසෙසි. පදසා ච අධිට්ඨහාති පාදෙන ච නං තිණ්හඛුරග්ගෙන යථා එත්ථෙව මරති, එවං අක්කම. භිය්යො බාලාති සචෙ හි පටිසෙධකො න භවෙය්ය, බාලා අඤ්ඤාණසත්තා පුනප්පුනං කුජ්ඣෙය්යුං ඝට්ටෙය්යුං විහෙඨෙය්යුං එවාති දීපෙති.
තං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘රුක්ඛදෙවතෙ, සචාහං ඉමිනා ජාතිගොත්තබලාදීහි අධිකො සමානො ඉමස්ස දොසං න සහිස්සාමි, කථං මෙ මනොරථො නිප්ඵත්තිං ගමිස්සති. අයං පන මං විය අඤ්ඤම්පි මඤ්ඤමානො එවං අනාචාරං කරිස්සති, තතො යෙසං චණ්ඩමහිංසානං එස එවං කරිස්සති ¶ , එතෙයෙව එතං වධිස්සන්ති. සා තස්ස අඤ්ඤෙහි මාරණා මය්හං දුක්ඛතො ච පාණාතිපාතතො ච විමුත්ති භවිස්සතී’’ති වත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘මමෙවායං මඤ්ඤමානො, අඤ්ඤෙපෙවං කරිස්සති;
තෙ නං තත්ථ වධිස්සන්ති, සා මෙ මුත්ති භවිස්සතී’’ති.
කතිපාහච්චයෙන ¶ පන බොධිසත්තො අඤ්ඤත්ථ ගතො. අඤ්ඤො චණ්ඩමහිංසො තත්ථ ආගන්ත්වා අට්ඨාසි. දුට්ඨමක්කටො ‘‘සොයෙව ¶ අය’’න්ති සඤ්ඤාය තස්ස පිට්ඨිං අභිරුහිත්වා තථෙව අනාචාරං චරි. අථ නං සො විධුනන්තො භූමියං පාතෙත්වා සිඞ්ගෙන හදයෙ විජ්ඣිත්වා පාදෙහි මද්දිත්වා සඤ්චුණ්ණෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දුට්ඨමහිංසො අයං දුට්ඨහත්ථී අහොසි, දුට්ඨමක්කටො එතරහි අයං මක්කටො, සීලවා මහිංසරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහිංසරාජජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[279] 9. සතපත්තජාතකවණ්ණනා
යථා මාණවකො පන්ථෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පණ්ඩුකලොහිතකෙ ආරබ්භ කථෙසි. ඡබ්බග්ගියානඤ්හි ද්වෙ ජනා මෙත්තියභූමජකා රාජගහං උපනිස්සාය විහරිංසු, ද්වෙ අස්සජිපුනබ්බසුකා කීටාගිරිං උපනිස්සාය විහරිංසු, පණ්ඩුකලොහිතකා ඉමෙ පන ද්වෙ සාවත්ථිං උපනිස්සාය ජෙතවනෙ විහරිංසු. තෙ ධම්මෙන නීහටං අධිකරණං උක්කොටෙන්ති. යෙපි තෙසං සන්දිට්ඨසම්භත්තා හොන්ති, තෙසං උපත්ථම්භා හුත්වා ‘‘න, ආවුසො, තුම්හෙ එතෙහි ජාතියා වා ගොත්තෙන වා සීලෙන වා නිහීනතරා. සචෙ තුම්හෙ අත්තනො ගාහං විස්සජ්ජෙථ, සුට්ඨුතරං වො එතෙ අධිභවිස්සන්තී’’තිආදීනි වත්වා ගාහං විස්සජ්ජෙතුං න දෙන්ති. තෙන භණ්ඩනානි චෙව කලහවිග්ගහවිවාදා ච පවත්තන්ති. භික්ඛූ එතමත්ථං භගවතො ආරොචෙසුං. අථ භගවා එතස්මිං නිදානෙ එතස්මිං පකරණෙ භික්ඛූ සන්නිපාතාපෙත්වා පණ්ඩුකලොහිතකෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, අත්තනාපි අධිකරණං උක්කොටෙථ, අඤ්ඤෙසම්පි ගාහං විස්සජ්ජෙතුං න දෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘එවං සන්තෙ, භික්ඛවෙ, තුම්හාකං කිරියා සතපත්තමාණවස්ස කිරියා විය හොතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අඤ්ඤතරස්මිං කාසිගාමකෙ එකස්මිං කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කසිවණිජ්ජාදීහි ජීවිකං අකප්පෙත්වා පඤ්චසතමත්තෙ ¶ චොරෙ ගහෙත්වා තෙසං ජෙට්ඨකො හුත්වා පන්ථදූහනසන්ධිච්ඡෙදාදීනි කරොන්තො ජීවිකං කප්පෙසි. තදා බාරාණසියං එකො කුටුම්බිකො එකස්ස ජානපදස්ස කහාපණසහස්සං දත්වා පුන අග්ගහෙත්වාව කාලමකාසි. අථස්ස භරියා අපරභාගෙ ගිලානා මරණමඤ්චෙ නිපන්නා පුත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘තාත, පිතා තෙ එකස්ස සහස්සං දත්වා අනාහරාපෙත්වාව මතො, සචෙ අහම්පි මරිස්සාමි, න සො තුය්හං දස්සති, ගච්ඡ නං මයි ජීවන්තියා ආහරාපෙත්වා ගණ්හා’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තත්ථ ගන්ත්වා කහාපණෙ ලභි. අථස්ස මාතා කාලකිරියං කත්වා පුත්තසිනෙහෙන තස්ස ආගමනමග්ගෙ ඔපපාතිකසිඞ්ගාලී හුත්වා නිබ්බති.
තදා සො චොරජෙට්ඨකො මග්ගපටිපන්නෙ විලුම්පමානො සපරිසො තස්මිං මග්ගෙ අට්ඨාසි. අථ සා සිඞ්ගාලී පුත්තෙ අටවීමුඛං සම්පත්තෙ ‘‘තාත, මා අටවිං අභිරුහි, චොරා එත්ථ ඨිතා, තෙ තං මාරෙත්වා කහාපණෙ ගණ්හිස්සන්තී’’ති පුනප්පුනං මග්ගං ඔච්ඡින්දමානා නිවාරෙති. සො තං කාරණං අජානන්තො ‘‘අයං කාළකණ්ණී සිඞ්ගාලී මය්හං මග්ගං ඔච්ඡින්දතී’’ති ලෙඩ්ඩුදණ්ඩං ගහෙත්වා මාතරං පලාපෙත්වා අටවිං පටිපජ්ජි. අථෙකො සතපත්තසකුණො ‘‘ඉමස්ස පුරිසස්ස හත්ථෙ කහාපණසහස්සං අත්ථි, ඉමං මාරෙත්වා තං කහාපණං ගණ්හථා’’ති විරවන්තො චොරාභිමුඛො පක්ඛන්දි. මාණවො තෙන කතකාරණං අජානන්තො ‘‘අයං මඞ්ගලසකුණො, ඉදානි මෙ සොත්ථි භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘වස්ස, සාමි, වස්ස, සාමී’’ති වත්වා අඤ්ජලිං පග්ගණ්හි.
බොධිසත්තො සබ්බරුතඤ්ඤූ තෙසං ද්වින්නං කිරියං දිස්වා චින්තෙසි – ඉමාය සිඞ්ගාලියා එතස්ස මාතරා භවිතබ්බං, තෙන සා ‘‘ඉමං මාරෙත්වා කහාපණෙ ගණ්හන්තී’’ති භයෙන වාරෙති. ඉමිනා පන සතපත්තෙන පච්චාමිත්තෙන භවිතබ්බං, තෙන සො ‘‘ඉමං මාරෙත්වා කහාපණෙ ගණ්හථා’’ති අම්හාකං ආරොචෙසි. අයං පන එතමත්ථං අජානන්තො අත්ථකාමං ¶ මාතරං තජ්ජෙත්වා පලාපෙසි, අනත්ථකාමස්ස සතපත්තස්ස ‘‘අත්ථකාමො මෙ’’ති සඤ්ඤාය අඤ්ජලිං පග්ගණ්හාති, අහො වතායං බාලොති ¶ . බොධිසත්තානඤ්හි එවං මහාපුරිසානම්පි සතං පරසන්තකග්ගහණං විසමපටිසන්ධිග්ගහණවසෙන හොති, ‘‘නක්ඛත්තදොසෙනා’’තිපි වදන්ති.
මාණවො ආගන්ත්වා චොරානං සීමන්තරං පාපුණි. බොධිසත්තො තං ගාහාපෙත්වා ‘‘කත්ථ වාසිකොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘බාරාණසිවාසිකොම්හී’’ති. ‘‘කහං අගමාසී’’ති? ‘‘එකස්මිං ගාමකෙ සහස්සං ලද්ධබ්බං අත්ථි, තත්ථ අගමාසි’’න්ති. ‘‘ලද්ධං පන තෙ’’ති? ‘‘ආම, ලද්ධ’’න්ති ¶ . ‘‘කෙන ත්වං පෙසිතොසී’’ති? ‘‘සාමි, පිතා මෙ මතො, මාතාපි මෙ ගිලානා, සා ‘මයි මතාය එස න ලභිස්සතී’ති මඤ්ඤමානා මං පෙසෙසී’’ති. ‘‘ඉදානි තව මාතු පවත්තිං ජානාසී’’ති? ‘‘න ජානාමි, සාමී’’ති. ‘‘මාතා තෙ තයි නික්ඛන්තෙ කාලං කත්වා පුත්තසිනෙහෙන සිඞ්ගාලී හුත්වා තව මරණභයභීතා මග්ගං තෙ ඔච්ඡින්දිත්වා තං වාරෙසි, තං ත්වං තජ්ජෙත්වා පලාපෙසි, සතපත්තසකුණො පන තෙ පච්චාමිත්තො. සො ‘ඉමං මාරෙත්වා කහාපණෙ ගණ්හථා’ති අම්හාකං ආචික්ඛි, ත්වං අත්තනො බාලතාය අත්ථකාමං මාතරං ‘අනත්ථකාමා මෙ’ති මඤ්ඤසි, අනත්ථකාමං සතපත්තං ‘අත්ථකාමො මෙ’ති. තස්ස තුම්හාකං කතගුණො නාම නත්ථි, මාතා පන තෙ මහාගුණා, කහාපණෙ ගහෙත්වා ගච්ඡා’’ති විස්සජ්ජෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘යථා මාණවකො පන්ථෙ, සිඞ්ගාලිං වනගොචරිං;
අත්ථකාමං පවෙදෙන්තිං, අනත්ථකාමාති මඤ්ඤති;
අනත්ථකාමං සතපත්තං, අත්ථකාමොති මඤ්ඤති.
‘‘එවමෙව ඉධෙකච්චො, පුග්ගලො හොති තාදිසො;
හිතෙහි වචනං වුත්තො, පටිග්ගණ්හාති වාමතො.
‘‘යෙ ¶ ච ඛො නං පසංසන්ති, භයා උක්කංසයන්ති වා;
තඤ්හි සො මඤ්ඤතෙ මිත්තං, සතපත්තංව මාණවො’’ති.
තත්ථ හිතෙහීති හිතං වුඩ්ඪිං ඉච්ඡමානෙහි. වචනං වුත්තොති හිතසුඛාවහං ඔවාදානුසාසනං වුත්තො. පටිග්ගණ්හාති වාමතොති ඔවාදං අගණ්හන්තො ‘‘අයං මෙ න අත්ථාවහො හොති, අනත්ථාවහො මෙ අය’’න්ති ගණ්හන්තො වාමතො පටිග්ගණ්හාති නාම.
යෙ ¶ ච ඛො නන්ති යෙ ච ඛො තං අත්තනො ගාහං ගහෙත්වා ඨිතපුග්ගලං ‘‘අධිකරණං ගහෙත්වා ඨිතෙහි නාම තුම්හාදිසෙහි භවිතබ්බ’’න්ති වණ්ණෙන්ති. භයා උක්කංසයන්ති වාති ඉමස්ස ගාහස්ස විස්සට්ඨපච්චයා තුම්හාකං ඉදඤ්චිදඤ්ච භයං උප්පජ්ජිස්සති, මා විස්සජ්ජයිත්ථ, න එතෙ බාහුසච්චකුලපරිවාරාදීහි තුම්හෙ සම්පාපුණන්තීති එවං විස්සජ්ජනපච්චයා භයං දස්සෙත්වා උක්ඛිපන්ති. තඤ්හි සො මඤ්ඤතෙ මිත්තන්ති යෙ එවරූපා හොන්ති, තෙසු යංකිඤ්චි සො එකච්චො බාලපුග්ගලො ¶ අත්තනො බාලතාය මිත්තං මඤ්ඤති, ‘‘අයං මෙ අත්ථකාමො මිත්තො’’ති මඤ්ඤති. සතපත්තංව මාණවොති යථා අනත්ථකාමඤ්ඤෙව සතපත්තං සො මාණවො අත්තනො බාලතාය ‘‘අත්ථකාමො මෙ’’ති මඤ්ඤති, පණ්ඩිතො පන එවරූපං ‘‘අනුප්පියභාණී මිත්තො’’ති අගහෙත්වා දූරතොව නං විවජ්ජෙති. තෙන වුත්තං –
‘‘අඤ්ඤදත්ථුහරො මිත්තො, යො ච මිත්තො වචීපරො;
අනුප්පියඤ්ච යො ආහ, අපායෙසු ච යො සඛා.
‘‘එතෙ අමිත්තෙ චත්තාරො, ඉති විඤ්ඤාය පණ්ඩිතො;
ආරකා පරිවජ්ජෙය්ය, මග්ගං පටිභයං යථා’’ති. (දී. නි. 3.259);
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා චොරජෙට්ඨකො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සතපත්තජාතකවණ්ණනා නවමා.
[280] 10. පුටදූසකජාතකවණ්ණනා
අද්ධා හි නූන මිගරාජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං පුටදූසකං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකො අමච්චො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා උය්යානෙ නිසීදාපෙත්වා ¶ දානං දදමානො ‘‘අන්තරාභත්තෙ උය්යානෙ චරිතුකාමා චරන්තූ’’ති ආහ. භික්ඛූ උය්යානචාරිකං චරිංසු. තස්මිං ඛණෙ උය්යානපාලො පත්තසම්පන්නං රුක්ඛං අභිරුහිත්වා මහන්තමහන්තානි පණ්ණානි ගහෙත්වා ‘‘අයං පුප්ඵානං භවිස්සති, අයං ඵලාන’’න්ති පුටෙ කත්වා රුක්ඛමූලෙ පාතෙති. තස්ස පුත්තො දාරකො පාතිතපාතිතං පුටං විද්ධංසෙති. භික්ඛූ තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසුං. සත්ථා ¶ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස පුටදූසකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බාරාණසියං එකස්මිං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො අගාරං අජ්ඣාවසමානො එකදිවසං කෙනචිදෙව කරණීයෙන උය්යානං අගමාසි. තත්ථ බහූ වානරා වසන්ති. උය්යානපාලො ඉමිනාව නියාමෙන පත්තපුටෙ පාතෙති, ජෙට්ඨවානරො පාතිතපාතිතෙ විද්ධංසෙති. බොධිසත්තො තං ආමන්තෙත්වා ‘‘උය්යානපාලෙන පාතිතපාතිතං පුටං විද්ධංසෙත්වා මනාපතරං කාතුකාමො මඤ්ඤෙ’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අද්ධා ¶ හි නූන මිගරාජා, පුටකම්මස්ස කොවිදො;
තථා හි පුටං දූසෙති, අඤ්ඤං නූන කරිස්සතී’’ති.
තත්ථ මිගරාජාති මක්කටං වණ්ණෙන්තො වදති. පුටකම්මස්සාති මාලාපුටකරණස්ස. කොවිදොති ඡෙකො. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – අයං මිගරාජා එකංසෙන පුටකම්මස්ස කොවිදො මඤ්ඤෙ, තථා හි පාතිතපාතිතං පුටං දූසෙති, අඤ්ඤං නූන තතො මනාපතරං කරිස්සතීති.
තං සුත්වා මක්කටො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘න මෙ මාතා වා පිතා වා, පුටකම්මස්ස කොවිදො;
කතං කතං ඛො දූසෙම, එවං ධම්මමිදං කුල’’න්ති.
තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘යෙසං වො එදිසො ධම්මො, අධම්මො පන කීදිසො;
මා වො ධම්මං අධම්මං වා, අද්දසාම කුදාචන’’න්ති.
එවං වත්වා ච පන වානරගණං ගරහිත්වා පක්කාමි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා වානරො පුටදූසකදාරකො අහොසි, පණ්ඩිතපුරිසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
පුටදූසකජාතකවණ්ණනා දසමා.
උදපානවග්ගො තතියො.
තස්සුද්දානං –
උදපානවරං ¶ වනබ්යග්ඝ කපි, සිඛිනී ච බලාක රුචිරවරො;
සුජනාධිප රොමක දූස පුන, සතපත්තවරො පුටකම්ම දසාති.
4. අබ්භන්තරවග්ගො
[281] 1. අබ්භන්තරජාතකවණ්ණනා
අබ්භන්තරො ¶ නාම දුමොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස බිම්බාදෙවීථෙරියා අම්බරසදානං ආරබ්භ කථෙසි. සම්මාසම්බුද්ධෙ හි පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ වෙසාලියං කූටාගාරසාලායං විහරන්තෙ මහාපජාපතී ගොතමී පඤ්ච සාකියසතානි ආදාය ගන්ත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා පබ්බජ්ජඤ්චෙව උපසම්පදඤ්ච ලභි. අපරභාගෙ තා පඤ්චසතා භික්ඛුනියො නන්දකොවාදං (ම. නි. 3.398 ආදයො) සුත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. සත්ථරි පන සාවත්ථිං උපනිස්සාය විහරන්තෙ රාහුලමාතා බිම්බාදෙවී ‘‘සාමිකො මෙ පබ්බජිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, පුත්තොපි මෙ පබ්බජිත්වා තස්සෙව සන්තිකෙ වසති, අහං අගාරමජ්ඣෙ කිංකරිස්සාමි, අහම්පි පබ්බජිත්වා සාවත්ථිං ගන්ත්වා සම්මාසම්බුද්ධඤ්ච පුත්තඤ්ච නිබද්ධං පස්සමානා විහරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා භික්ඛුනුපස්සයං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා ආචරියුපජ්ඣායාහි සද්ධිං සාවත්ථිං ගන්ත්වා සත්ථාරඤ්ච පියපුත්තඤ්ච පස්සමානා එකස්මිං භික්ඛුනුපස්සයෙ වාසං කප්පෙසි. රාහුලසාමණෙරො ආගන්ත්වා මාතරං පස්සති.
අථෙකදිවසං ථෙරියා උදරවාතො ¶ කුප්පි. සා පුත්තෙ දට්ඨුං ආගතෙ තස්ස දස්සනත්ථාය නික්ඛමිතුං නාසක්ඛි, අඤ්ඤාව ආගන්ත්වා අඵාසුකභාවං කථයිංසු. සො මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං තෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘තාත, අගාරමජ්ඣෙ මෙ සක්ඛරයොජිතෙ අම්බරසෙ පීතෙ උදරවාතො වූපසම්මති, ඉදානි පිණ්ඩාය චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙම, කුතො තං ලභිස්සාමා’’ති. සාමණෙරො ‘‘ලභන්තො ආහරිස්සාමී’’ති වත්වා නික්ඛමි. තස්ස ¶ පනායස්මතො උපජ්ඣායො ධම්මසෙනාපති, ආචරියො මහාමොග්ගල්ලානො, චූළපිතා ආනන්දත්ථෙරො, පිතා සම්මාසම්බුද්ධොති මහාසම්පත්ති. එවං සන්තෙපි අඤ්ඤස්ස සන්තිකං අගන්ත්වා උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා දුම්මුඛාකාරො හුත්වා අට්ඨාසි. අථ නං ථෙරො ‘‘කිං නු ඛො, රාහුල, දුම්මුඛො වියාසී’’ති ආහ. ‘‘මාතු මෙ, භන්තෙ, ථෙරියා උදරවාතො කුපිතො’’ති. ‘‘කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සක්ඛරයොජිතෙන කිර අම්බරසෙන ඵාසු හොතී’’ති. ‘‘හොතු ලභිස්සාමි, මා චින්තයී’’ති.
සො ¶ පුනදිවසෙ තං ආදාය සාවත්ථිං පවිසිත්වා සාමණෙරං ආසනසාලායං නිසීදාපෙත්වා රාජද්වාරං අගමාසි. කොසලරාජා ථෙරං දිස්වා නිසීදාපෙසි, තඞ්ඛණඤ්ඤෙව උය්යානපාලො පිණ්ඩිපක්කානං මධුරඅම්බානං එකං පුටං ආහරි. රාජා අම්බානං තචං අපනෙත්වා සක්ඛරං පක්ඛිපිත්වා සයමෙව මද්දිත්වා ථෙරස්ස පත්තං පූරෙත්වා අදාසි. ථෙරො රාජනිවෙසනා නික්ඛමිත්වා ආසනසාලං ගන්ත්වා සාමණෙරස්ස අදාසි ‘‘හරිත්වා මාතු තෙ දෙහී’’ති. සො හරිත්වා අදාසි, ථෙරියා පරිභුත්තමත්තෙව උදරවාතො වූපසමි. රාජාපි මනුස්සං පෙසෙසි – ‘‘ථෙරො ඉධ නිසීදිත්වා අම්බරසං න පරිභුඤ්ජි, ගච්ඡ කස්සචි දින්නභාවං ජානාහී’’ති. සො ථෙරෙන සද්ධිංයෙව ගන්ත්වා තං පවත්තිං ඤත්වා ආගන්ත්වා රඤ්ඤො කථෙසි. රාජා චින්තෙසි – ‘‘සචෙ සත්ථා අගාරං අජ්ඣාවසිස්ස, චක්කවත්තිරාජා අභවිස්ස, රාහුලසාමණෙරො පරිණායකරතනං, ථෙරී ඉත්ථිරතනං, සකලචක්කවාළරජ්ජං එතෙසඤ්ඤෙව අභවිස්ස. අම්හෙහි එතෙ උපට්ඨහන්තෙහි චරිතබ්බං අස්ස, ඉදානි පබ්බජිත්වා අම්හෙ උපනිස්සාය වසන්තෙසු එතෙසු න යුත්තං අම්හාකං පමජ්ජිතු’’න්ති. සො තතො පට්ඨාය ථෙරියා නිබද්ධං අම්බරසං දාපෙසි. ථෙරෙන බිම්බාදෙවීථෙරියා අම්බරසස්ස දින්නභාවො භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටො ජාතො. අථෙකදිවසං ¶ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, සාරිපුත්තත්ථෙරො කිර බිම්බාදෙවීථෙරිං අම්බරසෙන සන්තප්පෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව රාහුලමාතා සාරිපුත්තෙන අම්බරසෙන සන්තප්පිතා, පුබ්බෙපෙස එතං සන්තප්පෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිගාමකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා සණ්ඨපිතඝරාවාසො මාතාපිතූනං අච්චයෙන ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ඉසිගණපරිවුතො ගණසත්ථා හුත්වා දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය පබ්බතපාදා ඔතරිත්වා චාරිකං චරමානො බාරාණසිං පත්වා උය්යානෙ වාසං කප්පෙසි. අථස්ස ඉසිගණස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කො ආවජ්ජමානො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘ඉමෙසං තාපසානං අවාසාය පරිසක්කිස්සාමි, අථ තෙ භින්නාවාසා උපද්දුතා චරමානා චිත්තෙකග්ගතං න ලභිස්සන්ති, එවං මෙ ඵාසුකං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කො නු ඛො උපායො’’ති වීමංසන්තො ඉමං උපායං අද්දස – මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘භද්දෙ, සචෙ ත්වං අබ්භන්තරඅම්බපක්කං ඛාදෙය්යාසි, පුත්තං ලභිස්සසි, සො චක්කවත්තිරාජා භවිස්සතී’’ති ආචික්ඛිස්සාමි. රාජා දෙවියා කථං සුත්වා අම්බපක්කත්ථාය උය්යානං පෙසෙස්සති, අථාහං අම්බානි අන්තරධාපෙස්සාමි, රඤ්ඤො උය්යානෙ අම්බානං අභාවං ආරොචෙස්සන්ති ¶ , ‘‘කෙ තෙ ඛාදන්තී’’ති වුත්තෙ ‘‘තාපසා ඛාදන්තී’’ති වක්ඛන්ති, තං සුත්වා රාජා තාපසෙ පොථෙත්වා නීහරාපෙස්සති, එවං තෙ උපද්දුතා භවිස්සන්තීති.
සො මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ සිරිගබ්භං පවිසිත්වා ආකාසෙ ඨිතො අත්තනො දෙවරාජභාවං ජානාපෙත්වා තාය සද්ධිං සල්ලපන්තො පුරිමා ද්වෙ ගාථා අවොච –
‘‘අබ්භන්තරො ¶ නාම දුමො, යස්ස දිබ්යමිදං ඵලං;
භුත්වා දොහළිනී නාරී, චක්කවත්තිං විජායති.
‘‘ත්වම්පි භද්දෙ මහෙසීසි, සා චාපි පතිනො පියා;
ආහරිස්සති තෙ රාජා, ඉදං අබ්භන්තරං ඵල’’න්ති.
තත්ථ අබ්භන්තරො නාම දුමොති ඉමිනා තාව ගාමනිගමජනපදපබ්බතාදීනං අසුකස්ස අබ්භන්තරොති අවත්වා කෙවලං එකං අබ්භන්තරං අම්බරුක්ඛං ¶ කථෙසි. යස්ස දිබ්යමිදං ඵලන්ති යස්ස අම්බරුක්ඛස්ස දෙවතානං පරිභොගාරහං දිබ්යං ඵලං. ඉදන්ති පන නිපාතමත්තමෙව. දොහළිනීති සඤ්ජාතදොහළා. ත්වම්පි, භද්දෙ, මහෙසීසීති ත්වං, සොභනෙ මහෙසී, අසි. අට්ඨකථායං පන ‘‘මහෙසී චා’’තිපි පාඨො. සා චාපි පතිනො පියාති සොළසන්නං දෙවීසහස්සානං අබ්භන්තරෙ අග්ගමහෙසී චාපි පතිනො චාපි පියාති අත්ථො. ආහරිස්සති තෙ රාජා, ඉදං අබ්භන්තරං ඵලන්ති තස්සා තෙ පියාය අග්ගමහෙසියා ඉදං මයා වුත්තප්පකාරං ඵලං රාජා ආහරාපෙස්සති, සා ත්වං තං පරිභුඤ්ජිත්වා චක්කවත්තිගබ්භං ලභිස්සසීති.
එවං සක්කො දෙවියා ඉමා ද්වෙ ගාථා වත්වා ‘‘ත්වං අප්පමත්තා හොහි, මා පපඤ්චං අකාසි, ස්වෙ රඤ්ඤො ආරොචෙය්යාසී’’ති තං අනුසාසිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතො. සා පුනදිවසෙ ගිලානාලයං දස්සෙත්වා පරිචාරිකානං සඤ්ඤං දත්වා නිපජ්ජි. රාජා සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ සීහාසනෙ නිසින්නො නාටකානි පස්සන්තො දෙවිං අදිස්වා ‘‘කහං, දෙවී’’ති පරිචාරිකෙ පුච්ඡි. ‘‘ගිලානා, දෙවා’’ති. සො තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා සයනපස්සෙ නිසීදිත්වා පිට්ඨිං පරිමජ්ජන්තො ‘‘කිං තෙ, භද්දෙ, අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘මහාරාජ අඤ්ඤං අඵාසුකං නාම නත්ථි, දොහළො මෙ උප්පන්නො’’ති. ‘‘කිං ඉච්ඡසි, භද්දෙ’’ති? ‘‘අබ්භන්තරඅම්බඵලං දෙවා’’ති. ‘‘අබ්භන්තරඅම්බො නාම කහං අත්ථී’’ති? ‘‘නාහං, දෙව, අබ්භන්තරඅම්බං ජානාමි, තස්ස පන මෙ ඵලං ලභමානාය ජීවිතං අත්ථි, අලභමානාය නත්ථී’’ති. ‘‘තෙන හි ආහරාපෙස්සාමි ¶ , මා චින්තයී’’ති රාජා දෙවිං අස්සාසෙත්වා උට්ඨාය ගන්ත්වා රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො අමච්චෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘දෙවියා ¶ අබ්භන්තරඅම්බෙ නාම දොහළො උප්පන්නො, කිං කාතබ්බ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව ද්වින්නං අම්බානං අන්තරෙ ඨිතො අම්බො අබ්භන්තරඅම්බො නාම, උය්යානං පෙසෙත්වා අබ්භන්තරෙ ඨිතඅම්බතො ඵලං ආහරාපෙත්වා දෙවියා දාපෙථා’’ති.
රාජා ‘‘සාධු, එවරූපං අම්බං ආහරථා’’ති උය්යානං පෙසෙසි. සක්කො අත්තනො ආනුභාවෙන උය්යානෙ අම්බානි ඛාදිතසදිසානි කත්වා අන්තරධාපෙසි. අම්බත්ථාය ගතා මනුස්සා සකලඋය්යානං විචරන්තා එකං අම්බම්පි අලභිත්වා ගන්ත්වා උය්යානෙ අම්බානං අභාවං රඤ්ඤො කථයිංසු. ‘‘කෙ ¶ අම්බානි ඛාදන්තී’’ති? ‘‘තාපසා, දෙවා’’ති. ‘‘තාපසෙ උය්යානතො පොථෙත්වා නීහරථා’’ති. මනුස්සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා නීහරිංසු. සක්කස්ස මනොරථො මත්ථකං පාපුණි. දෙවී අම්බඵලත්ථාය නිබද්ධං කත්වා නිපජ්ජියෙව. රාජා කත්තබ්බකිච්චං අපස්සන්තො අමච්චෙ ච බ්රාහ්මණෙ ච සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘අබ්භන්තරඅම්බස්ස අත්ථිභාවං ජානාථා’’ති පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා ආහංසු – ‘‘දෙව, අබ්භන්තරඅම්බො නාම දෙවතානං පරිභොගො, ‘හිමවන්තෙ කඤ්චනගුහාය අන්තො අත්ථී’ති අයං නො පරම්පරාගතො අනුස්සවො’’ති. ‘‘කො පන තතො අම්බං ආහරිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති? ‘‘න සක්කා තත්ථ මනුස්සභූතෙන ගන්තුං, එකං සුවපොතකං පෙසෙතුං වට්ටතී’’ති.
තෙන ච සමයෙන රාජකුලෙ එකො සුවපොතකො මහාසරීරො කුමාරකානං යානකචක්කනාභිමත්තො ථාමසම්පන්නො පඤ්ඤවා උපායකුසලො. රාජා තං ආහරාපෙත්වා ‘‘තාත සුවපොතක, අහං තව බහූපකාරො, කඤ්චනපඤ්ජරෙ වසසි, සුවණ්ණතට්ටකෙ මධුලාජෙ ඛාදසි, සක්ඛරපානකං පිවසි, තයාපි අම්හාකං එකං කිච්චං නිත්ථරිතුං වට්ටතී’’ති ආහ. ‘‘කිං, දෙවා’’ති. ‘‘තාත දෙවියා අබ්භන්තරඅම්බෙ දොහළො උප්පන්නො, සො ච අම්බො හිමවන්තෙ කඤ්චනපබ්බතන්තරෙ අත්ථි දෙවතානං පරිභොගො, න සක්කා ¶ මනුස්සභූතෙන තත්ථ ගන්තුං, තයා තතො අම්බඵලං ආහරිතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘සාධු, දෙව, ආහරිස්සාමී’’ති. අථ නං රාජා සුවණ්ණතට්ටකෙ මධුලාජෙ ඛාදාපෙත්වා සක්ඛරපානකං පායෙත්වා සතපාකතෙලෙන තස්ස පක්ඛන්තරානි මක්ඛෙත්වා උභොහි හත්ථෙහි ගහෙත්වා සීහපඤ්ජරෙ ඨත්වා ආකාසෙ විස්සජ්ජෙසි. සොපි රඤ්ඤො නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා ආකාසෙ පක්ඛන්දන්තො මනුස්සපථං අතික්කම්ම හිමවන්තෙ පඨමෙ පබ්බතන්තරෙ වසන්තානං සුකානං සන්තිකං ගන්ත්වා අබ්භන්තරඅම්බො නාම කත්ථ අත්ථි, කථෙථ මෙ තං ඨාන’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘මයං න ජානාම, දුතියෙ පබ්බතන්තරෙ සුකා ජානිස්සන්තී’’ති.
සො තෙසං වචනං සුත්වා තතො උප්පතිත්වා දුතියං පබ්බතන්තරං අගමාසි, තථා තතියං, චතුත්ථං ¶ , පඤ්චමං, ඡට්ඨං අගමාසි. තත්ථපි නං සුකා ‘‘න මයං ජානාම, සත්තමපබ්බතන්තරෙ සුකා ජානිස්සන්තී’’ති ආහංසු. සො තත්ථපි ගන්ත්වා ‘‘අබ්භන්තරඅම්බො නාම කත්ථ අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම කඤ්චනපබ්බතන්තරෙ’’ති ආහංසු. ‘‘අහං තස්ස ඵලත්ථාය ආගතො, මං තත්ථ නෙත්වා තතො මෙ ඵලං දාපෙථා’’ති. සුකගණා ¶ ආහංසු – ‘‘සම්ම, සො වෙස්සවණමහාරාජස්ස පරිභොගො, න සක්කා උපසඞ්කමිතුං, සකලරුක්ඛො මූලතො පට්ඨාය සත්තහි ලොහජාලෙහි පරික්ඛිත්තො, සහස්සකුම්භණ්ඩරක්ඛසා රක්ඛන්ති, තෙහි දිට්ඨස්ස ජීවිතං නාම නත්ථි, කප්පුට්ඨානග්ගිඅවීචිමහානිරයසදිසට්ඨානං, මා තත්ථ පත්ථනං කරී’’ති. ‘‘සචෙ තුම්හෙ න ගච්ඡථ, මය්හං ඨානං ආචික්ඛථා’’ති. ‘‘තෙන හි අසුකෙන ච අසුකෙන ච ඨානෙන යාහී’’ති. සො තෙහි ආචික්ඛිතවසෙනෙව සුට්ඨු මග්ගං උපධාරෙත්වා තං ඨානං ගන්ත්වා දිවා අත්තානං අදස්සෙත්වා මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ රක්ඛසානං නිද්දොක්කමනසමයෙ අබ්භන්තරඅම්බස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එකෙන මූලන්තරෙන සණිකං අභිරුහිතුං ආරභි. ලොහජාලං ‘‘කිරී’’ති සද්දමකාසි ¶ .
රක්ඛසා පබුජ්ඣිත්වා සුකපොතකං දිස්වා ‘‘අම්බචොරොය’’න්ති ගහෙත්වා කම්මකරණං සංවිදහිංසු. එකො ‘‘මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා ගිලිස්සාමි න’’න්ති ආහ, අපරො ‘‘හත්ථෙහි මද්දිත්වා පුඤ්ජිත්වා විප්පකිරිස්සාමි න’’න්ති, අපරො ‘‘ද්වෙධා ඵාලෙත්වා අඞ්ගාරෙසු පචිත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති. සො තෙසං කම්මකරණසංවිධානං සුත්වාපි අසන්තසිත්වාව තෙ රක්ඛසෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘අම්භො රක්ඛසා, තුම්හෙ කස්ස මනුස්සා’’ති ආහ. ‘‘වෙස්සවණමහාරාජස්සා’’ති. ‘‘අම්භො, තුම්හෙපි එකස්ස රඤ්ඤොව මනුස්සා, අහම්පි රඤ්ඤොව මනුස්සො, බාරාණසිරාජා මං අබ්භන්තරඅම්බඵලත්ථාය පෙසෙසි, ස්වාහං තත්ථෙව අත්තනො රඤ්ඤො ජීවිතං දත්වා ආගතො. යො හි අත්තනො මාතාපිතූනඤ්චෙව සාමිකස්ස ච අත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජති, සො දෙවලොකෙයෙව නිබ්බත්තති, තස්මා අහම්පි ඉමම්හා තිරච්ඡානයොනියා චවිත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිස්සාමී’’ති වත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘භත්තුරත්ථෙ පරක්කන්තො, යං ඨානමධිගච්ඡති;
සූරො අත්තපරිච්චාගී, ලභමානො භවාමහ’’න්ති.
තත්ථ භත්තුරත්ථෙති භත්තා වුච්චන්ති භත්තාදීහි භරණපොසකා පිතා මාතා සාමිකො ච, ඉති තිවිධස්සපෙතස්ස භත්තු අත්ථාය. පරක්කන්තොති පරක්කමං කරොන්තො වායමන්තො. යං ඨානමධිගච්ඡතීති යං සුඛකාරණං යසං වා ලාභං වා සග්ගං වා අධිගච්ඡති. සූරොති අභීරු වික්කමසම්පන්නො. අත්තපරිච්චාගීති ¶ කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛො හුත්වා තස්ස තිවිධස්සපි භත්තු අත්ථාය අත්තානං පරිච්චජන්තො. ලභමානො භවාමහන්ති යං සො එවරූපො සූරො දෙවසම්පත්තිං වා ¶ මනුස්සසම්පත්තිං වා ලභති, අහම්පි තං ලභමානො භවාමි, තස්මා හාසොව මෙ එත්ථ, න තාසො, කිං මං තුම්හෙ තාසෙථාති.
එවං සො ඉමාය ගාථාය තෙසං ධම්මං දෙසෙසි. තෙ තස්ස ධම්මකථං සුත්වා පසන්නචිත්තා ‘‘ධම්මිකො එස, න සක්කා මාරෙතුං, විස්සජ්ජෙම න’’න්ති වත්වා සුකපොතකං විස්සජ්ජෙත්වා ‘අම්භො සුකපොතක, මුත්තොසි, අම්හාකං හත්ථතො සොත්ථිනා ගච්ඡා’’ති ¶ ආහංසු. ‘‘මය්හං ආගමනං මා තුච්ඡං කරොථ, දෙථ මෙ එකං අම්බඵල’’න්ති. ‘‘සුකපොතක, තුය්හං එකං අම්බඵලං දාතුං නාම න භාරො, ඉමස්මිං පන රුක්ඛෙ අම්බානි අඞ්කෙත්වා ගහිතානි, එකස්මිං ඵලෙ අසමෙන්තෙ අම්හාකං ජීවිතං නත්ථි. වෙස්සවණෙන හි කුජ්ඣිත්වා සකිං ඔලොකිතෙ තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තතිලා විය කුම්භණ්ඩසහස්සං භිජ්ජිත්වා විප්පකිරීයති, තෙන තෙ දාතුං න සක්කොම, ලභනට්ඨානං පන ආචික්ඛිස්සාමා’’ති. ‘‘යො කොචි දෙතු, ඵලෙනෙව මෙ අත්ථො, ලභනට්ඨානං ආචික්ඛථා’’ති. ‘‘එතස්ස කඤ්චනපබ්බතස්ස අන්තරෙ ජොතිරසො නාම තාපසො අග්ගිං ජුහමානො කඤ්චනපත්තියා නාම පණ්ණසාලායං වසති වෙස්සවණස්ස කුලූපකො, වෙස්සවණො තස්ස නිබද්ධං චත්තාරි අම්බඵලානි පෙසෙති, තස්ස සන්තිකං ගච්ඡා’’ති.
සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තාපසස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. අථ නං තාපසො ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘බාරාණසිරඤ්ඤො සන්තිකා’’ති. ‘‘කිමත්ථාය ආගතොසී’’ති? ‘‘සාමි, අම්හාකං රඤ්ඤො දෙවියා අබ්භන්තරඅම්බපක්කෙ දොහළො උප්පන්නො, තදත්ථං ආගතොම්හි, රක්ඛසා පන මෙ සයං අම්බපක්කං අදත්වා තුම්හාකං සන්තිකං පෙසෙසු’’න්ති. ‘‘තෙන හි නිසීද, ලභිස්සසී’’ති. අථස්ස වෙස්සවණො චත්තාරි ඵලානි පෙසෙසි. තාපසො තතො ද්වෙ පරිභුඤ්ජි, එකං සුවපොතකස්ස ඛාදනත්ථාය අදාසි. තෙන තස්මිං ඛාදිතෙ එකං ඵලං සික්කාය පක්ඛිපිත්වා සුවපොතකස්ස ගීවාය පටිමුඤ්චිත්වා ‘‘ඉදානි ගච්ඡා’’ති සුකපොතකං විස්සජ්ජෙසි ¶ . සො තං ආහරිත්වා දෙවියා අදාසි. සා තං ඛාදිත්වා දොහළං පටිප්පස්සම්භෙසි, තතොනිදානං පනස්සා පුත්තො නාහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දෙවී රාහුලමාතා අහොසි, සුකො ආනන්දො, අම්බපක්කදායකො තාපසො සාරිපුත්තො, උය්යානෙ නිවුත්ථතාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අබ්භන්තරජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[282] 2. සෙය්යජාතකවණ්ණනා
සෙය්යංසො ¶ සෙය්යසො හොතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කොසලරඤ්ඤො අමච්චං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර රඤ්ඤො බහූපකාරො සබ්බකිච්චනිප්ඵාදකො අහොසි. රාජා ‘‘බහූපකාරො මෙ අය’’න්ති තස්ස මහන්තං යසං අදාසි. තං අසහමානා අඤ්ඤෙ රඤ්ඤො පෙසුඤ්ඤං උපසංහරිත්වා තං පරිභින්දිංසු. රාජා තෙසං වචනං සද්දහිත්වා දොසං අනුපපරික්ඛිත්වාව තං සීලවන්තං නිද්දොසං සඞ්ඛලිකබන්ධනෙන බන්ධාපෙත්වා බන්ධනාගාරෙ පක්ඛිපාපෙසි. සො තත්ථ එකකො වසන්තො සීලසම්පත්තිං නිස්සාය චිත්තෙකග්ගතං ලභිත්වා එකග්ගචිත්තො සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා සොතාපත්තිඵලං පාපුණි. අථස්ස රාජා අපරභාගෙ නිද්දොසභාවං ඤත්වා සඞ්ඛලිකබන්ධනං භින්දාපෙත්වා පුරිමයසතො මහන්තතරං යසං අදාසි. සො ‘‘සත්ථාරං වන්දිස්සාමී’’ති බහූනි මාලාගන්ධාදීනි ආදාය විහාරං ගන්ත්වා තථාගතං පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තො ‘‘අනත්ථො කිර තෙ උප්පන්නොති අස්සුම්හා’’ති ආහ. ‘‘ආම, භන්තෙ, උප්පන්නො, අහං පන තෙන අනත්ථෙන අත්ථං අකාසිං, බන්ධනාගාරෙ නිසීදිත්වා සොතාපත්තිඵලං නිබ්බත්තෙසි’’න්ති. සත්ථා ‘‘න ඛො, උපාසක, ත්වඤ්ඤෙව අනත්ථෙන අත්ථං ආහරි, පොරාණකපණ්ඩිතාපි අත්තනො අනත්ථෙන අත්ථං ආහරිං සුයෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි ¶ උග්ගණ්හිත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා දානං දෙති, පඤ්ච සීලානි රක්ඛති ¶ , උපොසථකම්මං කරොති. අථස්සෙකො අමච්චො අන්තෙපුරෙ පදුස්සි. පාදමූලිකාදයො ඤත්වා ‘‘අසුකඅමච්චො අන්තෙපුරෙ පදුට්ඨො’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා පරිග්ගණ්හන්තො යථාසභාවතො ඤත්වා පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මා මං ඉතො පට්ඨාය උපට්ඨාහී’’ති නිබ්බිසයං අකාසි. සො ගන්ත්වා අඤ්ඤතරං සාමන්තරාජානං උපට්ඨහීති සබ්බං වත්ථු හෙට්ඨා මහාසීලවජාතකෙ (ජා. 1.1.51) කථිතසදිසමෙව. ඉධාපි සො රාජා තික්ඛත්තුං වීමංසිත්වා තස්ස අමච්චස්ස වචනං සද්දහිත්වා ‘‘බාරාණසිරජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති මහන්තෙන පරිවාරෙන රජ්ජසීමං පාපුණි. බාරාණසිරඤ්ඤො සත්තසතමත්තා මහායොධා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘දෙව, අසුකො නාම කිර රාජා බාරාණසිරජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’ති ජනපදං භින්දන්තො ආගච්ඡති, එත්ථෙව නං ගන්ත්වා ගණ්හිස්සාමා’’ති ආහංසු. ‘‘මය්හං පරවිහිංසාය ලද්ධෙන රජ්ජෙන කිච්චං නත්ථි, මා කිඤ්චි කරිත්ථා’’ති?
චොරරාජා ¶ ආගන්ත්වා නගරං පරික්ඛිපි, පුන අමච්චා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, මා එවං කරිත්ථ, ගණ්හිස්සාම න’’න්ති ආහංසු. රාජා ‘‘න ලබ්භා කිඤ්චි කාතුං, නගරද්වාරානි විවරථා’’ති වත්වා සයං අමච්චගණපරිවුතො මහාතලෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදි. චොරරාජා චතූසු ද්වාරෙසු මනුස්සෙ පොථෙන්තො නගරං පවිසිත්වා පාසාදං අභිරුය්හ අමච්චපරිවුතං රාජානං ගාහාපෙත්වා සඞ්ඛලිකාහි බන්ධාපෙත්වා බන්ධනාගාරෙ පක්ඛිපාපෙසි. රාජා බන්ධනාගාරෙ නිසින්නොව චොරරාජානං මෙත්තායන්තො මෙත්තජ්ඣානං උප්පාදෙසි. තස්ස මෙත්තානුභාවෙන චොරරඤ්ඤො කායෙ ඩාහො උප්පජ්ජි, සකලසරීරං යමකඋක්කාහි ඣාපියමානං විය ජාතං. සො මහාදුක්ඛාභිතුන්නො ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘තුම්හෙ සීලවන්තං රාජානං බන්ධනාගාරෙ පක්ඛිපෙථ, තෙන වො ඉදං දුක්ඛං උප්පන්නං භවිස්සතී’’ති. සො ගන්ත්වා බොධිසත්තං ඛමාපෙත්වා ‘‘තුම්හාකං රජ්ජං තුම්හාකමෙව හොතූ’’ති රජ්ජං තස්සෙව ¶ නිය්යාදෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය තුම්හාකං පච්චත්ථිකො මෙ භාරො හොතූ’’ති වත්වා පදුට්ඨාමච්චස්ස රාජාණං කාරෙත්වා අත්තනො නගරමෙව ගතො.
බොධිසත්තො අලඞ්කතමහාතලෙ සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො අමච්චෙහි සද්ධිං සල්ලපන්තො පුරිමා ද්වෙගාථා අවොච –
‘‘සෙය්යංසො ¶ සෙය්යසො හොති, යො සෙය්යමුපසෙවති;
එකෙන සන්ධිං කත්වාන, සතං වජ්ඣෙ අමොචයිං.
‘‘තස්මා සබ්බෙන ලොකෙන, සන්ධිං කත්වාන එකතො;
පෙච්ච සග්ගං නිගච්ඡෙය්ය, ඉදං සුණාථ කාසියා’’ති.
තත්ථ සෙය්යංසො සෙය්යසො හොති, යො සෙය්යමුපසෙවතීති අනවජ්ජඋත්තමධම්මසඞ්ඛාතො සෙය්යො අංසො කොට්ඨාසො අස්සාති සෙය්යංසො, කුසලධම්මනිස්සිතපුග්ගලො. යො පුනප්පුනං තං සෙය්යං කුසලධම්මභාවනං කුසලාභිරතං වා උත්තමපුග්ගලමුපසෙවති, සො සෙය්යසො හොති පාසංසතරො චෙව උත්තරිතරො ච හොති. එකෙන සන්ධිං කත්වාන, සතං වජ්ඣෙ අමොචයින්ති තදමිනාපි චෙතං වෙදිතබ්බං – අහඤ්හි සෙය්යං මෙත්තාභාවනං උපසෙවන්තො තාය මෙත්තාභාවනාය එකෙන චොරරඤ්ඤා සන්ධිං සන්ථවං කත්වා මෙත්තාභාවනං භාවෙත්වා තුම්හෙ සතජනෙ වජ්ඣෙ අමොචයිං.
දුතියගාථාය අත්ථො – යස්මා අහං එකෙන සද්ධිං එකතො මෙත්තාභාවනාය සන්ධිං කත්වා තුම්හෙ වජ්ඣප්පත්තෙ සතජනෙ මොචයිං, තස්මා වෙදිතබ්බමෙවෙතං, තස්මා සබ්බෙන ලොකෙන සද්ධිං මෙත්තාභාවනාය ¶ සන්ධිං කත්වා එකතො පුග්ගලො පෙච්ච පරලොකෙ සග්ගං නිගච්ඡෙය්ය. මෙත්තාය හි උපචාරං කාමාවචරෙ පටිසන්ධිං දෙති, අප්පනා බ්රහ්මලොකෙ. ඉදං මම වචනං සබ්බෙපි තුම්හෙ කාසිරට්ඨවාසිනො සුණාථාති.
එවං මහාසත්තො මහාජනස්ස මෙත්තාභාවනාය ගුණං වණ්ණෙත්වා ද්වාදසයොජනිකෙ බාරාණසිනගරෙ සෙතච්ඡත්තං පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. සත්ථා ¶ සම්මාසම්බුද්ධො හුත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘ඉදං වත්වා මහාරාජා, කංසො බාරාණසිග්ගහො;
ධනුං කණ්ඩඤ්ච නික්ඛිප්ප, සංයමං අජ්ඣුපාගමී’’ති.
තත්ථ මහන්තො රාජාති මහාරාජා. කංසොති තස්ස නාමං. බාරාණසිං ගහෙත්වා අජ්ඣාවසනතො බාරාණසිග්ගහො. සො රාජා ඉදං වචනං වත්වා ධනුඤ්ච සරසඞ්ඛාතං කණ්ඩඤ්ච නික්ඛිප්ප ඔහාය ඡඩ්ඩෙත්වා සීලසංයමං ¶ උපගතො පබ්බජිතො, පබ්බජිත්වා ච පන ඣානං උප්පාදෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ උප්පන්නොති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා චොරරාජා ආනන්දො අහොසි, බාරාණසිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සෙය්යජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[283] 3. වඩ්ඪකීසූකරජාතකවණ්ණනා
වරං වරං ත්වන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. පසෙනදිරඤ්ඤො පිතා මහාකොසලො බිම්බිසාරරඤ්ඤො ධීතරං වෙදෙහිං නාම කොසලදෙවිං දදමානො තස්සා න්හානචුණ්ණමූලං සතසහස්සුට්ඨානං කාසිගාමං අදාසි. අජාතසත්තුනා පන පිතරි මාරිතෙ කොසලදෙවීපි සොකාභිභූතා කාලමකාසි. තතො පසෙනදි කොසලරාජා චින්තෙසි – ‘‘අජාතසත්තුනා පිතා මාරිතො, භගිනීපි මෙ සාමිකෙ කාලකතෙ තෙන සොකෙන කාලකතා, පිතුඝාතකස්ස චොරස්ස කාසිගාමං න දස්සාමී’’ති. සො තං අජාතසත්තුස්ස න අදාසි. තං ගාමං නිස්සාය තෙසං ද්වින්නම්පි කාලෙන කාලං යුද්ධං හොති, අජාතසත්තු තරුණො සමත්ථො, පසෙනදි ¶ මහල්ලකොයෙව. සො අභික්ඛණං පරජ්ජති, මහාකොසලස්සාපි මනුස්සා යෙභුය්යෙන පරාජිතා. අථ රාජා ‘‘මයං අභිණ්හං පරජ්ජාම, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති අමච්චෙ පුච්ඡි. ‘‘දෙව, අය්යා නාම මන්තච්ඡෙකා හොන්ති, ජෙතවනවිහාරෙ භික්ඛූනං කථං සොතුං වට්ටතී’’ති. රාජා ‘‘තෙන හි තායං වෙලායං භික්ඛූනං කථාසල්ලාපං සුණාථා’’ති චරපුරිසෙ ආණාපෙසි. තෙ තතො පට්ඨාය තථා අකංසු.
තස්මිං පන කාලෙ ද්වෙ මහල්ලකත්ථෙරා විහාරපච්චන්තෙ පණ්ණසාලායං වසන්ති දත්තත්ථෙරො ච ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරො ¶ ච. තෙසු ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරො පඨමයාමෙපි මජ්ඣිමයාමෙපි නිද්දායිත්වා පච්ඡිමයාමෙ පබුජ්ඣිත්වා උම්මුක්කානි සොධෙත්වා ¶ අග්ගිං ජාලෙත්වා නිසින්නකො ආහ – ‘‘භන්තෙ, දත්තත්ථෙරා’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ, තිස්සත්ථෙරා’’ති? ‘‘කිං නිද්දායසි නො ත්ව’’න්ති. ‘‘අනිද්දායන්තා කිං කරිස්සාමා’’ති? ‘‘උට්ඨාය තාව නිසීදථා’’ති. සො උට්ඨාය නිසින්නො තං දත්තත්ථෙරං ආහ – ‘‘භන්තෙ දත්තත්ථෙර, අයං තෙ ලොලො මහොදරකොසලො චාටිමත්තං භත්තමෙව පූතිං කරොති, යුද්ධවිචාරණං පන කිඤ්චි න ජානාති, පරාජිතො පරාජිතොත්වෙව වදාපෙතී’’ති. ‘‘කිං පන කාතුං වට්ටතී’’ති? තස්මිං ඛණෙ තෙ චරපුරිසා තෙසං කථං සුණන්තා අට්ඨංසු.
ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරො යුද්ධං විචාරෙසි – ‘‘භන්තෙ, යුද්ධො නාම තිවිධො – පදුමබ්යූහො, චක්කබ්යූහො, සකටබ්යූහොති. අජාතසත්තුං ගණ්හිතුකාමෙන අසුකෙ නාම පබ්බතකුච්ඡිස්මිං ද්වීසු පබ්බතභිත්තීසු මනුස්සෙ ඨපෙත්වා පුරතො දුබ්බලබලං දස්සෙත්වා පබ්බතන්තරං පවිට්ඨභාවං ජානිත්වා පවිට්ඨමග්ගං ඔච්ඡින්දිත්වා පුරතො ච පච්ඡතො ච උභොසු පබ්බතභිත්තීසු වග්ගිත්වා උන්නදිත්වා ඛිපෙ පතිතමච්ඡං විය අන්තොමුට්ඨියං වට්ටපොතකං විය ච කත්වා සක්කා අස්ස තං ගහෙතු’’න්ති. චරපුරිසා තං සාසනං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. තං සුත්වා රාජා සඞ්ගාමභෙරිං චරාපෙත්වා ගන්ත්වා සකටබ්යූහං කත්වා අජාතසත්තුං ජීවග්ගාහං ගාහාපෙත්වා අත්තනො ධීතරං වජිරකුමාරිං භාගිනෙය්යස්ස දත්වා කාසිගාමං තස්සා න්හානමූලං කත්වා දත්වා උය්යොජෙසි. සා පවත්ති භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටා ජාතා. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, කොසලරාජා කිර ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරස්ස විචාරණාය අජාතසත්තුං ජිනී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ධනුග්ගහතිස්සො යුද්ධවිචාරණාය ඡෙකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අරඤ්ඤෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති ¶ . තදා බාරාණසිං නිස්සාය නිවුත්ථවඩ්ඪකිගාමකා එකො වඩ්ඪකී ථම්භත්ථාය අරඤ්ඤං ගන්ත්වා ආවාටෙ පතිතං සූකරපොතකං දිස්වා තං ඝරං නෙත්වා පටිජග්ගි. සො වුඩ්ඪිප්පත්තො මහාසරීරො වඞ්කදාඨො ¶ ආචාරසම්පන්නො අහොසි, වඩ්ඪකිනා පොසිතත්තා පන ‘‘වඩ්ඪකීසූකරො’’ත්වෙව පඤ්ඤායි. වඩ්ඪකිස්ස රුක්ඛතච්ඡනකාලෙ තුණ්ඩෙන රුක්ඛං පරිවත්තෙති, මුඛෙන ඩංසිත්වා වාසිඵරසුනිඛාදනමුග්ගරෙ ආහරති, කාලසුත්තකොටියං ගණ්හාති. අථ සො වඩ්ඪකී ‘‘කොචිදෙව, නං ඛාදෙය්යා’’ති භයෙන නෙත්වා අරඤ්ඤෙ විස්සජ්ජෙසි. සොපි අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඛෙමං ඵාසුකට්ඨානං ඔලොකෙන්තො එකං පබ්බතන්තරෙ මහන්තං ගිරිකන්දරං අද්දස සම්පන්නකන්දමූලඵලං ඵාසුකං වසනට්ඨානං අනෙකසතසූකරසමාකිණ්ණං. තෙ සූකරා තං දිස්වා තස්ස සන්තිකං ආගමංසු. සොපි තෙ ආහ – ‘‘අහං තුම්හෙව ඔලොකෙන්තො විචරාමි, අපිච වො මයා දිට්ඨා, ඉදඤ්ච ඨානං රමණීයං, අහම්පි ඉදානි ඉධෙව වසිස්සාමී’’ති. ‘‘සච්චං ඉදං ඨානං රමණීයං, පරිස්සයො පනෙත්ථ අත්ථී’’ති. ‘‘අහම්පි තුම්හෙ දිස්වා එතං අඤ්ඤාසිං, එවං ගොචරසම්පන්නෙ ඨානෙ වසන්තානං වො සරීරෙසු මංසලොහිතං නත්ථි, කිං පන වො එත්ථ භය’’න්ති? ‘‘එකො බ්යග්ඝො පාතොව ආගන්ත්වා දිට්ඨදිට්ඨංයෙව ගහෙත්වා ගච්ඡතී’’ති. ‘‘කිං පන සො නිබද්ධං ගණ්හාති, උදාහු අන්තරන්තරා’’ති? ‘‘නිබද්ධං ගණ්හාතී’’ති. ‘‘කති පන තෙ බ්යග්ඝා’’ති? ‘‘එකොයෙවා’’ති. ‘‘එත්තකා තුම්හෙ එකස්ස යුජ්ඣිතුං න සක්කොථා’’ති? ‘‘ආම, න සක්කොමා’’ති. ‘‘අහං තං ගණ්හිස්සාමි, කෙවලං තුම්හෙ මම වචනං කරොථ, සො බ්යග්ඝො කහං වසතී’’ති? ‘‘එතස්මිං පබ්බතෙ’’ති.
සො රත්තිඤ්ඤෙව සූකරෙ චරාපෙත්වා යුද්ධං විචාරෙන්තො ‘‘යුද්ධං නාම ¶ පදුමබ්යූහචක්කබ්යූහසකටබ්යූහවසෙන තිවිධං හොතී’’ති වත්වා පදුමබ්යූහවසෙන විචාරෙසි. සො හි භූමිසීසං ජානාති. තස්මා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ යුද්ධං විචාරෙතුං වට්ටතී’’ති සූකරපිල්ලකෙ මාතරො ච තෙසං මජ්ඣට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො තා ආවිජ්ඣිත්වා මජ්ඣිමසූකරියො, තා ආවිජ්ඣිත්වා පොතකසූකරෙ, තෙ ආවිජ්ඣිත්වා ජරසූකරෙ, තෙ ආවිජ්ඣිත්වා දීඝදාඨසූකරෙ, තෙ ආවිජ්ඣිත්වා යුද්ධසමත්ථෙ බලවතරසූකරෙ දස වීස තිංස ජනෙ තස්මිං තස්මිං ඨානෙ බලගුම්බං කත්වා ඨපෙසි. අත්තනො ඨිතට්ඨානස්ස පුරතො එකං පරිමණ්ඩලං ආවාටං ඛණාපෙසි, පච්ඡතො එකං සුප්පසණ්ඨානං අනුපුබ්බනින්නං පබ්භාරසදිසං. තස්ස සට්ඨිසත්තතිමත්තෙ යොධසූකරෙ ආදාය තස්මිං තස්මිං ඨානෙ ‘‘මා භායිත්ථා’’ති කම්මං විචාරතො අරුණං උට්ඨහි.
බ්යග්ඝො ¶ උට්ඨාය ‘‘කාලො’’ති ඤත්වා ගන්ත්වා තෙසං සම්මුඛා ඨිතෙ පබ්බතතලෙ ඨත්වා අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා සූකරෙ ඔලොකෙසි. වඩ්ඪකීසූකරො ‘‘පටිඔලොකෙථ න’’න්ති සූකරානං සඤ්ඤං ¶ අදාසි, තෙ පටිඔලොකෙසුං. බ්යග්ඝො මුඛං උග්ඝාටෙත්වා අස්සොසි, සූකරාපි තථා කරිංසු. බ්යග්ඝො මුත්තං ඡඩ්ඩෙසි, සූකරාපි ඡඩ්ඩයිංසු. ඉති යං යං සො කරොති, තං තං තෙ පටිකරිංසු. සො චින්තෙසි – ‘‘පුබ්බෙ සූකරා මයා ඔලොකිතකාලෙ පලායන්තා පලායිතුම්පි න සක්කොන්ති, අජ්ජ අපලායිත්වා මම පටිසත්තු හුත්වා මයා කතමෙව පටිකරොන්ති. එතස්මිං භූමිසීසෙ ඨිතො එකො තෙසං සංවිධායකොපි අත්ථි, අජ්ජ මය්හං ගතස්ස ජයො න පඤ්ඤායතී’’ති. සො නිවත්තිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව අගමාසි. තෙන පන ගහිතමංසඛාදකො එකො කූටජටිලො අත්ථි, සො තං තුච්ඡහත්ථමෙව ආගච්ඡන්තං දිස්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘වරං ¶ වරං ත්වං නිහනං පුරෙ චරි,
අස්මිං පදෙසෙ අභිභුය්ය සූකරෙ;
සොදානි එකො බ්යපගම්ම ඣායසි,
බලං නු තෙ බ්යග්ඝ න චජ්ජ විජ්ජතී’’ති.
තත්ථ වරං වරං ත්වං නිහනං පුරෙ චරි, අස්මිං පදෙසෙ අභිභුය්ය සූකරෙති අම්භො බ්යග්ඝ, ත්වං පුබ්බෙ ඉමස්මිං පදෙසෙ සබ්බසූකරෙ අභිභවිත්වා ඉමෙසු සූකරෙසු වරං වරං ත්වං උත්තමුත්තමං සූකරං නිහනන්තො විචරි. සොදානි එකො බ්යපගම්ම ඣායසීති සො ත්වං ඉදානි අඤ්ඤතරං සූකරං අග්ගහෙත්වා එකකොව අපගන්ත්වා ඣායසි පජ්ඣායසි. බලං නු තෙ බ්යග්ඝ න චජ්ජ විජ්ජතීති කිං නු තෙ, අම්භො බ්යග්ඝ, අජ්ජ කායබලං නත්ථීති.
තං සුත්වා බ්යග්ඝො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘ඉමෙ සුදං යන්ති දිසොදිසං පුරෙ, භයට්ටිතා ලෙණගවෙසිනො පුථූ;
තෙ දානි සඞ්ගම්ම වසන්ති එකතො, යත්ථට්ඨිතා දුප්පසහජ්ජමෙ මයා’’ති.
තත්ථ ¶ සුදන්ති නිපාතො. අයං පන සඞ්ඛෙපත්ථො – ඉමෙ සූකරා පුබ්බෙ මං දිස්වා භයෙන අට්ටිතා පීළිතා අත්තනො ලෙණගවෙසිනො පුථූ විසුං විසුං හුත්වා දිසොදිසං යන්ති, තං තං දිසං අභිමුඛා පලායන්ති, තෙ දානි සබ්බෙපි සමාගන්ත්වා එකතො වසන්ති තිට්ඨන්ති, තඤ්ච භූමිසීසං උපගතා, යත්ථ ඨිතා දුප්පසහා දුම්මද්දයා අජ්ජ ඉමෙ මයාති.
අථස්ස ¶ උස්සාහං ජනෙන්තො කූටජටිලො ‘‘මා භායි, ගච්ඡ තයි නදිත්වා පක්ඛන්දන්තෙ සබ්බෙපි භීතා භිජ්ජිත්වා පලායිස්සන්තී’’ති ආහ. බ්යග්ඝො තස්මිං උස්සාහං ජනෙන්තෙ සූරො හුත්වා පුන ගන්ත්වා පබ්බතතලෙ අට්ඨාසි. වඩ්ඪකීසූකරො ද්වින්නං ආවාටානං අන්තරෙ අට්ඨාසි. සූකරා ‘‘සාමි, මහාචොරො පුනාගතො’’ති ආහංසු. ‘‘මා භායිත්ථ, ඉදානි තං ගණ්හිස්සාමී’’ති. බ්යග්ඝො නදිත්වා වඩ්ඪකීසූකරස්ස උපරි පතති, සූකරො තස්ස අත්තනො උපරි පතනකාලෙ ¶ පරිවත්තිත්වා වෙගෙන උජුකං ඛතආවාටෙ පති. බ්යග්ඝො වෙගං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො උපරිභාගෙන ගන්ත්වා සුප්පමුඛස්ස තිරියං ඛතආවාටස්ස අතිසම්බාධෙ මුඛට්ඨානෙ පතිත්වා පුඤ්ජකතො විය අහොසි. සූකරො ආවාටා උත්තරිත්වා අසනිවෙගෙන ගන්ත්වා බ්යග්ඝං අන්තරසත්ථිම්හි දාඨාය පහරිත්වා යාව වක්කපදෙසා ඵාලෙත්වා පඤ්චමධුරමංසං දාඨාය පලිවෙඨෙත්වා බ්යග්ඝස්ස මත්ථකෙ ආවිජ්ඣිත්වා ‘‘ගණ්හථ තුම්හාකං පච්චාමිත්ත’’න්ති උක්ඛිපිත්වා බහිආවාටෙ ඡඩ්ඩෙසි. පඨමං ආගතා බ්යග්ඝමංසං ලභිංසු, පච්ඡා ආගතා ‘‘බ්යග්ඝමංසං කීදිසං හොතී’’ති තෙසං මුඛං උපසිඞ්ඝන්තා විචරිංසු.
සූකරා න තාව තුස්සන්ති. වඩ්ඪකීසූකරො තෙසං ඉඞ්ඝිතං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො තුම්හෙ න තුස්සථා’’ති ආහ. ‘‘සාමි, කිං එතෙන බ්යග්ඝෙන ඝාතිතෙන, අඤ්ඤො පන බ්යග්ඝආණාපනසමත්ථො කූටජටිලො අත්ථියෙවා’’ති. ‘‘කො නාමෙසො’’ති? ‘‘එකො දුස්සීලතාපසො’’ති. ‘‘බ්යග්ඝොපි මයා ඝාතිතො, සො මෙ කිං පහොති, එථ ගණ්හිස්සාම න’’න්ති සූකරඝටාය සද්ධිං පායාසි. කූටතාපසොපි බ්යග්ඝෙ චිරායන්තෙ ‘‘කිං නු ඛො සූකරා බ්යග්ඝං ගණ්හිංසූ’’ති පටිපථං ගච්ඡන්තො තෙ සූකරෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා අත්තනො පරික්ඛාරං ආදාය පලායන්තො තෙහි අනුබන්ධිතො පරික්ඛාරං ඡඩ්ඩෙත්වා වෙගෙන උදුම්බරරුක්ඛං අභිරුහි. සූකරා ‘‘ඉදානිම්හ, සාමි, නට්ඨා, තාපසො පලායිත්වා ¶ රුක්ඛං අභිරුහී’’ති ආහංසු. ‘‘කිං රුක්ඛං නාමා’’ති? ‘‘උදුම්බරරුක්ඛ’’න්ති. සො ‘‘සූකරියො උදකං ආහරන්තු, සූකරපොතකා පථවිං ඛණන්තු, දීඝදාඨා සූකරා මූලානි ඡින්දන්තු, සෙසා පරිවාරෙත්වා ආරක්ඛන්තූ’’ති සංවිදහිත්වා තෙසු තථා කරොන්තෙසු සයං උදුම්බරස්ස උජුකං ථූලමූලං ¶ ඵරසුනා පහරන්තො විය එකප්පහාරමෙව කත්වා උදුම්බරරුක්ඛං පාතෙසි. පරිවාරෙත්වා ඨිතසූකරා කූටජටිලං භූමියං පාතෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කත්වා යාව අට්ඨිතො ඛාදිත්වා වඩ්ඪකීසූකරං උදුම්බරඛන්ධෙයෙව නිසීදාපෙත්වා කූටජටිලස්ස පරිභොගසඞ්ඛෙන උදකං ආහරිත්වා අභිසිඤ්චිත්වා රාජානං කරිංසු, එකඤ්ච තරුණසූකරිං තස්ස අග්ගමහෙසිං අකංසු. තතො පට්ඨාය කිර යාවජ්ජතනා රාජානො උදුම්බරභද්දපීඨෙ නිසීදාපෙත්වා තීහි සඞ්ඛෙහි අභිසිඤ්චන්ති.
තස්මිං ¶ වනසණ්ඩෙ අධිවත්ථා දෙවතා තං අච්ඡරියං දිස්වා එකස්මිං විටපන්තරෙ සූකරානං අභිමුඛා හුත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘නමත්ථු සඞ්ඝාන සමාගතානං, දිස්වා සයං සඛ්ය වදාමි අබ්භුතං;
බ්යග්ඝං මිගා යත්ථ ජිනිංසු දාඨිනො, සාමග්ගියා දාඨබලෙසු මුච්චරෙ’’ති.
තත්ථ නමත්ථු සඞ්ඝානන්ති අයං මම නමක්කාරො සමාගතානං සූකරසඞ්ඝානං අත්ථු. දිස්වා සයං සඛ්ය වදාමි අබ්භුතන්ති ඉදං පුබ්බෙ අභූතපුබ්බං අබ්භුතං සඛ්යං මිත්තභාවං සයං දිස්වා වදාමි. බ්යග්ඝං මිගා යත්ථ ජිනිංසු දාඨිනොති යත්ර හි නාම දාඨිනො සූකරමිගා බ්යග්ඝං ජිනිංසු, අයමෙව වා පාඨො. සාමග්ගියා දාඨබලෙසු මුච්චරෙති යා සා දාඨබලෙසු සූකරෙසු සාමග්ගී එකජ්ඣාසයතා, තාය තෙසු සාමග්ගියා තෙ දාඨබලා පච්චාමිත්තං ගහෙත්වා අජ්ජ මරණභයා මුත්තාති අත්ථො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ධනුග්ගහතිස්සො වඩ්ඪකීසූකරො අහොසි, රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
වඩ්ඪකීසූකරජාතකවණ්ණනා තතියා.
[284] 4. සිරිජාතකවණ්ණනා
යං ¶ උස්සුකා සඞ්ඝරන්තීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං සිරිචොරබ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි. ඉමස්මිං ජාතකෙ ¶ පච්චුප්පන්නවත්ථු හෙට්ඨා ඛදිරඞ්ගාරජාතකෙ (ජා. 1.1.40) විත්ථාරිතමෙව. ඉධාපි පන සා අනාථපිණ්ඩිකස්ස ඝරෙ චතුත්ථෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ වසනකා මිච්ඡාදිට්ඨිදෙවතා දණ්ඩකම්මං කරොන්තී චතුපඤ්ඤාසහිරඤ්ඤකොටියො ආහරිත්වා කොට්ඨෙ පූරෙත්වා සෙට්ඨිනා සද්ධිං සහායිකා අහොසි. අථ නං සො ආදාය සත්ථු සන්තිකං නෙසි. සත්ථා තස්සා ධම්මං දෙසෙසි, සා ධම්මං සුත්වා සොතාපන්නා අහොසි. තතො පට්ඨාය සෙට්ඨිනො යසො යථාපොරාණොව ජාතො. අථෙකො සාවත්ථිවාසී සිරිලක්ඛණඤ්ඤූ බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – ‘‘අනාථපිණ්ඩිකො දුග්ගතො හුත්වා පුන ඉස්සරො ජාතො, යංනූනාහං තං දට්ඨුකාමො විය ගත්වා තස්ස ඝරතො සිරිං ථෙනෙත්වා ආගච්ඡෙය්ය’’න්ති. සො තස්ස ඝරං ගන්ත්වා තෙන කතසක්කාරසම්මානො සාරණීයකථාය වත්තමානාය ‘‘කිමත්ථං ආගතොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘කත්ථ නු ඛො සිරී පතිට්ඨිතා’’ති ඔලොකෙසි. සෙට්ඨිනො ච සබ්බසෙතො ¶ ධොතසඞ්ඛපටිභාගො කුක්කුටො සුවණ්ණපඤ්ජරෙ පක්ඛිපිත්වා ඨපිතො අත්ථි, තස්ස චූළාය සිරී පතිට්ඨාසි. බ්රාහ්මණො ඔලොකයමානො සිරියා තත්ථ පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා ආහ – ‘‘අහං, මහාසෙට්ඨි, පඤ්චසතෙ මාණවෙ මන්තෙ වාචෙමි, අකාලරවිං එකං කුක්කුටං නිස්සාය තෙ ච මයඤ්ච කිලමාම, අයඤ්ච කිර කුක්කුටො කාලරවී, ඉමස්සත්ථාය ආගතොම්හි, දෙහි මෙ එතං කුක්කුට’’න්ති. ‘‘ගණ්හ, බ්රාහ්මණ, දෙමි තෙ කුක්කුට’’න්ති. ‘‘දෙමී’’ති ච වුත්තක්ඛණෙයෙව සිරී තස්ස චූළතො අපගන්ත්වා උස්සීසකෙ ඨපිතෙ මණික්ඛන්ධෙ පතිට්ඨාසි.
බ්රාහ්මණො සිරියා මණිම්හි පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා මණිම්පි යාචි. ‘‘මණිම්පි දෙමී’’ති වුත්තක්ඛණෙයෙව සිරී මණිතො අපගන්ත්වා උස්සීසකෙ ඨපිතආරක්ඛයට්ඨියං පතිට්ඨාසි. බ්රාහ්මණො සිරියා තත්ථ පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා තම්පි යාචි. ‘‘ගහෙත්වා ගච්ඡාහී’’ති වුත්තක්ඛණෙයෙව සිරී යට්ඨිතො අපගන්ත්වා පුඤ්ඤලක්ඛණදෙවියා නාම සෙට්ඨිනො අග්ගමහෙසියා සීසෙ පතිට්ඨාසි. සිරිචොරබ්රාහ්මණො තත්ථ පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා ‘‘අවිස්සජ්ජියභණ්ඩං එතං, යාචිතුම්පි න සක්කා’’ති චින්තෙත්වා සෙට්ඨිං එතදවොච – ‘‘මහාසෙට්ඨි, අහං ¶ තුම්හාකං ගෙහෙ ‘සිරිං ථෙනෙත්වා ගමිස්සාමී’ති ආගච්ඡිං, සිරී පන තෙ කුක්කුටස්ස චූළායං පතිට්ඨිතා අහොසි, තස්මිං මම දින්නෙ තතො අපගන්ත්වා මණිම්හි පතිට්ඨහි, මණිම්හි දින්නෙ ආරක්ඛයට්ඨියං පතිට්ඨහි, ආරක්ඛයට්ඨියා දින්නාය තතො අපගන්ත්වා පුඤ්ඤලක්ඛණදෙවියා ¶ සීසෙ පතිට්ඨහි, ‘ඉදං ඛො පන අවිස්සජ්ජියභණ්ඩ’න්ති ඉමම්පි මෙ න ගහිතං, න සක්කා තව සිරිං ථෙනෙතුං, තව සන්තකං තවෙව හොතූ’’ති උට්ඨායාසනා පක්කාමි. අනාථපිණ්ඩිකො ‘‘ඉමං කාරණං සත්ථු කථෙස්සාමී’’ති විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො සබ්බං තථාගතස්ස ආරොචෙසි. සත්ථා තං සුත්වා ‘‘න ඛො, ගහපති, ඉදානෙව අඤ්ඤෙසං සිරී අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡති, පුබ්බෙපි අප්පපුඤ්ඤෙහි උප්පාදිතසිරී පන පුඤ්ඤවන්තානංයෙව පාදමූලං ගතා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා අගාරං අජ්ඣාවසන්තො මාතාපිතූනං කාලකිරියාය සංවිග්ගො නික්ඛමිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච උප්පාදෙත්වා දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදං ගන්ත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො උය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛං චරමානො හත්ථාචරියස්ස ඝරද්වාරං අගමාසි. සො තස්ස ආචාරවිහාරෙ පසන්නො භික්ඛං දත්වා උය්යානෙ වසාපෙත්වා නිච්චං පටිජග්ගි. තස්මිං කාලෙ එකො කට්ඨහාරකො අරඤ්ඤතො දාරූනි ආහරන්තො වෙලාය නගරද්වාරං පාපුණිතුං ¶ නාසක්ඛි. සායං එකස්මිං දෙවකුලෙ දාරුකලාපං උස්සීසකෙ කත්වා නිපජ්ජි, දෙවකුලෙ විස්සට්ඨා බහූ කුක්කුටා තස්ස අවිදූරෙ එකස්මිං රුක්ඛෙ සයිංසු. තෙසු උපරිසයිතකුක්කුටො පච්චූසකාලෙ වච්චං පාතෙන්තො හෙට්ඨාසයිතකුක්කුටස්ස සරීරෙ පාතෙසි. ‘‘කෙන මෙ සරීරෙ වච්චං පාතිත’’න්ති ච වුත්තෙ ‘‘මයා’’ති ආහ. ‘‘කිංකාරණා’’ති ච වුත්තෙ ‘‘අනුපධාරෙත්වා’’ති වත්වා පුනපි පාතෙසි. තතො උභොපි අඤ්ඤමඤ්ඤං කුද්ධා ‘‘කිං තෙ බලං, කිං තෙ බල’’න්ති කලහං කරිංසු. අථ හෙට්ඨාසයිතකුක්කුටො ආහ – ‘‘මං මාරෙත්වා අඞ්ගාරෙ පක්කමංසං ඛාදන්තො පාතොව කහාපණසහස්සං ¶ ලභතී’’ති. උපරිසයිතකුක්කුටො ආහ – ‘‘අම්භො, මා ත්වං එත්තකෙන ගජ්ජි, මම ථූලමංසං ඛාදන්තො රාජා හොති, බහිමංසං ¶ ඛාදන්තො පුරිසො චෙ, සෙනාපතිට්ඨානං, ඉත්ථී චෙ, අග්ගමහෙසිට්ඨානං ලභති. අට්ඨිමංසං පන මෙ ඛාදන්තො ගිහී චෙ, භණ්ඩාගාරිකට්ඨානං, පබ්බජිතො චෙ, රාජකුලූපකභාවං ලභතී’’ති.
කට්ඨහාරකො තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘රජ්ජෙ පත්තෙ සහස්සෙන කිච්චං නත්ථී’’ති සණිකං අභිරුහිත්වා උපරිසයිතකුක්කුටං ගහෙත්වා මාරෙත්වා උච්ඡඞ්ගෙ කත්වා ‘‘රාජා භවිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා විවටද්වාරෙනෙව නගරං පවිසිත්වා කුක්කුටං නිත්තචං කත්වා උදරං සොධෙත්වා ‘‘ඉදං කුක්කුටමංසං සාධුකං සම්පාදෙහී’’ති පජාපතියා අදාසි. සා කුක්කුටමංසඤ්ච භත්තඤ්ච සම්පාදෙත්වා ‘‘භුඤ්ජ, සාමී’’ති තස්ස උපනාමෙසි. ‘‘භද්දෙ, එතං මංසං මහානුභාවං, එතං ඛාදිත්වා අහං රාජා භවිස්සාමි, ත්වං අග්ගමහෙසී භවිස්සසි, තං භත්තඤ්ච මංසඤ්ච ආදාය ගඞ්ගාතීරං ගන්ත්වා න්හායිත්වා භුඤ්ජිස්සාමා’’ති භත්තභාජනං තීරෙ ඨපෙත්වා න්හානත්ථාය ඔතරිංසු. තස්මිං ඛණෙ වාතෙන ඛුභිතං උදකං ආගන්ත්වා භත්තභාජනං ආදාය අගමාසි. තං නදීසොතෙන වුය්හමානං හෙට්ඨානදියං හත්ථිං න්හාපෙන්තො එකො හත්ථාචරියො මහාමත්තො දිස්වා උක්ඛිපාපෙත්වා විවරාපෙත්වා ‘‘කිමෙත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘භත්තඤ්චෙව කුක්කුටමංසඤ්ච සාමී’’ති. සො තං පිදහාපෙත්වා ලඤ්ඡාපෙත්වා ‘‘යාව මයං ආගච්ඡාම, තාවිමං භත්තං මා විවරා’’ති භරියාය පෙසෙසි. සොපි ඛො කට්ඨහාරකො මුඛතො පවිට්ඨෙන වාලුකොදකෙන උද්ධුමාතඋදරො පලායි.
අථෙකො තස්ස හත්ථාචරියස්ස කුලූපකො දිබ්බචක්ඛුකතාපසො ‘‘මය්හං උපට්ඨාකො හත්ථිට්ඨානං න විජහති, කදා නු ඛො සම්පත්තිං පාපුණිස්සතී’’ති දිබ්බචක්ඛුනා උපධාරෙන්තො තං පුරිසං දිස්වා තං කාරණං ඤත්වා පුරෙතරං ගන්ත්වා හත්ථාචරියස්ස නිවෙසනෙ නිසීදි. හත්ථාචරියො ආගන්ත්වා තං වන්දිත්වා ¶ එකමන්තං නිසින්නො තං භත්තභාජනං ආහරාපෙත්වා ‘‘තාපසං මංසොදනෙන පරිවිසථා’’ති ආහ. තාපසො භත්තං ගහෙත්වා මංසෙ දීයමානෙ අග්ගහෙත්වා ‘‘ඉමං මංසං අහං විචාරෙමී’’ති වත්වා ‘‘විචාරෙථ ¶ , භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ථූලමංසාදීනි එකෙකං කොට්ඨාසං කාරෙත්වා ථූලමංසං හත්ථාචරියස්ස දාපෙසි, බහිමංසං තස්ස භරියාය, අට්ඨිමංසං අත්තනා පරිභුඤ්ජි. සො භත්තකිච්චාවසානෙ ගච්ඡන්තො ‘‘ත්වං ඉතො තතියදිවසෙ රාජා භවිස්සසි, අප්පමත්තො හොහී’’ති වත්වා පක්කාමි. තතියදිවසෙ එකො සාමන්තරාජා ආගන්ත්වා බාරාණසිං පරිවාරෙසි. බාරාණසිරාජා ¶ හත්ථාචරියං රාජවෙසං ගාහාපෙත්වා ‘‘හත්ථිං අභිරුහිත්වා යුජ්ඣා’’ති ආණාපෙත්වා සයං අඤ්ඤාතකවෙසෙන සෙනාය විචාරෙන්තො එකෙන මහාවෙගෙන සරෙන විද්ධො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මරි. තස්ස මතභාවං ඤත්වා හත්ථාචරියො බහූ කහාපණෙ නීහරාපෙත්වා ‘‘ධනත්ථිකා පුරතො හුත්වා යුජ්ඣන්තූ’’ති භෙරිං චරාපෙසි. බලකායො මුහුත්තෙනෙව සාමන්තරාජානං ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි. අමච්චා රඤ්ඤො සරීරකිච්චං කත්වා ‘‘කං රාජානං කරොමා’’ති මන්තයමානා ‘‘අම්හාකං රාජා ජීවමානො අත්තනො වෙසං හත්ථාචරියස්ස අදාසි, අයමෙව යුද්ධං කත්වා රජ්ජං ගණ්හි, එතස්සෙව රජ්ජං දස්සාමා’’ති තං රජ්ජෙන අභිසිඤ්චිංසු, භරියම්පිස්ස අග්ගමහෙසිං අකංසු. බොධිසත්තො රාජකුලූපකො අහොසි.
සත්ථා අතීතං ආහරිත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යං උස්සුකා සඞ්ඝරන්ති, අලක්ඛිකා බහුං ධනං;
සිප්පවන්තො අසිප්පා ච, ලක්ඛිවා තානි භුඤ්ජති.
‘‘සබ්බත්ථ කතපුඤ්ඤස්ස, අතිච්චඤ්ඤෙව පාණිනො;
උප්පජ්ජන්ති බහූ භොගා, අප්පනායතනෙසුපී’’ති.
තත්ථ යං උස්සුකාති යං ධනසඞ්ඝරණෙ උස්සුක්කමාපන්නා ඡන්දජාතා කිච්ඡෙන බහුං ධනං සඞ්ඝරන්ති.‘‘යෙ උස්සුකා’’තිපි පාඨො, යෙ පුරිසා ¶ ධනසංහරණෙ උස්සුකා හත්ථිසිප්පාදිවසෙන සිප්පවන්තො අසිප්පා ච අන්තමසො වෙතනෙන කම්මං කත්වා බහුං ධනං සඞ්ඝරන්තීති අත්ථො. ලක්ඛිවා තානි භුඤ්ජතීති තානි ‘‘බහුං ධන’’න්ති වුත්තානි ධනානි පුඤ්ඤවා පුරිසො අත්තනො පුඤ්ඤඵලං පරිභුඤ්ජන්තො කිඤ්චි කම්මං අකත්වාපි පරිභුඤ්ජති.
අතිච්චඤ්ඤෙව පාණිනොති අතිච්ච අඤ්ඤෙ එව පාණිනො. එව-කාරො පුරිමපදෙන යොජෙතබ්බො, සබ්බත්ථෙව කතපුඤ්ඤස්ස අඤ්ඤෙ අකතපුඤ්ඤෙ සත්තෙ අතික්කමිත්වාති අත්ථො. අප්පනායතනෙසුපීති අපි අනායතනෙසුපි අරතනාකරෙසු රතනානි අසුවණ්ණායතනාදීසු සුවණ්ණාදීනි අහත්ථායතනාදීසු හත්ථිආදයොති සවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකා බහූ භොගා උප්පජ්ජන්ති ¶ . තත්ථ මුත්තාමණිආදීනං අනාකරෙ උප්පත්තියං දුට්ඨගාමණිඅභයමහාරාජස්ස වත්ථු කථෙතබ්බං.
සත්ථා ¶ පන ඉමා ගාථා වත්වා ‘‘ගහපති, ඉමෙසං සත්තානං පුඤ්ඤසදිසං අඤ්ඤං ආයතනං නාම නත්ථි, පුඤ්ඤවන්තානඤ්හි අනාකරෙසු රතනානි උප්පජ්ජන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ධම්මං දෙසෙසි –
‘‘එස දෙවමනුස්සානං, සබ්බකාමදදො නිධි;
යං යදෙවාභිපත්ථෙන්ති, සබ්බමෙතෙන ලබ්භති.
‘‘සුවණ්ණතා සුසරතා, සුසණ්ඨානා සුරූපතා;
ආධිපච්චපරිවාරො, සබ්බමෙතෙන ලබ්භති.
‘‘පදෙසරජ්ජං ඉස්සරියං, චක්කවත්තිසුඛං පියං;
දෙවරජ්ජම්පි දිබ්බෙසු, සබ්බමෙතෙන ලබ්භති.
‘‘මානුස්සිකා ච සම්පත්ති, දෙවලොකෙ ච යා රති;
යා ච නිබ්බානසම්පත්ති, සබ්බමෙතෙන ලබ්භති.
‘‘මිත්තසම්පදමාගම්ම, යොනිසොව පයුඤ්ජතො;
විජ්ජාවිමුත්තිවසීභාවො, සබ්බමෙතෙන ලබ්භති.
‘‘පටිසම්භිදා විමොක්ඛා ච, යා ච සාවකපාරමී;
පච්චෙකබොධි බුද්ධභූමි, සබ්බමෙතෙන ලබ්භති.
‘‘එවං මහත්ථිකා එසා, යදිදං පුඤ්ඤසම්පදා;
තස්මා ධීරා පසංසන්ති, පණ්ඩිතා කතපුඤ්ඤත’’න්ති. (ඛු. පා. 8.10-16);
ඉදානි ¶ යෙසු අනාථපිණ්ඩිකස්ස සිරී පතිට්ඨිතා, තානි රතනානි දස්සෙතුං ‘‘කුක්කුටො’’තිආදිමාහ.
‘‘කුක්කුටො ¶ මණයො දණ්ඩො, ථියො ච පුඤ්ඤලක්ඛණා;
උප්පජ්ජන්ති අපාපස්ස, කතපුඤ්ඤස්ස ජන්තුනො’’ති.
තත්ථ දණ්ඩොති ආරක්ඛයට්ඨිං සන්ධාය වුත්තං, ථියොති සෙට්ඨිභරියං පුඤ්ඤලක්ඛණදෙවිං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. ගාථං වත්වා ච පන ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, කුලූපකතාපසො පන අහමෙව සම්මාසම්බුද්ධො අහොසි’’න්ති.
සිරිජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[285] 5. මණිසූකරජාතකවණ්ණනා
දරියා ¶ සත්ත වස්සානීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සුන්දරීමාරණං ආරබ්භ කථෙසි. තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොති ගරුකතොති වත්ථු උදානෙ (උදා. 38) ආගතමෙව. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – භගවතො කිර භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච පඤ්චන්නං මහානදීනං මහොඝසදිසෙ ලාභසක්කාරෙ උප්පන්නෙ හතලාභසක්කාරා අඤ්ඤතිත්ථියා සූරියුග්ගමනකාලෙ ඛජ්ජොපනකා විය නිප්පභා හුත්වා එකතො සන්නිපතිත්වා මන්තයිංසු – ‘‘මයං සමණස්ස ගොතමස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය හතලාභසක්කාරා, න කොචි අම්හාකං අත්ථිභාවම්පි ජානාති, කෙන නු ඛො සද්ධිං එකතො හුත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං උප්පාදෙත්වා ලාභසක්කාරමස්ස අන්තරධාපෙය්යාමා’’ති. අථ නෙසං එතදහොසි – ‘‘සුන්දරියා සද්ධිං එකතො හුත්වා සක්කුණිස්සාමා’’ති.
තෙ එකදිවසං සුන්දරිං තිත්ථියාරාමං පවිසිත්වා වන්දිත්වා ඨිතං නාලපිංසු. සා පුනප්පුනං සල්ලපන්තීපි පටිවචනං අලභිත්වා ‘‘අපි නු, අය්යා, තුම්හෙ කෙනචි විහෙඨිතාත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘කිං, භගිනි, සමණං ගොතමං අම්හෙ විහෙඨෙත්වා හතලාභසක්කාරෙ කත්වා විචරන්තං න පස්සසී’’ති. සා එවමාහ – ‘‘මයා එත්ථ කිං කාතුං වට්ටතී’’ති? ත්වං ඛොසි, භගිනි, අභිරූපා සොභග්ගප්පත්තා, සමණස්ස ගොතමස්ස අයසං ආරොපෙත්වා මහාජනං තව කථං ¶ ගාහාපෙත්වා හතලාභසක්කාරං කරොහී’’ති? සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා වන්දිත්වා පක්කන්තා. තතො පට්ඨාය මාලාගන්ධවිලෙපනකප්පූරකටුකඵලාදීනි ගහෙත්වා සායං මහාජනස්ස සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා නගරං පවිසනකාලෙ ජෙතවනාභිමුඛී ගච්ඡති. ‘‘කහං ගච්ඡසී’’ති ච පුට්ඨා ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං, අහඤ්හි තෙන සද්ධිං එකගන්ධකුටියං වසාමී’’ති වත්වා අඤ්ඤතරස්මිං ¶ තිත්ථියාරාමෙ වසිත්වා පාතොව ජෙතවනමග්ගං ඔතරිත්වා නගරාභිමුඛී ගච්ඡති. ‘‘කිං, සුන්දරි, කහං ගතාසී’’ති ච පුට්ඨා ‘‘සමණෙන ගොතමෙන සද්ධිං එකගන්ධකුටියං වසිත්වා තං කිලෙසරතියා රමාපෙත්වා ආගතාම්හී’’ති වදති.
අථ නං කතිපාහච්චයෙන ධුත්තානං කහාපණෙ දත්වා ‘‘ගච්ඡථ සුන්දරිං මාරෙත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස ගන්ධකුටියා සමීපෙ මාලාකචවරන්තරෙ නික්ඛිපිත්වා ¶ එථා’’ති වදිංසු, තෙ තථා අකංසු. තතො තිත්ථියා ‘‘සුන්දරිං න පස්සාමා’’ති කොලාහලං කත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා ‘‘කහං වො ආසඞ්කා’’ති වුත්තා ‘‘ඉමෙසු දිවසෙසු ජෙතවනෙ වසති, තත්රස්සා පවත්තිං න ජානාමා’’ති වත්වා ‘‘තෙන හි ගච්ඡථ, නං විචිනථා’’ති රඤ්ඤා අනුඤ්ඤාතා අත්තනො උපට්ඨාකෙ ගහෙත්වා ජෙතවනං ගන්ත්වා විචිනන්තා මාලාකචවරන්තරෙ දිස්වා මඤ්චකං ආරොපෙත්වා නගරං පවෙසෙත්වා ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකා ‘සත්ථාරා කතපාපකම්මං පටිච්ඡාදෙස්සාමා’ති සුන්දරිං මාරෙත්වා මාලාකචවරන්තරෙ නික්ඛිපිංසූ’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං, රාජා ‘‘තෙන හි ගච්ඡථ, නගරං ආහිණ්ඩථා’’ති ආහ. තෙ නගරවීථීසු ‘‘පස්සථ සමණානං සක්යපුත්තියානං කම්ම’’න්තිආදීනි විරවිත්වා පුන රඤ්ඤො නිවෙසනද්වාරං අගමංසු.
රාජා සුන්දරියා සරීරං ආමකසුසානෙ අට්ටකං ආරොපෙත්වා රක්ඛාපෙසි. සාවත්ථිවාසිනො ඨපෙත්වා අරියසාවකෙ සෙසා යෙභුය්යෙන ‘‘පස්සථ සමණානං සක්යපුත්තියානං කම්ම’’න්තිආදීනි වත්වා අන්තොනගරෙ ච බහිනගරෙ ච භික්ඛූ අක්කොසන්තා පරිභාසන්තා විචරන්ති. භික්ඛූ තං පවත්තිං තථාගතස්ස ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘තෙන හි තුම්හෙපි තෙ මනුස්සෙ එවං පටිචොදෙථා’’ති –
‘‘අභූතවාදී නිරයං උපෙති, යො වාපි කත්වා න කරොමි චාහ;
උභොපි ¶ තෙ පෙච්ච සමා භවන්ති, නිහීනකම්මා මනුජා පරත්ථා’’ති. (උදා. 38) –
ඉමං ගාථමාහ.
රාජා ‘‘සුන්දරියා අඤ්ඤෙහි මාරිතභාවං ජානාථා’’ති පුරිසෙ පෙසෙසි. තෙපි ඛො ධුත්තා තෙහි කහාපණෙහි සුරං පිවන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං කරොන්ති. තත්ථෙකො එවමාහ – ‘‘ත්වං සුන්දරිං එකප්පහාරෙනෙව මාරෙත්වා මාලාකචවරන්තරෙ නික්ඛිපිත්වා තතො ලද්ධකහාපණෙහි සුරං පිවසි, හොතු හොතූ’’ති. රාජපුරිසා තෙ ධුත්තෙ ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. අථ තෙ රාජා ‘‘තුම්හෙහි ¶ මාරිතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘කෙහි මාරාපිතා’’ති? ‘‘අඤ්ඤතිත්ථියෙහි, දෙවා’’ති. රාජා ¶ තිත්ථියෙ පක්කොසාපෙත්වා සුන්දරිං උක්ඛිපාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, එවං වදන්තා නගරං ආහිණ්ඩථ ‘අයං සුන්දරී සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං ආරොපෙතුකාමෙහි අම්හෙහි මාරාපිතා, නෙව සමණස්ස ගොතමස්ස, න ගොතමසාවකානං දොසො අත්ථි, අම්හාකංයෙව දොසො’’’ති ආණාපෙසි. තෙ තථා අකංසු. බාලමහාජනො තදා සද්දහි, තිත්ථියාපි පුරිසවධදණ්ඩෙන පලිබුද්ධා. තතො පට්ඨාය බුද්ධානං මහන්තතරො ලාභසක්කාරො අහොසි.
අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, තිත්ථියා ‘බුද්ධානං කාළකභාවං උප්පාදෙස්සාමා’ති සයං කාළකා ජාතා, බුද්ධානං පන මහන්තතරො ලාභසක්කාරො උදපාදී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, සක්කා බුද්ධානං සංකිලෙසං උප්පාදෙතුං, බුද්ධානං සංකිලිට්ඨභාවකරණං නාම ජාතිමණිනො කිලිට්ඨභාවකරණසදිසං, පුබ්බෙ ජාතිමණිං ‘කිලිට්ඨං කරිස්සාමා’ති වායමන්තාපි නාසක්ඛිංසු කිලිට්ඨං කාතු’’න්ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං ගාමකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා නික්ඛමිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ තිස්සො පබ්බතරාජියො අතික්කමිත්වා තාපසො හුත්වා පණ්ණසාලායං වසි. තස්සා අවිදූරෙ මණිගුහා අහොසි, තත්ථ තිංසමත්තා සූකරා වසන්ති, ගුහාය අවිදූරෙ එකො සීහො චරති, තස්ස මණිම්හි ¶ ඡායා පඤ්ඤායති. සූකරා සීහච්ඡායං දිස්වා භීතා උත්රස්තා අප්පමංසලොහිතා අහෙසුං. තෙ ‘‘ඉමස්ස මණිනො විප්පසන්නත්තා අයං ඡායා පඤ්ඤායති, ඉමං මණිං සංකිලිට්ඨං විවණ්ණං කරොමා’’ති චින්තෙත්වා අවිදූරෙ එකං සරං ගන්ත්වා කලලෙ පවට්ටෙත්වා ආගන්ත්වා තං මණිං ඝංසන්ති. සො සූකරලොමෙහි ඝංසියමානො විප්පසන්නතරො අහොසි. සූකරා උපායං අපස්සන්තා ‘‘ඉමස්ස මණිනො විවණ්ණකරණූපායං තාපසං පුච්ඡිස්සාමා’’ති බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා පුරිමා ද්වෙ ගාථා උදාහරිංසු –
‘‘දරියා සත්ත වස්සානි, තිංසමත්තා වසාමසෙ;
හඤ්ඤාම මණිනො ආභං, ඉති නො මන්තරං අහු.
‘‘යාවතා ¶ ¶ මණිං ඝංසාම, භිය්යො වොදායතෙ මණි;
ඉදඤ්චදානි පුච්ඡාම, කිං කිච්චං ඉධ මඤ්ඤසී’’ති.
තත්ථ දරියාති මණිගුහායං. වසාමසෙති වසාම. හඤ්ඤාමාති හනිස්සාම, මයම්පි විවණ්ණං කරිස්සාම. ඉදඤ්චදානි පුච්ඡාමාති ඉදානි මයං ‘‘කෙන කාරණෙන අයං මණි කිලිස්සමානො වොදායතෙ’’ති ඉදං තං පුච්ඡාම. ‘‘කිං කිච්චං ‘ඉධ මඤ්ඤසී’ති ඉමස්මිං අත්ථෙ ත්වං ඉමං කිච්චං කින්ති මඤ්ඤසී’’ති.
අථ නෙසං ආචික්ඛන්තො බොධිසත්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘අයං මණි වෙළුරියො, අකාචො විමලො සුභො;
නාස්ස සක්කා සිරිං හන්තුං, අපක්කමථ සූකරා’’ති.
තත්ථ අකාචොති අකක්කසො. සුභොති සොභනො. සිරින්ති පභං. අපක්කමථාති ඉමස්ස මණිස්ස පභා නාසෙතුං න සක්කා, තුම්හෙ පන ඉමං මණිගුහං පහාය අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡථාති.
තෙ තස්ස කථං සුත්වා තථා අකංසු. බොධිසත්තො ඣානං උප්පාදෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා තාපසො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මණිසූකරජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[286] 6. සාලූකජාතකවණ්ණනා
මා ¶ සාලූකස්ස පිහයීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ථුල්ලකුමාරිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. තං චූළනාරදකස්සපජාතකෙ (ජා. 1.13.40 ආදයො) ආවිභවිස්සති. තං පන භික්ඛුං සත්ථා පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කො තං උක්කණ්ඨාපෙතී’’ති? ‘‘ථුල්ලකුමාරිකා, භන්තෙ’’ති. සත්ථා ‘‘එසා තෙ භික්ඛු ¶ අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි ත්වං එතිස්සා විවාහත්ථාය ආගතපරිසාය උත්තරිභඞ්ගො අහොසී’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො මහාලොහිතගොණො නාම අහොසි, කනිට්ඨභාතා පනස්ස චූළලොහිතො නාම. උභොපි ගොණා ගාමකෙ එකස්මිං කුලෙ කම්මං කරොන්ති. තස්ස කුලස්ස එකා වයප්පත්තා කුමාරිකා අත්ථි, තං අඤ්ඤකුලං වාරෙසි. අථ නං කුලං ‘‘විවාහකාලෙ උත්තරිභඞ්ගො භවිස්සතී’’ති සාලූකං නාම සූකරං යාගුභත්තෙන පටිජග්ගි, සො හෙට්ඨාමඤ්චෙ සයති. අථෙකදිවසං චූළලොහිතො භාතරං ආහ – ‘‘භාතික, මයං ඉමස්මිං කුලෙ කම්මං කරොම, අම්හෙ නිස්සාය ඉමං කුලං ජීවති, අථ ච පනිමෙ මනුස්සා අම්හාකං තිණපලාලමත්තං දෙන්ති, ඉමං සූකරං යාගුභත්තෙන පොසෙන්ති, හෙට්ඨාමඤ්චෙ සයාපෙන්ති, කිං නාමෙස එතෙසං කරිස්සතී’’ති. මහාලොහිතො ‘‘තාත, මා ත්වං එතස්ස යාගුභත්තං පත්ථය, එතිස්සා කුමාරිකාය විවාහදිවසෙ එතං උත්තරිභඞ්ගං කාතුකාමා එතෙ මංසස්ස ථූලභාවකරණත්ථං පොසෙන්ති, කතිපාහච්චයෙන තං පස්සිස්සසි හෙට්ඨාමඤ්චතො නික්ඛාමෙත්වා වධිත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා ආගන්තුකභත්තං කරියමාන’’න්ති වත්වා පුරිමා ද්වෙ ගාථා සමුට්ඨාපෙසි –
‘‘මා ¶ සාලූකස්ස පිහයි, ආතුරන්නානි භුඤ්ජති;
අප්පොස්සුක්කො භුසං ඛාද, එතං දීඝායුලක්ඛණං.
‘‘ඉදානි සො ඉධාගන්ත්වා, අතිථී යුත්තසෙවකො;
අථ දක්ඛසි සාලූකං, සයන්තං මුසලුත්තර’’න්ති.
තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – තාත, ත්වං මා සාලූකසූකරභාවං පත්ථයි, අයඤ්හි ආතුරන්නානි මරණභොජනානි භුඤ්ජති, යානි භුඤ්ජිත්වා නචිරස්සෙව මරණං පාපුණිස්සති, ත්වං පන අප්පොස්සුක්කො නිරාලයො හුත්වා අත්තනා ලද්ධං ඉමං පලාලමිස්සකං භුසං ඛාද, එතං දීඝායුභාවස්ස ලක්ඛණං සඤ්ජානනනිමිත්තං. ඉදානි කතිපාහස්සෙව සො වෙවාහිකපුරිසො මහතියා පරිසාය යුත්තො යුත්තසෙවකො ඉධ අතිථි හුත්වා ආගතො භවිස්සති, අථෙතං සාලූකං මුසලසදිසෙන උත්තරොට්ඨෙන සමන්නාගතත්තා මුසලුත්තරං මාරිතං සයන්තං දක්ඛසීති.
තතො කතිපාහස්සෙව වෙවාහිකෙසු ආගතෙසු සාලූකං මාරෙත්වා උත්තරිභඞ්ගමකංසු. උභො ගොණා ¶ තං තස්ස විපත්තිං දිස්වා ‘‘අම්හාකං ¶ භුසමෙව වර’’න්ති චින්තයිංසු. සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා තදත්ථජොතිකං තතියං ගාථමාහ –
‘‘විකන්තං සූකරං දිස්වා, සයන්තං මුසලුත්තරං;
ජරග්ගවා විචින්තෙසුං, වරම්හාකං භුසාමිවා’’ති.
තත්ථ භුසාමිවාති භුසමෙව අම්හාකං වරං උත්තමන්ති අත්ථො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා කුමාරිකා එතරහි ථුල්ලකුමාරිකා අහොසි, සාලූකො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, චූළලොහිතො ආනන්දො, මහාලොහිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සාලූකජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[287] 7. ලාභගරහජාතකවණ්ණනා
නානුම්මත්තොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං ආරබ්භ කථෙසි. ථෙරස්ස කිර සද්ධිවිහාරිකො ¶ ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ‘‘ලාභුප්පත්තිපටිපදං මෙ, භන්තෙ, කථෙථ, කිං කරොන්තො චීවරාදීනං ලාභී හොතී’’ති පුච්ඡි. අථස්ස ථෙරො ‘‘ආවුසො, චතූහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස ලාභසක්කාරො උප්පජ්ජති, අත්තනො අබ්භන්තරෙ හිරොත්තප්පං භින්දිත්වා සාමඤ්ඤං පහාය අනුම්මත්තෙනෙව උම්මත්තෙන විය භවිතබ්බං, පිසුණවාචා වත්තබ්බා, නටසදිසෙන භවිතබ්බං, විකිණ්ණවාචෙන කුතූහලෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඉමං ලාභුප්පත්තිපටිපදං කථෙසි. සො තං පටිපදං ගරහිත්වා උට්ඨාය පක්කන්තො. ථෙරො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා තං පවත්තිං ආචික්ඛි. සත්ථා ‘‘නෙසො, සාරිපුත්ත, භික්ඛු ඉදානෙව ලාභං ගරහති, පුබ්බෙපෙස ගරහියෙවා’’ති වත්වා ථෙරෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො සොළසවස්සිකකාලෙයෙව තිණ්ණං වෙදානං අට්ඨාරසන්නඤ්ච සිප්පානං පරියොසානං පත්වා දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො ¶ හුත්වා පඤ්ච මාණවකසතානි සිප්පං වාචෙසි. තත්රෙකො මාණවො සීලාචාරසම්පන්නො එකදිවසං ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කථං ඉමෙසං සත්තානං ලාභො උප්පජ්ජතී’’ති ¶ ලාභුප්පත්තිපටිපදං පුච්ඡි. ආචරියො ‘‘තාත, ඉමෙසං සත්තානං චතූහි කාරණෙහි ලාභො උප්පජ්ජතී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘නානුම්මත්තො නාපිසුණො, නානටො නාකුතූහලො;
මූළ්හෙසු ලභතෙ ලාභං, එසා තෙ අනුසාසනී’’ති.
තත්ථ නානුම්මත්තොති න අනුම්මත්තො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා උම්මත්තකො නාම ඉත්ථිපුරිසදාරිකදාරකෙ දිස්වා තෙසං වත්ථාලඞ්කාරාදීනි විලුම්පති, තතො තතො මච්ඡමංසපූවාදීනි බලක්කාරෙන ගහෙත්වා ඛාදති, එවමෙව යො ගිහිභූතො අජ්ඣත්තබහිද්ධසමුට්ඨානං හිරොත්තප්පං පහාය කුසලාකුසලං අගණෙත්වා නිරයභයං අභායන්තො ලොභාභිභූතො පරියාදිණ්ණචිත්තො කාමෙසු පමත්තො සන්ධිච්ඡෙදාදීනි සාහසිකකම්මානි කරොති, පබ්බජිතොපි හිරොත්තප්පං පහාය කුසලාකුසලං අගණෙත්වා නිරයභයං අභායන්තො සත්ථාරා පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං මද්දන්තො ලොභෙන අභිභූතො පරියාදිණ්ණචිත්තො චීවරාදිමත්තං නිස්සාය අත්තනො සාමඤ්ඤං විජහිත්වා පමත්තො වෙජ්ජකම්මදූතකම්මාදීනි කරොති, වෙළුදානාදීනි නිස්සාය ජීවිකං කප්පෙති, අයං අනුම්මත්තොපි උම්මත්තසදිසත්තා උම්මත්තො නාම ¶ , එවරූපස්ස ඛිප්පං ලාභො උප්පජ්ජති. යො පන එවං අනුම්මත්තො ලජ්ජී කුක්කුච්චකො, එස මූළ්හෙසු අපණ්ඩිතෙසු පුරිසෙසු ලාභං න ලභති, තස්මා ලාභත්ථිකෙන උම්මත්තකෙන විය භවිතබ්බන්ති.
නාපිසුණොති එත්ථාපි යො පිසුණො හොති, ‘‘අසුකෙන ඉදං නාම කත’’න්ති රාජකුලෙ පෙසුඤ්ඤං උපසංහරති, සො අඤ්ඤෙසං යසං අච්ඡින්දිත්වා අත්තනො ගණ්හාති. රාජානොපි නං ‘‘අයං අම්හෙසු සසස්නෙහො’’ති උච්චෙ ඨානෙ ඨපෙන්ති, අමච්චාදයොපිස්ස ‘‘අයං නො රාජකුලෙ පරිභින්දෙය්යා’’ති භයෙන දාතබ්බං මඤ්ඤන්ති, එවං එතරහි පිසුණස්ස ලාභො උප්පජ්ජති. යො පන අපිසුණො, සො මූළ්හෙසු ලාභං න ලභතීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.
නානටොති ලාභං උප්පාදෙන්තෙන නටෙන විය භවිතබ්බං. යථා නටො හිරොත්තප්පං පහාය නච්චගීතවාදිතෙහි කීළං කත්වා ධනං සංහරති, එවමෙව ලාභත්ථිකෙන ¶ හිරොත්තප්පං භින්දිත්වා ඉත්ථිපුරිසදාරිකදාරකානං සොණ්ඩසහායෙන විය නානප්පකාරං කෙළිං කරොන්තෙන විචරිතබ්බං. යො එවං අනටො, සො මූළ්හෙසු ලාභං න ලභති.
නාකුතූහලොති ¶ කුතූහලො නාම විප්පකිණ්ණවාචො. රාජානො හි අමච්චෙ පුච්ඡන්ති – ‘‘අසුකට්ඨානෙ කිර ‘මනුස්සො මාරිතො, ඝරං විලුත්තං, පරෙසං දාරා පධංසිතා’ති සුය්යති, කෙසං නු ඛො ඉදං කම්ම’’න්ති. තත්ථ සෙසෙසු අකථෙන්තෙසුයෙව යො උට්ඨහිත්වා ‘‘අසුකො ච අසුකො ච නාමා’’ති වදති, අයං කුතූහලො නාම. රාජානො තස්ස වචනෙන තෙ පුරිසෙ පරියෙසිත්වා නිසෙධෙත්වා ‘‘ඉමං නිස්සාය නො නගරං නිච්චොරං ජාත’’න්ති තස්ස මහන්තං යසං දෙන්ති, සෙසාපි ජනා ‘‘අයං නො රාජපුරිසෙහි පුට්ඨො සුයුත්තදුයුත්තං කථෙය්යා’’ති භයෙන තස්සෙව ධනං දෙන්ති, එවං කුතූහලස්ස ලාභො උප්පජ්ජති. යො පන අකුතූහලො, එස න මූළ්හෙසු ලභති ලාභං. එසා තෙ අනුසාසනීති එසා අම්හාකං සන්තිකා තුය්හං ලාභානුසිට්ඨීති.
අන්තෙවාසිකො ආචරියස්ස කථං සුත්වා ලාභං ගරහන්තො –
‘‘ධිරත්ථු තං යසලාභං, ධනලාභඤ්ච බ්රාහ්මණ;
යා වුත්ති විනිපාතෙන, අධම්මචරණෙන වා.
‘‘අපි චෙ පත්තමාදාය, අනගාරො පරිබ්බජෙ;
එසාව ජීවිකා සෙය්යො, යා චාධම්මෙන එසනා’’ති. – ගාථාද්වයමාහ;
තත්ථ යා වුත්තීති යා ජීවිතවුත්ති. විනිපාතෙනාති අත්තනො විනිපාතෙන. අධම්මචරණෙනාති අධම්මකිරියාය විසමකිරියාය වධබන්ධනගරහාදීහි අත්තානං විනිපාතෙත්වා අධම්මං චරිත්වා යා වුත්ති, තඤ්ච යසධනලාභඤ්ච ¶ සබ්බං ධිරත්ථු නින්දාමි ගරහාමි, න මෙ එතෙනත්ථොති අධිප්පායො. පත්තමාදායාති භික්ඛාභාජනං ගහෙත්වා. අනගාරො පරිබ්බජෙති අගෙහො පබ්බජිතො හුත්වා චරෙය්ය, න ච සප්පුරිසො කායදුච්චරිතාදිවසෙන අධම්මචරියං චරෙය්ය. කිංකාරණා? එසාව ජීවිකා සෙය්යො. යා චාධම්මෙන එසනාති, යා ¶ එසා අධම්මෙන ජීවිකපරියෙසනා, තතො එසා පත්තහත්ථස්ස පරකුලෙසු භික්ඛාචරියාව සෙය්යො, සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සුන්දරතරොති දස්සෙති.
එවං මාණවො පබ්බජ්ජාය ගුණං වණ්ණෙත්වා නික්ඛමිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ධම්මෙන භික්ඛං පරියෙසන්තො අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මාණවො ලාභගරහී භික්ඛු අහොසි, ආචරියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ලාභගරහජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[288] 8. මච්ඡුද්දානජාතකවණ්ණනා
අග්ඝන්ති මච්ඡාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කූටවාණිජං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා කථිතමෙව.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කුටුම්බිකකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො කුටුම්බං සණ්ඨපෙසි. කනිට්ඨභාතාපිස්ස අත්ථි, තෙසං අපරභාගෙ පිතා කාලකතො. තෙ එකදිවසං ‘‘පිතු සන්තකං වොහාරං සාධෙස්සාමා’’ති එකං ගාමං ගන්ත්වා කහාපණසහස්සං ලභිත්වා ආගච්ඡන්තා නදීතිත්ථෙ නාවං පටිමානෙන්තා පුටභත්තං භුඤ්ජිංසු. බොධිසත්තො අතිරෙකභත්තං ගඞ්ගාය මච්ඡානං දත්වා නදීදෙවතාය පත්තිං අදාසි. දෙවතා පත්තිං අනුමොදිත්වායෙව දිබ්බෙන යසෙන වඩ්ඪිත්වා අත්තනො යසවුඩ්ඪිං ආවජ්ජමානා තං කාරණං අඤ්ඤාසි. බොධිසත්තොපි වාලිකායං ¶ උත්තරාසඞ්ගං පත්ථරිත්වා නිපන්නො නිද්දං ඔක්කමි, කනිට්ඨභාතා පනස්ස ථොකං චොරපකතිකො. සො තෙ කහාපණෙ බොධිසත්තස්ස අදත්වා සයමෙව ගණ්හිතුකාමතාය කහාපණභණ්ඩිකසදිසං එකං සක්ඛරභණ්ඩිකං කත්වා ද්වෙපි භණ්ඩිකා එකතොව ඨපෙසි. තෙසං නාවං අභිරුහිත්වා ගඞ්ගාමජ්ඣගතානං කනිට්ඨො නාවං ඛොභෙත්වා ‘‘සක්ඛරභණ්ඩිකං උදකෙ ¶ ඛිපිස්සාමී’’ති සහස්සභණ්ඩිකං ඛිපිත්වා ‘‘භාතික, සහස්සභණ්ඩිකා උදකෙ පතිතා, කින්ති කරොමා’’ති ආහ. ‘‘උදකෙ පතිතාය කිං කරිස්සාම, මා චින්තයී’’ති. නදීදෙවතා චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉමිනා දින්නපත්තිං අනුමොදිත්වා දිබ්බයසෙන වඩ්ඪිත්වා එතස්ස සන්තකං රක්ඛිස්සාමී’’ති අත්තනො ආනුභාවෙන තං භණ්ඩිකං එකං මහාමච්ඡං ගිලාපෙත්වා සයං ආරක්ඛං ගණ්හි. සොපි චොරො ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘භාතා මෙ වඤ්චිතො’’ති භණ්ඩිකං මොචෙන්තො සක්ඛරා පස්සිත්වා හදයෙන සුස්සන්තෙන මඤ්චස්ස අටනිං උපගූහිත්වා නිපජ්ජි.
තදා කෙවට්ටා මච්ඡගහණත්ථාය ජාලං ඛිපිංසු. සො මච්ඡො දෙවතානුභාවෙන ජාලං පාවිසි. කෙවට්ටා තං ගහෙත්වා වික්කිණිතුං නගරං පවිට්ඨා. මනුස්සා මහාමච්ඡං දිස්වා මූලං පුච්ඡන්ති. කෙවට්ටා ‘‘කහාපණසහස්සඤ්ච සත්ත ච මාසකෙ දත්වා ගණ්හථා’’ති වදන්ති. මනුස්සා ‘‘සහස්සග්ඝනකමච්ඡොපි ¶ නො දිට්ඨො’’ති පරිහාසං කරොන්ති. කෙවට්ටා මච්ඡං ගහෙත්වා බොධිසත්තස්ස ඝරද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘ඉමං මච්ඡං ගණ්හථා’’ති ආහංසු. ‘‘කිමස්ස මූල’’න්ති? ‘‘සත්ත මාසකෙ දත්වා ගණ්හථා’’ති. ‘‘අඤ්ඤෙසං දදමානා කථං දෙථා’’ති? ‘‘අඤ්ඤෙසං සහස්සෙන ච සත්තහි ච මාසකෙහි දෙම, තුම්හෙ පන සත්ත මාසකෙ දත්වා ගණ්හථා’’ති. සො තෙසං සත්ත මාසකෙ දත්වා මච්ඡං භරියාය පෙසෙසි. සා මච්ඡස්ස කුච්ඡිං ඵාලයමානා සහස්සභණ්ඩිකං දිස්වා බොධිසත්තස්ස ¶ ආරොචෙසි. බොධිසත්තො තං ඔලොකෙත්වා අත්තනො ලඤ්ඡං දිස්වා සකසන්තකභාවං ඤත්වා ‘‘ඉදානි ඉමෙ කෙවට්ටා ඉමං මච්ඡං අඤ්ඤෙසං දදමානා සහස්සෙන චෙව සත්තහි ච මාසකෙහි දෙන්ති, අම්හෙ පන පත්වා සහස්සස්ස අම්හාකං සන්තකත්තා සත්තෙව මාසකෙ ගහෙත්වා අදංසු, ඉදං අන්තරං අජානන්තං න සක්කා කඤ්චි සද්දහාපෙතු’’න්ති චින්තෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අග්ඝන්ති මච්ඡා අධිකං සහස්සං, න සො අත්ථි යො ඉමං සද්දහෙය්ය;
මය්හඤ්ච අස්සු ඉධ සත්ත මාසා, අහම්පි තං මච්ඡුද්දානං කිණෙය්ය’’න්ති.
තත්ථ අධිකන්ති අඤ්ඤෙහි පුච්ඡිතා කෙවට්ටා ‘‘සත්තමාසාධිකං සහස්සං අග්ඝන්තී’’ති වදන්ති. න සො අත්ථි යො ඉමං සද්දහෙය්යාති සො පුරිසො න ¶ අත්ථි, යො ඉමං කාරණං පච්චක්ඛතො අජානන්තො මම වචනෙන සද්දහෙය්ය, එත්තකං වා මච්ඡා අග්ඝන්තීති යො ඉමං සද්දහෙය්ය, සො නත්ථි, තස්මායෙව තෙ අඤ්ඤෙහි න ගහිතාතිපි අත්ථො. මය්හඤ්ච අස්සූති මය්හං පන සත්ත මාසකා අහෙසුං. මච්ඡුද්දානන්ති මච්ඡවග්ගං. තෙන හි මච්ඡෙන සද්ධිං අඤ්ඤෙපි මච්ඡා එකතො බද්ධා තං සකලම්පි මච්ඡුද්දානං සන්ධායෙතං වුත්තං. කිණෙය්යන්ති කිණිං, සත්තෙව මාසකෙ දත්වා එත්තකං මච්ඡවග්ගං ගණ්හින්ති අත්ථො.
එවඤ්ච පන වත්වා ඉදං චින්තෙසි – ‘‘කිං නු ඛො නිස්සාය මයා එතෙ කහාපණා ලද්ධා’’ති? තස්මිං ඛණෙ නදීදෙවතා ආකාසෙ දිස්සමානරූපෙන ඨත්වා ‘‘අහං, ගඞ්ගාදෙවතා, තයා මච්ඡානං අතිරෙකභත්තං දත්වා මය්හං පත්ති දින්නා, තෙනාහං තව සන්තකං රක්ඛන්තී ආගතා’’ති දීපයමානා ගාථමාහ –
‘‘මච්ඡානං භොජනං දත්වා, මම දක්ඛිණමාදිසි;
තං දක්ඛිණං සරන්තියා, කතං අපචිතිං තයා’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ දක්ඛිණන්ති ඉමස්මිං ඨානෙ පත්තිදානං දක්ඛිණා නාම. සරන්තියා කතං අපචිතිං තයාති තං තයා මය්හං කතං අපචිතිං සරන්තියා මයා ඉදං තව ධනං රක්ඛිතන්ති අත්ථො.
ඉදං වත්වා ච පන සා දෙවතා තස්ස කනිට්ඨෙන කතකූටකම්මං සබ්බං කථෙත්වා ‘‘එසො ඉදානි හදයෙන සුස්සන්තෙන නිපන්නො, දුට්ඨචිත්තස්ස වුඩ්ඪි නාම නත්ථි, අහං පන ‘තව සන්තකං මා නස්සී’ති ධනං තෙ ආහරිත්වා අදාසිං, ඉදං කනිට්ඨචොරස්ස අදත්වා සබ්බං ත්වඤ්ඤෙව ගණ්හා’’ති වත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘පදුට්ඨචිත්තස්ස න ඵාති හොති, න චාපි තං දෙවතා පූජයන්ති;
යො භාතරං පෙත්තිකං සාපතෙය්යං, අවඤ්චයී දුක්කටකම්මකාරී’’ති.
තත්ථ න ඵාති හොතීති එවරූපස්ස පුග්ගලස්ස ඉධලොකෙ වා පරලොකෙ වා වුඩ්ඪි නාම න හොති. න චාපි තන්ති තං පුග්ගලං තස්ස සන්තකං රක්ඛමානා දෙවතා න පූජයන්ති.
ඉති ¶ දෙවතා මිත්තදුබ්භිචොරස්ස කහාපණෙ අදාතුකාමා එවමාහ. බොධිසත්තො පන ‘‘න සක්කා එවං කාතු’’න්ති තස්සපි පඤ්ච කහාපණසතානි පෙසෙසියෙව.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ වාණිජො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා කනිට්ඨභාතා ඉදානි කූටවාණිජො, ජෙට්ඨභාතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මච්ඡුද්දානජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[289] 9. නානාඡන්දජාතකවණ්ණනා
නානාඡන්දා, මහාරාජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආයස්මතො ආනන්දස්ස අට්ඨවරලාභං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු එකාදසකනිපාතෙ ජුණ්හජාතකෙ (ජා. 1.11.13 ආදයො) ආවිභවිස්සති.
අතීතෙ ¶ පන බොධිසත්තො බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි ¶ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගහෙත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජං පාපුණි. තස්ස ඨානතො අපනීතො පිතු පුරොහිතො අත්ථි. සො දුග්ගතො හුත්වා එකස්මිං ජරගෙහෙ වසති. අථෙකදිවසං බොධිසත්තො අඤ්ඤාතකවෙසෙන රත්තිභාගෙ නගරං පරිග්ගණ්හන්තො විචරති. තමෙනං කතකම්මචොරා එකස්මිං සුරාපානෙ සුරං පිවිත්වා අපරම්පි ඝටෙනාදාය අත්තනො ගෙහං ගච්ඡන්තා අන්තරවීථියං දිස්වා ‘‘අරෙ කොසි ත්ව’’න්ති වත්වා පහරිත්වා උත්තරිසාටකං ගහෙත්වා ඝටං උක්ඛිපාපෙත්වා තාසෙන්තා ගච්ඡිංසු. සොපි ඛො බ්රාහ්මණො තස්මිං ඛණෙ නික්ඛමිත්වා අන්තරවීථියං ඨිතො නක්ඛත්තං ඔලොකෙන්තො රඤ්ඤො අමිත්තානං හත්ථගතභාවං ඤත්වා බ්රාහ්මණිං ආමන්තෙසි. සා ‘‘කිං, අය්යා’’ති වත්වා වෙගෙන තස්ස සන්තිකං ආගතා. අථ නං සො ආහ – ‘‘භොති අම්හාකං රාජා අමිත්තානං වසං ගතො’’ති. ‘‘අය්ය, කිං තෙ රඤ්ඤො සන්තිකෙ පවත්තියා, බ්රාහ්මණා ජානිස්සන්තී’’ති.
රාජා ¶ බ්රාහ්මණස්ස සද්දං සුත්වා ථොකං ගන්ත්වා ධුත්තෙ ආහ – ‘‘දුග්ගතොම්හි, සාමි, උත්තරාසඞ්ගං ගහෙත්වා විස්සජ්ජෙථ ම’’න්ති. තෙ පුනප්පුනං කථෙන්තං කාරුඤ්ඤෙන විස්සජ්ජෙසුං. සො තෙසං වසනගෙහං සල්ලක්ඛෙත්වා නිවත්ති. අථ පොරාණකපුරොහිතො බ්රාහ්මණොපි ‘‘භොති, අම්හාකං රාජා අමිත්තහත්ථතො මුත්තො’’ති ආහ. රාජා තම්පි සුත්වා තම්පි ගෙහං සල්ලක්ඛෙත්වා පාසාදං අභිරුහි. සො විභාතාය රත්තියා බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කිං ආචරියා රත්තිං නක්ඛත්තං ඔලොකයිත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘කිං සොභන’’න්ති? ‘‘සොභනං, දෙවා’’ති. ‘‘කොචි ගාහො නත්ථී’’ති. ‘‘නත්ථි, දෙවා’’ති. රාජා ‘‘අසුකගෙහතො බ්රාහ්මණං පක්කොසථා’’ති පොරාණකපුරොහිතං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කිං, ආචරිය, රත්තිං තෙ නක්ඛත්තං ¶ දිට්ඨ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘අත්ථි කොචි ගාහො’’ති. ‘‘ආම, මහාරාජ, අජ්ජ රත්තිං තුම්හෙ අමිත්තවසං ගන්ත්වා මුහුත්තෙනෙව මුත්තා’’ති. රාජා ‘‘නක්ඛත්තජානනකෙන නාම එවරූපෙන භවිතබ්බ’’න්ති සෙසබ්රාහ්මණෙ නික්කඩ්ඪාපෙත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, පසන්නොස්මි තෙ, වරං ත්වං ගණ්හා’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, පුත්තදාරෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති. ‘‘ගච්ඡ මන්තෙත්වා එහී’’ති.
සො ගන්ත්වා බ්රාහ්මණිඤ්ච පුත්තඤ්ච සුණිසඤ්ච දාසිඤ්ච පක්කොසිත්වා ‘‘රාජා මෙ වරං දදාති, කිං ගණ්හාමා’’ති පුච්ඡි. බ්රාහ්මණී ‘‘මය්හං ධෙනුසතං ආනෙහී’’ති ආහ, පුත්තො ඡත්තමාණවො නාම ‘‘මය්හං කුමුදවණ්ණෙහි චතූහි සින්ධවෙහි යුත්තං ආජඤ්ඤරථ’’න්ති, සුණිසා ‘‘මය්හං මණිකුණ්ඩලං ආදිං කත්වා සබ්බාලඞ්කාර’’න්ති, පුණ්ණා නාම දාසී ‘‘මය්හං උදුක්ඛලමුසලඤ්චෙව සුප්පඤ්චා’’ති. බ්රාහ්මණො පන ගාමවරං ගහෙතුකාමො රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං ¶ , බ්රාහ්මණ, පුච්ඡිතො තෙ පුත්තදාරො’’ති පුට්ඨො ‘‘ආම, දෙව, පුච්ඡිතො, අනෙකච්ඡන්දො’’ති වත්වා පඨමං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘නානාඡන්දා මහාරාජ, එකාගාරෙ වසාමසෙ;
අහං ගාමවරං ඉච්ඡෙ, බ්රාහ්මණී ච ගවං සතං.
‘‘පුත්තො ච ආජඤ්ඤරථං, කඤ්ඤා ච මණිකුණ්ඩලං;
යා චෙසා පුණ්ණිකා ජම්මී, උදුක්ඛලංභිකඞ්ඛතී’’ති.
තත්ථ ¶ ඉච්ඡෙති ඉච්ඡාමි. ගවං සතන්ති ධෙනූනං ගුන්නං සතං. කඤ්ඤාති සුණිසා. යා චෙසාති යා එසා අම්හාකං ඝරෙ පුණ්ණිකා නාම දාසී, සා ජම්මී ලාමිකා සුප්පමුසලෙහි සද්ධිං උදුක්ඛලං අභිකඞ්ඛති ඉච්ඡතීති.
රාජා ‘‘සබ්බෙසං ඉච්ඡිතිච්ඡිතං දෙථා’’ති ආණාපෙන්තො –
‘‘බ්රාහ්මණස්ස ¶ ගාමවරං, බ්රාහ්මණියා ගවං සතං;
පුත්තස්ස ආජඤ්ඤරථං, කඤ්ඤාය මණිකුණ්ඩලං;
යඤ්චෙතං පුණ්ණිකං ජම්මිං, පටිපාදෙථුදුක්ඛල’’න්ති. – ගාථමාහ;
තත්ථ යඤ්චෙතන්ති යඤ්ච එතං පුණ්ණිකන්ති වදති, තං ජම්මිං උදුක්ඛලං පටිපාදෙථ සම්පටිච්ඡාපෙථාති.
ඉති රාජා බ්රාහ්මණෙන පත්ථිතඤ්ච අඤ්ඤඤ්ච මහන්තං යසං දත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය අම්හාකං කත්තබ්බකිච්චෙසු උස්සුක්කං ආපජ්ජා’’ති වත්වා බ්රාහ්මණං අත්තනො සන්තිකෙ අකාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බ්රාහ්මණො ආනන්දො අහොසි, රාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
නානාඡන්දජාතකවණ්ණනා නවමා.
[290] 10. සීලවීමංසකජාතකවණ්ණනා
සීලං ¶ කිරෙව කල්යාණන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං සීලවීමංසකබ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන පච්චුප්පන්නම්පි අතීතම්පි හෙට්ඨා එකකනිපාතෙ සීලවීමංසකජාතකෙ (ජා. 1.1.86) විත්ථාරිතමෙව. ඉධ පන බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තස්ස පුරොහිතො සීලසම්පන්නො ‘‘අත්තනො සීලං වීමංසිස්සාමී’’ති හෙරඤ්ඤිකඵලකතො ද්වෙ දිවසෙ එකෙකං කහාපණං ගණ්හි. අථ නං තතියදිවසෙ ‘‘චොරො’’ති ගහෙත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං නයිංසු. සො අන්තරාමග්ගෙ අහිතුණ්ඩිකෙ සප්පං කීළාපෙන්තෙ අද්දස. අථ නං රාජා දිස්වා ‘‘කස්මා එවරූපං අකාසී’’ති පුච්ඡි ¶ . බ්රාහ්මණො ‘‘අත්තනො සීලං වීමංසිතුකාමතායා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘සීලං කිරෙව කල්යාණං, සීලං ලොකෙ අනුත්තරං;
පස්ස ඝොරවිසො නාගො, සීලවාති න හඤ්ඤති.
‘‘සොහං ¶ සීලං සමාදිස්සං, ලොකෙ අනුමතං සිවං;
අරියවුත්තිසමාචාරො, යෙන වුච්චති සීලවා.
‘‘ඤාතීනඤ්ච පියො හොති, මිත්තෙසු ච විරොචති;
කායස්ස භෙදා සුගතිං, උපපජ්ජති සීලවා’’ති.
තත්ථ සීලන්ති ආචාරො. කිරාති අනුස්සවත්ථෙ නිපාතො. කල්යාණන්ති සොභනං, ‘‘සීලං කිරෙව කල්යාණ’’න්ති එවං පණ්ඩිතා වදන්තීති අත්ථො. පස්සාති අත්තානමෙව වදති. න හඤ්ඤතීති පරම්පි න විහෙඨෙති, පරෙහිපි න විහෙඨීයති. සමාදිස්සන්ති සමාදියිස්සාමි. අනුමතං සිවන්ති ‘‘ඛෙමං නිබ්භය’’න්ති එවං පණ්ඩිතෙහි සම්පටිච්ඡිතං. යෙන වුච්චතීති යෙන සීලෙන සීලවා පුරිසො අරියානං බුද්ධාදීනං පටිපත්තිං සමාචරන්තො ‘‘අරියවුත්තිසමාචාරො’’ති වුච්චති, තමහං සමාදියිස්සාමීති අත්ථො. විරොචතීති පබ්බතමත්ථකෙ අග්ගික්ඛන්ධො විය විරොචති.
එවං බොධිසත්තො තීහි ගාථාහි සීලස්ස වණ්ණං පකාසෙන්තො රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘මහාරාජ, මම ගෙහෙ පිතු සන්තකං මාතු සන්තකං අත්තනා උප්පාදිතං තයා දින්නඤ්ච බහු ධනං අත්ථි ¶ , පරියන්තො නාම න පඤ්ඤායති, අහං පන සීලං වීමංසන්තො හෙරඤ්ඤිකඵලකතො කහාපණෙ ගණ්හිං. ඉදානි මයා ඉමස්මිං ලොකෙ ජාතිගොත්තකුලපදෙසානං ලාමකභාවො, සීලස්සෙව ච ජෙට්ඨකභාවො ඤාතො, අහං පබ්බජිස්සාමි, පබ්බජ්ජං මෙ අනුජානාහී’’ති අනුජානාපෙත්වා රඤ්ඤා පුනප්පුනං යාචියමානොපි නික්ඛම්ම හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සීලවීමංසකො පුරොහිතො බ්රාහ්මණො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සීලවීමංසකජාතකවණ්ණනා දසමා.
අබ්භන්තරවග්ගො චතුත්ථො.
තස්සුද්දානං –
දුම කංසවරුත්තමබ්යග්ඝමිගා, මණයො මණි සාලුකමව්හයනො;
අනුසාසනියොපි ච මච්ඡවරො, මණිකුණ්ඩලකෙන කිරෙන දසාති.
5. කුම්භවග්ගො
[291] 1. සුරාඝටජාතකවණ්ණනා
සබ්බකාමදදං ¶ ¶ කුම්භන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අනාථපිණ්ඩිකස්ස භාගිනෙය්යං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර මාතාපිතූනං සන්තකා චත්තාලීස හිරඤ්ඤකොටියො පානබ්යසනෙන නාසෙත්වා සෙට්ඨිනො සන්තිකං අගමාසි. සොපිස්ස ‘‘වොහාරං කරොහී’’ති සහස්සං අදාසි, තම්පි නාසෙත්වා පුන අගමාසි. පුනස්ස පඤ්ච සතානි දාපෙසි, තානිපි නාසෙත්වා පුන ආගතස්ස ද්වෙ ථූලසාටකෙ දාපෙසි. තෙපි නාසෙත්වා පුන ආගතං ගීවායං ගාහාපෙත්වා නීහරාපෙසි. සො අනාථො හුත්වා පරකුට්ටං නිස්සාය කාලමකාසි, තමෙනං කඩ්ඪිත්වා බහි ඡඩ්ඩෙසුං. අනාථපිණ්ඩිකො විහාරං ගන්ත්වා සබ්බං තං භාගිනෙය්යස්ස පවත්තිං තථාගතස්ස ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘ත්වං එතං කථං සන්තප්පෙස්සසි, යමහං පුබ්බෙ සබ්බකාමදදං කුම්භං දත්වාපි සන්තප්පෙතුං නාසක්ඛි’’න්ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පිතු අච්චයෙන සෙට්ඨිට්ඨානං ලභි. තස්ස ගෙහෙ භූමිගතමෙව ¶ චත්තාලීසකොටිධනං අහොසි, පුත්තො පනස්ස එකොයෙව. බොධිසත්තො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා කාලකතො සක්කො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්ති. අථස්ස පුත්තො වීථිං ආවරිත්වා මණ්ඩපං කාරෙත්වා මහාජනපරිවුතො නිසීදිත්වා සුරං පාතුං ආරභි. සො ලඞ්ඝනධාවනනච්චගීතාදීනි කරොන්තානං සහස්සං සහස්සං දදමානො ඉත්ථිසොණ්ඩසුරාසොණ්ඩමංසසොණ්ඩාදිභාවං ආපජ්ජිත්වා ‘‘ක්ව ගීතං, ක්ව නච්චං, ක්ව වාදිත’’න්ති සමජ්ජත්ථිකො පමත්තො හුත්වා ආහිණ්ඩන්තො නචිරස්සෙව චත්තාලීසකොටිධනං උපභොගපරිභොගූපකරණානි ¶ ච විනාසෙත්වා දුග්ගතො කපණො පිලොතිකං නිවාසෙත්වා විචරි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තස්ස දුග්ගතභාවං ඤත්වා පුත්තපෙමෙන ආගන්ත්වා සබ්බකාමදදං කුම්භං දත්වා ‘‘තාත, යථා අයං කුම්භො න භිජ්ජති, තථා නං රක්ඛ, ඉමස්මිං තෙ සති ධනස්ස පරිච්ඡෙදො නාම න භවිස්සති, අප්පමත්තො හොහී’’ති ඔවදිත්වා දෙවලොකමෙව ගතො. තතො පට්ඨාය සුරං පිවන්තො විචරි. අථෙකදිවසං මත්තො තං කුම්භං ආකාසෙ ඛිපිත්වා සම්පටිච්ඡන්තො එකවාරං විරජ්ඣි ¶ , කුම්භො භූමියං පතිත්වා භිජ්ජි. තතො පට්ඨාය පුන දලිද්දො හුත්වා පිලොතිකං නිවාසෙත්වා කපාලහත්ථො භික්ඛං චරන්තො පරකුට්ටං නිස්සාය කාලමකාසි.
සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා –
‘‘සබ්බකාමදදං කුම්භං, කුටං ලද්ධාන ධුත්තකො;
යාව නං අනුපාලෙති, තාව සො සුඛමෙධති.
‘‘යදා මත්තො ච දිත්තො ච, පමාදා කුම්භමබ්භිදා;
තදා නග්ගො ච පොත්ථො ච, පච්ඡා බාලො විහඤ්ඤති.
‘‘එවමෙව යො ධනං ලද්ධා, පමත්තො පරිභුඤ්ජති;
පච්ඡා තප්පති දුම්මෙධො, කුටං භිත්වාව ධුත්තකො’’ති. –
ඉමා අභිසම්බුද්ධගාථා වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි.
තත්ථ සබ්බකාමදදන්ති සබ්බෙ වත්ථුකාමෙ දාතුං සමත්ථං කුම්භං. කුටන්ති කුම්භවෙවචනං. යාවාති යත්තකං කාලං. අනුපාලෙතීති යො කොචි එවරූපං ලභිත්වා යාව රක්ඛති, තාව සො සුඛමෙධතීති අත්ථො. මත්තො ¶ ච දිත්තො චාති සුරාමදෙන මත්තො දප්පෙන දිත්තො. පමාදා කුම්භමබ්භිදාති පමාදෙන කුම්භං භින්දි. නග්ගො ච පොත්ථො චාති කදාචි නග්ගො, කදාචි පොත්ථකපිලොතිකාය නිවත්ථත්තා පොත්ථො. එවමෙවාති එවං එව. පමත්තොති පමාදෙන. තප්පතීති සොචති.
‘‘තදා සුරාඝටභෙදකො ධුත්තො සෙට්ඨිභාගිනෙය්යො අහොසි, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුරාඝටජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[292] 2. සුපත්තජාතකවණ්ණනා
බාරාණස්යං ¶ ¶ , මහාරාජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො බිම්බාදෙවියා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන දින්නං රොහිතමච්ඡරසං නවසප්පිමිස්සකං සාලිභත්තං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා කථිතඅබ්භන්තරජාතකෙ (ජා. 1.3.91-93) වත්ථුසදිසමෙව. තදාපි හි ථෙරියා උදරවාතො කුප්පි, රාහුලභද්දො ථෙරස්ස ආචික්ඛි. ථෙරො තං ආසනසාලායං නිසීදාපෙත්වා කොසලරඤ්ඤො නිවෙසනං ගන්ත්වා රොහිතමච්ඡරසං නවසප්පිමිස්සකං සාලිභත්තං ආහරිත්වා තස්ස අදාසි. සො ආහරිත්වා මාතු ථෙරියා අදාසි, තස්සා භුත්තමත්තාය උදරවාතො පටිප්පස්සම්භි. රාජා පුරිසෙ පෙසෙත්වා පරිග්ගණ්හාපෙත්වා තතො පට්ඨාය ථෙරියා තථාරූපං භත්තං අදාසි. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො ධම්මසෙනාපති, ථෙරිං එවරූපෙන නාම භොජනෙන සන්තප්පෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සාරිපුත්තො රාහුලමාතාය පත්ථිතං දෙති, පුබ්බෙපි අදාසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාකයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො අසීතියා කාකසහස්සානං ජෙට්ඨකො සුපත්තො නාම කාකරාජා අහොසි, අග්ගමහෙසී පනස්ස සුඵස්සා නාම කාකී අහොසි, සෙනාපති සුමුඛො නාම. සො අසීතියා කාකසහස්සෙහි පරිවුතො බාරාණසිං උපනිස්සාය වසි. සො ¶ එකදිවසං සුඵස්සං ආදාය ගොචරං පරියෙසන්තො බාරාණසිරඤ්ඤො මහානසමත්ථකෙන අගමාසි. සූදො රඤ්ඤො නානාමච්ඡමංසවිකතිපරිවාරං භොජනං සම්පාදෙත්වා ථොකං භාජනානි විවරිත්වා උසුමං පලාපෙන්තො අට්ඨාසි. සුඵස්සා මච්ඡමංසගන්ධං ඝායිත්වා රාජභොජනං භුඤ්ජිතුකාමා හුත්වා තං දිවසං අකථෙත්වා දුතියදිවසෙ ‘‘එහි, භද්දෙ, ගොචරාය ගමිස්සාමා’’ති වුත්තා ‘‘තුම්හෙ ගච්ඡථ, මය්හං එකො දොහළො අත්ථී’’ති වත්වා ‘‘කීදිසො දොහළො’’ති වුත්තෙ ‘‘බාරාණසිරඤ්ඤො භොජනං භුඤ්ජිතුකාමාම්හි, න ඛො පන සක්කා ¶ මයා තං ලද්ධුං, තස්මා ජීවිතං පරිච්චජිස්සාමි, දෙවා’’ති ආහ. බොධිසත්තො චින්තයමානො නිසීදි. සුමුඛො ආගන්ත්වා ‘‘කිං, මහාරාජ, අනත්තමනොසී’’ති පුච්ඡි, රාජා තමත්ථං ආරොචෙසි. සෙනාපති ‘‘මා චින්තයි, මහාරාජා’’ති තෙ උභොපි අස්සාසෙත්වා ‘‘අජ්ජ තුම්හෙ ඉධෙව හොථ, මයං භත්තං ආහරිස්සාමා’’ති වත්වා පක්කාමි.
සො කාකෙ සන්නිපාතෙත්වා තං කාරණං කථෙත්වා ‘‘එථ භත්තං ආහරිස්සාමා’’ති කාකෙහි සද්ධිං බාරාණසිං පවිසිත්වා මහානසස්ස අවිදූරෙ කාකෙ වග්ගෙ වග්ගෙ කත්වා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ ¶ ආරක්ඛත්ථාය ඨපෙත්වා සයං අට්ඨහි කාකයොධෙහි සද්ධිං මහානසඡදනෙ නිසීදි රඤ්ඤො භත්තහරණකාලං ඔලොකයමානො. තෙ ච කාකෙ ආහ – ‘‘අහං රඤ්ඤො භත්තෙ හරියමානෙ භාජනානි පාතෙස්සාමි, භාජනෙසු පතිතෙසු මය්හං ජීවිතං නත්ථි, තුම්හෙසු චත්තාරො ජනා මුඛපූරං භත්තං, චත්තාරො මච්ඡමංසං ගහෙත්වා නෙත්වා සුපත්තං සපජාපතිකං කාකරාජානං භොජෙථ, ‘කහං සෙනාපතී’ති වුත්තෙ ‘පච්ඡතො එහිතී’ති වදෙය්යාථා’’ති. අථ සූදො රඤ්ඤො භොජනවිකතිං සම්පාදෙත්වා කාජෙන ගහෙත්වා රාජකුලං පායාසි. තස්ස රාජඞ්ගණං ගතකාලෙ කාකසෙනාපති කාකානං සඤ්ඤං දත්වා සයං උප්පතිත්වා භත්තහාරකස්ස උරෙ නිසීදිත්වා නඛපඤ්ජරෙන පහරිත්වා කණයග්ගසදිසෙන තුණ්ඩෙන නාසග්ගමස්ස අභිහන්ත්වා උට්ඨාය ද්වීහි පක්ඛෙහි මුඛමස්ස පිදහි. රාජා මහාතලෙ චඞ්කමන්තො මහාවාතපානෙන ඔලොකෙත්වා තං කාකස්ස කිරියං දිස්වා භත්තහාරකස්ස සද්දං දත්වා ‘‘භො භත්තකාරක, භාජනානි ඡඩ්ඩෙත්වා කාකමෙව ගණ්හා’’ති ආහ. සො භාජනානි ඡඩ්ඩෙත්වා කාකං දළ්හං ගණ්හි. රාජාපි නං ‘‘ඉතො එහී’’ති ආහ.
තස්මිං ¶ ඛණෙ කාකා ආගන්ත්වා අත්තනො පහොනකං භුඤ්ජිත්වා ¶ සෙසං වුත්තනියාමෙනෙව ගහෙත්වා අගමිංසු. තතො සෙසා ආගන්ත්වා සෙසං භුඤ්ජිංසු. තෙපි අට්ඨ ජනා ගන්ත්වා රාජානං සපජාපතිකං භොජෙසුං, සුඵස්සාය දොහළො වූපසමි. භත්තහාරකො කාකං රඤ්ඤො උපනෙසි. අථ නං රාජා පුච්ඡි – ‘‘භො කාක, ත්වං මමඤ්ච න ලජ්ජි, භත්තහාරකස්ස ච නාසං ඛණ්ඩෙසි, භත්තභාජනානි ච භින්දි, අත්තනො ච ජීවිතං න රක්ඛි, කස්මා එවරූපං කම්මමකාසී’’ති? කාකො ‘‘මහාරාජ, අම්හාකං රාජා බාරාණසිං උපනිස්සාය වසති, අහමස්ස සෙනාපති, තස්ස සුඵස්සා නාම භරියා දොහළිනී තුම්හාකං භොජනං භුඤ්ජිතුකාමා, රාජා තස්සා දොහළං මය්හං ආචික්ඛි. අහං තත්ථෙව මම ජීවිතං පරිච්චජිත්වා ආගතො, ඉදානි මෙ තස්සා භොජනං පෙසිතං, මය්හං මනොරථො මත්ථකං පත්තො, ඉමිනා කාරණෙන මයා එවරූපං කම්මං කත’’න්ති දීපෙන්තො ඉමා ගාථා ආහ.
‘‘බාරාණස්යං මහාරාජ, කාකරාජා නිවාසකො;
අසීතියා සහස්සෙහි, සුපත්තො පරිවාරිතො.
‘‘තස්ස දොහළිනී භරියා, සුඵස්සා භක්ඛිතුමිච්ඡති;
රඤ්ඤො මහානසෙ පක්කං, පච්චග්ඝං රාජභොජනං.
‘‘තෙසාහං ¶ පහිතො දූතො, රඤ්ඤො චම්හි ඉධාගතො;
භත්තු අපචිතිං කුම්මි, නාසායමකරං වණ’’න්ති.
තත්ථ බාරාණස්යන්ති බාරාණසියං. නිවාසකොති නිබද්ධවසනකො. පක්කන්ති නානප්පකාරෙන සම්පාදිතං. කෙචි ‘‘සිද්ධ’’න්ති සජ්ඣායන්ති. පච්චග්ඝන්ති අබ්භුණ්හං අපාරිවාසිකං, මච්ඡමංසවිකතීසු වා පච්චෙකං මහග්ඝං එත්ථාති පච්චග්ඝං. තෙසාහං පහිතො දූතො, රඤ්ඤො චම්හි ඉධාගතොති තෙසං උභින්නම්පි අහං දූතො ආණත්තිකරො රඤ්ඤො ච අම්හි පහිතො, තස්මා ඉධ ආගතොති අත්ථො. භත්තු අපචිතිං කුම්මීති ස්වාහං එවං ආගතො අත්තනො භත්තු අපචිතිං සක්කාරසම්මානං කරොමි. නාසායමකරං වණන්ති, මහාරාජ, ඉමිනා කාරණෙන තුම්හෙ ච අත්තනො ¶ ච ජීවිතං අගණෙත්වා භත්තභාජනං පාතාපෙතුං භත්තහාරකස්ස නාසාය මුඛතුණ්ඩකෙන වණං අකාසිං, මයා අත්තනො රඤ්ඤො අපචිති කතා, ඉදානි තුම්හෙ යං ඉච්ඡථ, තං දණ්ඩං කරොථාති.
රාජා ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘මයං තාව මනුස්සභූතානං මහන්තං යසං දත්වා අම්හාකං සුහජ්ජෙ කාතුං න සක්කොම, ගාමාදීනි දදමානාපි අම්හාකං ජීවිතදායකං න ලභාම, අයං කාකො සමානො අත්තනො රඤ්ඤො ජීවිතං පරිච්චජති, අතිවිය සප්පුරිසො මධුරස්සරො ධම්මකථිකො’’ති ගුණෙසු පසීදිත්වා තං සෙතච්ඡත්තෙන පූජෙසි. සො අත්තනා ලද්ධෙන සෙතච්ඡත්තෙන රාජානමෙව පූජෙත්වා බොධිසත්තස්ස ගුණෙ කථෙසි. රාජා නං පක්කොසාපෙත්වා ධම්මං සුත්වා උභින්නම්පි තෙසං අත්තනො භොජනනියාමෙන භත්තං පට්ඨපෙසි, සෙසකාකානං දෙවසිකං එකං තණ්ඩුලම්බණං පචාපෙසි, සයඤ්ච බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සබ්බසත්තානං අභයං දත්වා පඤ්ච සීලානි රක්ඛි. සුපත්තකාකොවාදො පන සත්ත වස්සසතානි පවත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, සුමුඛො සෙනාපති සාරිපුත්තො, සුඵස්සා රාහුලමාතා, සුපත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුපත්තජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[293] 3. කායනිබ්බින්දජාතකවණ්ණනා
ඵුට්ඨස්ස මෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං පුරිසං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකො පුරිසො පණ්ඩුරොගෙන අට්ටිතො වෙජ්ජෙහි පටික්ඛිත්තො. පුත්තදාරොපිස්ස ‘‘කො ඉමං පටිජග්ගිතුං ¶ සක්කොතී’’ති චින්තෙසි. තස්ස එතදහොසි – ‘‘සචාහං ඉමම්හා රොගා වුට්ඨහිස්සාමි, පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො කතිපාහෙනෙව කිඤ්චි සප්පායං ලභිත්වා අරොගො හුත්වා ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචි. සො සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච ලභිත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකො නාම පණ්ඩුරොගී ¶ ‘ඉමම්හා රොගා වුට්ඨිතො පබ්බජිස්සාමී’ති චින්තෙත්වා පබ්බජිතො චෙව අරහත්තඤ්ච පත්තො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති ¶ . පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානි අයමෙව; පුබ්බෙ පණ්ඩිතාපි එවං වත්වා රොගා වුට්ඨාය පබ්බජිත්වා අත්තනො වුඩ්ඪිමකංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා වසන්තො පණ්ඩුරොගී අහොසි. වෙජ්ජාපි පටිජග්ගිතුං නාසක්ඛිංසු, පුත්තදාරොපිස්ස විප්පටිසාරී අහොසි. සො ‘‘ඉමම්හා රොගා වුට්ඨිතො පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා කිඤ්චිදෙව සප්පායං ලභිත්වා අරොගො හුත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච උප්පාදෙත්වා ඣානසුඛෙන විහරන්තො ‘‘එත්තකං කාලං එවරූපං සුඛං නාම නාලත්ථ’’න්ති උදානං උදානෙන්තො ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘ඵුට්ඨස්ස මෙ අඤ්ඤතරෙන බ්යාධිනා, රොගෙන බාළ්හං දුඛිතස්ස රුප්පතො;
පරිසුස්සති ඛිප්පමිදං කළෙවරං, පුප්ඵං යථා පංසුනි ආතපෙ කතං.
‘‘අජඤ්ඤං ජඤ්ඤසඞ්ඛාතං, අසුචිං සුචිසම්මතං;
නානාකුණපපරිපූරං, ජඤ්ඤරූපං අපස්සතො.
‘‘ධිරත්ථුමං ආතුරං පූතිකායං, ජෙගුච්ඡියං අස්සුචිං බ්යාධිධම්මං;
යත්ථප්පමත්තා අධිමුච්ඡිතා පජා, හාපෙන්ති මග්ගං සුගතූපපත්තියා’’ති.
තත්ථ අඤ්ඤතරෙනාති අට්ඨනවුතියා රොගෙසු එකෙන පණ්ඩුරොගබ්යාධිනා. රොගෙනාති රුජ්ජනසභාවත්තා එවංලද්ධනාමෙන. රුප්පතොති ඝට්ටියමානස්ස පීළියමානස්ස. පංසුනි ආතපෙ කතන්ති යථා ආතපෙ තත්තවාලිකාය ඨපිතං සුඛුමපුප්ඵං පරිසුස්සෙය්ය, එවං පරිසුස්සතීති අත්ථො.
අජඤ්ඤං ජඤ්ඤසඞ්ඛාතන්ති පටිකූලං අමනාපමෙව බාලානං මනාපන්ති සඞ්ඛං ගතං. නානාකුණපපරිපූරන්ති ¶ කෙසාදීහි ද්වත්තිංසාය කුණපෙහි පරිපුණ්ණං ¶ . ජඤ්ඤරූපං අපස්සතොති අපස්සන්තස්ස අන්ධබාලපුථුජ්ජනස්ස ¶ මනාපං සාධුරූපං පරිභොගසභාවං හුත්වා උපට්ඨාති, ‘‘අක්ඛිම්හා අක්ඛිගූථකො’’තිආදිනා නයෙන පකාසිතො අසුභසභාවො බාලානං න උපට්ඨාති.
ආතුරන්ති නිච්චගිලානං. අධිමුච්ඡිතාති කිලෙසමුච්ඡාය අතිවිය මුච්ඡිතා. පජාති අන්ධබාලපුථුජ්ජනා. හාපෙන්ති මග්ගං සුගතූපපත්තියාති ඉමස්මිං පූතිකායෙ ලග්ගා ලග්ගිතා හුත්වා අපායමග්ගං පූරෙන්තා දෙවමනුස්සභෙදාය සුගතිඋපපත්තියා මග්ගං පරිහාපෙන්ති.
ඉති මහාසත්තො නානප්පකාරෙන අසුචිභාවඤ්ච නිච්චාතුරභාවඤ්ච පරිග්ගණ්හන්තො කායෙ නිබ්බින්දිත්වා යාවජීවං චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහුජනා සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. ‘‘තදා තාපසො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කායනිබ්බින්දජාතකවණ්ණනා තතියා.
[294] 4. ජම්බුඛාදකජාතකවණ්ණනා
කොයං බින්දුස්සරො වග්ගූති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තකොකාලිකෙ ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි දෙවදත්තෙ පරිහීනලාභසක්කාරෙ කොකාලිකො කුලානි උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙවදත්තත්ථෙරො නාම මහාසම්මතපවෙණියා ඔක්කාකරාජවංසෙ ජාතො අසම්භින්නඛත්තියවංසෙ වඩ්ඪිතො තිපිටකධරො ඣානලාභී මධුරකථො ධම්මකථිකො, දෙථ කරොථ ථෙරස්සා’’ති දෙවදත්තස්ස වණ්ණං භාසති. දෙවදත්තොපි ‘‘කොකාලිකො උදිච්චබ්රාහ්මණකුලා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතො බහුස්සුතො ධම්මකථිකො, දෙථ කරොථ කොකාලිකස්සා’’ති කොකාලිකස්ස වණ්ණං භාසති. ඉති තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස වණ්ණං භාසිත්වා කුලඝරෙසු භුඤ්ජන්තා විචරන්ති. අථෙකදිවසං ධම්මසභායං භික්ඛූ ¶ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො දෙවදත්තකොකාලිකා, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අභූතගුණකථං කථෙත්වා භුඤ්ජන්තා විචරන්තී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අභූතගුණකථං කථෙත්වා භුඤ්ජන්ති, පුබ්බෙපෙවං භුඤ්ජිංසුයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අඤ්ඤතරස්මිං ජම්බුවනසණ්ඩෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා ¶ නිබ්බත්ති. තත්රෙකො කාකො ජම්බුසාඛාය නිසින්නො ජම්බුපක්කානි ඛාදති. අථෙකො සිඞ්ගාලො ආගන්ත්වා උද්ධං ඔලොකෙන්තො කාකං දිස්වා ‘‘යංනූනාහං ඉමස්ස අභූතගුණකථං කථෙත්වා ජම්බූනි ඛාදෙය්ය’’න්ති තස්ස වණ්ණං කථෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘කොයං බින්දුස්සරො වග්ගු, සරවන්තානමුත්තමො;
අච්චුතො ජම්බුසාඛාය, මොරච්ඡාපොව කූජතී’’ති.
තත්ථ බින්දුස්සරොති බින්දුනා අවිසාරෙන පිණ්ඩිතෙන සරෙන සමන්නාගතො. වග්ගූති මධුරසද්දො. අච්චුතොති න චුතො සන්නිසින්නො. මොරච්ඡාපොව කූජතීති තරුණමොරොව මනාපෙන සද්දෙන ‘‘කො නාමෙසො කූජතී’’ති වදති.
අථ නං කාකො පටිපසංසන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කුලපුත්තොව ජානාති, කුලපුත්තං පසංසිතුං;
බ්යග්ඝච්ඡාපසරීවණ්ණ, භුඤ්ජ සම්ම දදාමි තෙ’’ති.
තත්ථ බ්යග්ඝච්ඡාපසරීවණ්ණාති ත්වං අම්හාකං බ්යග්ඝපොතකසමානවණ්ණොව ඛායසි, තෙන තං වදාමි අම්භො බ්යග්ඝච්ඡාපසරීවණ්ණ. භුඤ්ජ, සම්ම, දදාමි තෙති වයස්ස යාවදත්ථං ජම්බුපක්කානි ඛාද, අහං තෙ දදාමීති.
එවඤ්ච පන වත්වා ජම්බුසාඛං චාලෙත්වා ඵලානි පාතෙසි. අථ තස්මිං ජම්බුරුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා තෙ උභොපි අභූතගුණකථං කථෙත්වා ජම්බූනි ඛාදන්තෙ දිස්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘චිරස්සං ¶ වත පස්සාමි, මුසාවාදී සමාගතෙ;
වන්තාදං කුණපාදඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං පසංසකෙ’’ති.
තත්ථ වන්තාදන්ති පරෙසං වන්තභත්තඛාදකං කාකං. කුණපාදඤ්චාති කුණපඛාදකං සිඞ්ගාලඤ්ච.
ඉමඤ්ච පන ගාථං වත්වා සා දෙවතා භෙරවරූපාරම්මණං දස්සෙත්වා තෙ තතො පලාපෙසි.
සත්ථා ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සිඞ්ගාලො දෙවදත්තො අහොසි, කාකො කොකාලිකො, රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ජම්බුඛාදකජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[295] 5. අන්තජාතකවණ්ණනා
උසභස්සෙව තෙ ඛන්ධොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො තෙයෙව ද්වෙ ජනෙ ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු පුරිමසදිසමෙව.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං ගාමූපචාරෙ එරණ්ඩරුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තදා එකස්මිං ගාමකෙ මතං ජරග්ගවං නික්කඩ්ඪිත්වා ගාමද්වාරෙ එරණ්ඩවනෙ ඡඩ්ඩෙසුං. එකො සිඞ්ගාලො ආගන්ත්වා තස්ස මංසං ඛාදි. එකො කාකො ආගන්ත්වා එරණ්ඩෙ නිලීනො තං දිස්වා ‘‘යංනූනාහං එතස්ස අභූතගුණකථං කථෙත්වා මංසං ඛාදෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘උසභස්සෙව තෙ ඛන්ධො, සීහස්සෙව විජම්භිතං;
මිගරාජ නමො ත්යත්ථු, අපි කිඤ්චි ලභාමසෙ’’ති.
තත්ථ නමො ත්යත්ථූති නමො තෙ අත්ථු.
තං සුත්වා සිඞ්ගාලො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කුලපුත්තොව ජානාති, කුලපුත්තං පසංසිතුං;
මයූරගීවසඞ්කාස, ඉතො පරියාහි වායසා’’ති.
තත්ථ ¶ ඉතො පරියාහීති එරණ්ඩතො ඔතරිත්වා ඉතො යෙනාහං, තෙනාගන්ත්වා මංසං ඛාදාති වදති.
තං තෙසං කිරියං දිස්වා රුක්ඛදෙවතා තතියං ගාථමාහ –
‘‘මිගානං ¶ සිඞ්ගාලො අන්තො, පක්ඛීනං පන වායසො;
එරණ්ඩො අන්තො රුක්ඛානං, තයො අන්තා සමාගතා’’ති.
තත්ථ අන්තොති හීනො ලාමකො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සිඞ්ගාලො දෙවදත්තො අහොසි, කාකො කොකාලිකො, රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අන්තජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[296] 6. සමුද්දජාතකවණ්ණනා
කො නායන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උපනන්දත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි මහග්ඝසො මහාතණ්හො අහොසි, සකටපූරෙහි පච්චයෙහිපි සන්තප්පෙතුං න සක්කා. වස්සූපනායිකකාලෙ ද්වීසු තීසු විහාරෙසු වස්සං උපගන්ත්වා එකස්මිං උපාහනෙ ඨපෙති, එකස්මිං කත්තරයට්ඨිං, එකස්මිං උදකතුම්බං. එකස්මිං සයං වසති, ජනපදවිහාරං ගන්ත්වා පණීතපරික්ඛාරෙ භික්ඛූ දිස්වා අරියවංසකථං කථෙත්වා තෙසං පංසුකූලානි ගාහාපෙත්වා තෙසං චීවරානි ගණ්හාති, මත්තිකාපත්තෙ ගාහාපෙත්වා මනාපමනාපෙ පත්තෙ ථාලකානි ච ගහෙත්වා යානකං පූරෙත්වා ජෙතවනං ආගච්ඡති. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, උපනන්දො සක්යපුත්තො මහග්ඝසො මහිච්ඡො අඤ්ඤෙසං පටිපත්තිං කථෙත්වා සමණපරික්ඛාරෙන යානකං පූරෙත්වා ආගච්ඡතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අයුත්තං, භික්ඛවෙ, උපනන්දෙන කතං පරෙසං අරියවංසකථං කථෙන්තෙන, පඨමතරඤ්හි අත්තනා අප්පිච්ඡෙන හුත්වා පච්ඡා පරෙසං අරියවංසං කථෙතුං වට්ටතී’’ති.
‘‘අත්තානමෙව ¶ පඨමං, පතිරූපෙ නිවෙසයෙ;
අථඤ්ඤමනුසාසෙය්ය, න කිලිස්සෙය්ය පණ්ඩිතො’’ති. (ධ. ප. 158) –
ඉමං ධම්මපදෙ ගාථං දෙසෙත්වා උපනන්දං ගරහිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව උපනන්දො මහිච්ඡො, පුබ්බෙ මහාසමුද්දෙපි උදකං රක්ඛිතබ්බං මඤ්ඤී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සමුද්දදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. අථෙකො කාකො සමුද්දස්ස උපරිභාගෙ විචරන්තො ‘‘සමුද්දෙ උදකං පමාණෙන පිවථ, රක්ඛන්තා පිවථා’’ති මච්ඡසඞ්ඝසකුණසඞ්ඝෙ ¶ වාරෙන්තො වාරෙන්තො චරති. තං දිස්වා සමුද්දදෙවතා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කො නායං ලොණතොයස්මිං, සමන්තා පරිධාවති;
මච්ඡෙ මකරෙ ච වාරෙති, ඌමීසු ච විහඤ්ඤතී’’ති.
තත්ථ කො නායන්ති කො නු අයං.
තං සුත්වා සමුද්දකාකො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අනන්තපායී සකුණො, අතිත්තොති දිසාසුතො;
සමුද්දං පාතුමිච්ඡාමි, සාගරං සරිතංපති’’න්ති.
තස්සත්ථො – අහං අනන්තසාගරං පාතුමිච්ඡාමි, තෙනම්හි අනන්තපායී නාම සකුණො මහතියාපි අපූරණියා තණ්හාය සමන්නාගතත්තා අතිත්තොතිපි අහං දිසාසු සුතො විස්සුතො පාකටො, ස්වාහං ඉමං සකලසමුද්දං සුන්දරානං රතනානං ආකරත්තා සාගරෙන වා ඛතත්තා සාගරං සරිතානං පතිභාවෙන සරිතංපතිං පාතුමිච්ඡාමීති.
තං සුත්වා සමුද්දදෙවතා තතියං ගාථමාහ –
‘‘සො අයං හායති චෙව, පූරතෙ ච මහොදධි;
නාස්ස නායති පීතන්තො, අපෙය්යො කිර සාගරො’’ති.
තත්ථ ¶ සො අයං හායති චෙවාති උදකස්ස ඔසක්කනවෙලාය හායති, නික්ඛමනවෙලාය පූරති. නාස්ස නායතීති අස්ස මහාසමුද්දස්ස සචෙපි නං සකලලොකො පිවෙය්ය, තථාපි ‘‘ඉතො එත්තකං නාම උදකං පීත’’න්ති පරියන්තො න පඤ්ඤායති. අපෙය්යො කිරාති එසො කිර සාගරො න සක්කා කෙනචි උදකං ඛෙපෙත්වා පාතුන්ති.
එවඤ්ච පන වත්වා සා භෙරවරූපාරම්මණං දස්සෙත්වා සමුද්දකාකං පලාපෙසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සමුද්දකාකො උපනන්දො අහොසි, දෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සමුද්දජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[297] 7. කාමවිලාපජාතකවණ්ණනා
උච්චෙ ¶ සකුණ ඩෙමානාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු පුප්ඵරත්තජාතකෙ (ජා. 1.1.147) කථිතං, අතීතවත්ථු ඉන්ද්රියජාතකෙ (ජා. 1.8.60 ආදයො) ආවිභවිස්සති. තං පන පුරිසං ජීවන්තං සූලෙ උත්තාසෙසුං. සො තත්ථ නිසින්නො ආකාසෙන ගච්ඡන්තං එකං කාකං දිස්වා තාවඛරම්පි තං වෙදනං අගණෙත්වා පියභරියාය සාසනං පෙසෙතුං කාකං ආමන්තෙන්තො ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘උච්චෙ සකුණ ඩෙමාන, පත්තයාන විහඞ්ගම;
වජ්ජාසි ඛො ත්වං වාමූරුං, චිරං ඛො සා කරිස්සති.
‘‘ඉදං ඛො සා න ජානාති, අසිං සත්තිඤ්ච ඔඩ්ඩිතං;
සා චණ්ඩී කාහති කොධං, තං මෙ තපති නො ඉදං.
‘‘එස උප්පලසන්නාහො, නික්ඛඤ්චුස්සීසකොහිතං;
කාසිකඤ්ච මුදුං වත්ථං, තප්පෙතු ධනිකා පියා’’ති.
තත්ථ ¶ ඩෙමානාති ගච්ඡමාන චරමාන. පත්තයානාති තමෙවාලපති, තථා විහඞ්ගමාති. සො හි පත්තෙහි යානං කත්වා ගමනතො පත්තයානො, ආකාසෙ ගමනතො විහඞ්ගමො. වජ්ජාසීති වදෙය්යාසි. වාමූරුන්ති කදලික්ඛන්ධසමානඌරුං, මම සූලෙ නිසින්නභාවං වදෙය්යාසි. චිරං ඛො සා කරිස්සතීති සා ඉමං පවත්තිං අජානමානා මම ආගමනං චිරං කරිස්සති, ‘‘චිරං මෙ ගතස්ස පියස්ස න ච ආගච්ඡතී’’ති එවං චින්තෙස්සතීති අත්ථො.
අසිං සත්තිඤ්චාති අසිසමානතාය සත්තිසමානතාය ච සූලමෙව සන්ධාය වදති. තඤ්හි ¶ තස්ස උත්තාසනත්ථාය ඔඩ්ඩිතං ඨපිතං. චණ්ඩීති කොධනා. කාහති කොධන්ති ‘‘අතිචිරායතී’’ති ¶ මයි කොධං කරිස්සති. තං මෙ තපතීති තං තස්සා කුජ්ඣනං මං තපති. නො ඉදන්ති ඉධ පන ඉදං සූලං මං න තපතීති දීපෙති.
‘‘එස උප්පලසන්නාහො’’තිආදීහි ඝරෙ උස්සීසකෙ ඨපිතං අත්තනො භණ්ඩං ආචික්ඛති. තත්ථ උප්පලසන්නාහොති උප්පලො ච සන්නාහො ච උප්පලසන්නාහො, උප්පලසදිසො කණයො ච සන්නාහකො චාති අත්ථො. නික්ඛඤ්චාති පඤ්චහි සුවණ්ණෙහි කතං අඞ්ගුලිමුද්දිකං. කාසිකඤ්ච මුදු වත්ථන්ති මුදුං කාසිකසාටකයුගං සන්ධායාහ. එත්තකං කිර තෙන උස්සීසකෙ නික්ඛිත්තං. තප්පෙතු ධනිකා පියාති එතං සබ්බං ගහෙත්වා සා මම පියා ධනත්ථිකා ඉමිනා ධනෙන තප්පෙතු පූරෙතු, සන්තුට්ඨා හොතූති.
එවං සො පරිදෙවමානොව කාලං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා භරියා එතරහි භරියා අහොසි, යෙන පන දෙවපුත්තෙන තං කාරණං දිට්ඨං, සො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කාමවිලාපජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[298] 8. උදුම්බරජාතකවණ්ණනා
උදුම්බරා ¶ චිමෙ පක්කාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර අඤ්ඤතරස්මිං පච්චන්තගාමකෙ විහාරං කාරෙත්වා වසති. රමණීයො විහාරො පිට්ඨිපාසාණෙ නිවිට්ඨො, මන්දං සම්මජ්ජනට්ඨානං උදකඵාසුකං, ගොචරගාමො නාතිදූරෙ නාච්චාසන්නෙ, සම්පියායමානා මනුස්සා භික්ඛං දෙන්ති. අථෙකො භික්ඛු චාරිකං චරමානො තං විහාරං පාපුණි. නෙවාසිකො තස්ස ආගන්තුකවත්තං කත්වා පුනදිවසෙ තං ආදාය ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. මනුස්සා පණීතං භික්ඛං දත්වා ස්වාතනාය නිමන්තයිංසු. ආගන්තුකො කතිපාහං භුඤ්ජිත්වා චින්තෙසි – ‘‘එකෙනුපායෙන ඉමං භික්ඛුං වඤ්චෙත්වා ¶ නික්කඩ්ඪිත්වා ඉමං විහාරං ගණ්හිස්සාමී’’ති. අථ නං ථෙරූපට්ඨානං ආගතං පුච්ඡි – ‘‘කිං, ආවුසො, බුද්ධූපට්ඨානං නාකාසී’’ති? ‘‘භන්තෙ, ඉමං විහාරං පටිජග්ගන්තො නත්ථි, තෙනම්හි න ගතපුබ්බො’’ති. ‘‘යාව ත්වං ¶ බුද්ධූපට්ඨානං ගන්ත්වා ආගච්ඡසි, තාවාහං පටිජග්ගිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති නෙවාසිකො ‘‘යාව මමාගමනා ථෙරෙ මා පමජ්ජිත්ථා’’ති මනුස්සානං වත්වා පක්කාමි.
තතො පට්ඨාය ආගන්තුකො ‘‘තස්ස නෙවාසිකස්ස අයඤ්ච අයඤ්ච දොසො’’ති තෙ මනුස්සෙ පරිභින්දි. ඉතරොපි සත්ථාරං වන්දිත්වා පුනාගතො, අථස්ස සො සෙනාසනං න අදාසි. සො එකස්මිං ඨානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ පිණ්ඩාය ගාමං පාවිසි, මනුස්සා සාමීචිමත්තම්පි න කරිංසු. සො විප්පටිසාරී හුත්වා පුන ජෙතවනං ගන්ත්වා තං කාරණං භික්ඛූනං ආරොචෙසි. තෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකො කිර භික්ඛු අසුකං භික්ඛුං විහාරා නික්කඩ්ඪිත්වා සයං තත්ථ වසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි සො ඉමං වසනට්ඨානා නික්කඩ්ඪියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අරඤ්ඤෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තත්ථ වස්සානෙ සත්තසත්තාහං දෙවො වස්සි. අථෙකො රත්තමුඛඛුද්දකමක්කටො එකිස්සා අනොවස්සිකාය පාසාණදරියා වසමානො එකදිවසං දරිද්වාරෙ අතෙමනට්ඨානෙ සුඛෙන ¶ නිසීදි. තත්ථ එකො කාළමුඛමහාමක්කටො තින්තො සීතෙන පීළියමානො විචරන්තො තං තථානිසින්නං දිස්වා ‘‘උපායෙන නං නීහරිත්වා එත්ථ වසිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා කුච්ඡිං ඔලම්බෙත්වා සුහිතාකාරං දස්සෙත්වා තස්ස පුරතො ඨත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘උදුම්බරා චිමෙ පක්කා, නිග්රොධා ච කපිත්ථනා;
එහි නික්ඛම භුඤ්ජස්සු, කිං ජිඝච්ඡාය මිය්යසී’’ති.
තත්ථ ¶ කපිත්ථනාති පිලක්ඛා. එහි නික්ඛමාති එතෙ උදුම්බරාදයො ඵලභාරනමිතා, අහම්පි ඛාදිත්වා සුහිතො ආගතොස්මි, ත්වම්පි ගච්ඡ භුඤ්ජස්සූති.
සොපි තස්ස වචනං සුත්වා සද්දහිත්වා ඵලානි ඛාදිතුකාමො නික්ඛමිත්වා තත්ථ තත්ථ විචරිත්වා කිඤ්චි අලභන්තො පුනාගන්ත්වා තං අන්තොපාසාණදරියං පවිසිත්වා නිසින්නං දිස්වා ‘‘වඤ්චෙස්සාමි න’’න්ති තස්ස පුරතො ඨත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘එවං ¶ සො සුහිතො හොති, යො වුඩ්ඪමපචායති;
යථාහමජ්ජ සුහිතො, දුමපක්කානි මාසිතො’’ති.
තත්ථ දුමපක්කානි මාසිතොති උදුම්බරාදීනි රුක්ඛඵලානි ඛාදිත්වා අසිතො ධාතො සුහිතො.
තං සුත්වා මහාමක්කටො තතියං ගාථමාහ –
‘‘යං වනෙජො වනෙජස්ස, වඤ්චෙය්ය කපිනො කපි;
දහරො කපි සද්ධෙය්ය, න හි ජිණ්ණො ජරාකපී’’ති.
තස්සත්ථො – යං වනෙ ජාතො කපි වනෙ ජාතස්ස කපිනො වඤ්චනං කරෙය්ය, තං තයා සදිසො දහරො වානරො සද්දහෙය්ය, මාදිසො පන ජිණ්ණො ජරාකපි මහල්ලකමක්කටො න හි සද්දහෙය්ය, සතක්ඛත්තුම්පි භණන්තස්ස තුම්හාදිසස්ස න සද්දහති. ඉමස්මිඤ්හි හිමවන්තපදෙසෙ සබ්බං ඵලාඵලං ¶ වස්සෙන කිලින්නං පතිතං, පුන තව ඉදං ඨානං නත්ථි, ගච්ඡාති. සො තතොව පක්කාමි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ඛුද්දකමක්කටො නෙවාසිකො අහොසි, කාළමහාමක්කටො ආගන්තුකො, රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
උදුම්බරජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[299] 9. කොමාරපුත්තජාතකවණ්ණනා
පුරෙ ¶ තුවන්ති ඉදං සත්ථා පුබ්බාරාමෙ විහරන්තො කෙළිසීලෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි. තෙ කිර භික්ඛූ සත්ථරි උපරිපාසාදෙ විහරන්තෙ හෙට්ඨාපාසාදෙ දිට්ඨසුතාදීනි කථෙන්තා කලහඤ්ච පරිභාසඤ්ච කරොන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා මහාමොග්ගල්ලානං ආමන්තෙත්වා ‘‘එතෙ භික්ඛූ සංවෙජෙහී’’ති ආහ. ථෙරො ආකාසෙ උප්පතිත්වා පාදඞ්ගුට්ඨකෙන පාසාදථුපිකං පහරිත්වා යාව උදකපරියන්තා පාසාදං කම්පෙසි. තෙ භික්ඛූ මරණභයභීතා නික්ඛමිත්වා බහි අට්ඨංසූ. තෙසං සො කෙළිසීලභාවො භික්ඛූසු පාකටො ජාතො. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ¶ – ‘‘ආවුසො, එකච්චෙ භික්ඛූ එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා කෙළිසීලා හුත්වා විචරන්ති, ‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’ති විපස්සනාය කම්මං න කරොන්තී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙතෙ කෙළිසීලකායෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං ගාමකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘කොමාරපුත්තො’’ති නං සඤ්ජානිංසු. සො අපරභාගෙ නික්ඛමිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ වසි. අථඤ්ඤෙ කෙළිසීලා තාපසා හිමවන්තපදෙසෙ අස්සමං මාපෙත්වා වසිංසු, කසිණපරිකම්මමත්තම්පි නෙසං නත්ථි, අරඤ්ඤතො ඵලාඵලානි ආහරිත්වා ඛාදිත්වා හසමානා නානප්පකාරාය කෙළියා වීතිනාමෙන්ති. තෙසං සන්තිකෙ එකො මක්කටො අත්ථි, සොපි කෙළිසීලකොව ¶ මුඛවිකාරාදීනි කරොන්තො තාපසානං නානාවිධං කෙළිං දස්සෙති. තාපසා තත්ථ චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය මනුස්සපථං අගමංසු. තෙසං ගතකාලතො පට්ඨාය බොධිසත්තො තං ඨානං ගන්ත්වා වාසං කප්පෙසි, මක්කටො තෙසං විය තස්සපි කෙළිං දස්සෙසි.
බොධිසත්තො අච්ඡරං පහරිත්වා ‘‘සුසික්ඛිතපබ්බජිතානං සන්තිකෙ වසන්තෙන නාම ආචාරසම්පන්නෙන ¶ කායාදීහි සුසඤ්ඤතෙන ඣානෙසු යුත්තෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති තස්ස ඔවාදං අදාසි. සො තතො පට්ඨාය සීලවා ආචාරසම්පන්නො අහොසි, බොධිසත්තොපි තතො අඤ්ඤත්ථ අගමාසි. අථ තෙ තාපසා ලොණම්බිලං සෙවිත්වා තං ඨානං අගමංසු. මක්කටො පුබ්බෙ විය තෙසං කෙළිං න දස්සෙසි. අථ නං තාපසා ‘‘පුබ්බෙ, ත්වං ආවුසො, අම්හාකං පුරතො කෙළිං අකාසි, ඉදානි න කරොසි, කිංකාරණා’’ති පුච්ඡන්තා පඨමං ගාථමාහංසු –
‘‘පුරෙ තුවං සීලවතං සකාසෙ, ඔක්කන්තිකං කීළසි අස්සමම්හි;
කරොහරෙ මක්කටියානි මක්කට, න තං මයං සීලවතං රමාමා’’ති.
තත්ථ සීලවතං සකාසෙති කෙළිසීලානං අම්හාකං සන්තිකෙ. ඔක්කන්තිකන්ති මිගො විය ඔක්කන්තිත්වා කීළසි. කරොහරෙති එත්ථ අරෙති ආලපනං. මක්කටියානීති මුඛමක්කටිකකීළාසඞ්ඛාතානි මුඛවිකාරානි. න තං මයං සීලවතං රමාමාති යං පුබ්බෙ තව කෙළිසීලං කෙළිවතං, තං මයං එතරහි න රමාම, ත්වම්පි නො න රමාපෙසි, කිං නු ඛො කාරණන්ති.
තං ¶ සුත්වා මක්කටො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සුතා හි මය්හං පරමා විසුද්ධි, කොමාරපුත්තස්ස බහුස්සුතස්ස;
මා දානි මං මඤ්ඤි තුවං යථා පුරෙ, ඣානානුයුත්තො විහරාමි ආවුසො’’ති.
තත්ථ ¶ මය්හන්ති කරණත්ථෙ සම්පදානං. විසුද්ධීති ඣානවිසුද්ධි. බහුස්සුතස්සාති බහූනං කසිණපරිකම්මානං අට්ඨන්නඤ්ච සමාපත්තීනං සුතත්තා චෙව පටිවිද්ධත්තා ච බහුස්සුතස්ස. තුවන්ති තෙසු එකං තාපසං ආලපන්තො ඉදානි මා මං ත්වං පුරෙ විය සඤ්ජානි, නාහං පුරිමසදිසො, ආචරියො මෙ ලද්ධොති දීපෙති.
තං ¶ සුත්වා තාපසා තතියං ගාථමාහංසු –
‘‘සචෙපි සෙලස්මි වපෙය්ය බීජං, දෙවො ච වස්සෙ න හි තං විරූළ්හෙ;
සුතා හි තෙ සා පරමා විසුද්ධි, ආරා තුවං මක්කට ඣානභූමියා’’ති.
තස්සත්ථො – සචෙපි පාසාණපිට්ඨෙ පඤ්චවිධං බීජං වපෙය්ය, දෙවො ච සම්මා වස්සෙය්ය, අඛෙත්තතාය තං න විරූළ්හෙය්ය, එවමෙව තයා පරමා ඣානවිසුද්ධි සුතා, ත්වං පන තිරච්ඡානයොනිකත්තා ආරා ඣානභූමියා දූරෙ ඨිතො, න සක්කා තයා ඣානං නිබ්බත්තෙතුන්ති මක්කටං ගරහිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කෙළිසීලා තාපසා ඉමෙ භික්ඛූ අහෙසුං, කොමාරපුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කොමාරපුත්තජාතකවණ්ණනා නවමා.
[300] 10. වකජාතකවණ්ණනා
පරපාණරොධා ජීවන්තොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණසන්ථතං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු විනයෙ (පාරා. 565 ආදයො) විත්ථාරතො ආගතමෙව. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – ආයස්මා උපසෙනො දුවස්සිකො එකවස්සිකෙන සද්ධිවිහාරිකෙන සද්ධිං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සත්ථාරා ගරහිතො ¶ වන්දිත්වා පක්කන්තො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තප්පත්තො අප්පිච්ඡතාදිගුණයුත්තො තෙරස ධුතඞ්ගානි සමාදාය පරිසම්පි තෙරසධුතඞ්ගධරං කත්වා භගවති තෙමාසං පටිසල්ලීනෙ සපරිසො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පරිසං නිස්සාය පඨමං ගරහං ලභිත්වා අධම්මිකාය කතිකාය අනනුවත්තනෙ දුතියං සාධුකාරං ලභිත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය ධුතඞ්ගධරා භික්ඛූ යථාසුඛං උපසඞ්කමිත්වා මං පස්සන්තූ’’ති සත්ථාරා කතානුග්ගහො නික්ඛමිත්වා භික්ඛූනං තමත්ථං ආරොචෙසි. තතො පභුති භික්ඛූ ධුතඞ්ගධරා හුත්වා සත්ථාරං ¶ දස්සනාය උපසඞ්කමිත්වා සත්ථරි පටිසල්ලානා වුට්ඨිතෙ තත්ථ තත්ථ පංසුකූලානි ඡඩ්ඩෙත්වා අත්තනො පත්තචීවරානෙව ගණ්හිංසු. සත්ථා සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං සෙනාසනචාරිකං චරන්තො ¶ තත්ථ තත්ථ පතිතානි පංසුකූලානි දිස්වා පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමෙසං නාම භික්ඛූනං ධුතඞ්ගසමාදානං න චිරට්ඨිතිකං වකස්ස උපොසථකම්මසදිසං අහොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සක්කො දෙවරාජා අහොසි. අථෙකො වකො ගඞ්ගාතීරෙ පාසාණපිට්ඨෙ වසති, අථ ගඞ්ගාය මහොදකං ආගන්ත්වා තං පාසාණං පරික්ඛිපි. වකො අභිරුහිත්වා පාසාණපිට්ඨෙ නිපජ්ජි, නෙවස්ස ගොචරො අත්ථි, න ගොචරාය ගමනමග්ගො, උදකම්පි වඩ්ඪතෙව. සො චින්තෙසි – ‘‘මය්හං නෙව ගොචරො අත්ථි, න ගොචරාය ගමනමග්ගො, නික්කම්මස්ස පන නිපජ්ජනතො උපොසථකම්මං වර’’න්ති මනසාව උපොසථං අධිට්ඨාය සීලානි සමාදියිත්වා නිපජ්ජි. තදා සක්කො දෙවරාජා ආවජ්ජමානො තස්ස තං දුබ්බලසමාදානං ඤත්වා ‘‘එතං වකං විහෙඨෙස්සාමී’’ති එළකරූපෙන ආගන්ත්වා තස්ස අවිදූරෙ ඨත්වා අත්තානං දස්සෙසි. වකො තං දිස්වා ‘‘අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ උපොසථකම්මං ජානිස්සාමී’’ති උට්ඨාය තං ගණ්හිතුං පක්ඛන්දි. එළකොපි ඉතො චිතො ච පක්ඛන්දිත්වා අත්තානං ගහෙතුං නාදාසි. වකො තං ගහෙතුං අසක්කොන්තො නිවත්තිත්වා ආගම්ම ‘‘උපොසථකම්මං තාව මෙ න භිජ්ජතී’’ති තත්ථෙව පුන නිපජ්ජි. සක්කො සක්කත්තභාවෙනෙව ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘තාදිසස්ස දුබ්බලජ්ඣාසයස්ස කිං උපොසථකම්මෙන, ත්වං මම සක්කභාවං අජානන්තො එළකමංසං ඛාදිතුකාමො අහොසී’’ති තං විහෙඨෙත්වා ගරහිත්වා දෙවලොකමෙව ගතො.
‘‘පරපාණරොධා ජීවන්තො, මංසලොහිතභොජනො;
වකො වතං සමාදාය, උපපජ්ජි උපොසථං.
‘‘තස්ස ¶ සක්කො වතඤ්ඤාය, අජරූපෙනුපාගමි;
වීතතපො අජ්ඣප්පත්තො, භඤ්ජි ලොහිතපො තපං.
‘‘එවමෙව ¶ ¶ ඉධෙකච්චෙ, සමාදානම්හි දුබ්බලා;
ලහුං කරොන්ති අත්තානං, වකොව අජකාරණා’’ති. –
තිස්සොපි අභිසම්බුද්ධගාථාව.
තත්ථ උපපජ්ජි උපොසථන්ති උපොසථවාසං උපගතො. වතඤ්ඤායාති තස්ස දුබ්බලවතං අඤ්ඤාය. වීතතපො අජ්ඣප්පත්තොති විගතතපො හුත්වා උපගතො, තං ඛාදිතුං පක්ඛන්දීති අත්ථො. ලොහිතපොති ලොහිතපායී. තපන්ති තං අත්තනො සමාදානතපං භින්දි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සක්කො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
වකජාතකවණ්ණනා දසමා.
කුම්භවග්ගො පඤ්චමො.
තස්සුද්දානං –
වරකුම්භ සුපත්ත සිරිව්හයනො, සුචිසම්මත බින්දුසරො චුසභො;
සරිතංපති චණ්ඩි ජරාකපිනා, අථ මක්කටියා වකකෙන දසාති.
අථ වග්ගුද්දානං –
සඞ්කප්පො පදුමො චෙව, උදපානෙන තතියං;
අබ්භන්තරං ඝටභෙදං, තිකනිපාතම්හිලඞ්කතන්ති.
තිකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(දුතියො භාගො නිට්ඨිතො.)