📜

7. සත්තකනිපාතො

1. කුක්කුවග්ගො

[396] 1. කුක්කුජාතකවණ්ණනා

දියඩ්ඪකුක්කූති ¶ ¶ ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො රාජොවාදං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු තෙසකුණජාතකෙ (ජා. 2.17.1 ආදයො) ආවි භවිස්සති.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො අමච්චො අහොසි. රාජා අගතිගමනෙ පතිට්ඨාය අධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි, ජනපදං පීළෙත්වා ධනමෙව සංහරි. බොධිසත්තො රාජානං ඔවදිතුකාමො එකං උපමං උපධාරෙන්තො විචරති, රඤ්ඤො උය්යානෙ වාසාගාරං විප්පකතං හොති අනිට්ඨිතච්ඡදනං, දාරුකණ්ණිකං ආරොපෙත්වා ගොපානසියො පවෙසිතමත්තා හොන්ති. රාජා කීළනත්ථාය උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථ විචරිත්වා තං ගෙහං පවිසිත්වා උල්ලොකෙන්තො කණ්ණිකමණ්ඩලං දිස්වා අත්තනො උපරිපතනභයෙන නික්ඛමිත්වා බහි ඨිතො පුන ඔලොකෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො නිස්සාය කණ්ණිකා ඨිතා, කිං නිස්සාය ගොපානසියො’’ති චින්තෙත්වා බොධිසත්තං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –

1.

‘‘දියඩ්ඪකුක්කූ ¶ උදයෙන කණ්ණිකා, විදත්ථියො අට්ඨ පරික්ඛිපන්ති නං;

සා සිංසපා, සාරමයා අඵෙග්ගුකා, කුහිං ඨිතා උප්පරිතො න ධංසතී’’ති.

තත්ථ දියඩ්ඪකුක්කූති දියඩ්ඪරතනා. උදයෙනාති උච්චත්තෙන. පරික්ඛිපන්ති නන්ති තං පනෙතං අට්ඨ විදත්ථියො පරික්ඛිපන්ති, පරික්ඛෙපතො අට්ඨවිදත්ථිපමාණාති වුත්තං හොති. කුහිං ඨිතාති කත්ථ පතිට්ඨිතා හුත්වා. න ධංසතීති න පතති.

තං ¶ ¶ සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘ලද්ධා දානි මෙ රඤ්ඤො ඔවාදත්ථාය උපමා’’ති චින්තෙත්වා ඉමා ගාථා ආහ –

2.

‘‘යා තිංසති සාරමයා අනුජ්ජුකා, පරිකිරිය ගොපානසියො සමං ඨිතා;

තාහි සුසඞ්ගහිතා බලසා පීළිතා, සමං ඨිතා උප්පරිතො න ධංසති.

3.

‘‘එවම්පි මිත්තෙහි දළ්හෙහි පණ්ඩිතො, අභෙජ්ජරූපෙහි සුචීහි මන්තිභි;

සුසඞ්ගහීතො සිරියා න ධංසති, ගොපානසීභාරවහාව කණ්ණිකා’’ති.

තත්ථ යා තිංසති සාරමයාති යා එතා සාරරුක්ඛමයා තිංසති ගොපානසියො. පරිකිරියාති පරිවාරෙත්වා. සමං ඨිතාති සමභාගෙන ඨිතා. බලසා පීළිතාති තාහි තාහි ගොපානසීහි බලෙන පීළිතා සුට්ඨු සඞ්ගහිතා එකාබද්ධා හුත්වා. පණ්ඩිතොති ඤාණසම්පන්නො රාජා. සුචීහීති සුචිසමාචාරෙහි කල්යාණමිත්තෙහි. මන්තිභීති මන්තකුසලෙහි. ගොපානසීභාරවහාව කණ්ණිකාති යථා ගොපානසීනං භාරං වහමානා කණ්ණිකා න ධංසති න පතති, එවං රාජාපි වුත්තප්පකාරෙහි මන්තීහි අභිජ්ජහදයෙහි සුසඞ්ගහිතො සිරිතො න ධංසති න පතති න පරිහායති.

රාජා ¶ බොධිසත්තෙ කථෙන්තෙයෙව අත්තනො කිරියං සල්ලක්ඛෙත්වා කණ්ණිකාය අසති ගොපානසියො න තිට්ඨන්ති, ගොපානසීහි අසඞ්ගහිතා කණ්ණිකා න තිට්ඨති, ගොපානසීසු භිජ්ජන්තීසු කණ්ණිකා පතති, එවමෙව අධම්මිකො රාජා අත්තනො මිත්තාමච්චෙ ච බලකායෙ ච බ්රාහ්මණගහපතිකෙ ච අසඞ්ගණ්හන්තො තෙසු භිජ්ජන්තෙසු තෙහි අසඞ්ගහිතො ඉස්සරියා ධංසති, රඤ්ඤා නාම ධම්මිකෙන භවිතබ්බන්ති. අථස්ස තස්මිං ඛණෙ පණ්ණාකාරත්ථාය මාතුලුඞ්ගං ආහරිංසු. රාජා ‘‘සහාය, ඉමං මාතුලුඞ්ගං ඛාදා’’ති බොධිසත්තං ආහ. බොධිසත්තො තං ගහෙත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉමං ඛාදිතුං අජානන්තා තිත්තකං වා කරොන්ති අම්බිලං වා, ජානන්තා ¶ පන පණ්ඩිතා තිත්තකං හාරෙත්වා අම්බිලං අනීහරිත්වා මාතුලුඞ්ගරසං අනාසෙත්වාව ඛාදන්තී’’ති රඤ්ඤො ඉමාය උපමාය ධනසඞ්ඝරණූපායං දස්සෙන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

4.

‘‘ඛරත්තචං බෙල්ලං යථාපි සත්ථවා, අනාමසන්තොපි කරොති තිත්තකං;

සමාහරං සාදුං කරොති පත්ථිව, අසාදුං කයිරා තනුබන්ධමුද්ධරං.

5.

‘‘එවම්පි ¶ ගාමනිගමෙසු පණ්ඩිතො, අසාහසං රාජධනානි සඞ්ඝරං;

ධම්මානුවත්තී පටිපජ්ජමානො, ස ඵාති කයිරා අවිහෙඨයං පර’’න්ති.

තත්ථ ඛරත්තචන්ති ථද්ධතචං. බෙල්ලන්ති මාතුලුඞ්ගං. ‘බෙල’’න්තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. සත්ථවාති සත්ථකහත්ථො. අනාමසන්තොති බහිතචං තනුකම්පි අතච්ඡන්තො ඉදං ඵලං තිත්තකං කරොති. සමාහරන්ති සමාහරන්තො බහිතචං තච්ඡන්තො අන්තො ච අම්බිලං අනීහරන්තො තං සාදුං කරොති. පත්ථිවාති රාජානං ආලපති. තනුබන්ධමුද්ධරන්ති ¶ තනුකං පන තචං උද්ධරන්තො සබ්බසො තිත්තකස්ස අනපනීතත්තා තං අසාදුමෙව කයිරා. එවන්ති එවං පණ්ඩිතො රාජාපි අසාහසං සාහසියා තණ්හාය වසං අගච්ඡන්තො අගතිගමනං පහාය රට්ඨං අපීළෙත්වා උපචිකානං වම්මිකවඩ්ඪනනියාමෙන මධුකරානං රෙණුං ගහෙත්වා මධුකරණනියාමෙන ච ධනං සඞ්ඝරන්තො –

‘‘දානං සීලං පරිච්චාගං, අජ්ජවං මද්දවං තපං;

අක්කොධං අවිහිංසඤ්ච, ඛන්තිඤ්ච අවිරොධන’’න්ති. –

ඉති ඉමෙසං දසන්නං රාජධම්මානං අනුවත්තනෙන ධම්මානුවත්තී හුත්වා පටිපජ්ජමානො සො අත්තනො ච පරෙසඤ්ච ඵාතිං වඩ්ඪිං කරෙය්ය පරං අවිහෙඨෙන්තොයෙවාති.

රාජා බොධිසත්තෙන සද්ධිං මන්තෙන්තො පොක්ඛරණීතීරං ගන්ත්වා සුපුප්ඵිතං බාලසූරියවණ්ණං උදකෙන අනුපලිත්තං පදුමං දිස්වා ආහ – ‘‘සහාය, ඉමං ¶ පදුමං උදකෙ සඤ්ජාතමෙව උදකෙන අලිම්පමානං ඨිත’’න්ති. අථ නං බොධිසත්තො ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම එවරූපෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඔවදන්තො ඉමා ගාථා ආහ –

6.

‘‘ඔදාතමූලං සුචිවාරිසම්භවං, ජාතං යථා පොක්ඛරණීසු අම්බුජං;

පදුමං යථා අග්ගිනිකාසිඵාලිමං, න කද්දමො න රජො න වාරි ලිම්පති.

7.

‘‘එවම්පි වොහාරසුචිං අසාහසං, විසුද්ධකම්මන්තමපෙතපාපකං;

න ලිම්පති කම්මකිලෙස තාදිසො, ජාතං යථා පොක්ඛරණීසු අම්බුජ’’න්ති.

තත්ථ ඔදාතමූලන්ති පණ්ඩරමූලං. අම්බුජන්ති පදුමස්සෙව වෙවචනං. අග්ගිනිකාසිඵාලිමන්ති අග්ගිනිකාසිනා සූරියෙන ඵාලිතං විකසිතන්ති අත්ථො. න කද්දමො න ¶ රජො න වාරි ලිම්පතීති නෙව කද්දමො න රජො න උදකං ලිම්පති, න මක්ඛෙතීති අත්ථො. ‘‘ලිප්පති’’ච්චෙව වා පාඨො, භුම්මත්ථෙ වා එතානි පච්චත්තවචනානි, එතෙසු කද්දමාදීසු න ලිප්පති, න අල්ලීයතීති අත්ථො. වොහාරසුචින්ති ¶ පොරාණකෙහි ධම්මිකරාජූහි ලිඛාපෙත්වා ඨපිතවිනිච්ඡයවොහාරෙ සුචිං, අගතිගමනං පහාය ධම්මෙන විනිච්ඡයකාරකන්ති අත්ථො. අසාහසන්ති ධම්මිකවිනිච්ඡයෙ ඨිතත්තායෙව සාහසිකකිරියාය විරහිතං. විසුද්ධකම්මන්තන්ති තෙනෙව අසාහසිකට්ඨෙන විසුද්ධකම්මන්තං සච්චවාදිං නික්කොධං මජ්ඣත්තං තුලාභූතං ලොකස්ස. අපෙතපාපකන්ති අපගතපාපකම්මං. න ලිම්පති කම්මකිලෙස තාදිසොති තං රාජානං පාණාතිපාතො අදින්නාදානං කාමෙසුමිච්ඡාචාරො මුසාවාදොති අයං කම්මකිලෙසො න අල්ලීයති. කිංකාරණා? තාදිසො ජාතං යථා පොක්ඛරණීසු අම්බුජං. තාදිසො හි රාජා යථා පොක්ඛරණීසු ජාතං පදුමං අනුපලිත්තං, එවං අනුපලිත්තො නාම හොති.

රාජා බොධිසත්තස්ස ඔවාදං සුත්වා තතො පට්ඨාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායණො අහොසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

කුක්කුජාතකවණ්ණනා පඨමා.

[397] 2. මනොජජාතකවණ්ණනා

යථා චාපො නින්නමතීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො විපක්ඛසෙවකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන හෙට්ඨා මහිළාමුඛජාතකෙ (ජා. 1.1.26) විත්ථාරිතමෙව. තදා පන සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස විපක්ඛසෙවකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සීහො හුත්වා සීහියා සද්ධිං සංවසන්තො ද්වෙ පොතකෙ ලභි – පුත්තඤ්ච ධීතරඤ්ච. පුත්තස්ස මනොජොති නාමං අහොසි, සො වයප්පත්තො එකං සීහපොතිකං ගණ්හි. ඉති තෙ පඤ්ච ජනා අහෙසුං. මනොජො වනමහිංසාදයො වධිත්වා මංසං ආහරිත්වා මාතාපිතරො ච භගිනිඤ්ච පජාපතිඤ්ච පොසෙති. සො ¶ එකදිවසං ගොචරභූමියං ගිරියං නාම සිඞ්ගාලං පලායිතුං අප්පහොන්තං උරෙන නිපන්නං දිස්වා ‘‘කිං, සම්මා’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා ‘‘උපට්ඨාතුකාමොම්හි, සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු, උපට්ඨහස්සූ’’ති තං ගහෙත්වා අත්තනො වසනගුහං ආනෙසි. බොධිසත්තො තං දිස්වා ‘‘තාත මනොජ, සිඞ්ගාලා නාම දුස්සීලා පාපධම්මා අකිච්චෙ නියොජෙන්ති, මා එතං අත්තනො සන්තිකෙ කරී’’ති වාරෙතුං නාසක්ඛි.

අථෙකදිවසං සිඞ්ගාලො අස්සමංසං ඛාදිතුකාමො මනොජං ආහ – ‘‘සාමි, අම්හෙහි ඨපෙත්වා අස්සමංසං අඤ්ඤං අඛාදිතපුබ්බං නාම නත්ථි, අස්සං ගණ්හිස්සාමා’’ති. ‘‘කහං පන, සම්ම, අස්සා හොන්තී’’ති? ‘‘බාරාණසියං නදීතීරෙ’’ති. සො තස්ස වචනං ගහෙත්වා තෙන සද්ධිං අස්සානං නදියා න්හානවෙලායං ගන්ත්වා එකං අස්සං ගහෙත්වා පිට්ඨියං ආරොපෙත්වා වෙගෙන අත්තනො ගුහාද්වාරමෙව ආගතො. අථස්ස පිතා අස්සමංසං ඛාදිත්වා ‘‘තාත, අස්සා නාම රාජභොගා, රාජානො ච නාම අනෙකමායා කුසලෙහි ¶ ධනුග්ගහෙහි විජ්ඣාපෙන්ති, අස්සමංසඛාදනසීහා නාම දීඝායුකා න හොන්ති, ඉතො පට්ඨාය මා අස්සං ගණ්හී’’ති ආහ. සො පිතු වචනං අකත්වා ගණ්හතෙව. ‘‘සීහො අස්සෙ ගණ්හාතී’’ති සුත්වා රාජා අන්තොනගරෙයෙව අස්සානං පොක්ඛරණිං කාරාපෙසි. තතොපි ආගන්ත්වා ගණ්හියෙව. රාජා අස්සසාලං කාරෙත්වා අන්තොසාලායමෙව තිණොදකං දාපෙසි. සීහො පාකාරමත්ථකෙන ගන්ත්වා අන්තොසාලාතොපි ගණ්හියෙව.

රාජා එකං අක්ඛණවෙධිං ධනුග්ගහං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සක්ඛිස්සසි තාත, සීහං විජ්ඣිතු’’න්ති ආහ. සො ‘‘සක්කොමී’’ති වත්වා පාකාරං නිස්සාය සීහස්ස ආගමනමග්ගෙ අට්ටකං කාරෙත්වා අට්ඨාසි. සීහො ආගන්ත්වා බහිසුසානෙ සිඞ්ගාලං ඨපෙත්වා අස්සගහණත්ථාය නගරං පක්ඛන්දි. ධනුග්ගහො ආගමනකාලෙ ‘‘අතිතිඛිණො වෙගො’’ති සීහං අවිජ්ඣිත්වා අස්සං ගහෙත්වා ගමනකාලෙ ගරුභාරතාය ඔලීනවෙගං සීහං තිඛිණෙන නාරාචෙන පච්ඡාභාගෙ විජ්ඣි. නාරාචො පුරිමකායෙන නික්ඛමිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. සීහො ¶ ‘‘විද්ධොස්මී’’ති විරවි. ධනුග්ගහො තං විජ්ඣිත්වා අසනි විය ජියං පොථෙසි. සිඞ්ගාලො සීහස්ස ච ජියාය ච සද්දං සුත්වා ‘‘සහායො මෙ ධනුග්ගහෙන විජ්ඣිත්වා මාරිතො භවිස්සති, මතකෙන හි සද්ධිං විස්සාසො නාම නත්ථි, ඉදානි මම පකතියා වසනවනමෙව ගමිස්සාමී’’ති අත්තනාව සද්ධිං සල්ලපන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

8.

‘‘යථා චාපො නින්නමති, ජියා චාපි නිකූජති;

හඤ්ඤතෙ නූන මනොජො, මිගරාජා සඛා මම.

9.

‘‘හන්ද ¶ දානි වනන්තානි, පක්කමාමි යථාසුඛං;

නෙතාදිසා සඛා හොන්ති, ලබ්භා මෙ ජීවතො සඛා’’ති.

තත්ථ යථාති යෙනාකාරෙනෙව චාපො නින්නමති. හඤ්ඤතෙ නූනාති නූන හඤ්ඤති. නෙතාදිසාති එවරූපා මතකා සහායා නාම න හොන්ති. ලබ්භා මෙති ජීවතො මම සහායො නාම සක්කා ලද්ධුං.

සීහොපි එකවෙගෙන ගන්ත්වා අස්සං ගුහාද්වාරෙ පාතෙත්වා සයම්පි මරිත්වා පති. අථස්ස ඤාතකා නික්ඛමිත්වා තං ලොහිතමක්ඛිතං පහාරමුඛෙහි ¶ පග්ඝරිතලොහිතං පාපජනසෙවිතාය ජීවිතක්ඛයං පත්තං අද්දසංසු, දිස්වා චස්ස මාතා පිතා භගිනී පජාපතීති පටිපාටියා චතස්සො ගාථා භාසිංසු –

10.

‘‘න පාපජනසංසෙවී, අච්චන්තං සුඛමෙධති;

මනොජං පස්ස සෙමානං, ගිරියස්සානුසාසනී.

11.

‘‘න පාපසම්පවඞ්කෙන, මාතා පුත්තෙන නන්දති;

මනොජං පස්ස සෙමානං, අච්ඡන්නං සම්හි ලොහිතෙ.

12.

‘‘එවමාපජ්ජතෙ පොසො, පාපියො ච නිගච්ඡති;

යො වෙ හිතානං වචනං, න කරොති අත්ථදස්සිනං.

13.

‘‘එවඤ්ච සො හොති තතො ච පාපියො, යො උත්තමො අධමජනූපසෙවී;

පස්සුත්තමං ¶ අධමජනූපසෙවිතං, මිගාධිපං සරවරවෙගනිද්ධුත’’න්ති.

තත්ථ අච්චන්තං සුඛමෙධතීති න චිරං සුඛං ලභති. ගිරියස්සානුසාසනීති අයං එවරූපා ගිරියස්සානුසාසනීති ගරහන්තො ආහ. පාපසම්පවඞ්කෙනාති පාපෙසු සම්පවඞ්කෙන පාපසහායෙන. අච්ඡන්නන්ති නිමුග්ගං. පාපියො ච නිගච්ඡතීති පාපඤ්ච වින්දති. හිතානන්ති අත්ථකාමානං. අත්ථදස්සිනන්ති අනාගතඅත්ථං පස්සන්තානං. පාපියොති පාපතරො. අධමජනූපසෙවීති අධමජනං උපසෙවී. උත්තමන්ති සරීරබලෙන ජෙට්ඨකං.

පච්ඡිමා ¶ අභිසම්බුද්ධගාථා –

14.

‘‘නිහීයති පුරිසො නිහීනසෙවී, න ච හායෙථ කදාචි තුල්යසෙවී;

සෙට්ඨමුපගමං උදෙති ඛිප්පං, තස්මාත්තනා උත්තරිතරං භජෙථා’’ති.

තත්ථ නිහීයතීති භික්ඛවෙ, නිහීනසෙවී නාම මනොජො සීහො විය නිහීයති පරිහායති විනාසං පාපුණාති. තුල්යසෙවීති සීලාදීහි අත්තනා ¶ සදිසං සෙවමානො න හායති, වඩ්ඪියෙව පනස්ස හොති. සෙට්ඨමුපගමන්ති සීලාදීහි උත්තරිතරංයෙව උපගච්ඡන්තො. උදෙති ඛිප්පන්ති සීඝමෙව සීලාදීහි ගුණෙහි උදෙති, වුද්ධිං උපගච්ඡතීති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ විපක්ඛසෙවකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.

තදා සිඞ්ගාලො දෙවදත්තො අහොසි, මනොජො විපක්ඛසෙවකො, භගිනී උප්පලවණ්ණා, භරියා ඛෙමා භික්ඛුනී, මාතා රාහුලමාතා, පිතා සීහරාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.

මනොජජාතකවණ්ණනා දුතියා.

[398] 3. සුතනුජාතකවණ්ණනා

රාජා තෙ භත්තන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මාතුපොසකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු සාමජාතකෙ (ජා. 2.22.296 ආදයො) ආවි භවිස්සති.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො දුග්ගතගහපතිකුලෙ නිබ්බත්ති, සුතනූතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො භතිං කත්වා මාතාපිතරො පොසෙත්වා පිතරි කාලකතෙ මාතරං පොසෙති. තස්මිං පන කාලෙ බාරාණසිරාජා මිගවිත්තකො අහොසි. සො එකදිවසං මහන්තෙන පරිවාරෙන යොජනද්වියොජනමත්තං අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ‘‘යස්ස ඨිතට්ඨානෙන මිගො පලායති, සො ඉමං නාම ජිතො’’ති සබ්බෙසං ආරොචාපෙසි. අමච්චා රඤ්ඤො ධුවමග්ගට්ඨානෙ කොට්ඨකං ඡාදෙත්වා අදංසු. මනුස්සෙහි මිගානං වසනට්ඨානානි පරිවාරෙත්වා උන්නාදෙන්තෙහි උට්ඨාපිතෙසු මිගෙසු එකො එණිමිගො රඤ්ඤො ඨිතට්ඨානං පටිපජ්ජි. රාජා ‘‘තං විජ්ඣිස්සාමී’’ති සරං ඛිපි ¶ . උග්ගහිතමායො මිගො සරං මහාඵාසුකාභිමුඛං ආගච්ඡන්තං ඤත්වා පරිවත්තිත්වා සරෙන විද්ධො විය හුත්වා පති. රාජා ‘‘මිගො මෙ විද්ධො’’ති ගහණත්ථාය ධාවි. මිගො උට්ඨාය වාතවෙගෙන පලායි, අමච්චාදයො රාජානං අවහසිංසු. සො මිගං අනුබන්ධිත්වා කිලන්තකාලෙ ඛග්ගෙන ද්විධා ඡින්දිත්වා එකස්මිං දණ්ඩකෙ ලග්ගිත්වා ¶ කාජං වහන්තො විය ආගච්ඡන්තො ‘‘ථොකං විස්සමිස්සාමී’’ති මග්ගසමීපෙ ඨිතං වටරුක්ඛං උපගන්ත්වා නිපජ්ජිත්වා නිද්දං ඔක්කමි.

තස්මිං පන වටරුක්ඛෙ නිබ්බත්තො මඝදෙවො නාම යක්ඛො තත්ථ පවිට්ඨෙ වෙස්සවණස්ස සන්තිකා ඛාදිතුං ලභි. සො රාජානං උට්ඨාය ගච්ඡන්තං ‘‘තිට්ඨ භක්ඛොසි මෙ’’ති හත්ථෙ ගණ්හි. ‘‘ත්වං කොනාමොසී’’ති? ‘‘අහං ඉධ නිබ්බත්තයක්ඛො, ඉමං ඨානං පවිට්ඨකෙ ඛාදිතුං ලභාමී’’ති. රාජා සතිං උපට්ඨපෙත්වා ‘‘කිං අජ්ජෙව මං ඛාදිස්සසි, උදාහු නිබද්ධං ඛාදිස්සසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ලභන්තො නිබද්ධං ඛාදිස්සාමී’’ති. රාජා ‘‘ඉමං අජ්ජ මිගං ඛාදිත්වා මං විස්සජ්ජෙහි, අහං තෙ ස්වෙ පට්ඨාය එකාය භත්තපාතියා සද්ධිං එකං මනුස්සං පෙසෙස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි අප්පමත්තො හොහි, අපෙසිතදිවසෙ තඤ්ඤෙව ¶ ඛාදිස්සාමී’’ති. ‘‘අහං බාරාණසිරාජා, මය්හං අවිජ්ජමානං නාම නත්ථී’’ති. යක්ඛො පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා තං විස්සජ්ජෙසි. සො නගරං පවිසිත්වා තමත්ථං එකස්ස අත්ථචරකස්ස අමච්චස්ස කථෙත්වා ‘‘ඉදානි කිං කාතබ්බ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘දිවසපරිච්ඡෙදො කතො, දෙවා’’ති? ‘‘න කතො’’ති. ‘‘අයුත්තං වො කතං, එවං සන්තෙපි මා චින්තයිත්ථ, බහූ බන්ධනාගාරෙ මනුස්සා’’ති. ‘‘තෙන හි ත්වං එතං කම්මං කර, මය්හං ජීවිතං දෙහී’’ති.

අමච්චො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා දෙවසිකං බන්ධනාගාරතො මනුස්සං නීහරිත්වා භත්තපාතිං ගහෙත්වා කඤ්චි අජානාපෙත්වාව යක්ඛස්ස පෙසෙසි. යක්ඛො භත්තං භුඤ්ජිත්වා මනුස්සං ඛාදති. අපරභාගෙ බන්ධනාගාරානි නිම්මනුස්සානි ජාතානි. රාජා භත්තහාරකං අලභන්තො මරණභයෙන කම්පි. අථ නං අමච්චො අස්සාසෙත්වා ‘‘දෙව, ජීවිතාසාතො ධනාසාව බලවතරා, හත්ථික්ඛන්ධෙ සහස්සභණ්ඩිකං ඨපෙත්වා ‘කො ඉමං ධනං ගහෙත්වා යක්ඛස්ස භත්තං ආදාය ගමිස්සතී’ති භෙරිං චරාපෙමා’’ති වත්වා තථා කාරෙසි. අථ තං සුත්වා බොධිසත්තො චින්තෙසි ‘‘අහං භතියා මාසකඩ්ඪමාසකං සඞ්ඝරිත්වා කිච්ඡෙන මාතරං පොසෙමි, ඉමං ධනං ගහෙත්වා මාතු දත්වා යක්ඛස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමි, සචෙ යක්ඛං දමෙතුං සක්ඛිස්සාමි, ඉච්චෙතං කුසලං, නො චෙ සක්ඛිස්සාමි, මාතා මෙ සුඛං ජීවිස්සතී’’ති. සො තමත්ථං මාතු ආරොචෙත්වා ‘‘අලං තාත, න මම අත්ථො ධනෙනා’’ති ද්වෙ වාරෙ පටික්ඛිපිත්වා තතියවාරෙ තං අනාපුච්ඡිත්වාව ‘‘ආහරථ, අය්ය, සහස්සං, අහං භත්තං හරිස්සාමී’’ති සහස්සං ගහෙත්වා මාතු දත්වා ‘‘අම්ම ¶ , මා චින්තයි ¶ , අහං යක්ඛං දමෙත්වා මහාජනස්ස සොත්ථිං කරිස්සාමි, අජ්ජෙව තව අස්සුකිලින්නමුඛං හාසාපෙන්තොව ආගච්ඡිස්සාමී’’ති මාතරං වන්දිත්වා රාජපුරිසෙහි සද්ධිං රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි.

තතො රඤ්ඤා ‘‘තාත, ත්වං භත්තං හරිස්සසී’’ති වුත්තෙ ‘‘ආම, දෙවා’’ති ආහ. ‘‘කිං තෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘තුම්හාකං ¶ සුවණ්ණපාදුකා, දෙවා’’ති. ‘‘කිංකාරණා’’ති? ‘‘දෙව, සො යක්ඛො අත්තනො රුක්ඛමූලෙ භූමියං ඨිතකෙ ඛාදිතුං ලභති, අහං එතස්ස සන්තකභූමියං අට්ඨත්වා පාදුකාසු ඨස්සාමී’’ති. ‘‘අඤ්ඤං කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘තුම්හාකං ඡත්තං, දෙවා’’ති. ‘‘ඉදං කිමත්ථායා’’ති? ‘‘දෙව, යක්ඛො අත්තනො රුක්ඛච්ඡායාය ඨිතකෙ ඛාදිතුං ලභති, අහං තස්ස රුක්ඛච්ඡායාය අට්ඨත්වා ඡත්තච්ඡායාය ඨස්සාමී’’ති. ‘‘අඤ්ඤං කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘තුම්හාකං ඛග්ගං, දෙවා’’ති. ‘‘ඉමිනා කො අත්ථො’’ති? ‘‘දෙව, අමනුස්සාපි ආවුධහත්ථානං භායන්තියෙවා’’ති. ‘‘අඤ්ඤං කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සුවණ්ණපාතිං පූරෙත්වා තුම්හාකං භුඤ්ජනකභත්තං දෙථ, දෙවා’’ති. ‘‘කිංකාරණා, තාතා’’ති? ‘‘දෙව, මාදිසස්ස නාම පණ්ඩිතස්ස පුරිසස්ස මත්තිකපාතියා ලූඛභොජනං හරිතුං අනනුච්ඡවික’’න්ති. ‘‘සාධු, තාතා’’ති රාජා සබ්බං දාපෙත්වා තස්ස වෙය්යාවච්චකරෙ පටිපාදෙසි.

බොධිසත්තො ‘‘මහාරාජ, මා භායිත්ථ, අජ්ජාහං යක්ඛං දමෙත්වා තුම්හාකං සොත්ථිං කත්වා ආගමිස්සාමී’’ති රාජානං වන්දිත්වා උපකරණානි ගාහාපෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා මනුස්සෙ රුක්ඛස්සාවිදූරෙ ඨපෙත්වා සුවණ්ණපාදුකං ආරුය්හ ඛග්ගං සන්නය්හිත්වා සෙතච්ඡත්තං මත්ථකෙ කත්වා කඤ්චනපාතියා භත්තං ගහෙත්වා යක්ඛස්ස සන්තිකං පායාසි. යක්ඛො මග්ගං ඔලොකෙන්තො තං දිස්වා ‘‘අයං පුරිසො න අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු ආගමනනියාමෙන එති, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති චින්තෙසි. බොධිසත්තොපි රුක්ඛසමීපං ගන්ත්වා අසිතුණ්ඩෙන භත්තපාතිං අන්තොඡායාය කරිත්වා ඡායාය පරියන්තෙ ඨිතො පඨමං ගාථමාහ.

15.

‘‘රාජා තෙ භත්තං පාහෙසි, සුචිං මංසූපසෙචනං;

මඝදෙවස්මිං අධිවත්ථෙ, එහි නික්ඛම්ම භුඤ්ජසූ’’ති.

තත්ථ ¶ පාහෙසීති පහිණි. මඝදෙවස්මිං අධිවත්ථෙති මඝදෙවොති වටරුක්ඛො වුච්චති, තස්මිං අධිවත්ථෙති දෙවතං ආලපති.

තං ¶ ¶ සුත්වා යක්ඛො ‘‘ඉමං පුරිසං වඤ්චෙත්වා අන්තොඡායාය පවිට්ඨං ඛාදිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –

16.

‘‘එහි මාණව ඔරෙන, භික්ඛමාදාය සූපිතං;

ත්වඤ්ච මාණව භික්ඛා ච, උභො භක්ඛා භවිස්සථා’’ති.

තත්ථ භික්ඛන්ති මම නිබද්ධභික්ඛං. සූපිතන්ති සූපසම්පන්නං.

තතො බොධිසත්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

17.

‘‘අප්පකෙන තුවං යක්ඛ, ථුල්ලමත්ථං ජහිස්සසි;

භික්ඛං තෙ නාහරිස්සන්ති, ජනා මරණසඤ්ඤිනො.

18.

‘‘ලද්ධාය යක්ඛා තව නිච්චභික්ඛං, සුචිං පණීතං රසසා උපෙතං;

භික්ඛඤ්ච තෙ ආහරියො නරො ඉධ, සුදුල්ලභො හෙහිති භක්ඛිතෙ මයී’’ති.

තත්ථ ථුල්ලමත්ථන්ති අප්පකෙන කාරණෙන මහන්තං අත්ථං ජහිස්සසීති දස්සෙති. නාහරිස්සන්තීති ඉතො පට්ඨාය මරණසඤ්ඤිනො හුත්වා න ආහරිස්සන්ති, අථ ත්වං මිලාතසාඛො විය රුක්ඛො නිරාහාරො දුබ්බලො භවිස්සසීති. ලද්ධායන්ති ලද්ධඅයං ලද්ධාගමනං. ඉදං වුත්තං හොති – සම්ම යක්ඛ, යං අහං අජ්ජ ආහරිං, ඉදං තව නිච්චභික්ඛං සුචිං පණීතං උත්තමං රසෙන උපෙතං ලද්ධාගමනං දෙවසිකං තෙ ආගච්ඡිස්සති. ආහරියොති ආහරණකො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සචෙ ත්වං ඉමං භික්ඛං ගහෙත්වා ආගතං මං භක්ඛසි, අථෙවං මයි භක්ඛිතෙ භික්ඛඤ්ච තෙ ආහරණකො අඤ්ඤො නරො ඉධ සුදුල්ලභො භවිස්සති. කිංකාරණා? මාදිසො හි බාරාණසියං අඤ්ඤො පණ්ඩිතමනුස්සො නාම නත්ථි, මයි පන ඛාදිතෙ සුතනුපි නාම යක්ඛෙන ඛාදිතො, අඤ්ඤස්ස කස්ස සො ලජ්ජිස්සතී’’ති භත්තාහරණකං න ලභිස්සසි, අථ තෙ ඉතො පට්ඨාය භොජනං දුල්ලභං භවිස්සති, අම්හාකම්පි රාජානං ගණ්හිතුං න ලභිස්සසි. කස්මා? රුක්ඛතො බහිභාවෙන. සචෙ පනිදං භත්තං භුඤ්ජිත්වා මං පහිණිස්සසි, අහං තෙ රඤ්ඤො කථෙත්වා නිබද්ධං භත්තං පෙසෙස්සාමි, අත්තානම්පි ච තෙ ¶ ඛාදිතුං ¶ න දස්සාමි, අහම්පි තව සන්තිකෙ ඨානෙ න ඨස්සාමි, පාදුකාසු ඨස්සාමි, රුක්ඛච්ඡායායම්පි තෙ න ඨස්සාමි, අත්තනො ඡත්තච්ඡායායමෙව ඨස්සාමි, සචෙ පන මයා සද්ධිං විරුජ්ඣිස්සසි, ඛග්ගෙන තං ද්විධා භින්දිස්සාමි ¶ , අහඤ්හි අජ්ජ එතදත්ථමෙව සජ්ජො හුත්වා ආගතොති. එවං කිර නං මහාසත්තො තජ්ජෙසි.

යක්ඛො ‘‘යුත්තරූපං මාණවො වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා පසන්නචිත්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

19.

‘‘මමෙව සුතනො අත්ථො, යථා භාසසි මාණව;

මයා ත්වං සමනුඤ්ඤාතො, සොත්ථිං පස්සාහි මාතරං.

20.

‘‘ඛග්ගං ඡත්තඤ්ච පාතිඤ්ච, ගච්ඡමාදාය මාණව;

සොත්ථිං පස්සතු තෙ මාතා, ත්වඤ්ච පස්සාහි මාතර’’න්ති.

තත්ථ සුතනොති බොධිසත්තං ආලපති. යථා භාසසීති යථා ත්වං භාසසි, තථා යො එස තයා භාසිතො අත්ථො, එසො මමෙවත්ථො, මය්හමෙව වඩ්ඪීති.

යක්ඛස්ස කථං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘මම කම්මං නිප්ඵන්නං, දමිතො මෙ යක්ඛො, බහුඤ්ච ධනං ලද්ධං, රඤ්ඤො ච වචනං කත’’න්ති තුට්ඨචිත්තො යක්ඛස්ස අනුමොදනං කරොන්තො ඔසානගාථමාහ –

21.

‘‘එවං යක්ඛ සුඛී හොහි, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;

ධනඤ්ච මෙ අධිගතං, රඤ්ඤො ච වචනං කත’’න්ති. –

වත්වා ච පන යක්ඛං ආමන්තෙත්වා ‘‘සම්ම, ත්වං පුබ්බෙ අකුසලකම්මං කත්වා කක්ඛළො ඵරුසො පරෙසං ලොහිතමංසභක්ඛො යක්ඛො හුත්වා නිබ්බත්තො, ඉතො පට්ඨාය පාණාතිපාතාදීනි මා කරී’’ති සීලෙ ච ආනිසංසං, දුස්සීල්යෙ ච ආදීනවං කථෙත්වා යක්ඛං පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා ‘‘කිං තෙ අරඤ්ඤවාසෙන, එහි නගරද්වාරෙ තං නිසීදාපෙත්වා අග්ගභත්තලාභිං කරොමී’’ති යක්ඛෙන සද්ධිං නික්ඛමිත්වා ඛග්ගාදීනි යක්ඛං ගාහාපෙත්වා බාරාණසිං අගමාසි. ‘‘සුතනු මාණවො යක්ඛං ගහෙත්වා එතී’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා අමච්චපරිවුතො බොධිසත්තස්ස ¶ පච්චුග්ගමනං කත්වා යක්ඛං නගරද්වාරෙ ¶ නිසීදාපෙත්වා අග්ගභත්තලාභිනං කත්වා නගරං පවිසිත්වා භෙරිං චරාපෙත්වා නාගරෙ සන්නිපාතාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස ගුණං කථෙත්වා සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි. අයඤ්ච බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායණො අහොසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ මාතුපොසකභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා යක්ඛො අඞ්ගුලිමාලො අහොසි, රාජා ආනන්දො, මාණවො පන අහමෙව අහොසින්ති.

සුතනුජාතකවණ්ණනා තතියා.

[399] 4. මාතුපොසකගිජ්ඣජාතකවණ්ණනා

තෙ කථං නු කරිස්සන්තීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මාතුපොසකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු සාමජාතකෙ (ජා. 2.22.296 ආදයො) ආවි භවිස්සති.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ගිජ්ඣයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො වුද්ධෙ පරිහීනචක්ඛුකෙ මාතාපිතරො ගිජ්ඣගුහායං ඨපෙත්වා ගොමංසාදීනි ආහරිත්වා පොසෙසි. තස්මිං කාලෙ බාරාණසියං සුසානෙ එකො නෙසාදො අනියමෙත්වා ගිජ්ඣානං පාසෙ ඔඩ්ඩෙසි. අථෙකදිවසං බොධිසත්තො ගොමංසාදිං පරියෙසන්තො සුසානං පවිට්ඨො පාදෙන පාසෙ බජ්ඣිත්වා අත්තනො න චින්තෙසි, වුද්ධෙ පරිහීනචක්ඛුකෙ මාතාපිතරො අනුස්සරිත්වා ‘‘කථං නු ඛො මෙ මාතාපිතරො යාපෙස්සන්ති, මම බද්ධභාවම්පි අජානන්තා අනාථා නිප්පච්චයා පබ්බතගුහායමෙව සුස්සිත්වා මරිස්සන්ති මඤ්ඤෙ’’ති විලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

22.

‘‘තෙ කථං නු කරිස්සන්ති, වුද්ධා ගිරිදරීසයා;

අහං බද්ධොස්මි පාසෙන, නිලීයස්ස වසං ගතො’’ති.

තත්ථ නිලීයස්සාති එවංනාමකස්ස නෙසාදපුත්තස්ස.

අථ ¶ නෙසාදපුත්තො ගිජ්ඣරාජස්ස ¶ පරිදෙවිතසද්දං සුත්වා දුතියං ගාථමාහ –

23.

‘‘කිං ගිජ්ඣ පරිදෙවසි, කා නු තෙ පරිදෙවනා;

න මෙ සුතො වා දිට්ඨො වා, භාසන්තො මානුසිං දිජො’’ති.

ගිජ්ඣො ආහ –

24.

‘‘භරාමි ¶ මාතාපිතරො, වුද්ධෙ ගිරිදරීසයෙ;

තෙ කථං නු කරිස්සන්ති, අහං වසං ගතො තවා’’ති.

නෙසාදො ආහ –

25.

‘‘යං නු ගිජ්ඣො යොජනසතං, කුණපානි අවෙක්ඛති;

කස්මා ජාලඤ්ච පාසඤ්ච, ආසජ්ජාපි න බුජ්ඣසී’’ති.

ගිජ්ඣරාජා ආහ –

26.

‘‘යදා පරාභවො හොති, පොසො ජීවිතසඞ්ඛයෙ;

අථ ජාලඤ්ච පාසඤ්ච, ආසජ්ජාපි න බුජ්ඣතී’’ති.

27.

‘‘භරස්සු මාතාපිතරො, වුද්ධෙ ගිරිදරීසයෙ;

මයා ත්වං සමනුඤ්ඤාතො, සොත්ථිං පස්සාහි ඤාතකෙ.

28.

‘‘එවං ලුද්දක නන්දස්සු, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;

භරිස්සං මාතාපිතරො, වුද්ධෙ ගිරිදරීසයෙ’’ති. –

නෙසාදපුත්තෙන දුතියා, ගිජ්ඣෙන තතියාති ඉමා ගාථා පටිපාටියා වුත්තා.

තත්ථ යං නූති යං නු එතං ලොකෙ කථීයති. ගිජ්ඣො යොජනසතං, කුණපානි අවෙක්ඛතීති යොජනසතං අතික්කම්ම ඨිතානිපි කුණපානි පස්සති, තං යදි තථං, අථ කස්මා ත්වං ඉමං ජාලඤ්ච පාසඤ්ච ආසජ්ජාපි න බුජ්ඣසි, සන්තිකං ආගන්ත්වාපි න ජානාසීති.

පරාභවොති විනාසො. භරස්සූති ඉදං සො බොධිසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා ‘‘පණ්ඩිතො ගිජ්ඣරාජා පරිදෙවන්තො න අත්තනො පරිදෙවති, මාතාපිතූනං ¶ පරිදෙවති, නායං මාරෙතුං යුත්තො’’ති තුස්සිත්වා ආහ, වත්වා ච පන පියචිත්තෙන මුදුචිත්තෙන පාසං මොචෙසි.

අථස්ස ¶ බොධිසත්තො මරණමුඛා පමුත්තො සුඛිතො අනුමොදනං කරොන්තො ඔසානගාථං වත්වා මුඛපූරං මංසං ආදාය මාතාපිතූනං අදාසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ මාතුපොසකභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි ¶ .

තදා නෙසාදපුත්තො ඡන්නො අහොසි, මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි, ගිජ්ඣරාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.

මාතුපොසකගිජ්ඣජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.

[400] 5. දබ්භපුප්ඵජාතකවණ්ණනා

අනුතීරචාරී භද්දන්තෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උපනන්දං සක්යපුත්තං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි සාසනෙ පබ්බජිත්වා අප්පිච්ඡතාදිගුණෙ පහාය මහාතණ්හො අහොසි. වස්සූපනායිකාය ද්වෙ තයො විහාරෙ පරිග්ගහෙත්වා එකස්මිං ඡත්තං වා උපාහනං වා එකස්මිං කත්තරයට්ඨිං වා උදකතුම්බං වා ඨපෙත්වා එකස්මිං සයං වසති. සො එකස්මිං ජනපදවිහාරෙ වස්සං උපගන්ත්වා ‘‘භික්ඛූහි නාම අප්පිච්ඡෙහි භවිතබ්බ’’න්ති ආකාසෙ චන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය භික්ඛූනං පච්චයසන්තොසදීපකං අරියවංසපටිපදං කථෙසි. තං සුත්වා භික්ඛූ මනාපානි පත්තචීවරානි ඡඩ්ඩෙත්වා මත්තිකාපත්තානි චෙව පංසුකූලචීවරානි ච ගණ්හිංසු. සො තානි අත්තනො වසනට්ඨානෙ ඨපෙත්වා වුත්ථවස්සො පවාරෙත්වා යානකං පූරෙත්වා ජෙතවනං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකස්ස අරඤ්ඤවිහාරස්ස පිට්ඨිභාගෙ පාදෙ වල්ලියා පලිබුද්ධො ‘‘අද්ධා එත්ථ කිඤ්චි ලද්ධබ්බං භවිස්සතී’’ති තං විහාරං පාවිසි. තත්ථ පන ද්වෙ මහල්ලකා භික්ඛූ වස්සං උපගච්ඡිංසු. තෙ ද්වෙ ච ථූලසාටකෙ එකඤ්ච සුඛුමකම්බලං ලභිත්වා භාජෙතුං අසක්කොන්තා තං දිස්වා ‘‘ථෙරො නො භාජෙත්වා දස්සතී’’ති තුට්ඨචිත්තා ‘‘මයං, භන්තෙ, ඉමං වස්සාවාසිකං භාජෙතුං න සක්කොම, ඉමං නො නිස්සාය විවාදො හොති, ඉදං අම්හාකං භාජෙත්වා දෙථා’’ති ආහංසු. සො ¶ ‘‘සාධු භාජෙස්සාමී’’ති ද්වෙ ථූලසාටකෙ ද්වින්නම්පි භාජෙත්වා ‘‘අයං අම්හාකං විනයධරානං පාපුණාතී’’ති කම්බලං ගහෙත්වා පක්කාමි.

තෙපි ථෙරා කම්බලෙ සාලයා තෙනෙව සද්ධිං ජෙතවනං ගන්ත්වා විනයධරානං භික්ඛූනං තමත්ථං ආරොචෙත්වා ¶ ‘‘ලබ්භති නු ඛො, භන්තෙ, විනයධරානං එවං විලොපං ඛාදිතු’’න්ති ආහංසු. භික්ඛූ උපනන්දත්ථෙරෙන ආභතං පත්තචීවරරාසිං දිස්වා ‘‘මහාපුඤ්ඤොසි ත්වං ආවුසො, බහුං තෙ පත්තචීවරං ලද්ධ’’න්ති වදිංසු. සො ‘‘කුතො මෙ ආවුසො, පුඤ්ඤං, ඉමිනා මෙ උපායෙන ඉදං ලද්ධ’’න්ති සබ්බං කථෙසි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, උපනන්දො සක්යපුත්තො මහාතණ්හො මහාලොභො’’ති. සත්ථා ¶ ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, උපනන්දෙන පටිපදාය අනුච්ඡවිකං කතං, පරස්ස පටිපදං කථෙන්තෙන නාම භික්ඛුනා පඨමං අත්තනො අනුච්ඡවිකං කත්වා පච්ඡා පරො ඔවදිතබ්බො’’ති.

‘‘අත්තානමෙව පඨමං, පතිරූපෙ නිවෙසයෙ;

අථඤ්ඤමනුසාසෙය්ය, න කිලිස්සෙය්ය පණ්ඩිතො’’ති. (ධ. ප. 158) –

ඉමාය ධම්මපදෙ ගාථාය ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, උපනන්දො ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මහාතණ්හො මහාලොභොව, න ච පන ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස ඉමෙසං සන්තකං විලුම්පියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො නදීතීරෙ රුක්ඛදෙවතා අහොසි. තදා එකො සිඞ්ගාලො මායාවිං නාම භරියං ගහෙත්වා නදීතීරෙ එකස්මිං ඨානෙ වසි. අථෙකදිවසං සිඞ්ගාලී සිඞ්ගාලං ආහ ‘‘දොහළො මෙ සාමි, උප්පන්නො, අල්ලරොහිතමච්ඡං ඛාදිතුං ඉච්ඡාමී’’ති. සිඞ්ගාලො ‘‘අප්පොස්සුක්කා හොහි, ආහරිස්සාමි තෙ’’ති නදීතීරෙ චරන්තො වල්ලියා පාදෙ පලිබුජ්ඣිත්වා අනුතීරමෙව අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ ගම්භීරචාරී ච අනුතීරචාරී චාති ද්වෙ උද්දා මච්ඡෙ පරියෙසන්තා තීරෙ අට්ඨංසු. තෙසු ගම්භීරචාරී මහන්තං රොහිතමච්ඡං දිස්වා වෙගෙන උදකෙ පවිසිත්වා තං නඞ්ගුට්ඨෙ ගණ්හි. බලවා මච්ඡො පරිකඩ්ඪන්තො යාසි. සො ගම්භීරචාරී උද්දො ‘‘මහාමච්ඡො උභින්නම්පි නො පහොස්සති, එහි මෙ සහායො හොහී’’ති ඉතරෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

29.

‘‘අනුතීරචාරී ¶ භද්දන්තෙ, සහායමනුධාව මං;

මහා මෙ ගහිතො මච්ඡො, සො මං හරති වෙගසා’’ති.

තත්ථ ¶ සහායමනුධාව මන්ති සහාය අනුධාව මං, සන්ධිවසෙන ම-කාරො වුත්තො. ඉදං වුත්තං හොති – යථාහං ඉමිනා මච්ඡෙන න සංහීරාමි, එවං මං නඞ්ගුට්ඨඛණ්ඩෙ ගහෙත්වා ත්වං අනුධාවාති.

තං ¶ සුත්වා ඉතරො දුතියං ගාථමාහ –

30.

‘‘ගම්භීරචාරී භද්දන්තෙ, දළ්හං ගණ්හාහි ථාමසා;

අහං තං උද්ධරිස්සාමි, සුපණ්ණො උරගාමිවා’’ති.

තත්ථ ථාමසාති ථාමෙන. උද්ධරිස්සාමීති නීහරිස්සාමි. සුපණ්ණො උරගාමිවාති ගරුළො සප්පං විය.

අථ ද්වෙපි තෙ එකතො හුත්වා රොහිතමච්ඡං නීහරිත්වා ථලෙ ඨපෙත්වා මාරෙත්වා ‘‘ත්වං භාජෙහි, ත්වං භාජෙහී’’ති කලහං කත්වා භාජෙතුං අසක්කොන්තා ඨපෙත්වා නිසීදිංසු. තස්මිං කාලෙ සිඞ්ගාලො තං ඨානං අනුප්පත්තො. තෙ තං දිස්වා උභොපි පච්චුග්ගමනං කත්වා ‘‘අයං, සම්ම, දබ්භපුප්ඵමච්ඡො අම්හෙහි එකතො හුත්වා ගහිතො, තං නො භාජෙතුං අසක්කොන්තානං විවාදො උප්පන්නො, සමභාගං නො භාජෙත්වා දෙහී’’ති තතියං ගාථමාහංසු –

31.

‘‘විවාදො නො සමුප්පන්නො, දබ්භපුප්ඵ සුණොහි මෙ;

සමෙහි මෙධගං සම්මා, විවාදො වූපසම්මත’’න්ති.

තත්ථ දබ්භපුප්ඵාති දබ්භපුප්ඵසමානවණ්ණතාය තං ආලපන්ති. මෙධගන්ති කලහං.

තෙසං වචනං සුත්වා සිඞ්ගාලො අත්තනො බලං දීපෙන්තො –

32.

‘‘ධම්මට්ඨොහං පුරෙ ආසිං, බහූ අඩ්ඩා මෙ තීරිතා;

සමෙමි මෙධගං සම්මා, විවාදො වූපසම්මත’’න්ති. –

ඉදං ගාථං වත්වා භාජෙන්තො –

33.

‘‘අනුතීරචාරි ¶ ¶ නඞ්ගුට්ඨං, සීසං ගම්භීරචාරිනො;

අච්චායං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩො, ධම්මට්ඨස්ස භවිස්සතී’’ති. –

ඉමං ගාථමාහ –

තත්ථ පඨමගාථාය අයමත්ථො – අහං පුබ්බෙ රාජූනං විනිච්ඡයාමච්චො ආසිං, තෙන මයා විනිච්ඡයෙ නිසීදිත්වා බහූ අඩ්ඩා තීරිතා, තෙසං තෙසං බ්රාහ්මණගහපතිකාදීනං බහූ අඩ්ඩා තීරිතා විනිච්ඡිතා, ස්වාහං තුම්හාදිසානං සමජාතිකානං චතුප්පදානං අඩ්ඩං තීරෙතුං කිං න සක්ඛිස්සාමි, අහං වො සමෙමි මෙධගං, සම්මා මං නිස්සාය තුම්හාකං විවාදො වූපසම්මතූති ¶ .

එවඤ්ච පන වත්වා මච්ඡං තයො කොට්ඨාසෙ කත්වා අනුතීරචාරි ත්වං නඞ්ගුට්ඨං ගණ්හ, සීසං ගම්භීරචාරිනො හොතු. අච්චායං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩොති අපිච අයං මජ්ඣිමො කොට්ඨාසො. අථ වා අච්චාති අතිච්ච, ඉමෙ ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අතික්කමිත්වා ඨිතො අයං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩො ධම්මට්ඨස්ස විනිච්ඡයසාමිකස්ස මය්හං භවිස්සතීති.

එවං තං මච්ඡං විභජිත්වා ‘‘තුම්හෙ කලහං අකත්වා නඞ්ගුට්ඨඤ්ච සීසඤ්ච ඛාදථා’’ති වත්වා මජ්ඣිමඛණ්ඩං මුඛෙන ඩංසිත්වා තෙසං පස්සන්තානංයෙව පලායි. තෙ සහස්සං පරාජිතා විය දුම්මුඛා නිසීදිත්වා ගාථමාහංසු –

34.

‘‘චිරම්පි භක්ඛො අභවිස්ස, සචෙ න විවදෙමසෙ;

අසීසකං අනඞ්ගුට්ඨං, සිඞ්ගාලො හරති රොහිත’’න්ති.

තත්ථ චිරම්පීති ද්වෙ තයො දිවසෙ සන්ධාය වුත්තං.

සිඞ්ගාලොපි ‘‘අජ්ජ භරියං රොහිතමච්ඡං ඛාදාපෙස්සාමී’’ති තුට්ඨචිත්තො තස්සා සන්තිකං අගමාසි. සා තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා අභිනන්දමානා –

35.

‘‘යථාපි රාජා නන්දෙය්ය, රජ්ජං ලද්ධාන ඛත්තියො;

එවාහමජ්ජ නන්දාමි, දිස්වා පුණ්ණමුඛං පති’’න්ති. –

ඉමං ¶ ගාථං වත්වා අධිගමූපායං පුච්ඡන්තී –

36.

‘‘කථං නු ථලජො සන්තො, උදකෙ මච්ඡං පරාමසි;

පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කථං අධිගතං තයා’’ති. –

ඉමං ගාථමාහ –

තත්ථ ¶ කථං නූති ‘‘ඛාද, භද්දෙ’’ති මච්ඡඛණ්ඩෙ පුරතො ඨපිතෙ ‘‘කථං නු ත්වං ථලජො සමානො උදකෙ මච්ඡං ගණ්හී’’ති පුච්ඡි.

සිඞ්ගාලො තස්සා අධිගමූපායං ආචික්ඛන්තො අනන්තරගාථමාහ –

37.

‘‘විවාදෙන කිසා හොන්ති, විවාදෙන ධනක්ඛයා;

ජීනා උද්දා විවාදෙන, භුඤ්ජ මායාවි රොහිත’’න්ති.

තත්ථ ¶ විවාදෙන කිසා හොන්තීති භද්දෙ, ඉමෙ සත්තා විවාදං කරොන්තා විවාදං නිස්සාය කිසා අප්පමංසලොහිතා හොන්ති. විවාදෙන ධනක්ඛයාති හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීනං ධනානං ඛයා විවාදෙනෙව හොන්ති. ද්වීසුපි විවදන්තෙසු එකො පරාජිතො පරාජිතත්තා ධනක්ඛයං පාපුණාති, ඉතරො ජයභාගදානෙන. ජීනා උද්දාති ද්වෙ උද්දාපි විවාදෙනෙව ඉමං මච්ඡං ජීනා, තස්මා ත්වං මයා ආභතස්ස උප්පත්තිං මා පුච්ඡ, කෙවලං ඉමං භුඤ්ජ මායාවි රොහිතන්ති.

ඉතරා අභිසම්බුද්ධගාථා –

38.

‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, විවාදො යත්ථ ජායති;

ධම්මට්ඨං පටිධාවති, සො හි නෙසං විනායකො;

ධනාපි තත්ථ ජීයන්ති, රාජකොසො පවඩ්ඪතී’’ති.

තත්ථ එවමෙවාති භික්ඛවෙ, යථා එතෙ උද්දා ජීනා, එවමෙව මනුස්සෙසුපි යස්මිං ඨානෙ විවාදො ජායති, තත්ථ තෙ මනුස්සා ධම්මට්ඨං පතිධාවන්ති, විනිච්ඡයසාමිකං උපසඞ්කමන්ති. කිංකාරණා? සො හි නෙසං විනායකො, සො තෙසං විවාදාපන්නානං විවාදවූපසමකොති අත්ථො. ධනාපි ¶ තත්ථාති තත්ථ තෙ විවාදාපන්නා ධනතොපි ජීයන්ති, අත්තනො සන්තකා පරිහායන්ති, දණ්ඩෙන චෙව ජයභාගග්ගහණෙන ච රාජකොසො පවඩ්ඪතීති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සිඞ්ගාලො උපනන්දො අහොසි, උද්දා ද්වෙ මහල්ලකා, තස්ස කාරණස්ස පච්චක්ඛකාරිකා රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

දබ්භපුප්ඵජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.

[401] 6. පණ්ණකජාතකවණ්ණනා

පණ්ණකං ¶ තිඛිණධාරන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි භික්ඛුං සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කෙන උක්කණ්ඨාපිතො’’ති වත්වා ‘‘පුරාණදුතියිකායා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු අයං ඉත්ථී තුය්හං අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි ත්වං ඉමං නිස්සාය චෙතසිකරොගෙන මරන්තො පණ්ඩිතෙ නිස්සාය ජීවිතං අලත්ථා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං මද්දවමහාරාජෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, සෙනකකුමාරොතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා බාරාණසිං පච්චාගන්ත්වා මද්දවරඤ්ඤො අත්ථධම්මානුසාසකො අමච්චො අහොසි, ‘‘සෙනකපණ්ඩිතො’’ති වුත්තෙ සකලනගරෙ චන්දො විය සූරියො විය ච පඤ්ඤායි. තදා රඤ්ඤො පුරොහිතපුත්තො රාජුපට්ඨානං ආගතො සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං උත්තමරූපධරං රඤ්ඤො අග්ගමහෙසිං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා ගෙහං ගන්ත්වා නිරාහාරො නිපජ්ජිත්වා සහායකෙහි පුට්ඨො තමත්ථං ආරොචෙසි. රාජාපි ‘‘පුරොහිතපුත්තො න දිස්සති, කහං නු ඛො’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘අහං තෙ ඉමං සත්ත දිවසානි දම්මි, සත්තාහං ඝරෙ කත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ ආනෙය්යාසී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තං ගෙහං නෙත්වා තාය සද්ධිං අභිරමි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා කඤ්චි අජානාපෙත්වා අග්ගද්වාරෙන පලායිත්වා අඤ්ඤස්ස රඤ්ඤො විජිතං අගමසුං, කොචි ගතට්ඨානං න ජානි, නාවාය ගතමග්ගො විය අහොසි. රාජා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා නානප්පකාරෙන විචිනන්තොපි තස්ස ගතට්ඨානං න අඤ්ඤාසි. අථස්ස තං නිස්සාය බලවසොකො ¶ උප්පජ්ජි, හදයං උණ්හං හුත්වා ලොහිතං පග්ඝරි. තතො පට්ඨාය චස්ස කුච්ඡිතො ලොහිතං නික්ඛමි, බ්යාධි මහන්තො අහොසි. මහන්තාපි රාජවෙජ්ජා තිකිච්ඡිතුං නාසක්ඛිංසු.

බොධිසත්තො ‘‘ඉමස්ස රඤ්ඤො බ්යාධි නත්ථි, භරියං පන අපස්සන්තො චෙතසිකරොගෙන ඵුට්ඨො, උපායෙන තං තිකිච්ඡිස්සාමී’’ති ආයුරඤ්ච පුක්කුසඤ්චාති ද්වෙ රඤ්ඤො පණ්ඩිතාමච්චෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘රඤ්ඤො දෙවියා අදස්සනෙන ¶ චෙතසිකං රොගං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො රොගො නත්ථි, බහූපකාරො ච ඛො පන අම්හාකං රාජා, තස්මා උපායෙන නං තිකිච්ඡාම, රාජඞ්ගණෙ ¶ සමජ්ජං කාරෙත්වා අසිං ගිලිතුං ජානන්තෙන අසිං ගිලාපෙත්වා රාජානං සීහපඤ්ජරෙ කත්වා සමජ්ජං ඔලොකාපෙස්සාම, රාජා අසිං ගිලන්තං දිස්වා ‘අත්ථි නු ඛො ඉතො අඤ්ඤං දුක්කරතර’න්ති පඤ්හං පුච්ඡිස්සති. තං සම්ම ආයුර, ත්වං ‘අසුකං නාම දදාමීති වචනං ඉතො දුක්කරතර’න්ති බ්යාකරෙය්යාසි, තතො සම්ම පුක්කුස, තං පුච්ඡිස්සති, අථස්ස ත්වං ‘මහාරාජ, දදාමීති වත්වා අදදතො සා වාචා අඵලා හොති, තථාරූපං වාචං න කෙචි උපජීවන්ති න ඛාදන්ති න පිවන්ති, යෙ පන තස්ස වචනස්සානුච්ඡවිකං කරොන්ති, යථාපටිඤ්ඤාතමත්ථං දෙන්තියෙව, ඉදං තතො දුක්කරතර’න්ති එවං බ්යාකරෙය්යාසි, ඉතො පරං කත්තබ්බං අහං ජානිස්සාමී’’ති වත්වා සමජ්ජං කාරෙසි.

අථ තෙ තයොපි පණ්ඩිතා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මහාරාජ, රාජඞ්ගණෙ සමජ්ජො වත්තති, තං ඔලොකෙන්තානං දුක්ඛම්පි න දුක්ඛං හොති, එහි ගච්ඡාමා’’ති රාජානං නෙත්වා සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා සමජ්ජං ඔලොකාපෙසුං. බහූ ජනා අත්තනො අත්තනො ජානනකසිප්පං දස්සෙසුං. එකො පන පුරිසො තෙත්තිංසඞ්ගුලං තිඛිණධාරං අසිරතනං ගිලති. රාජා තං දිස්වා ‘‘අයං පුරිසො එතං අසිං ගිලති, ‘අත්ථි නු ඛො ඉතො අඤ්ඤං දුක්කරතර’න්ති ඉමෙ පණ්ඩිතෙ පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ආයුරං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –

39.

‘‘පණ්ණකං තිඛිණධාරං, අසිං සම්පන්නපායිනං;

පරිසායං පුරිසො ගිලති, කිං දුක්කරතරං තතො;

යදඤ්ඤං දුක්කරං ඨානං, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

තත්ථ පණ්ණකන්ති පණ්ණකරට්ඨෙ උප්පන්නං. සම්පන්නපායිනන්ති සම්පන්නං පරලොහිතපායිනං. පරිසායන්ති පරිසමජ්ඣෙ ධනලොභෙන අයං පුරිසො ගිලති. යදඤ්ඤන්ති ඉතො අසිගිලනතො යං අඤ්ඤං දුක්කරතරං කාරණං, තං මයා පුච්ඡිතො කථෙහීති.

අථස්ස ¶ ¶ ¶ සො තං කථෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –

40.

‘‘ගිලෙය්ය පුරිසො ලොභා, අසිං සම්පන්නපායිනං;

යො ච වජ්ජා දදාමීති, තං දුක්කරතරං තතො;

සබ්බඤ්ඤං සුකරං ඨානං, එවං ජානාහි මද්දවා’’ති.

තත්ථ වජ්ජාති වදෙය්ය. තං දුක්කරතරන්ති ‘‘දදාමී’’ති වචනං තතො අසිගිලනතො දුක්කරතරං. සබ්බඤ්ඤන්ති ‘‘අසුකං නාම තව දස්සාමී’’ති වචනං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං සබ්බම්පි කාරණං සුකරං. මද්දවාති රාජානං ගොත්තෙන ආලපති.

රඤ්ඤො ආයුරපණ්ඩිතස්ස වචනං සුත්වා ‘‘අසිගිලනතො කිර ‘ඉදං නාම දම්මී’ති වචනං දුක්කරං, අහඤ්ච ‘පුරොහිතපුත්තස්ස දෙවිං දම්මී’ති අවචං, අතිදුක්කරං වත මෙ කත’’න්ති වීමංසන්තස්සෙව හදයසොකො ථොකං තනුත්තං ගතො. සො තතො ‘‘පරස්ස ඉමං දම්මීති වචනතො පන අඤ්ඤං දුක්කරතරං අත්ථි නු ඛො’’ති චින්තෙත්වා පුක්කුසපණ්ඩිතෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තතියං ගාථමාහ –

41.

‘‘බ්යාකාසි ආයුරො පඤ්හං, අත්ථං ධම්මස්ස කොවිදො;

පුක්කුසං දානි පුච්ඡාමි, කිං දුක්කරතරං තතො;

යදඤ්ඤං දුක්කරං ඨානං, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

තත්ථ පඤ්හං අත්ථන්ති පඤ්හස්ස අත්ථං බ්යාකාසීති වුත්තං හොති. ධම්මස්ස කොවිදොති තදත්ථජොතකෙ ගන්ථෙ කුසලො. තතොති තතො වචනතො කිං දුක්කරතරන්ති.

අථස්ස බ්යාකරොන්තො පුක්කුසපණ්ඩිතො චතුත්ථං ගාථමාහ –

42.

‘‘න වාචමුපජීවන්ති, අඵලං ගිරමුදීරිතං;

යො ච දත්වා අවාකයිරා, තං දුක්කරතරං තතො;

සබ්බඤ්ඤං සුකරං ඨානං, එවං ජානාහි මද්දවා’’ති.

තත්ථ දත්වාති ‘‘අසුකං නාම දම්මී’’ති පටිඤ්ඤං දත්වා. අවාකයිරාති තං පටිඤ්ඤාතමත්ථං ¶ දදන්තො තස්මිං ලොභං අවාකරෙය්ය ඡින්දෙය්ය, තං භණ්ඩං ¶ දදෙය්යාති වුත්තං හොති. තතොති තතො අසිගිලනතො ‘‘අසුකං නාම තෙ දම්මී’’ති වචනතො ච තදෙව දුක්කරතරං.

රඤ්ඤො ¶ තං වචනං සුත්වා ‘‘අහං ‘පුරොහිතපුත්තස්ස දෙවිං දම්මී’ති පඨමං වත්වා වාචාය අනුච්ඡවිකං කත්වා තං අදාසිං, දුක්කරං වත මෙ කත’’න්ති පරිවිතක්කෙන්තස්ස සොකො තනුකතරො ජාතො. අථස්ස එතදහොසි ‘‘සෙනකපණ්ඩිතතො අඤ්ඤො පණ්ඩිතතරො නාම නත්ථි, ඉමං පඤ්හං එතං පුච්ඡිස්සාමී’’ති. තතො තං පුච්ඡන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –

43.

‘‘බ්යාකාසි පුක්කුසො පඤ්හං, අත්ථං ධම්මස්ස කොවිදො;

සෙනකං දානි පුච්ඡාමි, කිං දුක්කරතරං තතො;

යදඤ්ඤං දුක්කරං ඨානං, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

අථස්ස බ්යාකරොන්තො සෙනකො ඡට්ඨං ගාථමාහ –

44.

‘‘දදෙය්ය පුරිසො දානං, අප්පං වා යදි වා බහුං;

යො ච දත්වා නානුතප්පෙ, තං දුක්කරතරං තතො;

සබ්බඤ්ඤං සුකරං ඨානං, එවං ජානාහි මද්දවා’’ති.

තත්ථ නානුතප්පෙති අත්තනො අතිකන්තං අතිමනාපං පියභණ්ඩං පරස්ස දත්වා ‘‘කිමත්ථං මයා ඉදං දින්න’’න්ති එවං තං පියභණ්ඩං ආරබ්භ යො පච්ඡා න තප්පති න සොචති, තං අසිගිලනතො ච ‘‘අසුකං නාම තෙ දම්මී’’ති වචනතො ච තස්ස දානතො ච දුක්කරතරං.

ඉති මහාසත්තො රාජානං සඤ්ඤාපෙන්තා කථෙසි. දානඤ්හි දත්වා අපරචෙතනාව දුස්සන්ධාරියා, තස්සා සන්ධාරණදුක්කරතා වෙස්සන්තරජාතකෙන දීපිතා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අදු චාපං ගහෙත්වාන, ඛග්ගං බන්ධිය වාමතො;

ආනෙස්සාමි සකෙ පුත්තෙ, පුත්තානඤ්හි වධො දුඛො.

‘‘අට්ඨානමෙතං ¶ දුක්ඛරූපං, යං කුමාරා විහඤ්ඤරෙ;

සතඤ්ච ධම්මමඤ්ඤාය, කො දත්වා අනුතප්පතී’’ති. (ජා. 2.22.2158-2159);

රාජාපි බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා සල්ලක්ඛෙසි ‘‘අහං අත්තනො මනෙනෙව පුරොහිතපුත්තස්ස දෙවිං දත්වා සකමනං සන්ධාරෙතුං ¶ න සක්කොමි, සොචාමි කිලමාමි, න මෙ ඉදං අනුච්ඡවිකං, සචෙ සා මයි සසිනෙහා භවෙය්ය ¶ , ඉමං ඉස්සරියං ඡඩ්ඩෙත්වා න පලායෙය්ය, මයි පන සිනෙහං අකත්වා පලාතාය කිං තාය මය්හ’’න්ති. තස්සෙවං චින්තෙන්තස්ස පදුමපත්තෙ උදකබින්දු විය සබ්බසොකො නිවත්තිත්වා ගතො, තඞ්ඛණඤ්ඤෙවස්ස කුච්ඡි පරිසණ්ඨාසි. සො නිරොගො සුඛිතො හුත්වා බොධිසත්තස්ස ථුතිං කරොන්තො ඔසානගාථමාහ –

45.

‘‘බ්යාකාසි ආයුරො පඤ්හං, අථො පුක්කුසපොරිසො;

සබ්බෙ පඤ්හෙ අතිභොති, යථා භාසති සෙනකො’’ති.

තත්ථ යථා භාසතීති යථා පණ්ඩිතො භාසති, තථෙවෙතං දානං නාම දත්වා නෙව අනුතප්පිතබ්බන්ති. ඉමං පනස්ස ථුතිං කත්වා තුට්ඨො බහුං ධනමදාසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා රාජමහෙසී පුරාණදුතියිකා අහොසි, රාජා උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, ආයුරපණ්ඩිතො මොග්ගල්ලානො, පුක්කුසපණ්ඩිතො සාරිපුත්තො, සෙනකපණ්ඩිතො අහමෙව අහොසින්ති.

පණ්ණකජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.

[402] 7. සත්තුභස්තජාතකවණ්ණනා

විබ්භන්තචිත්තොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අත්තනො පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු උමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවි භවිස්සති.

අතීතෙ බාරාණසියං ජනකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති ¶ , සෙනකකුමාරොතිස්ස නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා බාරාණසිං පච්චාගන්ත්වා රාජානං පස්සි, රාජා තං අමච්චට්ඨානෙ ඨපෙසි, මහන්තඤ්චස්ස යසං අනුප්පදාසි ¶ . සො රඤ්ඤො අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසි, මධුරකථො ධම්මකථිකො හුත්වා රාජානං පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා දානෙ උපොසථකම්මෙ දසසු කුසලකම්මපථෙසූති ඉමාය කල්යාණපටිපදාය පතිට්ඨාපෙසි ¶ , සකලරට්ඨෙ බුද්ධානං උප්පන්නකාලො විය අහොසි. පක්ඛදිවසෙසු රාජා ච උපරාජාදයො ච සබ්බෙ සන්නිපතිත්වා ධම්මසභං සජ්ජෙන්ති. මහාසත්තො සජ්ජිතධම්මසභායං රතනපල්ලඞ්කවරගතො බුද්ධලීළාය ධම්මං දෙසෙති, බුද්ධානං ධම්මකථාසදිසාවස්ස කථා හොති.

අථ අඤ්ඤතරො මහල්ලකබ්රාහ්මණො ධනභික්ඛං චරිත්වා කහාපණසහස්සං ලභිත්වා එකස්මිං බ්රාහ්මණකුලෙ නික්ඛිපිත්වා පුන ‘‘භික්ඛං චරිස්සාමී’’ති ගතො. තස්ස ගතකාලෙ තං කුලං කහාපණෙ වළඤ්ජෙසි. සො ආගන්ත්වා කහාපණෙ ආහරාපෙසි. බ්රාහ්මණො කහාපණෙ දාතුං අසක්කොන්තො අත්තනො ධීතරං තස්ස පාදපරිචාරිකං කත්වා අදාසි. බ්රාහ්මණො තං ගහෙත්වා බාරාණසිතො අවිදූරෙ එකස්මිං බ්රාහ්මණගාමෙ වාසං කප්පෙසි. අථස්ස භරියා දහරතාය කාමෙසු අතිත්තා අඤ්ඤෙන තරුණබ්රාහ්මණෙන සද්ධිං මිච්ඡාචාරං චරි. සොළස හි අතප්පනීයවත්ථූනි නාම. කතමානි සොළස? සාගරො සබ්බසවන්තීහි න තප්පති, අග්ගි උපාදානෙන න තප්පති, රාජා රට්ඨෙන න තප්පති, බාලො පාපෙහි න තප්පති, ඉත්ථී මෙථුනධම්මෙන අලඞ්කාරෙන විජායනෙනාති ඉමෙහි තීහි න තප්පති, බ්රාහ්මණො මන්තෙහි න තප්පති, ඣායී විහාරසමාපත්තියා න තප්පති, සෙක්ඛො අපචයෙන න තප්පති, අප්පිච්ඡො ධුතඞ්ගගුණෙන න තප්පති, ආරද්ධවීරියො වීරියාරම්භෙන න තප්පති, ධම්මකථිකො සාකච්ඡාය න තප්පති, විසාරදො පරිසාය න තප්පති, සද්ධො සඞ්ඝුපට්ඨානෙන න තප්පති, දායකො පරිච්චාගෙන න තප්පති, පණ්ඩිතො ධම්මස්සවනෙන න තප්පති, චතස්සො පරිසා තථාගතදස්සනෙන න තප්පන්තීති.

සාපි බ්රාහ්මණී මෙථුනධම්මෙන, අතිත්තා ¶ තං බ්රාහ්මණං නීහරිත්වා විස්සත්ථා පාපකම්මං කාතුකාමා හුත්වා එකදිවසං දුම්මනා නිපජ්ජිත්වා ‘‘කිං භොතී’’ති වුත්තා ‘‘බ්රාහ්මණ, අහං තව ගෙහෙ කම්මං කාතුං න සක්කොමි, දාසිදාසං ආනෙහී’’ති ආහ. ‘‘භොති ධනං මෙ නත්ථි, කිං දත්වා ආනෙමී’’ති. ‘‘භික්ඛං චරිත්වා ධනං පරියෙසිත්වා ආනෙහී’’ති. ‘‘තෙන හි භොති පාථෙය්යං මෙ සජ්ජෙහී’’ති. ‘‘සා තස්ස බද්ධසත්තූනඤ්ච අබද්ධසත්තූනඤ්ච චම්මපසිබ්බකං පූරෙත්වා අදාසි’’. බ්රාහ්මණො ගාමනිගමරාජධානීසු ¶ චරන්තො සත්ත කහාපණසතානි ලභිත්වා ‘‘අලං මෙ එත්තකං ධනං දාසිදාසමූලායා’’ති නිවත්තිත්වා අත්තනො ගාමං ආගච්ඡන්තො එකස්මිං උදකඵාසුකට්ඨානෙ ¶ පසිබ්බකං මුඤ්චිත්වා සත්තුං ඛාදිත්වා පසිබ්බකමුඛං අබන්ධිත්වාව පානීයං පිවිතුං ඔතිණ්ණො. අථෙකස්මිං රුක්ඛසුසිරෙ එකො කණ්හසප්පො සත්තුගන්ධං ඝායිත්වා පසිබ්බකං පවිසිත්වා භොගං ආභුජිත්වා සත්තුං ඛාදන්තො නිපජ්ජි. බ්රාහ්මණො ආගන්ත්වා පසිබ්බකස්ස අබ්භන්තරං අනොලොකෙත්වා පසිබ්බකං බන්ධිත්වා අංසෙ කත්වා පායාසි. අන්තරාමග්ගෙ එකස්මිං රුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතා ඛන්ධවිටපෙ ඨත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, සචෙ අන්තරාමග්ගෙ වසිස්සසි, සයං මරිස්සසි, සචෙ අජ්ජ ඝරං ගමිස්සසි, භරියා තෙ මරිස්සතී’’ති වත්වා අන්තරධායි. සො ඔලොකෙන්තො දෙවතං අදිස්වා භීතො මරණභයතජ්ජිතො රොදන්තො පරිදෙවන්තො බාරාණසිනගරද්වාරං සම්පාපුණි.

තදා ච පන්නරසුපොසථො හොති අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසීදිත්වා බොධිසත්තස්ස ධම්මකථනදිවසො. මහාජනො නානාගන්ධපුප්ඵාදිහත්ථො වග්ගවග්ගො හුත්වා ධම්මිං කථං සොතුං ගච්ඡති. බ්රාහ්මණො තං දිස්වා ‘‘කහං ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, අජ්ජ සෙනකපණ්ඩිතො මධුරස්සරෙන බුද්ධලීළාය ධම්මං දෙසෙති, කිං ත්වම්පි න ජානාසී’’ති වුත්තෙ චින්තෙසි ‘‘පණ්ඩිතො කිර ධම්මකථිකො, අහඤ්චම්හි මරණභයතජ්ජිතො, පණ්ඩිතා ඛො පන මහන්තම්පි ¶ සොකං හරිතුං සක්කොන්ති, මයාපි තත්ථ ගන්ත්වා ධම්මං සොතුං වට්ටතී’’ති. සො තෙහි සද්ධිං තත්ථ ගන්ත්වා මහාසත්තං පරිවාරෙත්වා නිසින්නාය සරාජිකාය පරිසාය පරියන්තෙ සත්තුපසිබ්බකෙන ඛන්ධගතෙන ධම්මාසනතො අවිදූරෙ මරණභයතජ්ජිතො රොදමානො අට්ඨාසි. මහාසත්තො ආකාසගඞ්ගං ඔතරන්තො විය අමතවස්සං වස්සෙන්තො විය ච ධම්මං දෙසෙසි. මහාජනො සඤ්ජාතසොමනස්සො සාධුකාරං දත්වා ධම්මං අස්සොසි.

පණ්ඩිතා ච නාම දිසාචක්ඛුකා හොන්ති. තස්මිං ඛණෙ මහාසත්තො පසන්නපඤ්චපසාදානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා සමන්තතො පරිසං ඔලොකෙන්තො තං බ්රාහ්මණං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘එත්තකා පරිසා සොමනස්සජාතා සාධුකාරං දත්වා ධම්මං සුණන්ති, අයං පනෙකො බ්රාහ්මණො දොමනස්සප්පත්තො රොදති, එතස්ස අබ්භන්තරෙ අස්සුජනනසමත්ථෙන සොකෙන භවිතබ්බං, තමස්ස අම්බිලෙන ¶ පහරිත්වා තම්බමලං විය පදුමපලාසතො උදකබින්දුං විය විනිවත්තෙත්වා එත්ථෙව නං නිස්සොකං තුට්ඨමානසං කත්වා ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති. සො තං ආමන්තෙත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, සෙනකපණ්ඩිතො නාමාහං, ඉදානෙව තං නිස්සොකං කරිස්සාමි, විස්සත්ථො කථෙහී’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

46.

‘‘විබ්භන්තචිත්තො කුපිතින්ද්රියොසි, නෙත්තෙහි තෙ වාරිගණා සවන්ති;

කිං තෙ නට්ඨං කිං පන පත්ථයානො, ඉධාගමා බ්රහ්මෙ තදිඞ්ඝ බ්රූහී’’ති.

තත්ථ ¶ කුපිතින්ද්රියොසීති චක්ඛුන්ද්රියමෙව සන්ධාය ‘‘කුපිතින්ද්රියොසී’’ති ආහ. වාරිගණාති අස්සුබින්දූනි. ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො. තඤ්හි මහාසත්තො චොදෙන්තො එවමාහ ‘‘බ්රාහ්මණ, සත්තා නාම ද්වීහි කාරණෙහි සොචන්ති පරිදෙවන්ති සත්තසඞ්ඛාරෙසු කිස්මිඤ්චිදෙව පියජාතිකෙ නට්ඨෙ වා, කිඤ්චිදෙව පියජාතිකං පත්ථෙත්වා අලභන්තා වා. තත්ථ කිං තෙ නට්ඨං, කිං වා පන පත්ථයන්තො ත්වං ඉධ ආගතො, ඉදං මෙ ඛිප්පං බ්රූහී’’ති.

අථස්ස ¶ අත්තනො සොකකාරණං කථෙන්තො බ්රාහ්මණො දුතියං ගාථමාහ –

47.

‘‘මිය්යෙථ භරියා වජතො මමජ්ජ, අගච්ඡතො මරණමාහ යක්ඛො;

එතෙන දුක්ඛෙන පවෙධිතොස්මි, අක්ඛාහි මෙ සෙනක එතමත්ථ’’න්ති.

තත්ථ වජතොති ගෙහං ගච්ඡන්තස්ස. අගච්ඡතොති අගච්ඡන්තස්ස. යක්ඛොති අන්තරාමග්ගෙ එකා රුක්ඛදෙවතා එවමාහාති වදති. සා කිර දෙවතා ‘‘පසිබ්බකෙ තෙ බ්රාහ්මණ, කණ්හසප්පො’’ති අනාචික්ඛන්තී බොධිසත්තස්ස ඤාණානුභාවප්පකාසනත්ථං නාචික්ඛි. එතෙන දුක්ඛෙනාති ගච්ඡතො භරියාය මරණදුක්ඛෙන, අගච්ඡතො අත්තනො මරණදුක්ඛෙන, තෙනස්මි පවෙධිතො ඝට්ටිතො කම්පිතො. එතමත්ථන්ති එතං කාරණං. යෙන මෙ කාරණෙන ¶ ගච්ඡතො භරියාය මරණං, අගච්ඡතො අත්තනො මරණං හොති, එතං මෙ කාරණං ආචික්ඛාහීති අත්ථො.

මහාසත්තො බ්රාහ්මණස්ස වචනං සුත්වා සමුද්දමත්ථකෙ ජාලං ඛිපන්තො විය ඤාණජාලං පත්ථරිත්වා ‘‘ඉමෙසං සත්තානං බහූනි මරණකාරණානි. සමුද්දෙ නිමුග්ගාපි මරන්ති, තත්ථ වාළමච්ඡෙහි ගහිතාපි, ගඞ්ගාය පතිතාපි, තත්ථ සුසුමාරෙහි ගහිතාපි, රුක්ඛතො පතිතාපි, කණ්ටකෙන විද්ධාපි, නානප්පකාරෙහි ආවුධෙහි පහටාපි, විසං ඛාදිත්වාපි, උබ්බන්ධිත්වාපි, පපාතෙ පතිතාපි, අතිසීතාදීහි වා නානප්පකාරෙහි වා රොගෙහි උපද්දුතාපි මරන්තියෙව, එවං බහූසු මරණකාරණෙසු කතරෙන නු ඛො කාරණෙන අජ්ජෙස බ්රාහ්මණො අන්තරාමග්ගෙ වසන්තො සයං මරිස්සති, ගෙහමස්ස වජතො භරියා මරිස්සතී’’ති චින්තෙසි. චින්තෙන්තො එව බ්රාහ්මණස්ස ඛන්ධෙ පසිබ්බකං දිස්වා ‘‘ඉමස්මිං පසිබ්බකෙ එකෙන සප්පෙන පවිට්ඨෙන භවිතබ්බං, පවිසන්තො ච පනෙසො ඉමස්මිං බ්රාහ්මණෙ පාතරාසසමයෙ සත්තුං ඛාදිත්වා පසිබ්බකමුඛං අබන්ධිත්වා පානීයං පාතුං ගතෙ සත්තුගන්ධෙන සප්පො පවිට්ඨො භවිස්සති. බ්රාහ්මණොපි පානීයං පිවිත්වා ආගතො සප්පස්ස පවිට්ඨභාවං අජානිත්වා පසිබ්බකං බන්ධිත්වා ආදාය පක්කන්තො ¶ භවිස්සති, සචායං අන්තරාමග්ගෙ වසන්තො සායං වසනට්ඨානෙ ‘‘සත්තුං ඛාදිස්සාමී’’ති පසිබ්බකං මුඤ්චිත්වා හත්ථං පවෙසෙස්සති ¶ , අථ නං සප්පො හත්ථෙ ඩංසිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සති, ඉදමස්ස අන්තරාමග්ගෙ වසන්තස්ස මරණකාරණං. සචෙ පන ගෙහං ගච්ඡෙය්ය, පසිබ්බකො භරියාය හත්ථගතො භවිස්සති, සා ‘අන්තොභණ්ඩං ඔලොකෙස්සාමී’’ති පසිබ්බකං මුඤ්චිත්වා හත්ථං පවෙසෙස්සති, අථ නං සප්පො ඩංසිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සති, ඉදමස්ස අජ්ජ ගෙහං ගතස්ස භරියාය මරණකාරණ’’න්ති උපායකොසල්ලඤාණෙනෙව අඤ්ඤාසි.

අථස්ස එතදහොසි ‘‘ඉමිනා කණ්හසප්පෙන සූරෙන නිබ්භයෙන භවිතබ්බං. අයඤ්හි බ්රාහ්මණස්ස මහාඵාසුකං පහරන්තොපි පසිබ්බකෙ අත්තනො චලනං වා ඵන්දනං වා න දස්සෙති, එවරූපාය පරිසාය මජ්ඣෙපි අත්තනො අත්ථිභාවං න දස්සෙති, තස්මා ඉමිනා කණ්හසප්පෙන සූරෙන නිබ්භයෙන භවිතබ්බ’’න්ති. ඉදම්පි සො උපායකොසල්ලඤාණෙනෙව දිබ්බචක්ඛුනා පස්සන්තො විය අඤ්ඤාසි. එවං සරාජිකාය පරිසාය මජ්ඣෙ සප්පං පසිබ්බකං පවිසන්තං දිස්වා ඨිතපුරිසො විය මහාසත්තො උපායකොසල්ලඤාණෙනෙව පරිච්ඡින්දිත්වා බ්රාහ්මණස්ස පඤ්හං කථෙන්තො තතියං ගාථමාහ –

48.

‘‘බහූනි ¶ ඨානානි විචින්තයිත්වා, යමෙත්ථ වක්ඛාමි තදෙව සච්චං;

මඤ්ඤාමි තෙ බ්රාහ්මණ සත්තුභස්තං, අජානතො කණ්හසප්පො පවිට්ඨො’’ති.

තත්ථ බහූනි ඨානානීති බහූනි කාරණානි. විචින්තයිත්වාති පටිවිජ්ඣිත්වා චින්තාවසෙන පවත්තපටිවෙධො හුත්වා. යමෙත්ථ වක්ඛාමීති යං තෙ අහං එතෙසු කාරණෙසු එතං කාරණං වක්ඛාමි. තදෙව සච්චන්ති තදෙව තථං දිබ්බචක්ඛුනා දිස්වා කථිතසදිසං භවිස්සතීති දීපෙති. මඤ්ඤාමීති සල්ලක්ඛෙමි. සත්තුභස්තන්ති සත්තුපසිබ්බකං. අජානතොති අජානන්තස්සෙව එකො කණ්හසප්පො පවිට්ඨොති මඤ්ඤාමීති.

එවඤ්ච ¶ පන වත්වා ‘‘අත්ථි තෙ බ්රාහ්මණ, එතස්මිං පසිබ්බකෙ සත්තූ’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘අජ්ජ පාතරාසවෙලාය සත්තුං ඛාදී’’ති? ‘‘ආම, පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘කත්ථ නිසීදිත්වා’’ති? ‘‘අරඤ්ඤෙ රුක්ඛමූලස්මිං, පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘සත්තුං ඛාදිත්වා පානීයං පාතුං ගච්ඡන්තො පසිබ්බකමුඛං බන්ධි, න බන්ධී’’ති? ‘‘න බන්ධිං, පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘පානීයං පිවිත්වා ආගතො පසිබ්බකං ඔලොකෙත්වා බන්ධී’’ති. ‘‘අනොලොකෙත්වාව බන්ධිං, පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘බ්රාහ්මණ, තව පානීයං පාතුං ගතකාලෙ අජානන්තස්සෙව තෙ සත්තුගන්ධෙන පසිබ්බකං සප්පො පවිට්ඨොති මඤ්ඤාමි, එවමෙත්ථ ආගතො ත්වං, තස්මා පසිබ්බකං ඔතාරෙත්වා පරිසමජ්ඣෙ ඨපෙත්වා පසිබ්බකමුඛං ¶ මොචෙත්වා පටික්කම්ම ඨිතො එකං දණ්ඩකං ගහෙත්වා පසිබ්බකං තාව පහර, තතො පත්ථටඵණං සුසූතිසද්දං කත්වා නික්ඛමන්තං කණ්හසප්පං දිස්වා නික්කඞ්ඛො භවිස්සතී’’ති චතුත්ථං ගාථමාහ –

49.

‘‘ආදාය දණ්ඩං පරිසුම්භ භස්තං, පස්සෙළමූගං උරගං දුජිව්හං;

ඡින්දජ්ජ කඞ්ඛං විචිකිච්ඡිතානි, භුජඞ්ගමං පස්ස පමුඤ්ච භස්ත’’න්ති.

තත්ථ පරිසුම්භාති පහර. පස්සෙළමූගන්ති එළං පග්ඝරන්තෙන මුඛෙන එළමූගං පසිබ්බකතො නික්ඛමන්තං දුජිව්හං උරගං පස්ස. ඡන්දජ්ජ කඞ්ඛං විචිකිච්ඡිතානීති ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ පසිබ්බකෙ සප්පො, උදාහු නත්ථී’’ති කඞ්ඛමෙව පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානානි විචිකිච්ඡිතානි ච අජ්ජ ඡින්ද, මය්හං සද්දහ, අවිතථඤ්හි මෙ වෙය්යාකරණං, ඉදානෙව නික්ඛමන්තං භුජඞ්ගමං පස්ස පමුඤ්ච භස්තන්ති.

බ්රාහ්මණො ¶ මහාසත්තස්ස කථං සුත්වා සංවිග්ගො භයප්පත්තො තථා අකාසි. සප්පොපි සත්තුභස්තෙ දණ්ඩෙන පහටෙ පසිබ්බකමුඛා නික්ඛමිත්වා මහාජනං ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා පඤ්චමං ගාථමාහ –

50.

‘‘සංවිග්ගරූපො පරිසාය මජ්ඣෙ, සො බ්රාහ්මණො සත්තුභස්තං පමුඤ්චි;

අථ නික්ඛමි උරගො උග්ගතෙජො, ආසීවිසො සප්පො ඵණං කරිත්වා’’ති.

සප්පස්ස ඵණං කත්වා නික්ඛන්තකාලෙ ‘‘මහාසත්තස්ස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්සෙව බ්යාකරණං අහොසී’’ති මහාජනො චෙලුක්ඛෙපසහස්සානි පවත්තෙසි, අඞ්ගුලිඵොටනසහස්සානි පරිබ්භමිංසු, ඝනමෙඝවස්සං විය සත්තරතනවස්සං වස්සි, සාධුකාරසහස්සානි පවත්තිංසු, මහාපථවීභිජ්ජනසද්දො විය අහොසි. ඉදං පන බුද්ධලීළාය එවරූපස්ස පඤ්හස්ස කථනං නාම නෙව ජාතියා බලං, න ගොත්තකුලප්පදෙසානං බලං, කස්ස පනෙතං බලන්ති? පඤ්ඤාය බලං. පඤ්ඤවා හි පුග්ගලො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරියමග්ගද්වාරං විවරිත්වා අමතමහානිබ්බානං පවිසති, සාවකපාරමිම්පි පච්චෙකබොධිම්පි සම්මාසම්බොධිම්පි පටිවිජ්ඣති. අමතමහානිබ්බානසම්පාපකෙසු හි ධම්මෙසු පඤ්ඤාව සෙට්ඨා, අවසෙසා තස්සා පරිවාරා හොන්ති. තෙනෙතං වුත්තං –

‘‘පඤ්ඤා ¶ හි සෙට්ඨා කුසලා වදන්ති, නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං;

සීලං සිරී චාපි සතඤ්ච ධම්මො, අන්වායිකා පඤ්ඤවතො භවන්තී’’ති. (ජා. 2.17.81);

එවං කථිතෙ ච පන මහාසත්තෙන පඤ්හෙ එකො අහිතුණ්ඩිකො සප්පස්ස මුඛබන්ධනං කත්වා සප්පං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විස්සජ්ජෙසි. බ්රාහ්මණො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ජයාපෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ රඤ්ඤො ථුතිං කරොන්තො උපඩ්ඪගාථමාහ –

51.

‘‘සුලද්ධලාභා ජනකස්ස රඤ්ඤො;

යො පස්සතී සෙනකං සාධුපඤ්ඤ’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ – යො සාධුපඤ්ඤං උත්තමපඤ්ඤං සෙනකපණ්ඩිතං අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ පියචක්ඛූහි පස්සිතුං ලභති, තස්ස රඤ්ඤො ජනකස්ස එතෙ ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ දස්සනලාභා සුලද්ධලාභා වත, එතෙන ලද්ධෙසු සබ්බලාභෙසු එතෙව ලාභා සුලද්ධලාභා නාමාති.

බ්රාහ්මණොපි රඤ්ඤො ¶ ථුතිං කත්වා පුන පසිබ්බකතො සත්ත කහාපණසතානි ගහෙත්වා මහාසත්තස්ස ථුතිං කත්වා තුට්ඨිදායං දාතුකාමො දියඩ්ඪගාථමාහ –

‘‘විවට්ටඡද්දො නුසි සබ්බදස්සී, ඤාණං නු තෙ බ්රාහ්මණ භිංසරූපං.

52.

‘‘ඉමානි මෙ සත්තසතානි අත්ථි, ගණ්හාහි සබ්බානි දදාමි තුය්හං;

තයා හි මෙ ජීවිතමජ්ජ ලද්ධං, අථොපි භරියාය මකාසි සොත්ථි’’න්ති.

තත්ථ විවට්ටඡද්දො නුසි සබ්බදස්සීති කිං නු ඛො ත්වං සබ්බෙසු ධම්මාකාරෙසු විවට්ටඡදනො විවට්ටනෙය්යධම්මො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධොති ථුතිවසෙන පුච්ඡති. ඤාණං නු තෙ බ්රාහ්මණ භිංසරූපන්ති උදාහු අසබ්බඤ්ඤුස්සපි සතො තව ඤාණං අතිවිය භිංසරූපං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං විය බලවන්ති. තයා හි මෙති තයා හි දින්නත්තා අජ්ජ මයා ජීවිතං ලද්ධං. අථොපි භරියාය මකාසි සොත්ථින්ති අථොපි මෙ භරියාය ත්වමෙව සොත්ථිං අකාසි.

ඉති ¶ සො වත්වා ‘‘සචෙපි සතසහස්සං භවෙය්ය, දදෙය්යමෙවාහං, එත්තකමෙව මෙ ධනං, ඉමානි මෙ සත්ත සතානි ගණ්හා’’ති පුනප්පුනං බොධිසත්තං යාචි. තං සුත්වා බොධිසත්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –

53.

‘‘න පණ්ඩිතා වෙතනමාදියන්ති, චිත්රාහි ගාථාහි සුභාසිතාහි;

ඉතොපි තෙ බ්රහ්මෙ දදන්තු විත්තං, ආදාය ත්වං ගච්ඡ සකං නිකෙත’’න්ති.

තත්ථ වෙතනන්ති වෙත්තනං, අයමෙව වා පාඨො. ඉතොපි තෙ බ්රහ්මෙති බ්රාහ්මණ, ඉතො මම පාදමූලතොපි තුය්හං ධනං දදන්තු. විත්තං ආදාය ත්වං ගච්ඡාති ¶ ඉතො අඤ්ඤානි තීණි සතානි ගහෙත්වා සහස්සභණ්ඩිකං ආදාය සකනිවෙසනං ගච්ඡ.

එවඤ්ච පන වත්වා මහාසත්තො බ්රාහ්මණස්ස සහස්සං පූරාපෙන්තො කහාපණෙ දාපෙත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, කෙන ත්වං ධනභික්ඛාය පෙසිතො’’ති පුච්ඡි. ‘‘භරියාය මෙ පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘භරියා ¶ පන තෙ මහල්ලිකා, දහරා’’ති. ‘‘දහරා, පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘තෙන හි සා අඤ්ඤෙන සද්ධිං අනාචාරං කරොන්තී ‘නිබ්භයා හුත්වා කරිස්සාමී’ති තං පෙසෙසි, සචෙ ඉමෙ කහාපණෙ ඝරං නෙස්සසි, සා තෙ දුක්ඛෙන ලද්ධකහාපණෙ අත්තනො ජාරස්ස දස්සති, තස්මා ත්වං උජුකමෙව ගෙහං අගන්ත්වා බහිගාමෙ රුක්ඛමූලෙ වා යත්ථ කත්ථචි වා කහාපණෙ ඨපෙත්වා පවිසෙය්යාසී’’ති වත්වා තං උය්යොජෙසි. සො ගාමසමීපං ගන්ත්වා එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ කහාපණෙ ඨපෙත්වා සායං ගෙහං අගමාසි. භරියාපිස්ස තස්මිං ඛණෙ ජාරෙන සද්ධිං නිසින්නා අහොසි. බ්රාහ්මණො ද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘භොතී’’ති ආහ. සා තස්ස සද්දං සල්ලක්ඛෙත්වා දීපං නිබ්බාපෙත්වා ද්වාරං විවරිත්වා බ්රාහ්මණෙ අන්තො පවිට්ඨෙ ඉතරං නීහරිත්වා ද්වාරමූලෙ ඨපෙත්වා ගෙහං පවිසිත්වා පසිබ්බකෙ කිඤ්චි අදිස්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, කිං තෙ භික්ඛං චරිත්වා ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘සහස්සං මෙ ලද්ධ’’න්ති. ‘‘කහං පන ත’’න්ති. ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම ඨපිතං, පාතොව ආහරිස්සාමි, මා චින්තයී’’ති. සා ගන්ත්වා ජාරස්ස ආචික්ඛි. සො නික්ඛමිත්වා අත්තනා ඨපිතං විය ගණ්හි.

බ්රාහ්මණො පුනදිවසෙ ගන්ත්වා කහාපණෙ අපස්සන්තො බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං, බ්රාහ්මණා’’ති වුත්තෙ ‘‘කහාපණෙ න පස්සාමි, පණ්ඩිතා’’ති ආහ. ‘‘භරියාය තෙ ආචික්ඛී’’ති? ‘‘ආම, පණ්ඩිතා’’ති. මහාසත්තො තාය ජාරස්ස ආචික්ඛිතභාවං ඤත්වා ‘‘අත්ථි පන තෙ බ්රාහ්මණ, භරියාය කුලූපකබ්රාහ්මණො’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘තුය්හම්පි අත්ථී’’ති? ‘‘ආම, පණ්ඩිතා’’ති. අථස්ස මහාසත්තො සත්තන්නං දිවසානං පරිබ්බයං දාපෙත්වා ¶ ‘‘ගච්ඡ පඨමදිවසෙ තව සත්ත, භරියාය තෙ සත්තාති චුද්දස බ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා භොජෙථ, පුනදිවසතො පට්ඨාය එකෙකං හාපෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ තව එකං, භරියාය තෙ එකන්ති ද්වෙ බ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා භරියාය තෙ සත්ත දිවසෙ නිමන්තිතබ්රාහ්මණස්ස නිබද්ධං ආගමනභාවං ඤත්වා මය්හං ආරොචෙහී’’ති ¶ ආහ. බ්රාහ්මණො තථා ¶ කත්වා ‘‘සල්ලක්ඛිතො මෙ පණ්ඩිත, නිබද්ධං භුඤ්ජනකබ්රාහ්මණො’’ති මහාසත්තස්ස ආරොචෙසි.

බොධිසත්තො තෙන සද්ධිං පුරිසෙ පෙසෙත්වා තං බ්රාහ්මණං ආහරාපෙත්වා ‘‘අසුකරුක්ඛමූලතො තෙ ඉමස්ස බ්රාහ්මණස්ස සන්තකං කහාපණසහස්සං ගහිත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘න ගණ්හාමි, පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘ත්වං මම සෙනකපණ්ඩිතභාවං න ජානාසි, ආහරාපෙස්සාමි තෙ කහාපණෙ’’ති. සො භීතො ‘‘ගහිතා මෙ’’ති සම්පටිච්ඡි. ‘‘කුහිං තෙ ඨපිතා’’ති? ‘‘තත්ථෙව, පණ්ඩිත, ඨපිතා’’ති. බොධිසත්තො බ්රාහ්මණං පුච්ඡි ‘‘බ්රාහ්මණ, කිං තෙ සායෙව භරියා හොතු, උදාහු අඤ්ඤං ගණ්හිස්සසී’’ති. ‘‘සායෙව මෙ හොතු, පණ්ඩිතා’’ති. බොධිසත්තො මනුස්සෙ පෙසෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස කහාපණෙ ච බ්රාහ්මණිඤ්ච ආහරාපෙත්වා චොරබ්රාහ්මණස්ස හත්ථතො කහාපණෙ බ්රාහ්මණස්ස දාපෙත්වා ඉතරස්ස රාජාණං කාරෙත්වා නගරා නීහරාපෙත්වා බ්රාහ්මණියාපි රාජාණං කාරෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස මහන්තං යසං දත්වා අත්තනොයෙව සන්තිකෙ වසාපෙසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි සච්ඡිකරිංසු. තදා බ්රාහ්මණො ආනන්දො අහොසි, රුක්ඛදෙවතා සාරිපුත්තො, පරිසා බුද්ධපරිසා, සෙනකපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසින්ති.

සත්තුභස්තජාතකවණ්ණනා සත්තමා.

[403] 8. අට්ඨිසෙනජාතකවණ්ණනා

යෙමෙ අහං න ජානාමීති ඉදං සත්ථා ආළවිං නිස්සාය අග්ගාළවෙ චෙතියෙ විහරන්තො කුටිකාරසික්ඛාපදං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු හෙට්ඨා මණිකණ්ඨජාතකෙ (ජා. 1.3.7 ආදයො) කථිතමෙව. සත්ථා පන තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, පොරාණකපණ්ඩිතා පුබ්බෙ අනුප්පන්නෙ ¶ බුද්ධෙ බාහිරකපබ්බජ්ජාය පබ්බජිත්වා රාජූහි පවාරිතාපි ‘යාචනා නාම පරෙසං අප්පියා අමනාපා’ති න යාචිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං නිගමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, අට්ඨිසෙනකුමාරොතිස්ස නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා අපරභාගෙ කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා ඝරාවාසතො නික්ඛමිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤාසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා හිමවන්තපදෙසෙ චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය මනුස්සපථං ඔතරිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛාය චරන්තො රාජඞ්ගණං අගමාසි. රාජා තස්සාචාරවිහාරෙ පසීදිත්වා තං නිමන්තාපෙත්වා පාසාදතලෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා සුභොජනං භොජෙත්වා භොජනාවසානෙ අනුමොදනං සුත්වා පසන්නො පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා මහාසත්තං රාජුය්යානෙ වසාපෙසි, දිවසස්ස ච ද්වෙ තයො වාරෙ උපට්ඨානං අගමාසි. සො එකදිවසං ධම්මකථාය පසන්නො රජ්ජං ආදිං කත්වා ‘‘යෙන වො අත්ථො, තං වදෙය්යාථා’’ති පවාරෙසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදං නාම මෙ දෙහී’’ති න වදති. අඤ්ඤෙ යාචකා ‘‘ඉදං දෙහි, ඉදං දෙහී’’ති ඉච්ඡිතිච්ඡිතං යාචන්ති, රාජා අසජ්ජමානො දෙතියෙව. සො එකදිවසං චින්තෙසි ‘‘අඤ්ඤෙ යාචනකවනිබ්බකා ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච අම්හාකං දෙහී’ති මං යාචන්ති, අය්යො පන අට්ඨිසෙනො පවාරිතකාලතො පට්ඨාය න කිඤ්චි යාචති, පඤ්ඤවා ඛො පනෙස උපායකුසලො, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති. සො එකදිවසං භුත්තපාතරාසො ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො අඤ්ඤෙසං යාචනකාරණං තස්ස ච අයාචනකාරණං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –

54.

‘‘යෙමෙ අහං න ජානාමි, අට්ඨිසෙන වනිබ්බකෙ;

තෙ මං සඞ්ගම්ම යාචන්ති, කස්මා මං ත්වං න යාචසී’’ති.

තත්ථ ¶ වනිබ්බකෙති යාචනකෙ. සඞ්ගම්මාති සමාගන්ත්වා. ඉදං වුත්තං හොති – අය්ය, අට්ඨිසෙන, යෙමෙ වනිබ්බකෙ අහං නාමගොත්තජාතිකුලප්පදෙසෙන ‘‘ඉමෙ නාමෙතෙ’’තිපි න ජානාමි, තෙ මං සමාගන්ත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතං යාචන්ති, ත්වං පන කස්මා මං කිඤ්චි න යාචසීති.

තං සුත්වා බොධිසත්තො දුතියං ගාථමාහ –

55.

‘‘යාචකො අප්පියො හොති, යාචං අදදමප්පියො;

තස්මාහං තං න යාචාමි, මා මෙ විදෙස්සනා අහූ’’ති.

තත්ථ ¶ යාචකො අප්පියො හොතීති යො හි, මහාරාජ, පුග්ගලො ‘‘ඉදං මෙ දෙහී’’ති යාචකො, සො මාතාපිතූනම්පි මිත්තාමච්චාදීනම්පි අප්පියො හොති අමනාපො. තස්ස අප්පියභාවො ¶ මණිකණ්ඨජාතකෙන දීපෙතබ්බො. යාචන්ති යාචිතභණ්ඩං. අදදන්ති අදදමානො. ඉදං වුත්තං හොති – යොපි යාචිතං න දෙති, සො මාතාපිතරො ආදිං කත්වා අදදමානො පුග්ගලො යාචකස්ස අප්පියො හොතීති. තස්මාති යස්මා යාචකොපි දායකස්ස, යාචිතං භණ්ඩං අදදන්තොපි යාචකස්ස අප්පියො හොති, තස්මා අහං තං න යාචාමි. මා මෙ විදෙස්සනා අහූති සචෙ හි අහං යාචෙය්යමෙව, තව විදෙස්සො භවෙය්ය, සා මෙ තව සන්තිකා උප්පන්නා විදෙස්සනා, සචෙ පන ත්වං න දදෙය්යාසි, මම විදෙස්සො භවෙය්යාසි, සා ච මම තයි විදෙස්සනා, එවං සබ්බථාපි මා මෙ විදෙස්සනා අහු, මා නො උභින්නම්පි මෙත්තා භිජ්ජීති එතමත්ථං සම්පස්සන්තො අහං තං න කිඤ්චි යාචාමීති.

අථස්ස වචනං සුත්වා රාජා තිස්සො ගාථා අභාසි –

56.

‘‘යො වෙ යාචනජීවානො, කාලෙ යාචං න යාචති;

පරඤ්ච පුඤ්ඤා ධංසෙති, අත්තනාපි න ජීවති.

57.

‘‘යො ච යාචනජීවානො, කාලෙ යාචඤ්හි යාචති;

පරඤ්ච පුඤ්ඤං ලබ්භෙති, අත්තනාපි ච ජීවති.

58.

‘‘න වෙදෙස්සන්ති සප්පඤ්ඤා, දිස්වා යාචකමාගතෙ;

බ්රහ්මචාරි පියො මෙසි, වද ත්වං භඤ්ඤමිච්ඡසී’’ති.

තත්ථ යාචනජීවානොති යාචනජීවමානො, අයමෙව වා පාඨො. ඉදං වුත්තං හොති – අය්ය, අට්ඨිසෙන යො යාචනෙන ජීවමානො ධම්මිකො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා යාචිතබ්බයුත්තපත්තකාලෙ කිඤ්චිදෙව යාචිතබ්බං න යාචති, සො පරඤ්ච දායකං පුඤ්ඤා ධංසෙති පරිහාපෙති, අත්තනාපි ච සුඛං න ජීවති. පුඤ්ඤං ලබ්භෙතීති ¶ කාලෙ පන යාචිතබ්බං යාචන්තො පරඤ්ච පුඤ්ඤං අධිගමෙති, අත්තනාපි ච සුඛං ජීවති. න වෙදෙස්සන්තීති යං ත්වං වදෙසි ‘‘මා මෙ විදෙස්සනා අහූ’’ති, තං කස්මා වදසි. සප්පඤ්ඤා හි දානඤ්ච ¶ දානඵලඤ්ච ජානන්තා පණ්ඩිතා යාචකෙ ආගතෙ දිස්වා න දෙස්සන්ති න කුජ්ඣන්ති, අඤ්ඤදත්ථු පන පමුදිතාව හොන්තීති දීපෙති. යාචකමාගතෙති ම-කාරො බ්යඤ්ජනසන්ධිවසෙන වුත්තො, යාචකෙ ආගතෙති අත්ථො. බ්රහ්මචාරි පියො මෙසීති අය්ය අට්ඨිසෙන, පරිසුද්ධචාරි මහාපුඤ්ඤ, ත්වං මය්හං අතිවිය පියො, තස්මා වරං ත්වං මං වදෙහි යාචාහියෙව. භඤ්ඤමිච්ඡසීති යංකිඤ්චි වත්තබ්බං ඉච්ඡසි, සබ්බං වද, රජ්ජම්පි තෙ දස්සාමියෙවාති.

එවං ¶ බොධිසත්තො රඤ්ඤා රජ්ජෙනාපි පවාරිතො නෙව කිඤ්චි යාචි. රඤ්ඤො පන එවං අත්තනො අජ්ඣාසයෙ කථිතෙ මහාසත්තොපි පබ්බජිතපටිපත්තිං දස්සෙතුං ‘‘මහාරාජ, යාචනා හි නාමෙසා කාමභොගීනං ගිහීනං ආචිණ්ණා, න පබ්බජිතානං, පබ්බජිතෙන පන පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය ගිහීහි අසමානපරිසුද්ධාජීවෙන භවිතබ්බ’’න්ති පබ්බජිතපටිපදං දස්සෙන්තො ඡට්ඨං ගාථමාහ –

59.

‘‘න වෙ යාචන්ති සප්පඤ්ඤා, ධීරො ච වෙදිතුමරහති;

උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියාන යාචනා’’ති.

තත්ථ සප්පඤ්ඤාති බුද්ධා ච බුද්දසාවකා ච බොධියා පටිපන්නා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා බොධිසත්තා ච සබ්බෙපි සප්පඤ්ඤා ච සුසීලා ච, එතෙ එවරූපා සප්පඤ්ඤා ‘‘අම්හාකං ඉදඤ්චිදඤ්ච දෙථා’’ති න යාචන්ති. ධීරො ච වෙදිතුමරහතීති උපට්ඨාකො පන ධීරො පණ්ඩිතො ගිලානකාලෙ ච අගිලානකාලෙ ච යෙන යෙනත්ථො, තං සබ්බං සයමෙව වෙදිතුං ජානිතුං අරහති. උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්තීති අරියා පන වාචං අභින්දිත්වා යෙනත්ථිකා හොන්ති, තං උද්දිස්ස කෙවලං භික්ඛාචාරවත්තෙන තිට්ඨන්ති, නෙව කායඞ්ගං වා වාචඞ්ගං වා කොපෙන්ති. කායවිකාරං දස්සෙත්වා නිමිත්තං කරොන්තො හි කායඞ්ගං කොපෙති නාම, වචීභෙදං කරොන්තො වාචඞ්ගං කොපෙති නාම, තදුභයං අකත්වා බුද්ධාදයො අරියා තිට්ඨන්ති. එසා අරියාන යාචනාති එසා කායඞ්ගවාචඞ්ගං අකොපෙත්වා භික්ඛාය තිට්ඨමානා අරියානං යාචනා නාම.

රාජා ¶ බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘භන්තෙ, යදි සප්පඤ්ඤො උපට්ඨාකො අත්තනාව ඤත්වා කුලූපකස්ස දාතබ්බං දෙති, අහම්පි තුම්හාකං ඉදඤ්චිදඤ්ච දම්මී’’ති වදන්තො සත්තමං ගාථමාහ –

60.

‘‘දදාමි ¶ තෙ බ්රාහ්මණ රොහිණීනං, ගවං සහස්සං සහ පුඞ්ගවෙන;

අරියො හි අරියස්ස කථං න දජ්ජා, සුත්වාන ගාථා තව ධම්මයුත්තා’’ති.

තත්ථ රොහිණීනන්ති රත්තවණ්ණානං. ගවං සහස්සන්ති ඛීරදධිආදිමධුරරසපරිභොගත්ථාය එවරූපානං ගුන්නං සහස්සං තුය්හං දම්මි, තං මෙ පටිග්ගණ්හ. අරියොති ආචාරඅරියො. අරියස්සාති ආචාරඅරියස්ස. කථං න දජ්ජාති කෙන කාරණෙන න දදෙය්ය.

එවං වුත්තෙ බොධිසත්තො ‘‘අහං මහාරාජ, අකිඤ්චනො පබ්බජිතො, න මෙ ගාවීහි අත්ථො’’ති ¶ පටික්ඛිපි. රාජා තස්සොවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායණො අහොසි. සොපි අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීසු පතිට්ඨිතා. තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, අට්ඨිසෙනො පන අහමෙව අහොසින්ති.

අට්ඨිසෙනජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.

[404] 9. කපිජාතකවණ්ණනා

යත්ථ වෙරී නිවසතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස පථවිපවෙසනං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි පථවිං පවිට්ඨෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො සහ පරිසාය නට්ඨො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තො සහ පරිසාය නට්ඨො, පුබ්බෙපි නස්සියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කපියොනියං නිබ්බත්තිත්වා පඤ්චසතකපිපරිවාරො රාජුය්යානෙ ¶ වසි. දෙවදත්තොපි කපියොනියං නිබ්බත්තිත්වා පඤ්චසතකපිපරිවාරො තත්ථෙව වසි. අථෙකදිවසං පුරොහිතෙ උය්යානං ගන්ත්වා න්හත්වා අලඞ්කරිත්වා නික්ඛමන්තෙ එකො ¶ ලොලකපි පුරෙතරං ගන්ත්වා රාජුය්යානද්වාරෙ තොරණමත්ථකෙ නිසීදිත්වා තස්ස මත්ථකෙ වච්චපිණ්ඩං පාතෙත්වා පුන උද්ධං ඔලොකෙන්තස්ස මුඛෙ පාතෙසි. සො නිවත්තිත්වා ‘‘හොතු, ජානිස්සාමි තුම්හාකං කත්තබ්බ’’න්ති මක්කටෙ සන්තජ්ජෙත්වා පුන න්හත්වා පක්කාමි. තෙන වෙරං ගහෙත්වා මක්කටානං සන්තජ්ජිතභාවං බොධිසත්තස්ස ආරොචෙසුං. සො ‘‘වෙරීනං නිවසනට්ඨානෙ නාම වසිතුං න වට්ටති, සබ්බොපි කපිගණො පලායිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡතූ’’ති කපිසහස්සස්සපි ආරොචාපෙසි. දුබ්බචකපි අත්තනො පරිවාරමක්කටෙ ගහෙත්වා ‘‘පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති තත්ථෙව නිසීදි. බොධිසත්තො අත්තනො පරිවාරං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි. අථෙකදිවසං එකිස්සා වීහිකොට්ටිකාය දාසියා ආතපෙ පසාරිතවීහිං ඛාදන්තො එකො එළකො උම්මුක්කෙන පහාරං ලභිත්වා ආදිත්තසරීරො පලායන්තො එකිස්සා හත්ථිසාලං නිස්සාය තිණකුටියා කුට්ටෙ සරීරං ඝංසි ¶ . සො අග්ගි තිණකුටිකං ගණ්හි, තතො උට්ඨාය හත්ථිසාලං ගණ්හි, හත්ථිසාලාය හත්ථීනං පිට්ඨි ඣායි, හත්ථිවෙජ්ජා හත්ථීනං පටිජග්ගන්ති.

පුරොහිතොපි මක්කටානං ගහණූපායං උපධාරෙන්තො විචරති. අථ නං රාජුපට්ඨානං ආගන්ත්වා නිසින්නං රාජා ආහ ‘‘ආචරිය, බහූ නො හත්ථී වණිතා ජාතා, හත්ථිවෙජ්ජා පටිජග්ගිතුං න ජානන්ති, ජානාසි නු ඛො කිඤ්චි භෙසජ්ජ’’න්ති? ‘‘ජානාමි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං නාමා’’ති? ‘‘මක්කටවසා, මහාරාජා’’ති. ‘‘කහං ලභිස්සාමා’’ති? ‘‘නනු උය්යානෙ බහූ මක්කටා’’ති? රාජා ‘‘උය්යානෙ මක්කටෙ මාරෙත්වා වසං ආනෙථා’’ති ආහ. ධනුග්ගහා ගන්ත්වා පඤ්චසතෙපි මක්කටෙ විජ්ඣිත්වා මාරෙසුං. එකො පන ජෙට්ඨකමක්කටො පලායන්තො සරපහාරං ලභිත්වාපි තත්ථෙව අපතිත්වා ¶ බොධිසත්තස්ස වසනට්ඨානං පත්වා පති. වානරා ‘‘අම්හාකං වසනට්ඨානං පත්වා මතො’’ති තස්ස පහාරං ලද්ධා මතභාවං බොධිසත්තස්ස ආරොචෙසුං. සො ගන්ත්වා කපිගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ‘‘පණ්ඩිතානං ඔවාදං අකත්වා වෙරිට්ඨානෙ වසන්තා නාම එවං විනස්සන්තී’’ති කපිගණස්ස ඔවාදවසෙන ඉමා ගාථා අභාසි –

61.

‘‘යත්ථ වෙරී නිවසති, න වසෙ තත්ථ පණ්ඩිතො;

එකරත්තං ද්විරත්තං වා, දුක්ඛං වසති වෙරිසු.

62.

‘‘දිසො ¶ වෙ ලහුචිත්තස්ස, පොසස්සානුවිධීයතො;

එකස්ස කපිනො හෙතු, යූථස්ස අනයො කතො.

63.

‘‘බාලොව පණ්ඩිතමානී, යූථස්ස පරිහාරකො;

සචිත්තස්ස වසං ගන්ත්වා, සයෙථායං යථා කපි.

64.

‘‘න සාධු බලවා බාලො, යූථස්ස පරිහාරකො;

අහිතො භවති ඤාතීනං, සකුණානංව චෙතකො.

65.

‘‘ධීරොව බලවා සාධු, යූථස්ස පරිහාරකො;

හිතො භවති ඤාතීනං, තිදසානංව වාසවො.

66.

‘‘යො ¶ ච සීලඤ්ච පඤ්ඤඤ්ච, සුතඤ්චත්තනි පස්සති;

උභින්නමත්ථං චරති, අත්තනො ච පරස්ස ච.

67.

‘‘තස්මා තුලෙය්ය මත්තානං, සීලපඤ්ඤාසුතාමිව;

ගණං වා පරිහරෙ ධීරො, එකො වාපි පරිබ්බජෙ’’ති.

තත්ථ ලහුචිත්තස්සාති ලහුචිත්තො අස්ස. ඉදං වුත්තං හොති – යො පොසො ලහුචිත්තස්ස මිත්තස්ස වා ඤාතිනො වා අනුවිධීයති අනුවත්තති, තස්ස පොසස්ස අනුවිධීයතො සො ලහුචිත්තො දිසො හොති, වෙරිකිච්චං කරොති. එකස්ස කපිනොති පස්සථ එකස්ස ලහුචිත්තස්ස අන්ධබාලස්ස කපිනො හෙතු අයං සකලස්ස යූථස්ස අනයො අවුඩ්ඪි මහාවිනාසො කතොති. පණ්ඩිතමානීති යො සයං බාලො හුත්වා ‘‘අහං පණ්ඩිතො’’ති අත්තානං මඤ්ඤමානො පණ්ඩිතානං ඔවාදං අකත්වා සකස්ස චිත්තස්ස වසං ගච්ඡති, සො සචිත්තස්ස වසං ගන්ත්වා යථායං දුබ්බචකපි මතසයනං සයිතො, එවං සයෙථාති අත්ථො.

න සාධූති බාලො නාම බලසම්පන්නො යූථස්ස පරිහාරකො න සාධු න ලද්ධකො. කිංකාරණා? සො හි අහිතො භවති ඤාතීනං, විනාසමෙව වහති. සකුණානංව චෙතකොති යථා හි තිත්තිරසකුණානං ¶ දීපකතිත්තිරො දිවසම්පි වස්සන්තො අඤ්ඤෙ සකුණෙ න මාරෙති, ඤාතකෙව මාරෙති, තෙසඤ්ඤෙව අහිතො හොති, එවන්ති අත්ථො. හිතො භවතීති කායෙනපි වාචායපි මනසාපි හිතකාරකොයෙව. උභින්නමත්ථං චරතීති යො ඉධ පුග්ගලො එතෙ සීලාදයො ගුණෙ අත්තනි ¶ පස්සති, සො ‘‘මය්හං ආචාරසීලම්පි අත්ථි, පඤ්ඤාපි සුතපරියත්තිපි අත්ථී’’ති තථතො ජානිත්වා ගණං පරිහරන්තො අත්තනො ච පරෙසඤ්ච අත්තානං පරිවාරෙත්වා චරන්තානන්ති උභින්නම්පි අත්ථමෙව චරති.

තුලෙය්ය මත්තානන්ති තුලෙය්ය අත්තානං. තුලෙය්යාති තුලෙත්වා. සීලපඤ්ඤාසුතාමිවාති එතානි සීලාදීනි විය. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා සීලාදීනි අත්තනි සමනුපස්සන්තො උභින්නමත්ථං චරති, තස්මා පණ්ඩිතො එතානි සීලාදීනි විය අත්තානම්පි තෙසු තුලෙත්වා ‘‘පතිට්ඨිතො නු ඛොම්හි සීලෙ පඤ්ඤාය සුතෙ’’ති තීරෙත්වා පතිට්ඨිතභාවං පච්චක්ඛං කත්වා ධීරො ගණං වා පරිහරෙය්ය, චතූසු ඉරියාපථෙසු එකො වා හුත්වා පරිබ්බජෙය්ය වත්තෙය්ය, පරිසුපට්ඨාකෙනපි විවෙකචාරිනාපි ඉමෙහි තීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතෙනෙව භවිතබ්බන්ති. එවං මහාසත්තො කපිරාජා හුත්වාපි විනයපරියත්තිකිච්චං කථෙසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දුබ්බචකපි දෙවදත්තො අහොසි, පරිසාපිස්ස දෙවදත්තපරිසා, පණ්ඩිතකපිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

කපිජාතකවණ්ණනා නවමා.

[405] 10. බකජාතකවණ්ණනා

ද්වාසත්තතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො බකබ්රහ්මානං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස හි ‘‘ඉදං නිච්චං ධුවං සස්සතං අචවනධම්මං, ඉතො අඤ්ඤං ලොකනිස්සරණං නිබ්බානං නාම නත්ථී’’ති එවං දිට්ඨි උප්පජ්ජි. හෙට්ඨූපපත්තිකො කිරෙස බ්රහ්මා පුබ්බෙ ඣානං භාවෙත්වා වෙහප්ඵලෙසු නිබ්බත්තො, තත්ථ පඤ්චකප්පසතපරිමාණං ආයුං ඛෙපෙත්වා සුභකිණ්හෙසු නිබ්බත්තිත්වා චතුසට්ඨිකප්පං ඛෙපෙත්වා තතො චුතො අට්ඨකප්පායුකෙසු ආභස්සරෙසු නිබ්බත්ති, තත්රස්ස එසා දිට්ඨි උප්පජ්ජි. සො හි නෙව උපරිබ්රහ්මලොකතො චුතිං, න තත්ථ උපපත්තිං අනුස්සරි, තදුභයම්පි අපස්සන්තො එවං දිට්ඨිං ගණ්හි. භගවා තස්ස චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය සෙය්යථාපි ¶ නාම බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්ය, පසාරිතං වා බාහං සමිඤ්ජෙය්ය, එවමෙව ජෙතවනෙ අන්තරහිතො තස්මිං බ්රහ්මලොකෙ පාතුරහොසි. අථ ¶ බ්රහ්මා භගවන්තං දිස්වා ‘‘එහි ඛො, මාරිස, ස්වාගතං මාරිස, චිරස්සං ඛො, මාරිස, ඉමං පරියායමකාසි, යදිදං ඉධාගමනාය. ඉදඤ්හි මාරිස, නිච්චං ඉදං ධුවං ඉදං සස්සතං ඉදං කෙවලං ඉදං අචවනධම්මං, ඉදඤ්හි න ච ජායති න ජීයති න මීයති න චවති න උපපජ්ජති, ඉතො ච පනඤ්ඤං උත්තරි නිස්සරණං නත්ථී’’ති ආහ.

එවං වුත්තෙ භගවා බකං බ්රහ්මානං එතදවොච ‘‘අවිජ්ජාගතො වත භො බකො බ්රහ්මා, අවිජ්ජාගතො වත භො බකො බ්රහ්මා, යත්ර හි නාම අනිච්චඤ්ඤෙව සමානං නිච්චන්ති වක්ඛති…පෙ… සන්තඤ්ච පනඤ්ඤං උත්තරි නිස්සරණං, නත්ථඤ්ඤං උත්තරි නිස්සරණන්ති වක්ඛතී’’ති (සං. නි. 1.175). තං සුත්වා බ්රහ්මා ‘‘ත්වං එවං කථෙසි, ත්වං එවං කථෙසි, ඉති මං එස අනුයුඤ්ජන්තො අනුබන්ධතී’’ති චින්තෙත්වා යථා නාම දුබ්බලො චොරො කතිපයෙ පහාරෙ ලභිත්වා ‘‘කිං අහමෙව චොරො, අසුකොපි චොරො අසුකොපි චොරො’’ති සබ්බෙපි සහායකෙ ආචික්ඛති, තථෙව භගවතො අනුයොගභයෙන භීතො අඤ්ඤෙපි අත්තනො සහායකෙ ආචික්ඛන්තො පඨමං ගාථමාහ –

68.

‘‘ද්වාසත්තති ¶ ගොතම පුඤ්ඤකම්මා, වසවත්තිනො ජාතිජරං අතීතා;

අයමන්තිමා වෙදගූ බ්රහ්මපත්ති, අස්මාභිජප්පන්ති ජනා අනෙකා’’ති. (සං. නි. 1.175);

තත්ථ ද්වාසත්තතීති න කෙවලං භො ගොතම, අහමෙව, අථ ඛො ඉමස්මිං බ්රහ්මලොකෙ මයං ද්වාසත්තති ජනා පුඤ්ඤකම්මා අඤ්ඤෙසං උපරි අත්ථනො වසං වත්තනෙන වසවත්තිනො ජාතිඤ්ච ජරඤ්ච අතීතා, අයං නො වෙදෙහි ගතත්තා වෙදගූ, අයං භො ගොතම අන්තිමා බ්රහ්මපත්ති, පච්ඡිමකොටිප්පත්ති සෙට්ඨභාවප්පත්ති. අස්මාභිජප්පන්ති ජනා අනෙකාති අම්හෙ අඤ්ඤෙ බහූ ජනා පඤ්ජලිකා හුත්වා – ‘‘අයං ඛො භවං බ්රහ්මා මහාබ්රහ්මා’’තිආදීනි වදන්තා නමස්සන්ති පත්ථෙන්ති පිහයන්ති, ‘‘අහො වත මයම්පි එවරූපා භවෙය්යාමා’’ති ඉච්ඡන්තීති අත්ථො.

තස්ස ¶ ¶ වචනං සුත්වා සත්ථා දුතියං ගාථමාහ –

69.

‘‘අප්පං හි එතං න හි දීඝමායු, යං ත්වං බක මඤ්ඤසි දීඝමායුං;

සතං සහස්සානි නිරබ්බුදානං, ආයුං පජානාමි තවාහ බ්රහ්මෙ’’ති. (සං. නි. 1.175);

තත්ථ සතං සහස්සානි නිරබ්බුදානන්ති නිරබ්බුදසඞ්ඛාතානං ගණනානං සතසහස්සානි. වස්සානඤ්හි දසදසකං සතං, දස සතානං සහස්සං, සතං සහස්සානං සතසහස්සං, සතං සතසහස්සානං කොටි නාම, සතං කොටිසතසහස්සානං පකොටි නාම, සතං පකොටිසතසහස්සානං කොටිපකොටි නාම, සතං කොටිපකොටිසතසහස්සානං එකං නහුතං නාම, සතං නහුතසතසහස්සානං එකං නින්නහුතං නාම. ඡෙකො ගණකො එත්තකං ගණෙතුං සක්කොති, තතො පරං ගණනා නාම බුද්ධානමෙව විසයො. තත්ථ සතං නින්නහුතසතසහස්සානං එකං අබ්බුදං, වීසති අබ්බුදානි එකං නිරබ්බුදං, තෙසං නිරබ්බුදසතසහස්සානං එකං අහහං නාම, එත්තකං බකස්ස බ්රහ්මුනො තස්මිං භවෙ අවසිට්ඨං ආයු, තං සන්ධාය භගවා එවමාහ.

තං සුත්වා බකො තතියං ගාථමාහ –

70.

‘‘අනන්තදස්සී ¶ භගවාහමස්මි, ජාතිජ්ජරං සොකමුපාතිවත්තො;

කිං මෙ පුරාණං වතසීලවත්තං, ආචික්ඛ මෙ තං යමහං විජඤ්ඤ’’න්ති. (සං. නි. 1.175);

තත්ථ භගවාති භගවා තුම්හෙ ‘‘ආයුං පජානාමි තවාහ’’න්ති වදන්තා ‘‘අහං අනන්තදස්සී ජාතිජරඤ්ච සොකඤ්ච උපාතිවත්තොස්මී’’ති වදථ. වතසීලවත්තන්ති වතසමාදානඤ්ච සීලවත්තඤ්ච. ඉදං වුත්තං හොති – යදි තුම්හෙ සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා, එවං සන්තෙ කිං මය්හං පුරාණං වතඤ්ච සීලවත්තඤ්ච, ආචික්ඛ මෙ තං, යමහං තයා ආචික්ඛිතං යාථාවසරසතො විජානෙය්යන්ති.

අථස්ස ¶ භගවා අතීතානි වත්ථූනි ආහරිත්වා ආචික්ඛන්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –

71.

‘‘යං ත්වං අපායෙසි බහූ මනුස්සෙ, පිපාසිතෙ ඝම්මනි සම්පරෙතෙ;

තං තෙ පුරාණං වතසීලවත්තං, සුත්තප්පබුද්ධොව අනුස්සරාමි.

72.

‘‘යං ¶ එණිකූලස්මි ජනං ගහීතං, අමොචයී ගය්හක නීයමානං;

තං තෙ පුරාණං වතසීලවත්තං, සුත්තප්පබුද්ධොව අනුස්සරාමි.

73.

‘‘ගඞ්ගාය සොතස්මිං ගහීතනාවං, ලුද්දෙන නාගෙන මනුස්සකප්පා;

අමොචයි ත්වං බලසා පසය්හ, තං තෙ පුරාණං වතසීලවත්තං;

සුත්තප්පබුද්ධොව අනුස්සරාමි.

74.

‘‘කප්පො ච තෙ බද්ධචරො අහොසිං, සම්බුද්ධිමන්තං වතිනං අමඤ්ඤං;

තං තෙ පුරාණං වතසීලවත්තං, සුත්තප්පබුද්ධොව අනුස්සරාමී’’ති. (සං. නි. 1.175);

තත්ථ අපායෙසීති පායෙසි. ඝම්මනි සම්පරෙතෙති ඝම්මෙන සම්පරෙතෙ අතිවිය ඵුට්ඨෙ ඝම්මකිලන්තෙ. සුත්තප්පබුද්ධොවාති පච්චූසකාලෙ සුපන්තො සුපිනං පස්සිත්වා තං සුපිනකං විය අනුස්සරාමි. සො කිර බකබ්රහ්මා එකස්මිං කප්පෙ තාපසො හුත්වා මරුකන්තාරෙ වසන්තො බහූනං කන්තාරපටිපන්නානං ¶ පානීයං ආහරිත්වා අදාසි. අථෙකදිවසං එකො සත්ථවාහො පඤ්චහි සකටසතෙහි මරුකන්තාරං පටිපජ්ජි. මනුස්සා දිසා වවත්ථපෙතුං අසක්කොන්තා සත්ත දිවසානි ආහිණ්ඩිත්වා ඛීණදාරුදකා නිරාහාරා උණ්හාභිභූතා ‘‘ඉදානි නො ජීවිතං නත්ථී’’ති සකටෙ පරිවත්තෙත්වා ගොණෙ ¶ මොචෙත්වා හෙට්ඨාසකටෙසු නිපජ්ජිංසු. තදා තාපසො ආවජ්ජෙන්තො තෙ දිස්වා ‘‘මයි පස්සන්තෙ මා නස්සිංසූ’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො ඉද්ධානුභාවෙන ගඞ්ගාසොතං උබ්බත්තෙත්වා සත්ථවාහාභිමුඛං අකාසි, අවිදූරෙ ච එකං වනසණ්ඩං මාපෙසි. මනුස්සා පානීයං පිවිත්වා න්හත්වා ගොණෙ සන්තප්පෙත්වා වනසණ්ඩතො තිණං ලායිත්වා දාරූනි ගහෙත්වා දිසං සල්ලක්ඛෙත්වා අරොගා කන්තාරං අතික්කමිංසු, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

එණිකූලස්මින්ති එණියා නාම නදියා කූලෙ. ගය්හක නීයමානන්ති කරමරගාහං ගහෙත්වා නීයමානං. සො කිර තාපසො අපරස්මිං කාලෙ එකං පච්චන්තගාමං නිස්සාය නදීතීරෙ වනසණ්ඩෙ විහාසි. අථෙකස්මිං දිවසෙ පබ්බතතො චොරා ඔතරිත්වා තං ගාමං පහරිත්වා මහාජනං ගහෙත්වා පබ්බතං ආරොපෙත්වා අන්තරාමග්ගෙ චාරකමනුස්සෙ ඨපෙත්වා පබ්බතබිලං පවිසිත්වා ආහාරං පචාපෙන්තා නිසීදිංසු. තාපසො ගොමහිංසාදීනඤ්චෙව දාරකදාරිකාදීනඤ්ච මහන්තං අට්ටස්සරං සුත්වා ‘‘මයි පස්සන්තෙ මා නස්සිංසූ’’ති ඉද්ධානුභාවෙන අත්තභාවං ජහිත්වා චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය පරිවුතො රාජා හුත්වා යුද්ධභෙරිං ආකොටාපෙන්තො තං ඨානං අගමාසි. චාරකමනුස්සා ¶ තං දිස්වා චොරානං ආරොචෙසුං. චොරා ‘‘රඤ්ඤා සද්ධිං විග්ගහො නාම න යුත්තො’’ති සබ්බං ගහිතගහිතං භණ්ඩකං ඡඩ්ඩෙත්වා භත්තං අභුඤ්ජිත්වාව පලායිංසු. තාපසො තෙ සබ්බෙ ආනෙත්වා සකගාමෙයෙව පතිට්ඨාපෙසි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

ගහීතනාවන්ති නිග්ගහිතනාවං. ලුද්දෙනාති කක්ඛළෙන. මනුස්සකප්පාති මනුස්සෙ විනාසෙතුකාමතාය. බලසාති බලෙන. පසය්හාති අභිභවිත්වා. අපරස්මිං කාලෙ සො තාපසො ගඞ්ගාතීරෙ විහාසි. තදා මනුස්සා ද්වෙ තයො නාවාසඞ්ඝාටෙ බන්ධිත්වා සඞ්ඝාටමත්ථකෙ පුප්ඵමණ්ඩපං කාරෙත්වා සඞ්ඝාටෙ නිසීදිත්වා ඛාදන්තා පිවන්තා සම්බන්ධකුලං ගච්ඡන්ති. තෙ පීතාවසෙසං සුරං භුත්තඛාදිතාවසෙසානි භත්තමච්ඡමංසතම්බුලාදීනි ගඞ්ගායමෙව පාතෙන්ති. ගඞ්ගෙය්යො නාගරාජා ‘‘ඉමෙ උච්ඡිට්ඨකං මම උපරි ඛිපන්තී’’ති කුජ්ඣිත්වා ‘‘සබ්බෙ තෙ ජනෙ ගහෙත්වා ගඞ්ගාය ඔසීදාපෙස්සාමී’’ති මහන්තං එකදොණිකනාවප්පමාණං අත්තභාවං මාපෙත්වා උදකං භින්දිත්වා ¶ ඵණං ධාරයමානො තෙසං අභිමුඛො පායාසි. තෙ නාගරාජානං දිස්වා මරණභයතජ්ජිතා එකප්පහාරෙනෙව මහාසද්දං කරිංසු. තාපසො තෙසං පරිදෙවිතසද්දං සුත්වා නාගරාජස්ස ච කුද්ධභාවං ඤත්වා ‘‘මයි පස්සන්තෙ මා නස්සිංසූ’’ති ඛිප්පනිසන්තියා අත්තනො ආනුභාවෙන ඛිප්පං සුපණ්ණවණ්ණං අත්තානං මාපෙත්වා අගමාසි ¶ . නාගරාජා තං දිස්වා මරණභයතජ්ජිතො උදකෙ නිමුජ්ජි. මනුස්සා සොත්ථිභාවං පත්වා අගමංසු, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

බද්ධචරොති අන්තෙවාසිකො. සම්බුද්ධිමන්තං වතිනං අමඤ්ඤන්ති බුද්ධිසම්පන්නො චෙව වතසම්පන්නො ච තාපසොති තං මඤ්ඤමානො. ඉමිනා කිං දස්සෙති? මහාබ්රහ්මෙ අහං අතීතෙ තව කෙසවතාපසකාලෙ කප්පො නාම අන්තෙවාසිකො වෙය්යාවච්චකරො හුත්වා තුය්හං නාරදෙන නාම අමච්චෙන බාරාණසිතො හිමවන්තං ආනීතස්ස රොගං වූපසමෙසිං. අථ නං නාරදො දුතියවාරෙ ආගන්ත්වා නිරොගං දිස්වා ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘මනුස්සින්දං ජහිත්වාන, සබ්බකාමසමිද්ධිනං;

කථං නු භගවා කෙසි, කප්පස්ස රමති අස්සමෙ’’ති. (ජා. 1.4.181);

තමෙනං ත්වං එතදවොච –

‘‘සාදූනි රමණීයානි, සන්ති වක්ඛා මනොරමා;

සුභාසිතානි කප්පස්ස, නාරද රමයන්ති ම’’න්ති. (ජා. 1.4.182);

ඉතිස්ස භගවා ඉමං අත්තනා අන්තෙවාසිකෙන හුත්වා රොගස්ස වූපසමිතභාවං දීපෙන්තො එවමාහ. තඤ්ච පන බ්රහ්මුනා මනුස්සලොකෙ කතකම්මං සබ්බං මහාබ්රහ්මානං සල්ලක්ඛාපෙන්තොව කථෙසි.

සො ¶ සත්ථු වචනෙන අත්තනා කතකම්මං සරිත්වා තථාගතස්ස ථුතිං කරොන්තො ඔසානගාථමාහ –

75.

‘‘අද්ධා පජානාසි මමෙතමායුං, අඤ්ඤම්පි ජානාසි තථා හි බුද්ධො;

තථා හි තායං ජලිතානුභාවො, ඔභාසයං තිට්ඨති බ්රහ්මලොක’’න්ති.

තත්ථ ¶ තථා හි බුද්ධොති තථා හි ත්වං බුද්ධො. බුද්ධානඤ්හි අඤ්ඤාතං නාම නත්ථි, සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තායෙව හි තෙ බුද්ධා නාමාති දස්සෙති. තථා හි තායන්ති බුද්ධත්තායෙව ච පන තව අයං ජලිතො සරීරප්පභානුභාවො. ඔභාසයං තිට්ඨතීති ඉමං සකලම්පි බ්රහ්මලොකං ඔභාසෙන්තො තිට්ඨති.

එවං ¶ සත්ථා අත්තනො බුද්ධගුණං ජානාපෙන්තො ධම්මං දෙසෙත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ සම්පත්තානං දසමත්තානං බ්රහ්මසහස්සානං අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසු. ඉති භගවා බහූනං බ්රහ්මානං අවස්සයො හුත්වා බ්රහ්මලොකා ජෙතවනං ආගන්ත්වා තත්ථ කථිතනියාමෙනෙව තං ධම්මදෙසනං භික්ඛූනං කථෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කෙසවතාපසො බකබ්රහ්මා අහොසි, කප්පමාණවො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

බකජාතකවණ්ණනා දසමා.

කුක්කුවග්ගො පඨමො.

2. ගන්ධාරවග්ගො

[406] 1. ගන්ධාරජාතකවණ්ණනා

හිත්වා ¶ ගාමසහස්සානීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො භෙසජ්ජසන්නිධිකාරසික්ඛාපදං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන රාජගහෙ සමුට්ඨිතං. ආයස්මතා හි පිලින්දවච්ඡෙන ආරාමිකකුලං මොචෙතුං රාජනිවෙසනං ගන්ත්වා රඤ්ඤො පාසාදෙ ඉද්ධිබලෙන සොවණ්ණමයෙ කතෙ මනුස්සා පසීදිත්වා ථෙරස්ස පඤ්ච භෙසජ්ජානි පහිණිංසු. සො තානි පරිසාය විස්සජ්ජෙසි. පරිසා පනස්ස බාහුල්ලිකා අහොසි, ලද්ධං ¶ ලද්ධං කොළම්බෙපි ඝටෙපි පත්තත්ථවිකායොපි පූරෙත්වා පටිසාමෙසි. මනුස්සා දිස්වා ‘‘මහිච්ඡා ඉමෙ සමණා අන්තොකොට්ඨාගාරිකා’’ති උජ්ඣායිංසු. සත්ථා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘යානි ඛො පන තානි ගිලානානං භික්ඛූන’’න්ති (පාරා. 622-623) සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, පොරාණකපණ්ඩිතා අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ බාහිරකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පඤ්චසීලමත්තකං රක්ඛන්තාපි ලොණසක්ඛරමත්තකං පුනදිවසත්ථාය නිදහන්තෙ ¶ ගරහිංසු, තුම්හෙ පන එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා දුතියතතියදිවසත්ථාය සන්නිධිං කරොන්තා අයුත්තං කරොථා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ගන්ධාරරට්ඨෙ බොධිසත්තො ගන්ධාරරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. මජ්ඣිමපදෙසෙපි විදෙහරට්ඨෙ විදෙහො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තෙ ද්වෙපි රාජානො අදිට්ඨසහායා හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ථිරවිස්සාසා අහෙසුං. තදා මනුස්සා දීඝායුකා හොන්ති, තිංස වස්සසහස්සානි ජීවන්ති. අථෙකදා ගන්ධාරරාජා පුණ්ණමුපොසථදිවසෙ සමාදින්නසීලො මහාතලෙ පඤ්ඤත්තවරපල්ලඞ්කමජ්ඣගතො විවටෙන සීහපඤ්ජරෙන පාචීනලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො අමච්චානං ධම්මත්ථයුත්තකථං කථෙන්තො නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ ගගනතලං අතිලඞ්ඝන්තමිව පරිපුණ්ණං චන්දමණ්ඩලං රාහු අවත්ථරි, චන්දප්පභා අන්තරධායි. අමච්චා චන්දාලොකං අපස්සන්තා චන්දස්ස රාහුනා ගහිතභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා චන්දං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං චන්දො ආගන්තුකඋපක්කිලෙසෙන උපක්කිලිට්ඨො නිප්පභො ජාතො, මය්හම්පෙස රාජපරිවාරො උපක්කිලෙසො, න ඛො පන මෙතං පතිරූපං, යාහං රාහුනා ගහිතචන්දො විය නිප්පභො භවෙය්යං, විසුද්ධෙ ගගනතරෙ විරොචන්තං චන්දමණ්ඩලං විය රජ්ජං පහාය පබ්බජිස්සාමි, කිං මෙ පරෙන ඔවදිතෙන ¶ , කුලෙ ච ගණෙ ච අලග්ගො හුත්වා අත්තානමෙව ඔවදන්තො විචරිස්සාමි, ඉදං මෙ පතිරූප’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘යං ඉච්ඡථ, තං ¶ රාජානං කරොථා’’ති රජ්ජං අමච්චානං නිය්යාදෙසි. සො රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා ඣානරතිසමප්පිතො හිමවන්තපදෙසෙ වාසං කප්පෙසි.

විදෙහරාජාපි ‘‘සුඛං මෙ සහායස්සා’’ති වාණිජෙ පුච්ඡිත්වා තස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා ‘‘මම සහායෙ පබ්බජිතෙ අහං රජ්ජෙන කිං කරිස්සාමී’’ති සත්තයොජනිකෙ මිථිලනගරෙ තියොජනසතිකෙ විදෙහරට්ඨෙ සොළසසු ගාමසහස්සෙසු පූරිතානි කොට්ඨාගාරානි, සොළසසහස්සා ච නාටකිත්ථියො ඡඩ්ඩෙත්වා පුත්තධීතරො අමනසිකත්වා හිමවන්තපදෙසං පවිසිත්වා පබ්බජිත්වා පවත්තඵලභොජනො හුත්වා සමප්පවත්තවාසං වසන්තො විචරි. තෙ උභොපි සමවත්තචාරං චරන්තා අපරභාගෙ සමාගච්ඡිංසු, න පන අඤ්ඤමඤ්ඤං සඤ්ජානිංසු, සම්මොදමානා එකතොව සමප්පවත්තවාසං වසිංසු. තදා විදෙහතාපසො ගන්ධාරතාපසස්ස උපට්ඨානං කරොති. තෙසං ¶ එකස්මිං පුණ්ණමදිවසෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදිත්වා ධම්මත්ථයුත්තකථං කථෙන්තානං ගගනතලෙ විරොචමානං චන්දමණ්ඩලං රාහු අවත්ථරි. විදෙහතාපසො ‘‘කිං නු ඛො චන්දස්ස පභා නට්ඨා’’ති ඔලොකෙත්වා රාහුනා ගහිතං චන්දං දිස්වා ‘‘කො නු ඛො එස ආචරිය, චන්දං අවත්ථරිත්වා නිප්පභමකාසී’’ති පුච්ඡි. අන්තෙවාසික අයං රාහු නාම චන්දස්සෙකො උපක්කිලෙසො, විරොචිතුං න දෙති, අහම්පි රාහුගහිතං චන්දමණ්ඩලං දිස්වා ‘‘ඉදං පරිසුද්ධස්ස චන්දමණ්ඩලස්ස ආගන්තුකෙන උපක්කිලෙසෙන නිප්පභං ජාතං, මය්හම්පි ඉදං රජ්ජං උපක්කිලෙසො, යාව චන්දමණ්ඩලං රාහු විය ඉදං නිප්පභං න කරොති, තාව පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තදෙව රාහුගහිතං චන්දමණ්ඩලං ආරම්මණං කත්වා මහාරජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතොති. ‘‘ආචරිය, ත්වං ගන්ධාරරාජා’’ති ¶ ? ‘‘ආම, අහ’’න්ති. ‘‘ආචරිය, අහම්පි විදෙහරට්ඨෙ මිථිලනගරෙ විදෙහරාජා නාම, නනු මයං අඤ්ඤමඤ්ඤං අදිට්ඨසහායා’’ති. ‘‘කිං පන තෙ ආරම්මණං අහොසී’’ති? අහං ‘‘තුම්හෙ පබ්බජිතා’’ති සුත්වා ‘‘අද්ධා පබ්බජ්ජාය මහන්තං ගුණං අද්දසා’’ති තුම්හෙයෙව ආරම්මණං කත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිතොති. තෙ තතො පට්ඨාය අතිවිය සමග්ගා සම්මොදමානා පවත්තඵලභොජනා හුත්වා විහරිංසු. තත්ථ දීඝරත්තං වසිත්වා ච පන ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය හිමවන්තතො ඔතරිත්වා එකං පච්චන්තගාමං සම්පාපුණිංසු.

මනුස්සා තෙසං ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා භික්ඛං දත්වා පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ රත්තිදිවට්ඨානාදීනි මාපෙත්වා වසාපෙසුං. අන්තරාමග්ගෙපි නෙසං භත්තකිච්චකරණත්ථාය උදකඵාසුකට්ඨානෙ පණ්ණසාලං කාරෙසුං. තෙ පච්චන්තගාමෙ භික්ඛං චරිත්වා තාය පණ්ණසාලාය නිසීදිත්වා ¶ පරිභුඤ්ජිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං ගච්ඡන්ති. තෙපි මනුස්සා තෙසං ආහාරං දදමානා එකදා ලොණං පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා දෙන්ති, එකදා පණ්ණපුටෙ බන්ධිත්වා දෙන්ති, එකදා අලොණකාහාරමෙව දෙන්ති. තෙ එකදිවසං පණ්ණපුටෙ බහුතරං ලොණං අදංසු. විදෙහතාපසො ලොණං ආදාය ගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස භත්තකිච්චකාලෙ පහොනකං දත්වා අත්තනොපි පමාණයුත්තං ගහෙත්වා අතිරෙකං පණ්ණපුටෙ බන්ධිත්වා ‘‘අලොණකදිවසෙ භවිස්සතී’’ති තිණවට්ටිකඅන්තරෙ ඨපෙසි. අථෙකදිවසං අලොණකෙ ආහාරෙ ලද්ධෙ විදෙහො ගන්ධාරස්ස භික්ඛාභාජනං දත්වා තිණවට්ටිකඅන්තරතො ලොණං ආහරිත්වා ‘‘ආචරිය, ලොණං ගණ්හථා’’ති ආහ. ‘‘අජ්ජ මනුස්සෙහි ¶ ලොණං න දින්නං, ත්වං කුතො ලභසී’’ති? ‘‘ආචරිය, පුරිමදිවසෙ මනුස්සා බහුං ලොණමදංසු, අථාහං ‘අලොණකදිවසෙ භවිස්සතී’ති අතිරෙකං ලොණං ඨපෙසි’’න්ති. අථ නං බොධිසත්තො ‘‘මොඝපුරිස, තියොජනසතිකං විදෙහරට්ඨං පහාය පබ්බජිත්වා අකිඤ්චනභාවං පත්වා ඉදානි ලොණසක්ඛරාය තණ්හං ජනෙසී’’ති තජ්ජෙත්වා ඔවදන්තො පඨමං ගාථමාහ –

76.

‘‘හිත්වා ¶ ගාමසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සොළස;

කොට්ඨාගාරානි ඵීතානි, සන්නිධිං දානි කුබ්බසී’’ති.

තත්ථ කොට්ඨාගාරානීති සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිරතනකොට්ඨාගාරානි චෙව දුස්සකොට්ඨාගාරානි ච ධඤ්ඤකොට්ඨාගාරානි ච. ඵීතානීති පූරානි. සන්නිධිං දානි කුබ්බසීති ඉදානි ‘‘ස්වෙ භවිස්සති, තතියදිවසෙ භවිස්සතී’’ති ලොණමත්තං සන්නිධිං කරොසීති.

විදෙහො එවං ගරහියමානො ගරහං අසහන්තො පටිපක්ඛො හුත්වා ‘‘ආචරිය, තුම්හෙ අත්තනො දොසං අදිස්වා මය්හමෙව දොසං පස්සථ, නනු තුම්හෙ ‘කිං මෙ පරෙන ඔවදිතෙන, අත්තානමෙව ඔවදිස්සාමී’ති රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතා, තුම්හෙ ඉදානි මං කස්මා ඔවදථා’’ති චොදෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –

77.

‘‘හිත්වා ගන්ධාරවිසයං, පහූතධනධාරියං;

පසාසනතො නික්ඛන්තො, ඉධ දානි පසාසසී’’ති.

තත්ථ පසාසනතොති ඔවාදානුසාසනීදානතො. ඉධ දානීති ඉදානි ඉධ අරඤ්ඤෙ කස්මා මං ඔවදථාති.

තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො තතියං ගාථමාහ –

78.

‘‘ධම්මං භණාමි වෙදෙහ, අධම්මො මෙ න රුච්චති;

ධම්මං මෙ භණමානස්ස, න පාපමුපලිම්පතී’’ති.

තත්ථ ධම්මන්ති සභාවං, බුද්ධාදීහි වණ්ණිතං පසත්ථං කාරණමෙව. අධම්මො මෙ න රුච්චතීති අධම්මො නාම අසභාවො මය්හං කදාචිපි න රුච්චති. න පාපමුපලිම්පතීති මම සභාවමෙව කාරණමෙව භණන්තස්ස පාපං නාම හදයෙ ¶ න ලිම්පති න අල්ලීයති. ඔවාදදානං නාමෙතං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකබොධිසත්තානං පවෙණී. තෙහි දින්නොවාදං බාලා න ගණ්හන්ති, ඔවාදදායකස්ස පන පාපං නාම නත්ථි.

‘‘නිධීනංව පවත්තාරං, යං පස්සෙ වජ්ජදස්සිනං;

නිග්ගය්හවාදිං මෙධාවිං, තාදිසං පණ්ඩිතං භජෙ;

තාදිසං භජමානස්ස, සෙය්යො හොති න පාපියො.

‘‘ඔවදෙය්යානුසාසෙය්ය, අසබ්භා ච නිවාරයෙ;

සතඤ්හි සො පියො හොති, අසතං හොති අප්පියො’’ති. (ධ. ප. 76-77);

විදෙහතාපසො බොධිසත්තස්ස කථං සුත්වා ‘‘ආචරිය, අත්ථනිස්සිතං කථෙන්තෙනපි පරං ඝට්ටෙත්වා රොසෙත්වා කථෙතුං න ¶ වට්ටති, ත්වං මං කුණ්ඨසත්ථකෙන මුණ්ඩෙන්තො විය අතිඵරුසං කථෙසී’’ති වත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –

79.

‘‘යෙන කෙනචි වණ්ණෙන, පරො ලභති රුප්පනං;

මහත්ථියම්පි චෙ වාචං, න තං භාසෙය්ය පණ්ඩිතො’’ති.

තත්ථ යෙන කෙනචීති ධම්මයුත්තෙනාපි කාරණෙන. ලභති රුප්පනන්ති ඝට්ටනං දුස්සනං කුප්පනං ලභතියෙව. න තං භාසෙය්යාති තස්මා තං පරපුග්ගලං යාය සො වාචාය දුස්සති, තං මහත්ථියං මහන්තං අත්ථනිස්සිතම්පි වාචං න භාසෙය්යාති අත්ථො.

අථස්ස බොධිසත්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –

80.

‘‘කාමං ¶ රුප්පතු වා මා වා, භුසංව විකිරීයතු;

ධම්මං මෙ භණමානස්ස, න පාපමුපලිම්පතී’’ති.

තත්ථ කාමන්ති එකංසෙන. ඉදං වුත්තං හොති – අයුත්තකාරකො පුග්ගලො ‘‘අයුත්තං තෙ කත’’න්ති ඔවදියමානො එකංසෙනෙව කුජ්ඣතු වා මා වා කුජ්ඣතු, අථ වා භුසමුට්ඨි විය විකිරීයතු, මය්හං පන ධම්මං භණන්තස්ස පාපං නාම නත්ථීති.

එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘න වො අහං, ආනන්ද, තථා පරක්කමිස්සාමි, යථා කුම්භකාරො ආමකෙ ආමකමත්තෙ. නිග්ගය්හ නිග්ගය්හාහං ආනන්ද, වක්ඛාමි, යො ¶ සාරො සො ඨස්සතී’’ති (ම. නි. 3.196) ඉමස්ස සුගතොවාදස්ස අනුරූපාය පටිපත්තියා ඨත්වා ‘‘යථා කුම්භකාරො භාජනෙසු පුනප්පුනං ආකොටෙත්වා ආකොටෙත්වා ආමකං අග්ගහෙත්වා සුපක්කමෙව භාජනං ගණ්හාති, එවං පුනප්පුනං ඔවදිත්වා නිග්ගණ්හිත්වා පක්කභාජනසදිසො පුග්ගලො ගහෙතබ්බො’’ති දස්සෙතුං පුන තං ඔවදන්තො –

81.

‘‘නො චෙ අස්ස සකා බුද්ධි, විනයො වා සුසික්ඛිතො;

වනෙ අන්ධමහිංසොව, චරෙය්ය බහුකො ජනො.

82.

‘‘යස්මා ච පනිධෙකච්චෙ, ආචෙරම්හි සුසික්ඛිතා;

තස්මා විනීතවිනයා, චරන්ති සුසමාහිතා’’ති. – ඉදං ගාථාද්වයමාහ;

තස්සත්ථො ¶ – සම්ම වෙදෙහ, ඉමෙසඤ්හි සත්තානං සචෙ අත්තනො බුද්ධි වා පණ්ඩිතෙ ඔවාදදායකෙ නිස්සාය ආචාරපණ්ණත්තිවිනයො වා සුසික්ඛිතො න භවෙය්ය, එවං සන්තෙ යථා තිණලතාදිගහනෙ වනෙ අන්ධමහිංසො ගොචරාගොචරං සාසඞ්කනිරාසඞ්කඤ්ච ඨානං අජානන්තො චරති, තථා තුම්හාදිසො බහුකො ජනො චරෙය්ය. යස්මා පන ඉධ එකච්චෙ සකාය බුද්ධියා රහිතා සත්තා ආචරියසන්තිකෙ ආචාරපණ්ණත්තිසුසික්ඛිතා, තස්මා ආචරියෙහි අත්තනො අත්තනො අනුරූපෙන විනයෙන විනීතත්තා විනීතවිනයා සුසමාහිතා එකග්ගචිත්තා හුත්වා චරන්තීති.

ඉමිනා ඉදං දස්සෙති – ඉමිනා හි සත්තෙන ගිහිනා හුත්වා අත්තනො කුලානුරූපා, පබ්බජිතෙන පබ්බජිතානුරූපා සික්ඛා සික්ඛිතබ්බා. ගිහිනොපි හි අත්තනො කුලානුරූපෙසු කසිගොරක්ඛාදීසු සික්ඛිතාව සම්පන්නාජීවා හුත්වා සුසමාහිතා චරන්ති, පබ්බජිතාපි පබ්බජිතානුරූපෙසු ¶ පාසාදිකෙසු අභික්කන්තපටික්කන්තාදීසු අධිසීලඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛාසු සික්ඛිතාව විගතවික්ඛෙපා සුසමාහිතා චරන්ති. ලොකස්මිඤ්හි –

‘‘බාහුසච්චඤ්ච සිප්පඤ්ච, විනයො ච සුසික්ඛිතො;

සුභාසිතා ච යා වාචා, එතං මඞ්ගලමුත්තම’’න්ති. (ඛු. පා. 5.5; සු. නි. 264);

තං සුත්වා වෙදෙහතාපසො ‘‘ආචරිය, ඉතො පට්ඨාය මං ඔවදථ අනුසාසථ, අහං අනධිවාසනජාතිකතාය තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙසිං, තං ¶ මෙ ඛමථා’’ති වන්දිත්වා මහාසත්තං ඛමාපෙසි. තෙ සමග්ගවාසං වසිත්වා පුන හිමවන්තමෙව අගමංසු. තත්ර බොධිසත්තො වෙදෙහතාපසස්ස කසිණපරිකම්මං කථෙසි. සො තං කත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙසි. ඉති තෙ උභොපි අපරිහීනජ්ඣානා බ්රහ්මලොකපරායණා අහෙසුං.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා වෙදෙහො ආනන්දො අහොසි, ගන්ධාරරාජා පන අහමෙව අහොසී’’න්ති.

ගන්ධාරජාතකවණ්ණනා පඨමා.

[407] 2. මහාකපිජාතකවණ්ණනා

අත්තානං සඞ්කමං කත්වාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඤාතත්ථචරියං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු භද්දසාලජාතකෙ (ජා. 1.12.13 ආදයො) ආවි භවිස්සති. තදා පන ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සම්මාසම්බුද්ධො ඤාතකානං අත්ථං චරතී’’ති. සත්ථා ¶ ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො ඤාතීනං අත්ථං චරියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කපියොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ආරොහපරිණාහසම්පන්නො ථාමබලූපෙතො පඤ්චහත්ථිබලපරිමාණො අසීතිසහස්සකපිගණපරිවුතො හිමවන්තපදෙසෙ වසති. තත්ථ ගඞ්ගාතීරං නිස්සාය සාඛාවිටපසම්පන්නො සන්දච්ඡායො බහලපත්තො ¶ පබ්බතකූටං විය සමුග්ගතො අම්බරුක්ඛො අහොසි ‘‘නිග්රොධරුක්ඛො’’තිපි වදන්ති. තස්ස මධුරානි ඵලානි දිබ්බගන්ධරසානි මහන්තානි මහන්තකුම්භප්පමාණානි. තස්ස එකිස්සා සාඛාය ඵලානි ථලෙ පතන්ති, එකිස්සා සාඛාය ගඞ්ගාජලෙ, ද්වින්නං සාඛානං ඵලානි මජ්ඣෙ රුක්ඛමූලෙ පතන්ති. බොධිසත්තො කපිගණං ආදාය තත්ථ ඵලානි ඛාදන්තො ‘‘එකස්මිං කාලෙ ඉමස්ස රුක්ඛස්ස උදකෙ පතිතං ඵලං නිස්සාය අම්හාකං ¶ භයං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති උදකමත්ථකෙ සාඛාය එකඵලම්පි අනවසෙසෙත්වා පුප්ඵකාලෙ කළායමත්තකාලතො පට්ඨාය ඛාදාපෙති චෙව පාතාපෙති ච. එවං සන්තෙපි අසීතිවානරසහස්සෙහි අදිට්ඨං කිපිල්ලිකපුටපටිච්ඡන්නං එකං පක්කඵලං නදියං පතිත්වා උද්ධඤ්ච අධො ච ජාලං බන්ධාපෙත්වා උදකකීළං කීළන්තස්ස බාරාණසිරඤ්ඤො උද්ධංජාලෙ ලග්ගි. රඤ්ඤො දිවසං කීළිත්වා සායං ගමනසමයෙ කෙවට්ටා ජාලං උක්ඛිපන්තා තං දිස්වා ‘‘අසුකඵලං නාමා’’ති අජානන්තා රඤ්ඤො දස්සෙසුං.

රාජා ‘‘කිංඵලං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘න ජානාම, දෙවා’’ති. ‘‘කෙ ජානිස්සන්තී’’ති? ‘‘වනචරකා, දෙවා’’ති. සො වනචරකෙ පක්කොසාපෙත්වා තෙසං සන්තිකා ‘‘අම්බපක්ක’’න්ති සුත්වා ඡුරිකාය ඡින්දිත්වා පඨමං වනචරකෙ ඛාදාපෙත්වා පච්ඡා අත්තනාපි ඛාදි, ඉත්ථාගාරස්සාපි ¶ අමච්චානම්පි දාපෙසි. රඤ්ඤො අම්බපක්කරසො සකලසරීරං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. සො රසතණ්හාය බජ්ඣිත්වා තස්ස රුක්ඛස්ස ඨිතට්ඨානං වනචරකෙ පුච්ඡිත්වා තෙහි ‘‘හිමවන්තපදෙසෙ නදීතීරෙ’’ති වුත්තෙ බහූ නාවාසඞ්ඝාටෙ බන්ධාපෙත්වා වනචරකෙහි දෙසිතමග්ගෙන උද්ධංසොතං අගමාසි. ‘‘එත්තකානි දිවසානී’’ති පරිච්ඡෙදො න කථිතො, අනුපුබ්බෙන පන තං ඨානං පත්වා ‘‘එසො දෙව, රුක්ඛො’’ති වනචරකා රඤ්ඤො ආචික්ඛිංසු. රාජා නාවං ඨපෙත්වා මහාජනපරිවුතො පදසා තත්ථ ගන්ත්වා රුක්ඛමූලෙ සයනං පඤ්ඤපාපෙත්වා අම්බපක්කානි ඛාදිත්වා නානග්ගරසභොජනං භුඤ්ජිත්වා නිපජ්ජි, සබ්බදිසාසු ආරක්ඛං ඨපෙත්වා අග්ගිං කරිංසු.

මහාසත්තො මනුස්සෙසු නිද්දං ඔක්කන්තෙසු අඩ්ඪරත්තසමයෙ පරිසාය සද්ධිං අගමාසි. අසීතිසහස්සවානරා සාඛාය සාඛං චරන්තා අම්බානි ඛාදන්ති. රාජා පබුජ්ඣිත්වා කපිගණං දිස්වා මනුස්සෙ උට්ඨාපෙත්වා ධනුග්ගහෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘යථා එතෙ ඵලඛාදකා වානරා න පලායන්ති, තථා තෙ පරික්ඛිපිත්වා විජ්ඣථ, ස්වෙ අම්බානි චෙව වානරමංසඤ්ච ඛාදිස්සාමී’’ති ආහ. ධනුග්ගහා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා රුක්ඛං පරිවාරෙත්වා සරෙ සන්නය්හිත්වා අට්ඨංසු. තෙ දිස්වා වානරා මරණභයභීතා පලායිතුං අසක්කොන්තා මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, ‘පලායනමක්කටෙ විජ්ඣිස්සාමා’ති රුක්ඛං පරිවාරෙත්වා ධනුග්ගහා ඨිතා, කිං කරොමා’’ති පුච්ඡිත්වා කම්පමානා අට්ඨංසු. බොධිසත්තො ‘‘මා භායිත්ථ, අහං වො ජීවිතං දස්සාමී’’ති වානරගණං ¶ සමස්සාසෙත්වා උජුකං උග්ගතසාඛං ආරුය්හ ගඞ්ගාභිමුඛං ¶ ගතසාඛං ගන්ත්වා තස්සා පරියන්තතො පක්ඛන්දිත්වා ධනුසතමත්තං ඨානං අතික්කම්ම ගඞ්ගාතීරෙ එකස්මිං ගුම්බමත්ථකෙ පතිත්වා තතො ඔරුය්හ ‘‘මමාගතට්ඨානං එත්තකං භවිස්සතී’’ති ආකාසං පරිච්ඡින්දිත්වා ¶ එකං වෙත්තලතං මූලෙ ඡින්දිත්වා සොධෙත්වා ‘‘එත්තකං ඨානං රුක්ඛෙ බජ්ඣිස්සති, එත්තකං ආකාසට්ඨං භවිස්සතී’’ති ඉමානි ද්වෙ ඨානානි වවත්ථපෙත්වා අත්තනො කටියං බන්ධනට්ඨානං න සල්ලක්ඛෙසි.

සො තං ලතං ආදාය එකං කොටිං ගඞ්ගාතීරෙ පතිට්ඨිතරුක්ඛෙ බන්ධිත්වා එකං අත්තනො කටියං බන්ධිත්වා වාතච්ඡින්නවලාහකො විය වෙගෙන ධනුසතමත්තං ඨානං ලඞ්ඝිත්වා කටියං බන්ධනට්ඨානස්ස අසල්ලක්ඛිතත්තා රුක්ඛං පාපුණිතුං අසක්කොන්තො උභොහි හත්ථෙහි අම්බසාඛං දළ්හං ගණ්හිත්වා වානරගණස්ස සඤ්ඤමදාසි ‘‘සීඝං මම පිට්ඨිං මද්දමානා වෙත්තලතාය සොත්ථිගමනං ගච්ඡථා’’ති. අසීතිසහස්සවානරා මහාසත්තං වන්දිත්වා ඛමාපෙත්වා තථා අගමංසු. තදා දෙවදත්තොපි මක්කටො හුත්වා තෙසං අබ්භන්තරෙ හොති. සො ‘‘අයං මෙ පච්චාමිත්තස්ස පිට්ඨිං පස්සිතුං කාලො’’ති උච්චං සාඛං ආරුය්හ වෙගං ජනෙත්වා තස්ස පිට්ඨියං පති. මහාසත්තස්ස හදයං භිජ්ජි, බලවවෙදනා උප්පජ්ජි. සොපි තං වෙදනාප්පත්තං කත්වා පක්කාමි. මහාසත්තො එකකොව අහොසි. රාජා අනිද්දායන්තො වානරෙහි ච මහාසත්තෙන ච කතකිරියං සබ්බං දිස්වා ‘‘අයං තිරච්ඡානො හුත්වා අත්තනො ජීවිතං අගණෙත්වා පරිසාය සොත්ථිභාවමෙව අකාසී’’ති චින්තෙන්තො නිපජ්ජි.

සො පභාතාය රත්තියා මහාසත්තස්ස තුස්සිත්වා ‘‘න යුත්තං ඉමං කපිරාජානං නාසෙතුං, උපායෙන නං ඔතාරෙත්වා පටිජග්ගිස්සාමී’’ති අන්තොගඞ්ගාය නාවාසඞ්ඝාටං ඨපෙත්වා තත්ථ අට්ටකං බන්ධාපෙත්වා සණිකං මහාසත්තං ඔතාරාපෙත්වා පිට්ඨියං කාසාවවත්ථං පත්ථරාපෙත්වා ගඞ්ගොදකෙන න්හාපෙත්වා ඵාණිතොදකං පායෙත්වා පරිසුද්ධසරීරං සහස්සපාකතෙලෙන අබ්භඤ්ජාපෙත්වා සයනපිට්ඨෙ එළකචම්මං සන්ථරාපෙත්වා සණිකං තත්ථ නිපජ්ජාපෙත්වා අත්තනා නීචෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා පඨමං ගාථමාහ –

83.

‘‘අත්තානං ¶ සඞ්කමං කත්වා, යො සොත්ථිං සමතාරයි;

කිං ත්වං තෙසං කිමෙ තුය්හං, හොන්ති එතෙ මහාකපී’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – අම්භො මහාකපි, යො ත්වං අත්තානං සඞ්කමං කත්වා තුලං ආරොපෙත්වා ජීවිතං පරිච්චජිත්වා ඉමෙ වානරෙ සොත්ථිං සමතාරයි, ඛෙමෙන සන්තාරෙසි; කිං ත්වං තෙසං හොසි, කිමෙ තුය්හං වා කිංසු එතෙ හොන්තීති?

තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො රාජානං ඔවදන්තො සෙසගාථා අභාසි –

84.

‘‘රාජාහං ඉස්සරො තෙසං, යූථස්ස පරිහාරකො;

තෙසං සොකපරෙතානං, භීතානං තෙ අරින්දම.

85.

‘‘උල්ලඞ්ඝයිත්වා අත්තානං, විස්සට්ඨධනුනො සතං;

තතො අපරපාදෙසු, දළ්හං බන්ධං ලතාගුණං.

86.

‘‘ඡින්නබ්භමිව වාතෙන, නුණ්ණො රුක්ඛං උපාගමිං;

සොහං අප්පභවං තත්ථ, සාඛං හත්ථෙහි අග්ගහිං.

87.

‘‘තං මං වියායතං සන්තං, සාඛාය ච ලතාය ච;

සමනුක්කමන්තා පාදෙහි, සොත්ථිං සාඛාමිගා ගතා.

88.

‘‘තං මං න තපතෙ බන්ධො, මතො මෙ න තපෙස්සති;

සුඛමාහරිතං තෙසං, යෙසං රජ්ජමකාරයිං.

89.

‘‘එසා තෙ උපමා රාජ, තං සුණොහි අරින්දම;

රඤ්ඤා රට්ඨස්ස යොග්ගස්ස, බලස්ස නිගමස්ස ච;

සබ්බෙසං සුඛමෙට්ඨබ්බං, ඛත්තියෙන පජානතා’’ති.

තත්ථ තෙසන්ති තෙසං අසීතිසහස්සානං වානරානං. භීතානං තෙති තව විජ්ඣනත්ථාය ආණාපෙත්වා ඨිතස්ස භීතානං. අරින්දමාති රාජානං ආලපති. රාජා හි චොරාදීනං අරීනං දමනතො ‘‘අරින්දමො’’ති වුච්චති. විස්සට්ඨධනුනො සතන්ති අනාරොපිතධනුසතප්පමාණං ඨානං අත්තානං ආකාසෙ උල්ලඞ්ඝයිත්වා විස්සජ්ජෙත්වා තතො ඉමම්හා රුක්ඛා ලඞ්ඝයිත්වා ගතට්ඨානතො. අපරපාදෙසූති පච්ඡාපාදෙසු. ඉදං කටිභාගං සන්ධාය වුත්තං. බොධිසත්තො හි කටිභාගෙ තං ලතාගුණං දළ්හං බන්ධිත්වා පච්ඡිමපාදෙහි භූමියං අක්කමිත්වා විස්සජ්ජෙත්වා වාතවෙගෙන ආකාසං පක්ඛන්දි. නුණ්ණො ¶ රුක්ඛං උපාගමින්ති වාතච්ඡින්නං අබ්භමිව අත්තනො ¶ වෙගජනිතෙන වාතෙන නුණ්ණො. යථා වාතච්ඡින්නබ්භං වාතෙන, එවං අත්තනො වෙගෙන නුණ්ණො හුත්වා ඉමං අම්බරුක්ඛං උපාගමිං ¶ . අප්පභවන්ති සො අහං තත්ථ ආකාසප්පදෙසෙ රුක්ඛං පාපුණිතුං අප්පහොන්තො තස්ස රුක්ඛස්ස සාඛං හත්ථෙහි අග්ගහෙසින්ති අත්ථො.

වියායතන්ති රුක්ඛසාඛාය ච වෙත්තලතාය ච වීණාය භමරතන්ති විය විතතං ආකඩ්ඪිතසරීරං. සමනුක්කමන්තාති මයා අනුඤ්ඤාතා මං වන්දිත්වා පාදෙහි අනුක්කමන්තා නිරන්තරමෙව අක්කමන්තා සොත්ථිං ගතා. තං මං න තපතෙ බන්ධොති තං මං නාපි සො වල්ලියා බන්ධො තපති, නාපි ඉදානි මරණං තපෙස්සති. කිංකාරණා? සුඛමාහරිතං තෙසන්ති යස්මා යෙසං අහං රජ්ජමකාරයිං, තෙසං මයා සුඛමාහරිතං. එතෙ හි ‘‘මහාරාජ, අයං නො උප්පන්නං දුක්ඛං හරිත්වා සුඛං ආහරිස්සතී’’ති මං රාජානං අකංසු. අහම්පි ‘‘තුම්හාකං උප්පන්නං දුක්ඛං හරිස්සාමි’’ච්චෙව එතෙසං රාජා ජාතො. තං අජ්ජ මයා එතෙසං මරණදුක්ඛං හරිත්වා ජීවිතසුඛං ආහටං, තෙන මං නාපි බන්ධො තපති, න මරණවධො තපෙස්සති.

එසා තෙ උපමාති එසා තෙ මහාරාජ, මයා කතකිරියාය උපමා. තං සුණොහීති තස්මා ඉමාය උපමාය සංසන්දෙත්වා අත්තනො දිය්යමානං ඔවාදං සුණාහි. රඤ්ඤා රට්ඨස්සාති මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම උච්ඡුයන්තෙ උච්ඡුං විය රට්ඨං අපීළෙත්වා චතුබ්බිධං අගතිගමනං පහාය චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සඞ්ගණ්හන්තෙන දසසු රාජධම්මෙසු පතිට්ඨාය මයා විය අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා ‘‘කින්තිමෙ රට්ඨවාසිනො විගතභයා ගිම්හකාලෙ විවටද්වාරෙ ඤාතීහි ච පරිවාරකෙහි ච පරිවාරිතා උරෙ පුත්තෙ නච්චෙන්තා සීතෙන වාතෙන බීජියමානා යථාරුචි අත්තනො අත්තනො සන්තකං පරිභුඤ්ජන්තා කායිකචෙතසිකසුඛසමඞ්ගිනො භවෙය්යු’’න්ති සකලරට්ඨස්ස ච රථසකටාදියුත්තවාහනස්ස යොග්ගස්ස ච පත්තිසඞ්ඛාතස්ස බලස්ස ච නිගමජනපදසඞ්ඛාතස්ස නිගමස්ස ච සබ්බෙසං සුඛමෙව එසිතබ්බං ගවෙසිතබ්බන්ති අත්ථො. ඛත්තියෙන පජානතාති ඛෙත්තානං අධිපතිභාවෙන ‘‘ඛත්තියො’’ති ලද්ධනාමෙන පන එතෙන අවසෙසසත්තෙ අතික්කම්ම පජානතා ඤාණසම්පන්නෙන භවිතබ්බන්ති.

එවං ¶ මහාසත්තො රාජානං ඔවදන්තො අනුසාසන්තොව කාලමකාසි. රාජා අමච්චෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ඉමස්ස කපිරාජස්ස රාජූනං විය සරීරකිච්චං කරොථා’’ති වත්වා ඉත්ථාගාරම්පි ආණාපෙසි ‘‘තුම්හෙ රත්තවත්ථනිවත්ථා විකිණ්ණකෙසා දණ්ඩදීපිකහත්ථා කපිරාජානං පරිවාරෙත්වා ආළාහනං ගච්ඡථා’’ති. අමච්චා ¶ දාරූනං සකටසතමත්තෙන චිතකං කරිත්වා රාජූනං කරණනියාමෙනෙව මහාසත්තස්ස සරීරකිච්චං කත්වා සීසකපාලං ගහෙත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං අගමංසු. රාජා මහාසත්තස්ස ආළාහනෙ චෙතියං කාරෙත්වා දීපෙ ජාලාපෙත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා ¶ සීසකපාලං සුවණ්ණඛචිතං කාරෙත්වා කුන්තග්ගෙ ඨපෙත්වා පුරතො කත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙන්තො බාරාණසිං ගන්ත්වා අන්තොරාජද්වාරෙ ඨපෙත්වා සකලනගරං සජ්ජාපෙත්වා සත්තාහං ධාතුපූජං කාරෙසි. අථ නං ධාතුං ගහෙත්වා චෙතියං කාරෙත්වා යාවජීවං ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ පතිට්ඨාය දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා සග්ගපරායණො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, දුට්ඨකපි දෙවදත්තො, පරිසා බුද්ධපරිසා, කපිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

මහාකපිජාතකවණ්ණනා දුතියා.

[408] 3. කුම්භකාරජාතකවණ්ණනා

අම්බාහමද්දං වනමන්තරස්මින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කිලෙසනිග්ගහං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පානීයජාතකෙ (ජා. 1.11.59 ආදයො) ආවි භවිස්සති. තදා පන සාවත්ථියං පඤ්චසතා සහායකා පබ්බජිත්වා අන්තොකොටිසන්ථාරෙ වසමානා අඩ්ඪරත්තසමයෙ කාමවිතක්කං විතක්කයිංසු. සත්ථා අත්තනො සාවකෙ රත්තියා තයො වාරෙ, දිවසස්ස තයො වාරෙති රත්තින්දිවං ඡ වාරෙ ඔලොකෙන්තො කිකී අණ්ඩං විය, චමරී වාලධිං විය, මාතා පියපුත්තං විය, එකචක්ඛුකො පුරිසො චක්ඛුං විය රක්ඛති, තස්මිං තස්මිංයෙව ඛණෙ උප්පන්නකිලෙසං නිග්ගණ්හාති. සො තං දිවසං අඩ්ඪරත්තසමයෙ ජෙතවනං ¶ පරිග්ගණ්හන්තො තෙසං භික්ඛූනං විතක්කසමුදාචාරං ඤත්වා ‘‘ඉමෙසං භික්ඛූනං අබ්භන්තරෙ අයං කිලෙසො වඩ්ඪන්තො අරහත්තස්ස හෙතුං භින්දිස්සති, ඉදානෙව නෙසං කිලෙසං නිග්ගණ්හිත්වා අරහත්තං දස්සාමී’’ති ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා ආනන්දත්ථෙරං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ආනන්ද, අන්තොකොටිසන්ථාරෙ ¶ වසනකභික්ඛූ සබ්බෙ සන්නිපාතෙහී’’ති සන්නිපාතාපෙත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, අන්තොපවත්තකිලෙසානං වසෙ වත්තිතුං වට්ටති, කිලෙසො හි වඩ්ඪමානො පච්චාමිත්තො විය මහාවිනාසං පාපෙති, භික්ඛුනා නාම අප්පමත්තකම්පි කිලෙසං නිග්ගණ්හිතුං වට්ටති, පොරාණකපණ්ඩිතා අප්පමත්තකං ආරම්මණං දිස්වා අබ්භන්තරෙ පවත්තකිලෙසං නිග්ගණ්හිත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බාරාණසිනගරස්ස ද්වාරගාමෙ කුම්භකාරකුලෙ ¶ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා එකං පුත්තඤ්ච ධීතරඤ්ච ලභිත්වා කුම්භකාරකම්මං නිස්සාය පුත්තදාරං පොසෙසි. තදා කලිඞ්ගරට්ඨෙ දන්තපුරනගරෙ කරණ්ඩකො නාම රාජා මහන්තෙන පරිවාරෙන උය්යානං ගච්ඡන්තො උය්යානද්වාරෙ ඵලභාරභරිතං මධුරඵලං අම්බරුක්ඛං දිස්වා හත්ථික්ඛන්ධවරගතොයෙව හත්ථං පසාරෙත්වා එකං අම්බපිණ්ඩං ගහෙත්වා උය්යානං පවිසිත්වා මඞ්ගලසිලාය නිසින්නො දාතබ්බයුත්තකානං දත්වා අම්බං පරිභුඤ්ජි. ‘‘රඤ්ඤා ගහිතකාලතො පට්ඨාය සෙසෙහි නාම ගහෙතබ්බමෙවා’’ති අමච්චාපි බ්රාහ්මණගහපතිකාදයොපි අම්බානි පාතෙත්වා ඛාදිංසු. පච්ඡා ආගතා රුක්ඛං ආරුය්හ මුග්ගරෙහි පොථෙත්වා ඔභග්ගවිභග්ගසාඛං කත්වා ආමකඵලම්පි අසෙසෙත්වා ඛාදිංසු.

රාජා දිවසං උය්යානෙ කීළිත්වා සායන්හසමයෙ අලඞ්කතහත්ථික්ඛන්ධවරෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තො තං රුක්ඛං දිස්වා හත්ථිතො ඔතරිත්වා රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා රුක්ඛං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං පාතොව පස්සන්තානං අතිත්තිකරො ඵලභාරභරිතො සොභමානො අට්ඨාසි, ඉදානි ගහිතඵලො ඔභග්ගවිභග්ගො අසොභමානො ඨිතො’’ති චින්තෙත්වා පුන අඤ්ඤතො ඔලොකෙන්තො අපරං නිප්ඵලං අම්බරුක්ඛං දිස්වා ‘‘එස රුක්ඛො අත්තනො නිප්ඵලභාවෙන මුණ්ඩමණිපබ්බතො විය සොභමානො ඨිතො, අයං ¶ පන සඵලභාවෙන ඉමං බ්යසනං ¶ පත්තො, ඉදං අගාරමජ්ඣම්පි ඵලිතරුක්ඛසදිසං, පබ්බජ්ජා නිප්ඵලරුක්ඛසදිසා, සධනස්සෙව භයං අත්ථි, නිද්ධනස්ස භයං නත්ථි, මයාපි නිප්ඵලරුක්ඛෙන විය භවිතබ්බ’’න්ති ඵලරුක්ඛං ආරම්මණං කත්වා රුක්ඛමූලෙ ඨිතකොව තීණි ලක්ඛණානි සල්ලක්ඛෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘විද්ධංසිතා දානි මෙ මාතුකුච්ඡිකුටිකා, ඡින්නා තීසු භවෙසු පටිසන්ධි, සොධිතා සංසාරඋක්කාරභූමි, සොසිතො මයා අස්සුසමුද්දො, භින්නො අට්ඨිපාකාරො, නත්ථි මෙ පුන පටිසන්ධී’’ති ආවජ්ජෙන්තො සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතොව අට්ඨාසි.

අථ නං අමච්චා ආහංසු ‘‘අතිබහුං ඨිතත්ථ, මහාරාජා’’ති. ‘‘න මයං මහාරාජානො, පච්චෙකබුද්ධා නාම මය’’න්ති. ‘‘පච්චෙකබුද්ධා නාම තුම්හාදිසා න හොන්ති, දෙවා’’ති. ‘‘අථ කීදිසා හොන්තී’’ති? ‘‘ඔරොපිතකෙසමස්සුකාසාවවත්ථපටිච්ඡන්නා කුලෙ වා ගණෙ වා අලග්ගා වාතච්ඡින්නවලාහකරාහුමුත්තචන්දමණ්ඩලපටිභාගා හිමවන්තෙ නන්දමූලකපබ්භාරෙ වසන්ති, එවරූපා දෙව, පච්චෙකබුද්ධා’’ති. තස්මිං ඛණෙ රාජා හත්ථං උක්ඛිපිත්වා සීසං පරාමසි, තාවදෙවස්ස ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි, සමණලිඞ්ගං පාතුරහොසි.

‘‘තිචීවරඤ්ච ¶ පත්තො ච, වාසි සූචි ච බන්ධනං;

පරිස්සාවනෙන අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛුනො’’ති. –

එවං වුත්තා සමණපරික්ඛාරා කායපටිබද්ධාව අහෙසුං. සො ආකාසෙ ඨත්වා මහාජනස්ස ඔවාදං දත්වා අනිලපථෙන උත්තරහිමවන්තෙ නන්දමූලකපබ්භාරමෙව අගමාසි.

ගන්ධාරරට්ඨෙපි තක්කසිලනගරෙ නග්ගජි නාම රාජා උපරිපාසාදෙ පල්ලඞ්කමජ්ඣගතො එකං ඉත්ථිං එකෙකහත්ථෙ එකෙකං මණිවලයං පිළන්ධිත්වා අවිදූරෙ නිසීදිත්වා ගන්ධං පිසමානං දිස්වා ‘‘එතානි වලයානි එකෙකභාවෙන න ඝට්ටෙන්ති න විරවන්තී’’ති ඔලොකෙන්තො නිසීදි. අථ සා දක්ඛිණහත්ථතො වලයං ¶ වාමහත්ථෙයෙව පිළන්ධිත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන ගන්ධං සඞ්කඩ්ඪිත්වා පිසිතුං ආරභි, වාමහත්ථෙ වලයං දුතියං ආගම්ම ඝට්ටියමානං සද්දමකාසි. රාජා තානි ද්වෙ වලයානි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝට්ටෙන්තානි විරවන්තානි දිස්වා චින්තෙසි ‘‘ඉදං වලයං එකෙකකාලෙ න ඝට්ටෙසි, දුතියං ආගම්ම ඝට්ටෙති, සද්දං කරොති, එවමෙව ඉමෙ සත්තාපි එකෙකා ¶ න ඝට්ටෙන්ති න විවදන්ති, ද්වෙ තයො හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝට්ටෙන්ති, කලහං කරොන්ති. අහං පන කස්මීරගන්ධාරෙසු ද්වීසු රජ්ජෙසු රට්ඨවාසිනො විචාරෙමි, මයාපි එකවලයසදිසෙන හුත්වා පරං අවිචාරෙත්වා අත්තානමෙව විචාරෙන්තෙන වසිතුං වට්ටතී’’ති සඞ්ඝට්ටනවලයං ආරම්මණං කත්වා යථානිසින්නොව තීණි ලක්ඛණානි සල්ලක්ඛෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙසි. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

විදෙහරට්ඨෙ මිථිලනගරෙ නිමි නාම රාජා භුත්තපාතරාසො අමච්චගණපරිවුතො විවටසීහපඤ්ජරෙන අන්තරවීථිං පෙක්ඛමානො අට්ඨාසි. අථෙකො සෙනො සූනාපණතො මංසපෙසිං ගහෙත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. තමෙනං ඉතො චිතො ච ගිජ්ඣාදයො සකුණා සම්පරිවාරෙත්වා ආහාරහෙතු තුණ්ඩෙන විජ්ඣන්තා පක්ඛෙහි පහරන්තා පාදෙහි මද්දන්තා අගමංසු. සො අත්තනො වධං අසහමානො තං මංසං ඡඩ්ඩෙසි. අඤ්ඤො ගණ්හි, සකුණා ඉමං මුඤ්චිත්වා තං අනුබන්ධිංසු. තෙනපි විස්සට්ඨං අඤ්ඤො අග්ගහෙසි, තම්පි තථෙව විහෙඨෙසුං. රාජා තෙ සකුණෙ දිස්වා චින්තෙසි ‘‘යො යො මංසපෙසිං ගණ්හි, තස්ස තස්සෙව දුක්ඛං, යො යො තං විස්සජ්ජෙසි, තස්ස තස්සෙව සුඛං, ඉමෙපි පඤ්ච කාමගුණෙ යො යො ගණ්හාති, තස්ස තස්සෙව දුක්ඛං, ඉතරස්ස සුඛං, ඉමෙ හි බහූනං සාධාරණා, මය්හං ඛො පන සොළස ඉත්ථිසහස්සානි, මයා විස්සට්ඨමංසපිණ්ඩෙන විය සෙනෙන පඤ්ච කාමගුණෙ පහාය සුඛිතෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති. සො යොනිසො මනසි කරොන්තො යථාඨිතොව ¶ ¶ තීණි ලක්ඛණානි සල්ලක්ඛෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙසි. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

උත්තරපඤ්චාලරට්ඨෙ කපිලනගරෙ දුම්මුඛො නාම රාජා භුත්තපාතරාසො සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො අමච්චගණපරිවුතො විවටසීහපඤ්ජරෙ රාජඞ්ගණං ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ ගොපාලකා වජද්වාරං විවරිංසු, උසභා වජතො නික්ඛමිත්වා කිලෙසවසෙන එකං ගාවිං අනුබන්ධිංසු. තත්ථෙකො තිඛිණසිඞ්ගො මහාඋසභො අඤ්ඤං උසභං ආගච්ඡන්තං දිස්වා කිලෙසමච්ඡෙරාභිභූතො තිඛිණෙන සිඞ්ගෙන අන්තරසත්ථිම්හි පහරි. තස්ස පහාරමුඛෙන අන්තානි නික්ඛමිංසු, සො තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. රාජා තං ¶ දිස්වා චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ සත්තා තිරච්ඡානගතෙ ආදිං කත්වා කිලෙසවසෙන දුක්ඛං පාපුණන්ති, අයං උසභො කිලෙසං නිස්සාය ජීවිතක්ඛයං පත්තො, අඤ්ඤෙපි සත්තා කිලෙසෙහෙව කම්පන්ති, මයා ඉමෙසං සත්තානං කම්පනකිලෙසෙ පහාතුං වට්ටතී’’ති. සො ඨිතකොව තීණි ලක්ඛණානි සල්ලක්ඛෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙසි. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

අථෙකදිවසං චත්තාරො පච්චෙකබුද්ධා භික්ඛාචාරවෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරා නික්ඛම්ම අනොතත්තදහෙ නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා කතසරීරපටිජග්ගනා මනොසිලාතලෙ ඨත්වා නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය ඉද්ධියා ආකාසෙ උප්පතිත්වා පඤ්චවණ්ණවලාහකෙ මද්දමානා ගන්ත්වා බාරාණසිනගරද්වාරගාමකස්ස අවිදූරෙ ඔතරිත්වා එකස්මිං ඵාසුකට්ඨානෙ චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ද්වාරගාමං පවිසිත්වා පිණ්ඩාය චරන්තා බොධිසත්තස්ස ගෙහද්වාරං සම්පාපුණිංසු. බොධිසත්තො තෙ දිස්වා තුට්ඨචිත්තො හුත්වා ගෙහං පවෙසෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා දක්ඛිණොදකං දත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා සඞ්ඝත්ථෙරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං පබ්බජ්ජා අතිවිය සොභති, විප්පසන්නානි වො ඉන්ද්රියානි, පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො, කිං නු ඛො ආරම්මණං දිස්වා ¶ තුම්හෙ ඉමං භික්ඛාචරියපබ්බජ්ජං උපගතා’’ති පුච්ඡි. යථා ච සඞ්ඝත්ථෙරං, එවං සෙසෙපි උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි. අථස්ස තෙ චත්තාරොපි ජනා ‘‘අහං අසුකනගරෙ අසුකරට්ඨෙ අසුකරාජා නාම හුත්වා’’තිආදිනා නයෙන අත්තනො අත්තනො අභිනික්ඛමනවත්ථූනි කථෙත්වා පටිපාටියා එකෙකං ගාථමාහංසු –

90.

‘‘අම්බාහමද්දං වනමන්තරස්මිං, නිලොභාසං ඵලිතං සංවිරූළ්හං;

තමද්දසං ඵලහෙතු විභග්ගං, තං දිස්වා භික්ඛාචරියං චරාමි.

91.

‘‘සෙලං ¶ සුමට්ඨං නරවීරනිට්ඨිතං, නාරී යුගං ධාරයි අප්පසද්දං;

දුතියඤ්ච ආගම්ම අහොසි සද්දො, තං දිස්වා භික්ඛාචරියං චරාමි.

92.

‘‘දිජා ¶ දිජං කුණපමාහරන්තං, එකං සමානං බහුකා සමෙච්ච;

ආහාරහෙතූ පරිපාතයිංසු, තං දිස්වා භික්ඛාචරියං චරාමි.

93.

‘‘උසභාහමද්දං යූථස්ස මජ්ඣෙ, චලක්කකුං වණ්ණබලූපපන්නං;

තමද්දසං කාමහෙතු විතුන්නං, තං දිස්වා භික්ඛාචරියං චරාමී’’ති.

තත්ථ අම්බාහමද්දන්ති අම්බරුක්ඛං අහං අද්දසං. වනමන්තරස්මින්ති වනඅන්තරෙ, අම්බවනමජ්ඣෙති අත්ථො. සංවිරූළ්හන්ති සුවඩ්ඪිතං. තමද්දසන්ති තං උය්යානතො නික්ඛන්තො ඵලහෙතු විභග්ගං පුන අද්දසං. තං දිස්වාති තං ඵලහෙතු විභග්ගං දිස්වා පටිලද්ධසංවෙගො පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ඉමං භික්ඛාචරියපබ්බජ්ජං උපගතොස්මි, තස්මා භික්ඛාචරියං චරාමීති. ඉදං සො ඵලහෙතු විභග්ගං අම්බරුක්ඛං දස්සනතො පට්ඨාය සබ්බං චිත්තාචාරං කථෙසි. සෙසානං විස්සජ්ජනෙසුපි එසෙව නයො. අයං පනෙත්ථ අනුත්තානපදවණ්ණනා – සෙලන්ති මණිවලයං. නරවීරනිට්ඨිතන්ති වීරනරෙහි නිට්ඨිතං, පණ්ඩිතපුරිසෙහි ¶ කතන්ති අත්ථො. යුගන්ති එකෙකස්මිං එකෙකං කත්වා එකං වලයයුගළං. දිජා දිජන්ති ගහිතමංසපිණ්ඩං දිජං අවසෙසදිජා. කුණපමාහරන්තන්ති මංසපිණ්ඩං ආදාය ආහරන්තං. සමෙච්චාති සමාගන්ත්වා සන්නිපතිත්වා. පරිපාතයිංසූති කොට්ටෙන්තා අනුබන්ධිංසු. උසභාහමද්දන්ති උසභං අහං අද්දසං. චලක්කකුන්ති චලක්කකුධං.

බොධිසත්තො එකෙකං ගාථං සුත්වා ‘‘සාධු, භන්තෙ, තුම්හාකමෙව තං ආරම්මණං අනුරූප’’න්ති එකෙකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස ථුතිං අකාසි. තඤ්ච පන චතූහි ජනෙහි දෙසිතං ධම්මකථං සුත්වා ඝරාවාසෙ අනපෙක්ඛො හුත්වා පක්කන්තෙසු පච්චෙකබුද්ධෙසු භුත්තපාතරාසො සුඛනිසින්නො භරියං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, එතෙ චත්තාරො පච්චෙකබුද්ධා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා අකිඤ්චනා අපලිබොධා පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙන්ති, අහං පන භතියා ජීවිකං කප්පෙමි, කිං මෙ ඝරාවාසෙන, ත්වං පුත්තකෙ සඞ්ගණ්හන්තී ගෙහෙ වසා’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

94.

‘‘කරණ්ඩකො ¶ ¶ කලිඞ්ගානං, ගන්ධාරානඤ්ච නග්ගජි;

නිමිරාජා විදෙහානං, පඤ්චාලානඤ්ච දුම්මුඛො;

එතෙ රට්ඨානි හිත්වාන, පබ්බජිංසු අකිඤ්චනා.

95.

‘‘සබ්බෙපිමෙ දෙවසමා සමාගතා, අග්ගී යථා පජ්ජලිතො තථෙවිමෙ;

අහම්පි එකො චරිස්සාමි භග්ගවි, හිත්වාන කාමානි යථොධිකානී’’ති.

තාසං අත්ථො – භද්දෙ, එස සඞ්ඝත්ථෙරො පච්චෙකබුද්ධො දන්තපුරෙ නාම නගරෙ කරණ්ඩකො නාම කලිඞ්ගානං ජනපදස්ස රාජා, දුතියො තක්කසිලනගරෙ නග්ගජි නාම ගන්ධාරානං ජනපදස්ස රාජා, තතියො මිථිලනගරෙ නිමි නාම විදෙහානං ජනපදස්ස රාජා, චතුත්ථො කපිලනගරෙ දුම්මුඛො නාම උත්තරපඤ්චාලානං ජනපදස්ස රාජා, එතෙ එවරූපානි රට්ඨානි හිත්වා අකිඤ්චනා හුත්වා පබ්බජිංසු. සබ්බෙපිමෙති ඉමෙ පන සබ්බෙපි විසුද්ධිදෙවෙහි පුරිමපච්චෙකබුද්ධෙහි සමානා එකතො සමාගතා. අග්ගී යථාති යථා හි අග්ගි පජ්ජලිතො ඔභාසති. තථෙවිමෙති ඉමෙපි තථෙව ¶ සීලාදීහි පඤ්චහි ගුණෙහි ඔභාසන්ති. යථා එතෙ, තථා අහම්පි පබ්බජිත්වා එකො චරිස්සාමීති අත්ථො. භග්ගවීති භරියං ආලපති. හිත්වාන කාමානීති රූපාදයො වත්ථුකාමෙ හිත්වා. යථොධිකානීති අත්තනො ඔධිවසෙන ඨිතානි. ඉදං වුත්තං හොති – රූපාදිඔධිවසෙන යථාඨිතෙ කාමෙ පහාය අහම්පි පබ්බජිත්වා එකො චරිස්සාමීති. ‘‘යතොධිකානී’’තිපි පාඨො, තස්සත්ථො – යතො උපරතො ඔධි එතෙසන්ති යතොධිකානි, උපරතකොට්ඨාසානි. පබ්බජිස්සාමීති චින්තිතකාලතො පට්ඨාය හි කිලෙසකාමානං එකො කොට්ඨාසො උපරතො නාම හොති නිරුද්ධො, තස්ස වත්ථුභූතො කාමකොට්ඨාසොපි උපරතොව හොතීති.

සා තස්ස කථං සුත්වා ‘‘මය්හම්පි ඛො සාමි, පච්චෙකබුද්ධානං ධම්මකථං සුතකාලතො පට්ඨාය අගාරෙ චිත්තං න සණ්ඨාතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

96.

‘‘අයමෙව ¶ කාලො න හි අඤ්ඤො අත්ථි, අනුසාසිතා මෙ න භවෙය්ය පච්ඡා;

අහම්පි එකා චරිස්සාමි භග්ගව, සකුණීව මුත්තා පුරිසස්ස හත්ථා’’ති.

තත්ථ අනුසාසිතා මෙ න භවෙය්ය පච්ඡාති අනුසාසකො ඔවාදකො න භවෙය්ය දුල්ලභත්තා ඔවාදකානං, තස්මා අයමෙව පබ්බජිතුං කාලො, න හි අඤ්ඤො අත්ථීති දස්සෙති. සකුණීව මුත්තාති යථා සාකුණිකෙන ගහෙත්වා සකුණපච්ඡියං ඛිත්තාසු සකුණීසු තස්ස හත්ථතො මුත්තා එකා සකුණී ¶ අනිලපථං ලඞ්ඝයිත්වා යථාරුචිතට්ඨානං ගන්ත්වා එකිකාව චරෙය්ය, තථා අහම්පි තව හත්ථතො මුත්තා එකිකා චරිස්සාමීති සයම්පි පබ්බජිතුකාමා හුත්වා එවමාහ.

බොධිසත්තො තස්සා කථං සුත්වා තුණ්හී අහොසි. සා පන බොධිසත්තං වඤ්චෙත්වා පුරෙතරං පබ්බජිතුකාමා ‘‘සාමි, පානීයතිත්ථං ගමිස්සාමි, දාරකෙ ඔලොකෙහී’’ති ඝටං ආදාය ගච්ඡන්තී විය පලායිත්වා නගරසාමන්තෙ තාපසානං සන්තිකෙ ගන්ත්වා පබ්බජි. බොධිසත්තො තස්සා අනාගමනං ඤත්වා සයං දාරකෙ පොසෙසි. අපරභාගෙ තෙසු ථොකං වඩ්ඪිත්වා අත්තනො අයානයජානනසමත්ථතං සම්පත්තෙසු තෙසං වීමංසනත්ථං එකදිවසං ¶ භත්තං පචන්තො ථොකං උත්තණ්ඩුලං පචි, එකදිවසං ථොකං කිලින්නං, එකදිවසං සුපක්කං, එකදිවසං අතිකිලින්නං, එකදිවසං අලොණකං, එකදිවසං අතිලොණකං. දාරකා ‘‘තාත, අජ්ජ භත්තං උත්තණ්ඩුලං, අජ්ජ කිලින්නං, අජ්ජ සුපක්කං, අජ්ජ අතිකිලින්නං, අජ්ජ අලොණකං, අජ්ජ අතිලොණක’’න්ති ආහංසු. තං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘ආම, තාතා’’ති වත්වා චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ දාරකා ඉදානි ආමපක්කලොණිකඅතිලොණිකානි ජානන්ති, අත්තනො ධම්මතාය ජීවිතුං සක්ඛිස්සන්ති, මයා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති. අථ තෙ දාරකෙ ඤාතකානං දත්වා පටිච්ඡාපෙත්වා ‘‘අම්මතාතා, ඉමෙ දාරකෙ සාධුකං පොසෙථා’’ති වත්වා සො ඤාතකානං පරිදෙවන්තානඤ්ඤෙව නගරා නික්ඛමිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා නගරස්ස සාමන්තෙයෙව වසි.

අථ නං එකදිවසං බාරාණසියං භික්ඛාය චරන්තං පරිබ්බාජිකා දිස්වා වන්දිත්වා ‘‘අය්ය, දාරකා තෙ නාසිතා මඤ්ඤෙ’’ති ආහ. මහාසත්තො ‘‘නාහං දාරකෙ නාසෙමි, තෙසං අත්තනො අයානයජානනකාලෙ පබ්බජිතොම්හි ¶ , ත්වං තෙසං අචින්තෙත්වා පබ්බජ්ජාය අභිරමා’’ති වත්වා ඔසානගාථමාහ –

97.

‘‘ආමං පක්කඤ්ච ජානන්ති, අථො ලොණං අලොණකං;

තමහං දිස්වාන පබ්බජිං, චරෙව ත්වං චරාමහ’’න්ති.

තත්ථ තමහන්ති තං අහං දාරකානං කිරියං දිස්වා පබ්බජිතො. චරෙව ත්වං චරාමහන්ති ත්වම්පි භික්ඛාචරියමෙව චර, අහම්පි භික්ඛාචරියමෙව චරිස්සාමීති.

ඉති සො පරිබ්බාජිකං ඔවදිත්වා උය්යොජෙසි. සාපි ඔවාදං ගහෙත්වා මහාසත්තං වන්දිත්වා ¶ යථාරුචිතං ඨානං ගතා. ඨපෙත්වා කිර තං දිවසං න තෙ පුන අඤ්ඤමඤ්ඤං අද්දසංසු. බොධිසත්තො ච ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ තෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. තදා ධීතා උප්පලවණ්ණා අහොසි, පුත්තො රාහුලකුමාරො, පරිබ්බාජිකා රාහුලමාතා, පරිබ්බාජකො පන අහමෙව අහොසින්ති.

කුම්භකාරජාතකවණ්ණනා තතියා.

[409] 4. දළ්හධම්මජාතකවණ්ණනා

අහං චෙ ¶ දළ්හධම්මස්සාති ඉදං සත්ථා කොසම්බිං නිස්සාය ඝොසිතාරාමෙ විහරන්තො උදෙනස්ස රඤ්ඤො භද්දවතිකං හත්ථිනිං ආරබ්භ කථෙසි. තස්සා පන හත්ථිනියා ලද්ධවිධානඤ්ච උදෙනස්ස රාජවංසො ච මාතඞ්ගජාතකෙ (ජා. 1.15.1 ආදයො) ආවි භවිස්සති. එකදිවසං පන සා හත්ථිනී නගරා නික්ඛමන්තී භගවන්තං පාතොව අරියගණපරිවුතං අනොමාය බුද්ධසිරියා නගරං පිණ්ඩාය පවිසන්තං දිස්වා තථාගතස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා ‘‘භගවා සබ්බඤ්ඤු සබ්බලොකනිත්ථරණ උදෙනො වංසරාජා මං තරුණකාලෙ කම්මං නිත්ථරිතුං සමත්ථකාලෙ ‘ඉමං නිස්සාය මයා ජීවිතඤ්ච රජ්ජඤ්ච දෙවී ච ලද්ධා’ති පියායිත්වා මහන්තං පරිහාරං අදාසි, සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා ඨිතට්ඨානං ¶ ගන්ධෙන පරිභණ්ඩං කාරෙත්වා මත්ථකෙ සුවණ්ණතාරකඛචිතවිතානං බන්ධාපෙත්වා සමන්තා චිත්රසාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා ගන්ධතෙලෙන දීපං ජාලාපෙත්වා ධූමතට්ටකං ඨපාපෙත්වා කරීසඡඩ්ඩනට්ඨානෙ සුවණ්ණකටාහං පතිට්ඨපාපෙත්වා මං චිත්තත්ථරණපිට්ඨෙ ඨපෙසි, රාජාරහඤ්ච මෙ නානග්ගරසභොජනං දාපෙසි. ඉදානි පන මෙ මහල්ලකකාලෙ කම්මං නිත්ථරිතුං අසමත්ථකාලෙ සබ්බං තං පරිහාරං අච්ඡින්දි, අනාථා නිප්පච්චයා හුත්වා අරඤ්ඤෙ කෙතකානි ඛාදන්තී ජීවාමි, අඤ්ඤං මය්හං පටිසරණං නත්ථි, උදෙනං මම ගුණං සල්ලක්ඛාපෙත්වා පොරාණකපරිහාරං මෙ පටිපාකතිකං කාරෙථ භගවා’’ති පරිදෙවමානා තථාගතං යාචි.

සත්ථා ‘‘ගච්ඡ ත්වං, අහං තෙ රඤ්ඤො කථෙත්වා යසං පටිපාකතිකං කාරෙස්සාමී’’ති වත්වා රඤ්ඤො නිවෙසනද්වාරං අගමාසි. රාජා තථාගතං අන්තොනිවෙසනං පවෙසෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස මහාදානං පවත්තෙසි. සත්ථා භත්තකිච්චපරියොසානෙ අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘මහාරාජ, භද්දවතිකා කහ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘න ජානාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘මහාරාජ, උපකාරකානං යසං දත්වා මහල්ලකකාලෙ ¶ ගහෙතුං නාම න වට්ටති, කතඤ්ඤුනා කතවෙදිනා භවිතුං වට්ටති. භද්දවතිකා ඉදානි මහල්ලිකා ජරාජිණ්ණා අනාථා හුත්වා අරඤ්ඤෙ කෙතකානි ඛාදන්තී ජීවති, තං ජිණ්ණකාලෙ අනාථං කාතුං තුම්හාකං අයුත්ත’’න්ති භද්දවතිකාය ගුණං කථෙත්වා ‘‘සබ්බං පොරාණකපරිහාරං පටිපාකතිකං කරොහී’’ති ¶ වත්වා පක්කාමි. රාජා තථා අකාසි. ‘‘තථාගතෙන කිර භද්දවතිකාය ගුණං කථෙත්වා පොරාණකයසො පටිපාකතිකො කාරිතො’’ති සකලනගරං පත්ථරි, භික්ඛුසඞ්ඝෙපි සා පවත්ති පාකටා ජාතා. අථ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සත්ථාරා කිර භද්දවතිකාය ගුණං කථෙත්වා පොරාණකයසො පටිපාකතිකො කාරිතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො එතිස්සා ගුණං කථෙත්වා නට්ඨයසං පටිපාකතිකං කාරෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං දළ්හධම්මො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තං රාජානං උපට්ඨහි. සො ¶ තස්ස සන්තිකා මහන්තං යසං ලභිත්වා අමච්චරතනට්ඨානෙ අට්ඨාසි. තදා තස්ස රඤ්ඤො එකා ඔට්ඨිබ්යාධි හත්ථිනී ථාමබලසම්පන්නා මහබ්බලා අහොසි. සා එකදිවසං යොජනසතං ගච්ඡති, රඤ්ඤො දූතෙය්යහරණකිච්චං කරොති, සඞ්ගාමෙ යුද්ධං කත්වා සත්තු මද්දනං කරොති. රාජා ‘‘අයං මෙ බහූපකාරා’’ති තස්සා සබ්බාලඞ්කාරං දත්වා උදෙනෙන භද්දවතිකාය දින්නසදිසං සබ්බං පරිහාරං දාපෙසි. අථස්සා ජිණ්ණදුබ්බලකාලෙ රාජා සබ්බං යසං ගණ්හි. සා තතො පට්ඨාය අනාථා හුත්වා අරඤ්ඤෙ තිණපණ්ණානි ඛාදන්තී ජීවති. අථෙකදිවසං රාජකුලෙ භාජනෙසු අප්පහොන්තෙසු රාජා කුම්භකාරං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘භාජනානි කිර නප්පහොන්තී’’ති ආහ. ‘‘ගොමයාහරණයානකෙ යොජෙතුං ගොණෙ න ලභාමි, දෙවා’’ති. රාජා තස්ස කථං සුත්වා ‘‘අම්හාකං ඔට්ඨිබ්යාධි කහ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘අත්තනො ධම්මතාය චරති, දෙවා’’ති. රාජා ‘‘ඉතො පට්ඨාය තං යොජෙත්වා ගොමයං ආහරා’’ති තං කුම්භකාරස්ස අදාසි. කුම්භකාරො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති තථා අකාසි.

අථෙකදිවසං සා නගරා නික්ඛමමානා නගරං පවිසන්තං බොධිසත්තං දිස්වා වන්දිත්වා තස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා පරිදෙවමානා ‘‘සාමි, රාජා මං ‘තරුණකාලෙ බහූපකාරා’ති සල්ලක්ඛෙත්වා මහන්තං යසං දත්වා ¶ ඉදානි මහල්ලකකාලෙ සබ්බං අච්ඡින්දිත්වා මයි චිත්තම්පි න කරොති, අහං පන අනාථා අරඤ්ඤෙ තිණපණ්ණානි ඛාදන්තී ජීවාමි, එවං දුක්ඛප්පත්තං මං ඉදානි යානකෙ යොජෙතුං කුම්භකාරස්ස අදාසි, ඨපෙත්වා තුම්හෙ අඤ්ඤං මය්හං පටිසරණං නත්ථි, මයා රඤ්ඤො ¶ කතූපකාරං තුම්හෙ ජානාථ, සාධු ඉදානි මෙ නට්ඨං යසං පටිපාකතිකං කරොථා’’ති වත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –

98.

‘‘අහං චෙ දළ්හධම්මස්ස, වහන්තී නාභිරාධයිං;

ධරන්තී උරසි සල්ලං, යුද්ධෙ වික්කන්තචාරිනී.

99.

‘‘නූන රාජා න ජානාති, මම වික්කමපොරිසං;

සඞ්ගාමෙ සුකතන්තානි, දූතවිප්පහිතානි ච.

100.

‘‘සා නූනාහං මරිස්සාමි, අබන්ධු අපරායිනී;

තදා හි කුම්භකාරස්ස, දින්නා ඡකණහාරිකා’’ති.

තත්ථ ¶ වහන්තීති දූතෙය්යහරණං සඞ්ගාමෙ බලකොට්ඨකභින්දනං තං තං කිච්චං වහන්තී නිත්ථරන්තී. ධරන්තී උරසි සල්ලන්ති උරස්මිං බද්ධං කණ්ඩං වා අසිං වා සත්තිං වා යුද්ධකාලෙ සත්තූනං උපරි අභිහරන්තී. වික්කන්තචාරිනීති වික්කමං පරක්කමං කත්වා පරබලවිජයෙන යුද්ධෙ වික්කන්තගාමිනී. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ සාමි, අහං ඉමානි කිච්චානි කරොන්තී රඤ්ඤො දළ්හධම්මස්ස චිත්තං නාරාධයිං න පරිතොසෙසිං, කො දානි අඤ්ඤො තස්ස චිත්තං ආරාධයිස්සතීති.

මම වික්කමපොරිසන්ති මයා කතං පුරිසපරක්කමං. සුකතන්තානීති සුකතානි. යථා හි කම්මානෙව කම්මන්තානි, වනානෙව වනන්තානි, එවමිධ සුකතානෙව ‘‘සුකතන්තානී’’ති වුත්තානි. දූතවිප්පහිතානි චාති ගලෙ පණ්ණං බන්ධිත්වා ‘‘අසුකරඤ්ඤො නාම දෙහී’’ති පහිතාය මයා එකදිවසෙනෙව යොජනසතං ගන්ත්වා කතානි දූතපෙසනානි ච. නූන රාජා න ජානාතීති නූන තුම්හාකං එස රාජා එතානි මයා කතානි කිච්චානි න ජානාති. අපරායිනීති අප්පතිට්ඨා ¶ අප්පටිසරණා. තදා හීති තථා හි, අයමෙව වා පාඨො. දින්නාති අහං රඤ්ඤා ඡකණහාරිකා කත්වා කුම්භකාරස්ස දින්නාති.

බොධිසත්තො තස්සා කථං සුත්වා ‘‘ත්වං මා සොචි, අහං රඤ්ඤො කථෙත්වා තව යසං පටිපාකතිකං කරිස්සාමී’’ති තං සමස්සාසෙත්වා නගරං පවිසිත්වා භුත්තපාතරාසො රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා කථං සමුට්ඨාපෙත්වා ‘‘මහාරාජ, නනු තුම්හාකං අසුකා නාම ඔට්ඨිබ්යාධි අසුකට්ඨානෙ ච අසුකට්ඨානෙ ¶ ච උරෙ සල්ලං බන්ධිත්වා සඞ්ගාමං නිත්ථරි, අසුකදිවසං නාම ගීවාය පණ්ණං බන්ධිත්වා පෙසිතා යොජනසතං අගමාසි, තුම්හෙපිස්සා මහන්තං යසං අදත්ථ, සා ඉදානි කහ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘තමහං කුම්භකාරස්ස ගොමයහරණත්ථාය අදාසි’’න්ති. අථ නං බොධිසත්තො ‘‘අයුත්තං ඛො, මහාරාජ, තුම්හාකං තං කුම්භකාරස්ස යානකෙ යොජනත්ථාය දාතු’’න්ති වත්වා රඤ්ඤො ඔවාදවසෙන චතස්සො ගාථා අභාසි –

101.

‘‘යාවතාසීසතී පොසො, තාවදෙව පවීණති;

අත්ථාපායෙ ජහන්ති නං, ඔට්ඨිබ්යාධිංව ඛත්තියො.

102.

‘‘යො ¶ පුබ්බෙ කතකල්යාණො, කතත්ථො නාවබුජ්ඣති;

අත්ථා තස්ස පලුජ්ජන්ති, යෙ හොන්ති අභිපත්ථිතා.

103.

‘‘යො පුබ්බෙ කතකල්යාණො, කතත්ථො මනුබුජ්ඣති;

අත්ථා තස්ස පවඩ්ඪන්ති, යෙ හොන්ති අභිපත්ථිකා.

104.

‘‘තං වො වදාමි භද්දන්තෙ, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා;

සබ්බෙ කතඤ්ඤුනො හොථ, චිරං සග්ගම්හි ඨස්සථා’’ති.

තත්ථ පඨමගාථාය තාව අත්ථො – ඉධෙකච්චො අඤ්ඤාණජාතිකො පොසො යාවතාසීසතී, යාව ‘‘ඉදං නාම මෙ අයං කාතුං සක්ඛිස්සතී’’ති පච්චාසීසති, තාවදෙව තං පුරිසං පවීණති භජති සෙවති, තස්ස පන අත්ථාපායෙ වඩ්ඪියා අපගමනෙ පරිහීනකාලෙ තං නානාකිච්චෙසු පත්ථිතං පොසං එකච්චෙ බාලා ඉමං ඔට්ඨිබ්යාධිං අයං ඛත්තියො විය ජහන්ති.

කතකල්යාණොති පරෙන අත්තනො කතකල්යාණකම්මො. කතත්ථොති නිප්ඵාදිතකිච්චො. නාවබුජ්ඣතීති පච්ඡාපි තං පරෙන ¶ කතං උපකාරං තස්ස ජරාජිණ්ණකාලෙ අසමත්ථකාලෙ න සරති, අත්තනා දින්නම්පි යසං පුන ගණ්හාති. පලුජ්ජන්තීති භිජ්ජන්ති නස්සන්ති. යෙ හොන්ති අභිපත්ථිතාති යෙ කෙචි අත්ථා ඉච්ඡිතා නාම හොන්ති, සබ්බෙ නස්සන්තීති දීපෙති. මිත්තදුබ්භිපුග්ගලස්ස හි පත්ථිතපත්ථිතං අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තබීජං විය නස්සති. කතත්ථො මනුබුජ්ඣතීති කතත්ථො අනුබුජ්ඣති, ම-කාරො බ්යඤ්ජනසන්ධිවසෙන ගහිතො. තං වො වදාමීති තෙන කාරණෙන තුම්හෙ වදාමි. ඨස්සථාති කතඤ්ඤුනො හුත්වා චිරකාලං සග්ගම්හි දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්තා පතිට්ඨහිස්සථ.

එවං ¶ මහාසත්තො රාජානං ආදිං කත්වා සන්නිපතිතානං සබ්බෙසං ඔවාදං අදාසි. තං සුත්වා රාජා ඔට්ඨිබ්යාධියා යසං පටිපාකතිකං අකාසි. බොධිසත්තස්ස ච ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායණො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ඔට්ඨිබ්යාධි භද්දවතිකා අහොසි, රාජා ආනන්දො, අමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

දළ්හධම්මජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.

[410] 5. සොමදත්තජාතකවණ්ණනා

යො ¶ මං පුරෙ පච්චුඩ්ඩෙතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං මහල්ලකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිරෙකං සාමණෙරං පබ්බාජෙසි, සාමණෙරො තස්ස උපකාරකො හුත්වා තථාරූපෙන රොගෙන කාලමකාසි. මහල්ලකො තස්මිං කාලකතෙ රොදන්තො පරිදෙවන්තො විචරති. තං දිස්වා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, අසුකමහල්ලකො සාමණෙරස්ස කාලකිරියාය රොදන්තො පරිදෙවන්තො විචරති, මරණස්සතිකම්මට්ඨානරහිතො මඤ්ඤෙ’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස ඉමස්මිං මතෙ රොදියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තාවතිංසභවනෙ සක්කත්තං කාරෙසි. අථෙකො කාසිගාමවාසී බ්රාහ්මණමහාසාලො කාමෙ පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජිත්වා උඤ්ඡාචරියාය වනමූලඵලාඵලෙහි යාපෙන්තො වාසං කප්පෙසි. එකදිවසං ඵලාඵලත්ථාය ගතො එකං හත්ථිඡාපං දිස්වා අත්තනො අස්සමං ආනෙත්වා පුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා සොමදත්තොතිස්ස නාමං කත්වා තිණපණ්ණානි ඛාදාපෙන්තො පටිජග්ගි. සො වයප්පත්තො මහාසරීරො හුත්වා එකදිවසං බහුං භොජනං ගහෙත්වා අජීරකෙන දුබ්බලො අහොසි. තාපසො තං අස්සමපදෙ කත්වා ඵලාඵලත්ථාය ගතො, තස්මිං අනාගතෙයෙව හත්ථිපොතකො කාලමකාසි. තාපසො ඵලාඵලං ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තො ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු මෙ පුත්තො පච්චුග්ගමනං කරොති, අජ්ජ න දිස්සති, කහං නු ඛො ගතො’’ති පරිදෙවන්තො පඨමං ගාථමාහ –

105.

‘‘යො ¶ මං පුරෙ පච්චුඩ්ඩෙති, අරඤ්ඤෙ දූරමායතො;

සො න දිස්සති මාතඞ්ගො, සොමදත්තො කුහිං ගතො’’ති.

තත්ථ පුරෙති ඉතො පුරෙ. පච්චුඩ්ඩෙතීති පච්චුග්ගච්ඡති. අරඤ්ඤෙ දූරන්ති ඉමස්මිං නිම්මනුස්සෙ අරඤ්ඤෙ මං දූරං පච්චුඩ්ඩෙති. ආයතොති ආයාමසම්පන්නො.

එවං ¶ පරිදෙවමානො ආගන්ත්වා තං චඞ්කමනකොටියං පතිතං දිස්වා ගලෙ ගහෙත්වා පරිදෙවමානො දුතියං ගාථමාහ –

106.

‘‘අයං වා සො මතො සෙති, අල්ලසිඞ්ගංව වච්ඡිතො;

භූම්යා නිපතිතො සෙති, අමරා වත කුඤ්ජරො’’ති.

තත්ථ අයං වාති විභාවනත්ථෙ වා-සද්දො. අයමෙව සො, න අඤ්ඤොති තං විභාවෙන්තො එවමාහ. අල්ලසිඞ්ගන්ති මාලුවලතාය අග්ගපවාලං. වච්ඡිතොති ඡින්නො, ගිම්හකාලෙ මජ්ඣන්හිකසමයෙ තත්තවාලිකාපුලිනෙ නඛෙන ඡින්දිත්වා පාතිතො මාලුවලතාය අඞ්කුරො වියාති වුත්තං හොති. භූම්යාති භූමියං. අමරා වතාති මතො වත, ‘‘අමරී’’තිපි පාඨො.

තස්මිං ඛණෙ සක්කො ලොකං ඔලොකෙන්තො තං දිස්වා ‘‘අයං තාපසො පුත්තදාරං පහාය පබ්බජිතො, ඉදානි හත්ථිපොතකෙ පුත්තසඤ්ඤං කත්වා පරිදෙවති, සංවෙජෙත්වා නං සතිං පටිලභාපෙස්සාමී’’ති තස්ස අස්සමපදං ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතොව තතියං ගාථමාහ –

107.

‘‘අනගාරියුපෙතස්ස ¶ , විප්පමුත්තස්ස තෙ සතො;

සමණස්ස න තං සාධු, යං පෙතමනුසොචසී’’ති.

අථස්ස වචනං සුත්වා තාපසො චතුත්ථං ගාථමාහ –

108.

‘‘සංවාසෙන හවෙ සක්ක, මනුස්සස්ස මිගස්ස වා;

හදයෙ ජායතෙ පෙමං, තං න සක්කා අසොචිතු’’න්ති.

තත්ථ ¶ මිගස්ස වාති ඉමස්මිං ඨානෙ සබ්බෙපි තිරච්ඡානා ‘‘මිගා’’ති වුත්තා. තන්ති පියායිතං සත්තං.

අථ නං ඔවදන්තො සක්කො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

109.

‘‘මතං මරිස්සං රොදන්ති, යෙ රුදන්ති ලපන්ති ච;

තස්මා ත්වං ඉසි මා රොදි, රොදිතං මොඝමාහු සන්තො.

110.

‘‘කන්දිතෙන හවෙ බ්රහ්මෙ, මතො පෙතො සමුට්ඨහෙ;

සබ්බෙ සඞ්ගම්ම රොදාම, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඤාතකෙ’’ති.

තත්ථ ¶ යෙ රුදන්ති ලපන්ති චාති බ්රහ්මෙ යෙ සත්තා රොදන්ති පරිදෙවන්ති ච, සබ්බෙ තෙ මතං, යො ච මරිස්සති, තං රොදන්ති, තෙසංයෙව එවං රොදන්තානං අස්සුසුක්ඛනකාලො නත්ථි, තස්මා ත්වං ඉසි මා රොදි. කිංකාරණා? රොදිතං මොඝමාහු සන්තො, පණ්ඩිතා හි ‘‘රොදිතං නිප්ඵල’’න්ති වදන්ති. මතො පෙතොති යදි එස පෙතොති සඞ්ඛ්යං ගතො මතො රොදිතෙන සමුට්ඨහෙය්ය, එවං සන්තෙ සබ්බෙපි මයං සමාගන්ත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඤාතකෙ රොදාම, කිං නික්කම්මා අච්ඡාමාති.

තාපසො සක්කස්ස වචනං සුත්වා සතිං පටිලභිත්වා විගතසොකො අස්සූනි පුඤ්ඡිත්වා සක්කස්ස ථුතිවසෙන සෙසගාථා ආහ –

111.

‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;

වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.

112.

‘‘අබ්බහී වත මෙ සල්ලං, යමාසි හදයස්සිතං;

යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.

113.

‘‘සොහං ¶ අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, වීතසොකො අනාවිලො;

න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන වාසවා’’ති.

තා ¶ හෙට්ඨා වුත්තත්ථායෙව. එවං සක්කො තාපසස්ස ඔවාදං දත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා හත්ථිපොතකො සාමණෙරො අහොසි, තාපසො මහල්ලකො, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සොමදත්තජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.

[411] 6. සුසීමජාතකවණ්ණනා

කාළානි කෙසානි පුරෙ අහෙසුන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාභිනික්ඛමනං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි සමයෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං නිසීදිත්වා දසබලස්ස නික්ඛමනං වණ්ණයිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ¶ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, මයා දානි අනෙකානි කප්පකොටිසතසහස්සානි පූරිතපාරමිනා මහාභිනික්ඛමනං, පුබ්බෙපාහං තියොජනසතිකෙ කාසිරට්ඨෙ රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස පුරොහිතස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, තස්ස ජාතදිවසෙයෙව බාරාණසිරඤ්ඤොපි පුත්තො ජායි. තෙසං නාමග්ගහණදිවසෙ මහාසත්තස්ස සුසීමකුමාරොති නාමං අකංසු, රාජපුත්තස්ස බ්රහ්මදත්තකුමාරොති. බාරාණසිරාජා ‘‘පුත්තෙන මෙ සද්ධිං එකදිවසෙ ජාතො’’ති බොධිසත්තං ආණාපෙත්වා ධාතියො දත්වා තෙන සද්ධිං එකතො වඩ්ඪෙසි. තෙ උභොපි වයප්පත්තා අභිරූපා දෙවකුමාරවණ්ණිනො හුත්වා තක්කසිලායං ¶ සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පච්චාගමිංසු. රාජපුත්තො උපරාජා හුත්වා බොධිසත්තෙන සද්ධිං එකතො ඛාදන්තො පිවන්තො නිසීදන්තො සයන්තො පිතු අච්චයෙන රජ්ජං පත්වා මහාසත්තස්ස මහන්තං යසං දත්වා පුරොහිතට්ඨානෙ තං ඨපෙත්වා එකදිවසං නගරං සජ්ජාපෙත්වා සක්කො දෙවරාජා විය අලඞ්කතො අලඞ්කතඑරාවණපටිභාගස්ස මත්තවරවාරණස්ස ඛන්ධෙ නිසීදිත්වා බොධිසත්තං පච්ඡාසනෙ හත්ථිපිට්ඨෙ නිසීදාපෙත්වා නගරං පදක්ඛිණං අකාසි. මාතාපිස්ස ‘‘පුත්තං ඔලොකෙස්සාමී’’ති සීහපඤ්ජරෙ ඨත්වා තස්ස නගරං පදක්ඛිණං කත්වා ආගච්ඡන්තස්ස පච්ඡතො නිසින්නං පුරොහිතං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා සයනගබ්භං පවිසිත්වා ‘‘ඉමං අලභන්තී එත්ථෙව මරිස්සාමී’’ති ආහාරං පච්ඡින්දිත්වා නිපජ්ජි.

රාජා ¶ මාතරං අපස්සන්තො ‘‘කුහිං මෙ මාතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ගිලානා’’ති සුත්වා තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘කිං අම්ම, අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. සා ලජ්ජාය න කථෙසි. සො ගන්ත්වා රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා අත්තනො අග්ගමහෙසිං පක්කොසිත්වා ‘‘ගච්ඡ අම්මාය අඵාසුකං ජානාහී’’ති පෙසෙසි. සා ගන්ත්වා පිට්ඨිං පරිමජ්ජන්තී පුච්ඡි, ඉත්ථියො නාම ඉත්ථීනං රහස්සං න නිගුහන්ති, සා තස්සා තමත්ථං ආරොචෙසි. ඉතරාපි තං සුත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘හොතු, ගච්ඡ නං සමස්සාසෙහි, පුරොහිතං රාජානං කත්වා තස්ස තං අග්ගමහෙසිං කරිස්සාමී’’ති ආහ. සා ආගන්ත්වා තං සමස්සාසෙසි. රාජාපි පුරොහිතං පක්කොසාපෙත්වා එතමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘සම්ම, මාතු මෙ ජීවිතං දෙහි, ත්වං රාජා භවිස්සසි, සා අග්ගමහෙසී, අහං උපරාජා’’ති ¶ ආහ. සො ‘‘න සක්කා එවං කාතු’’න්ති පටික්ඛිපිත්වා තෙන පුනප්පුනං යාචියමානො සම්පටිච්ඡි. රාජා පුරොහිතං රාජානං, මාතරං අග්ගමහෙසිං කාරෙත්වා සයං උපරාජා අහොසි.

තෙසං සමග්ගවාසං වසන්තානං අපරභාගෙ බොධිසත්තො අගාරමජ්ඣෙ උක්කණ්ඨිතො කාමෙ පහාය පබ්බජ්ජාය නින්නචිත්තො කිලෙසරතිං අනල්ලීයන්තො එකකොව තිට්ඨති, එකකොව නිසීදති, එකකොව සයති, බන්ධනාගාරෙ බද්ධො විය පඤ්ජරෙ පක්ඛිත්තකුක්කුටො ¶ විය ච අහොසි. අථස්ස අග්ගමහෙසී ‘‘අයං රාජා මයා සද්ධිං නාභිරමති, එකකොව තිට්ඨති නිසීදති සෙය්යං කප්පෙති, අයං ඛො පන දහරො තරුණො, අහං මහල්ලිකා, සීසෙ මෙ පලිතානි පඤ්ඤායන්ති, යංනූනාහං ‘සීසෙ තෙ දෙව, එකං පලිතං පඤ්ඤායතී’ති මුසාවාදං කත්වා එකෙනුපායෙන රාජානං පත්තියාපෙත්වා මයා සද්ධිං අභිරමාපෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා එකදිවසං රඤ්ඤො සීසෙ ඌකා විචිනන්තී විය හුත්වා ‘‘දෙව, මහල්ලකොසි ජාතො, සීසෙ තෙ එකං පලිතං පඤ්ඤායතී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි භද්දෙ, එතං පලිතං ලුඤ්ජිත්වා මය්හං හත්ථෙ ඨපෙහී’’ති. සා තස්ස සීසතො එකං කෙසං ලුඤ්ජිත්වා අත්තනො සීසෙ පලිතං ගහෙත්වා ‘‘ඉදං තෙ, දෙව, පලිත’’න්ති තස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. බොධිසත්තස්ස තං දිස්වාව භීතතසිතස්ස කඤ්චනපට්ටසදිසා නලාටා සෙදා මුච්චිංසු.

සො අත්තානං ඔවදන්තො ‘‘සුසීම, ත්වං දහරො හුත්වා මහල්ලකො ජාතො, එත්තකං කාලං ගූථකලලෙ නිමුග්ගො ගාමසූකරො විය කාමකලලෙ නිමුජ්ජිත්වා තං කලලං ජහිතුං න සක්කොසි, නනු කාමෙ පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිත්වා බ්රහ්මචරියවාසස්ස තෙ කාලො’’ති චින්තෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –

114.

‘‘කාළානි ¶ කෙසානි පුරෙ අහෙසුං, ජාතානි සීසම්හි යථාපදෙසෙ;

තානජ්ජ සෙතානි සුසීම දිස්වා, ධම්මං චර බ්රහ්මචරියස්ස කාලො’’ති.

තත්ථ යථාපදෙසෙති තව සීසෙ තස්මිං තස්මිං කෙසානං අනුරූපෙ පදෙසෙ ඉතො පුබ්බෙ කාළානි භමරපත්තවණ්ණානි කෙසානි ජාතානි අහෙසුන්ති ¶ වදති. ධම්මං චරාති දසකුසලකම්මපථධම්මං චරාති අත්තානමෙව ආණාපෙති. බ්රහ්මචරියස්සාති මෙථුනවිරතියා තෙ කාලොති අත්ථො.

එවං බොධිසත්තෙන බ්රහ්මචරියවාසස්ස ගුණෙ වණ්ණිතෙ ඉතරා ‘‘අහං ‘ඉමස්ස ලග්ගනං කරිස්සාමී’ති විස්සජ්ජනමෙව කරි’’න්ති භීතතසිතා ‘‘ඉදානිස්ස අපබ්බජ්ජනත්ථාය සරීරවණ්ණං වණ්ණයිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

115.

‘‘මමෙව ¶ දෙව පලිතං න තුය්හං, මමෙව සීසං මම උත්තමඞ්ගං;

‘අත්ථං කරිස්ස’න්ති මුසා අභාණිං, එකාපරාධං ඛම රාජසෙට්ඨ.

116.

‘‘දහරො තුවං දස්සනියොසි රාජ, පඨමුග්ගතො හොති යථා කළීරො;

රජ්ජඤ්ච කාරෙහි මමඤ්ච පස්ස, මා කාලිකං අනුධාවී ජනින්දා’’ති.

තත්ථ මමෙව සීසන්ති මමෙව සීසෙ සඤ්ජාතං පලිතන්ති දීපෙති. ඉතරං තස්සෙව වෙවචනං. අත්ථන්ති අත්තනො වුඩ්ඪිං කරිස්සාමීති මුසා කථෙසිං. එකාපරාධන්ති. ඉමං මය්හං එකං අපරාධං. පඨමුග්ගතොති පඨමවයෙන උග්ගතො. හොහීති හොසි, පඨමවයෙ පතිට්ඨිතොසීති අත්ථො. ‘‘හොසී’’තියෙව වා පාඨො. යථා කළීරොති යථා සිනිද්ධඡවිතරුණකළීරො මන්දවාතෙරිතො අතිවිය සොභති, එවරූපොසි ත්වන්ති දස්සෙති. ‘‘පඨමුග්ගතො හොතී’’තිපි පාඨො, තස්සත්ථො – යථා පඨමුග්ගතො තරුණකළීරො දස්සනීයො හොති, එවං ත්වම්පි දස්සනීයොති. මමඤ්ච පස්සාති මමඤ්ච ඔලොකෙහි, මා මං අනාථං විධවං කරොහීති අත්ථො. කාලිකන්ති බ්රහ්මචරියචරණං නාම දුතියෙ වා තතියෙ වා අත්තභාවෙ විපාකදානතො කාලිකං නාම, රජ්ජං පන ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ කාමගුණසුඛුප්පාදනතො අකාලිකං, සො ත්වං ඉමං අකාලිකං පහාය මා කාලිකං අනුධාවීති වදති.

බොධිසත්තො ¶ තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘භද්දෙ, ත්වං භවිතබ්බමෙවෙතං කථං කථෙසි, පරිණමන්තෙ හි මම වයෙ ඉමෙහි කාළකෙසෙහි පරිවත්තෙත්වා සාණවාකසදිසෙහි පණ්ඩරෙහි භවිතබ්බං. අහඤ්හි ¶ නීලුප්පලාදිකුසුමදාමසදිසකුමාරානං කඤ්චනරූපපටිභාගානං උත්තමයොබ්බනවිලාසසම්පත්තානං ඛත්තියකඤ්ඤාදීනං වයෙ පරිණමන්තෙ ජරං පත්තානං වෙවණ්ණියඤ්චෙව සරීරභඞ්ගඤ්ච පස්සාමි. එවං විපත්තිපරියොසානොවෙස භද්දෙ, ජීවලොකො’’ති වත්වා උපරි බුද්ධලීළාය ධම්මං දෙසෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –

117.

‘‘පස්සාමි ¶ වොහං දහරිං කුමාරිං, සාමට්ඨපස්සං සුතනුං සුමජ්ඣං;

කාළප්පවාළාව පවෙල්ලමානා, පලොභයන්තීව නරෙසු ගච්ඡති.

118.

‘‘තමෙන පස්සාමිපරෙන නාරිං, ආසීතිකං නාවුතිකංව ජච්චා;

දණ්ඩං ගහෙත්වාන පවෙධමානං, ගොපානසීභොග්ගසමං චරන්ති’’න්ති.

තත්ථ වොති නිපාතමත්තං. සාමට්ඨපස්සන්ති සම්මට්ඨපස්සං. අයමෙව වා පාඨො, සබ්බපස්සෙසු මට්ඨඡවිවණ්ණන්ති අත්ථො. සුතනුන්ති සුන්දරසරීරං. සුමජ්ඣන්ති සුසණ්ඨිතමජ්ඣං. කාළප්පවාළාව පවෙල්ලමානාති යථා නාම තරුණකාලෙ සුසමුග්ගතා කාළවල්ලී පවාළා වා හුත්වා මන්දවාතෙරිතා ඉතො චිතො ච පවෙල්ලති, එවං පවෙල්ලමානා ඉත්ථිවිලාසං දස්සයමානා කුමාරිකා පලොභයන්තීව නරෙසු ගච්ඡති. සමීපත්ථෙ භුම්මවචනං, පුරිසානං සන්තිකෙ තෙ පුරිසෙ කිලෙසවසෙන පලොභයන්තී විය ගච්ඡති.

තමෙන පස්සාමිපරෙන නාරින්ති තමෙනං නාරිං අපරෙන සමයෙන ජරං පත්තං අන්තරහිතරූපසොභග්ගප්පත්තං පස්සාමි. බොධිසත්තො හි පඨමගාථාය රූපෙ අස්සාදං කථෙත්වා ඉදානි ආදීනවං දස්සෙන්තො එවමාහ. ආසීතිකං නාවුතිකංව ජච්චාති අසීතිසංවච්ඡරං වා නවුතිසංවච්ඡරං වා ජාතියා. ගොපානසීභොග්ගසමන්ති ගොපානසීසමං භොග්ගං, ගොපානසීආකාරෙන භග්ගසරීරං ඔනමිත්වා නට්ඨකාකණිකං පරියෙසන්තිං විය චරමානන්ති අත්ථො. කාමඤ්ච ¶ බොධිසත්තෙන දහරකාලෙ දිස්වා පුන නාවුතිකකාලෙ දිට්ඨපුබ්බා නාම නත්ථි, ඤාණෙන දිට්ඨභාවං සන්ධාය පනෙතං වුත්තං.

ඉති මහාසත්තො ඉමාය ගාථාය රූපස්ස ආදීනවං දස්සෙත්වා ඉදානි අගාරමජ්ඣෙ අත්තනො අනභිරතිං පකාසෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –

119.

‘‘සොහං ¶ ¶ තමෙවානුවිචින්තයන්තො, එකො සයාමි සයනස්ස මජ්ඣෙ;

‘අහම්පි එවං’ ඉති පෙක්ඛමානො, න ගහෙ රමෙ බ්රහ්මචරියස්ස කාලො.

120.

‘‘රජ්ජුවාලම්බනී චෙසා, යා ගෙහෙ වසතො රති;

එතම්පි ඡෙත්වාන වජන්ති ධීරා, අනපෙක්ඛිනො කාමසුඛං පහායා’’ති.

තත්ථ සොහන්ති සො අහං. තමෙවානුවිචින්තයන්තොති තමෙව රූපානං අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච චින්තෙන්තො. එවං ඉති පෙක්ඛමානොති ‘‘යථා එසා පරිණතා, අහම්පි ජරං පත්තො භග්ගසරීරො භවිස්සාමී’’ති පෙක්ඛමානො. න ගහෙ රමෙති ගෙහෙ න රමාමි. බ්රහ්මචරියස්ස කාලොති භද්දෙ, බ්රහ්මචරියස්ස මෙ කාලො, තස්මා පබ්බජිස්සාමීති දීපෙති.

රජ්ජුවාලම්බනී චෙසාති ච-කාරො නිපාතමත්තො, ආලම්බනරජ්ජු විය එසාති අත්ථො. කතරා? යා ගෙහෙ වසතො රති, යා ගෙහෙ වසන්තස්ස රූපාදීසු ආරම්මණෙසු කාමරතීති අත්ථො. ඉමිනා කාමානං අප්පස්සාදතං දස්සෙති. අයං එත්ථාධිප්පායො – යථා ගිලානස්ස මනුස්සස්ස අත්තනො බලෙන පරිවත්තිතුං අසක්කොන්තස්ස ‘‘ඉමං ආලම්බිත්වා පරිවත්තෙය්යාසී’’ති ආලම්බනරජ්ජුං බන්ධෙය්යුං, තස්ස තං ආලම්බිත්වා පරිවත්තන්තස්ස අප්පමත්තකං කායිකචෙතසිකසුඛං භවෙය්ය, එවං කිලෙසාතුරානං සත්තානං විවෙකසුඛවසෙන පරිවත්තිතුං අසක්කොන්තානං අගාරමජ්ඣෙ ඨපිතානි කාමරතිදායකානි රූපාදීනි ආරම්මණානි තෙසං කිලෙසපරිළාහකාලෙ මෙථුනධම්මපටිසෙවනවසෙන තානි ආරබ්භ පරිවත්තමානානං කායිකචෙතසිකසුඛසඞ්ඛාතා කාමරති නාම තං මුහුත්තං උප්පජ්ජමානා ¶ අප්පමත්තිකා හොති, එවං අප්පස්සාදා කාමාති. එතම්පි ඡෙත්වානාති යස්මා පන බහුදුක්ඛා කාමා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො, තස්මා තං ආදීනවං සම්පස්සමානා පණ්ඩිතා එතම්පි රජ්ජුං ඡෙත්වා ගූථකූපෙ නිමුග්ගපුරිසො තං පජහන්තො විය අනපෙක්ඛිනො එතං අප්පමත්තකං බහුදුක්ඛං කාමසුඛං පහාය වජන්ති, නික්ඛමිත්වා මනොරමං පබ්බජ්ජං පබ්බජන්තීති.

එවං මහාසත්තො කාමෙසු අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච දස්සෙන්තො බුද්ධලීළාය ධම්මං දෙසෙත්වා සහායං පක්කොසාපෙත්වා රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා ඤාතිමිත්තසුහජ්ජානං රොදන්තානං පරිදෙවන්තානමෙව සිරිවිභවං ඡඩ්ඩෙත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.

සත්ථා ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා බහූ ජනෙ අමතපානං පායෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අග්ගමහෙසී රාහුලමාතා අහොසි, සහායරාජා ආනන්දො, සුසීමරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සුසීමජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.

[412] 7. කොටසිම්බලිජාතකවණ්ණනා

අහං දසසතංබ්යාමන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කිලෙසනිග්ගහං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන පානීයජාතකෙ (ජා. 1.11.59 ආදයො) ආවි භවිස්සති. ඉධාපි සත්ථා අන්තොකොටිසන්ථාරෙ කාමවිතක්කාභිභූතෙ පඤ්චසතෙ භික්ඛූ දිස්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, ආසඞ්කිතබ්බයුත්තකං නාම ආසඞ්කිතුං වට්ටති, කිලෙසා නාම වඩ්ඪන්තා වනෙ නිග්රොධාදයො විය රුක්ඛං, පුරිසං භඤ්ජන්ති, තෙනෙව පුබ්බෙපි කොටසිම්බලියං නිබ්බත්තදෙවතා එකං සකුණං නිග්රොධබීජානි ඛාදිත්වා අත්තනො රුක්ඛස්ස සාඛන්තරෙ වච්චං පාතෙන්තං දිස්වා ‘ඉතො මෙ විමානස්ස විනාසො භවිස්සතී’ති භයප්පත්තා අහොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කොටසිම්බලියං රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. අථෙකො සුපණ්ණරාජා දියඩ්ඪයොජනසතිකං ¶ අත්තභාවං මාපෙත්වා පක්ඛවාතෙහි මහාසමුද්දෙ උදකං ද්විධා කත්වා එකං බ්යාමසහස්සායාමං නාගරාජානං නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා මුඛෙනස්ස ගහිතගොචරං ඡඩ්ඩාපෙත්වා කොටසිම්බලිං සන්ධාය වනමත්ථකෙන පායාසි. නාගරාජා ‘‘ඔලම්බෙන්තො අත්තානං මොචෙස්සාමී’’ති නිග්රොධරුක්ඛෙ භොගං පවෙසෙත්වා නිග්රොධං වෙඨෙත්වා ගණ්හි. සුපණ්ණරඤ්ඤො මහාබලතාය නාගරාජස්ස ච මහාසරීරතාය නිග්රොධරුක්ඛො සමුග්ඝාටං අගමාසි. නාගරාජා නෙව රුක්ඛං විස්සජ්ජෙසි, සුපණ්ණරාජා සද්ධිං නිග්රොධරුක්ඛෙන නාගරාජානං ගහෙත්වා කොටසිම්බලිං පත්වා නාගරාජානං ඛන්ධපිට්ඨෙ නිපජ්ජාපෙත්වා උදරමස්ස ඵාලෙත්වා ¶ නාගමෙදං ඛාදිත්වා සෙසකළෙවරං සමුද්දෙ විස්සජ්ජෙසි. තස්මිං පන නිග්රොධෙ එකා සකුණිකා අත්ථි, සා නිග්රොධරුක්ඛෙ විස්සට්ඨෙ උප්පතිත්වා කොටසිම්බලියා සාඛන්තරෙ නිසීදි. රුක්ඛදෙවතා තං දිස්වා ‘‘අයං සකුණිකා මම රුක්ඛක්ඛන්ධෙ වච්චං පාතෙස්සති, තතො නිග්රොධගච්ඡො වා පිලක්ඛගච්ඡො වා උට්ඨහිත්වා සකලරුක්ඛං ඔත්ථරිත්වා ගච්ඡිස්සති, අථ මෙ විමානං නස්සිස්සතී’’ති භීතතසිතා පවෙධි. තස්සා පවෙධන්තියා කොටසිම්බලීපි යාව මූලා පවෙධි. සුපණ්ණරාජා තං පවෙධමානං දිස්වා කාරණං පුච්ඡන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

121.

‘‘අහං ¶ දසසතංබ්යාමං, උරගමාදාය ආගතො;

තඤ්ච මඤ්ච මහාකායං, ධාරයං නප්පවෙධසි.

122.

‘‘අථිමං ඛුද්දකං පක්ඛිං, අප්පමංසතරං මයා;

ධාරයං බ්යථසි භීතා, කමත්ථං කොටසිම්බලී’’ති.

තත්ථ දසසතංබ්යාමන්ති සහස්සබ්යාමමත්තායාමං. උරගමාදාය ආගතොති එවං මහන්තං උරගං ආදාය ඉධ ආගතො. තඤ්ච මඤ්චාති තඤ්ච උරගං මඤ්ච. ධාරයන්ති ධාරයමානා. බ්යථසීති කම්පසි. කමත්ථන්ති කිං අත්ථං, කෙන කාරණෙනාති පුච්ඡති, කං වා අත්ථං සම්පස්සමානාතිපි අත්ථො. කොටසිම්බලීති රුක්ඛනාමෙන දෙවපුත්තං ආලපති. සො හි සිම්බලිරුක්ඛො ඛන්ධසාඛමහන්තතාය කොටසිම්බලිනාමං ලභති, තස්මිං අධිවත්ථදෙවපුත්තස්සපි තදෙව නාමං.

අථස්ස ¶ කාරණං කථෙන්තො දෙවපුත්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –

123.

‘‘මංසභක්ඛො තුවං රාජ, ඵලභක්ඛො අයං දිජො;

අයං නිග්රොධබීජානි, පිලක්ඛුදුම්බරානි ච;

අස්සත්ථානි ච භක්ඛිත්වා, ඛන්ධෙ මෙ ඔහදිස්සති.

124.

‘‘තෙ රුක්ඛා සංවිරූහන්ති, මම පස්සෙ නිවාතජා;

තෙ මං පරියොනන්ධිස්සන්ති, අරුක්ඛං මං කරිස්සරෙ.

125.

‘‘සන්ති ¶ අඤ්ඤෙපි රුක්ඛා සෙ, මූලිනො ඛන්ධිනො දුමා;

ඉමිනා සකුණජාතෙන, බීජමාහරිතා හතා.

126.

‘‘අජ්ඣාරූහාභිවඩ්ඪන්ති, බ්රහන්තම්පි වනප්පතිං;

තස්මා රාජ පවෙධාමි, සම්පස්සංනාගතං භය’’න්ති.

තත්ථ ඔහදිස්සතීති වච්චං පාතෙස්සති. තෙ රුක්ඛාති තෙහි බීජෙහි ජාතා නිග්රොධාදයො රුක්ඛා. සංවිරූහන්තීති සංවිරුහිස්සන්ති වඩ්ඪිස්සන්ති. මම පස්සෙති මම සාඛන්තරාදීසු. නිවාතජාති මම සාඛාහි වාතස්ස නිවාරිතත්තා නිවාතෙ ජාතා. තෙ මං පරියොනන්ධිස්සන්තීති එතෙ ¶ එවං වඩ්ඪිතා මං පරියොනන්ධිස්සන්තීති අයමෙත්ථාධිප්පායො. කරිස්සරෙති අථෙවං පරියොනන්ධිත්වා මං අරුක්ඛමෙව කරිස්සන්ති සබ්බසො භඤ්ජිස්සන්ති. රුක්ඛා සෙති රුක්ඛා. මූලිනො ඛන්ධිනොති මූලසම්පන්නා චෙව ඛන්ධසම්පන්නා ච. දුමාති රුක්ඛවෙවචනමෙව. බීජමාහරිතාති බීජං ආහරිත්වා. හතාති අඤ්ඤෙපි ඉමස්මිං වනෙ රුක්ඛා විනාසිතා සන්ති. අජ්ඣාරූහාභිවඩ්ඪන්තීති නිග්රොධාදයො රුක්ඛා අජ්ඣාරූහා හුත්වා මහන්තම්පි අඤ්ඤං වනප්පතිං අතික්කම්ම වඩ්ඪන්තීති දස්සෙති. එත්ථ පන වනෙ පති, වනස්ස පති, වනප්පතීති තයොපි පාඨායෙව. රාජාති සුපණ්ණං ආලපති.

රුක්ඛදෙවතාය වචනං සුත්වා සුපණ්ණො ඔසානගාථමාහ –

127.

‘‘සඞ්කෙය්ය සඞ්කිතබ්බානි, රක්ඛෙය්යානාගතං භයං;

අනාගතභයා ධීරො, උභො ලොකෙ අවෙක්ඛතී’’ති.

තත්ථ ¶ අනාගතං භයන්ති පාණාතිපාතාදීහි විරමන්තො දිට්ඨධම්මිකම්පි සම්පරායිකම්පි අනාගතං භයං රක්ඛති නාම, පාපමිත්තෙ වෙරිපුග්ගලෙ ච අනුපසඞ්කමන්තො අනාගතභයං රක්ඛති නාම. එවං අනාගතං භයං රක්ඛෙය්ය. අනාගතභයාති අනාගතභයකාරණා තං භයං පස්සන්තො ධීරො ඉධලොකඤ්ච පරලොකඤ්ච අවෙක්ඛති ඔලොකෙති නාම.

එවඤ්ච පන වත්වා සුපණ්ණො අත්තනො ආනුභාවෙන තං පක්ඛිං තම්හා රුක්ඛා පලාපෙසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘ආසඞ්කිතබ්බයුත්තකං ආසඞ්කිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ¶ පඤ්චසතා භික්ඛූ අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසු.

තදා සුපණ්ණරාජා සාරිපුත්තො අහොසි, රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසින්ති.

කොටසිම්බලිජාතකවණ්ණනා සත්තමා.

[413] 8. ධූමකාරිජාතකවණ්ණනා

රාජා ¶ අපුච්ඡි විධුරන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො ආගන්තුකසඞ්ගහං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර එකස්මිං සමයෙ පවෙණිආගතානං පොරාණකයොධානං සඞ්ගහං අකත්වා අභිනවාගතානං ආගන්තුකානඤ්ඤෙව සක්කාරසම්මානං අකාසි. අථස්ස පච්චන්තෙ කුපිතෙ යුජ්ඣනත්ථාය ගතස්ස ‘‘ආගන්තුකා ලද්ධසක්කාරා යුජ්ඣිස්සන්තී’’ති පොරාණකයොධා න යුජ්ඣිංසු, ‘‘පොරාණකයොධා යුජ්ඣිස්සන්තී’’ති ආගන්තුකාපි න යුජ්ඣිංසු. චොරා රාජානං ජිනිංසු. රාජා පරාජිතො ආගන්තුකසඞ්ගහදොසෙන අත්තනො පරාජිතභාවං ඤත්වා සාවත්ථිං පච්චාගන්ත්වා ‘‘කිං නු ඛො අහමෙව එවං කරොන්තො පරාජිතො, උදාහු අඤ්ඤෙපි රාජානො පරාජිතපුබ්බාති දසබලං පුච්ඡිස්සාමී’’ති භුත්තපාතරාසො ජෙතවනං ගන්ත්වා සක්කාරං කත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා තමත්ථං පුච්ඡි. සත්ථා ‘‘න ඛො, මහාරාජ, ත්වමෙවෙකො, පොරාණකරාජානොපි ආගන්තුකසඞ්ගහං කත්වා පරාජිතා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ කුරුරට්ඨෙ ඉන්දපත්ථනගරෙ යුධිට්ඨිලගොත්තො ධනඤ්චයො නාම කොරබ්යරාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො තස්ස පුරොහිතකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ඉන්දපත්ථං පච්චාගන්ත්වා පිතු අච්චයෙන පුරොහිතට්ඨානං ලභිත්වා රඤ්ඤො අත්ථධම්මානුසාසකො අහොසි, විධුරපණ්ඩිතොතිස්ස නාමං කරිංසු. තදා ධනඤ්චයරාජා පොරාණකයොධෙ අගණෙත්වා ආගන්තුකානඤ්ඤෙව සඞ්ගහං අකාසි. තස්ස පච්චන්තෙ කුපිතෙ යුජ්ඣනත්ථාය ගතස්ස ‘‘ආගන්තුකා ජානිස්සන්තී’’ති නෙව පොරාණකා යුජ්ඣිංසු, ‘‘පොරාණකා යුජ්ඣිස්සන්තී’’ති න ආගන්තුකා යුජ්ඣිංසු. රාජා පරාජිතො ඉන්දපත්ථමෙව පච්චාගන්ත්වා ‘‘ආගන්තුකසඞ්ගහස්ස කතභාවෙන පරාජිතොම්හී’’ති ¶ චින්තෙසි. සො එකදිවසං ‘‘කිං නු ඛො අහමෙව ආගන්තුකසඞ්ගහං කත්වා පරාජිතො, උදාහු අඤ්ඤෙපි රාජානො පරාජිතපුබ්බා අත්ථීති විධුරපණ්ඩිතං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තං රාජුපට්ඨානං ආගන්ත්වා නිසින්නං තමත්ථං පුච්ඡි. අථස්ස තං පුච්ඡනාකාරං ආවිකරොන්තො සත්ථා උපඩ්ඪං ගාථමාහ –

128.

‘‘රාජා අපුච්ඡි විධුරං, ධම්මකාමො යුධිට්ඨිලො’’ති.

තත්ථ ධම්මකාමොති සුචරිතධම්මප්පියො.

‘‘අපි බ්රාහ්මණ ජානාසි, කො එකො බහු සොචතී’’ති –

සෙසඋපඩ්ඪගාථාය පන අයමත්ථො – අපි නාම, බ්රාහ්මණ, ත්වං ජානාසි ‘‘කො ඉමස්මිං ලොකෙ

එකො ¶ බහු සොචති, නානාකාරණෙන සොචතී’’ති.

තං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘මහාරාජ, කිං සොකො නාම තුම්හාකං සොකො, පුබ්බෙ ධූමකාරී නාමෙකො අජපාලබ්රාහ්මණො මහන්තං අජයූථං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ වජං කත්වා තත්ථ අජා ඨපෙත්වා අග්ගිඤ්ච ධූමඤ්ච කත්වා අජයූථං පටිජග්ගන්තො ඛීරාදීනි පරිභුඤ්ජන්තො වසි. සො තත්ථ ආගතෙ සුවණ්ණවණ්ණෙ සරභෙ දිස්වා තෙසු සිනෙහං කත්වා අජා අගණෙත්වා අජානං සක්කාරං සරභානං කත්වා සරදකාලෙ සරභෙසු පලායිත්වා හිමවන්තං ගතෙසු අජාසුපි නට්ඨාසු සරභෙ අපස්සන්තො සොකෙන පණ්ඩුරොගී හුත්වා ජීවිතක්ඛයං පත්තො, අයං ආගන්තුකසඞ්ගහං කත්වා තුම්හෙහි සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සොචිත්වා කිලමිත්වා ¶ විනාසං පත්තො’’ති ඉදං උදාහරණං ආනෙත්වා දස්සෙන්තො ඉමා ගාථා ආහ –

129.

‘‘බ්රාහ්මණො අජයූථෙන, පහූතෙජො වනෙ වසං;

ධූමං අකාසි වාසෙට්ඨො, රත්තින්දිවමතන්දිතො.

130.

‘‘තස්ස තංධූමගන්ධෙන, සරභා මකසඩ්ඩිතා;

වස්සාවාසං උපගච්ඡුං, ධූමකාරිස්ස සන්තිකෙ.

131.

‘‘සරභෙසු මනං කත්වා, අජා සො නාවබුජ්ඣථ;

ආගච්ඡන්තී වජන්තී වා, තස්ස තා විනසුං අජා.

132.

‘‘සරභා ¶ සරදෙ කාලෙ, පහීනමකසෙ වනෙ;

පාවිසුං ගිරිදුග්ගානි, නදීනං පභවානි ච.

133.

‘‘සරභෙ ච ගතෙ දිස්වා, අජා ච විභවං ගතා;

කිසො ච විවණ්ණො චාසි, පණ්ඩුරොගී ච බ්රාහ්මණො.

134.

‘‘එවං යො සං නිරංකත්වා, ආගන්තුං කුරුතෙ පියං;

සො එකො බහු සොචති, ධූමකාරීව බ්රාහ්මණො’’ති.

තත්ථ පහූතෙජොති පහූතඉන්ධනො. ධූමං අකාසීති මක්ඛිකපරිපන්ථහරණත්ථාය අග්ගිඤ්ච ධූමඤ්ච අකාසි. වාසෙට්ඨොති තස්ස ගොත්තං. අතන්දිතොති අනලසො හුත්වා. තංධූමගන්ධෙනාති තෙන ධූමගන්ධෙන. සරභාති සරභමිගා. මකසඩ්ඩිතාති මකසෙහි උපද්දුතා පීළිතා. සෙසමක්ඛිකාපි මකසග්ගහණෙනෙව ¶ ගහිතා. වස්සාවාසන්ති වස්සාරත්තවාසං වසිංසු. මනං කත්වාති සිනෙහං උප්පාදෙත්වා. නාවබුජ්ඣථාති අරඤ්ඤතො චරිත්වා වජං ආගච්ඡන්තී චෙව වජතො අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තී ච ‘‘එත්තකා ආගතා, එත්තකා අනාගතා’’ති න ජානාති. තස්ස තා විනසුන්ති තස්ස තා එවං අපච්චවෙක්ඛන්තස්ස සීහපරිපන්ථාදිතො අරක්ඛියමානා අජා සීහපරිපන්ථාදීහි විනස්සිංසු, සබ්බාව විනට්ඨා.

නදීනං පභවානි චාති පබ්බතෙය්යානං නදීනං පභවට්ඨානානි ච පවිට්ඨා. විභවන්ති අභාවං. අජා ච විනාසං පත්තා දිස්වා ජානිත්වා. කිසො ච විවණ්ණොති ඛීරාදිදායිකා අජා පහාය සරභෙ සඞ්ගණ්හිත්වා තෙපි අපස්සන්තො උභතො ¶ පරිහීනො සොකාභිභූතො කිසො චෙව දුබ්බණ්ණො ච අහොසි. එවං යො සං නිරංකත්වාති එවං මහාරාජ, යො සකං පොරාණං අජ්ඣත්තිකං ජනං නීහරිත්වා පහාය කිස්මිඤ්චි අගණෙත්වා ආගන්තුකං පියං කරොති, සො තුම්හාදිසො එකො බහු සොචති, අයං තෙ මයා දස්සිතො ධූමකාරී බ්රාහ්මණො විය බහු සොචතීති.

එවං මහාසත්තො රාජානං සඤ්ඤාපෙන්තො කථෙසි. සොපි සඤ්ඤත්තං ගන්ත්වා තස්ස පසීදිත්වා බහුං ධනං අදාසි. තතො පට්ඨාය ච අජ්ඣත්තිකසඞ්ගහමෙව කරොන්තො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායණො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කොරබ්යරාජා ආනන්දො අහොසි, ධූමකාරී පසෙනදිකොසලො, විධුරපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

ධූමකාරිජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.

[414] 9. ජාගරජාතකවණ්ණනා

කොධ ¶ ජාගරතං සුත්තොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං උපාසකං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි සොතාපන්නො අරියසාවකො සාවත්ථිතො සකටසත්ථෙන සද්ධිං කන්තාරමග්ගං පටිපජ්ජි. සත්ථවාහො තත්ථ එකස්මිං උදකඵාසුකට්ඨානෙ පඤ්ච සකටසතානි මොචෙත්වා ඛාදනීයභොජනීයං සංවිදහිත්වා වාසං උපගච්ඡි. තෙ මනුස්සා තත්ථ තත්ථ නිපජ්ජිත්වා සුපිංසු, උපාසකො පන සත්ථවාහස්ස සන්තිකෙ එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ චඞ්කමං අධිට්ඨාසි. අථ නං සත්ථං විලුම්පිතුකාමා ¶ පඤ්චසතා චොරා නානාවුධානි ගහෙත්වා සත්ථං පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. තෙ තං උපාසකං චඞ්කමන්තං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස නිද්දායනකාලෙ විලුම්පිස්සාමා’’ති තත්ථ තත්ථ අට්ඨංසු, සොපි තියාමරත්තිං චඞ්කමියෙව. චොරා පච්චූසසමයෙ ගහිතගහිතා පාසාණමුග්ගරාදයො ඡඩ්ඩෙත්වා ‘‘භො සත්ථවාහ, ඉමං අප්පමාදෙන ජග්ගන්තං පුරිසං නිස්සාය ජීවිතං ලභිත්වා තව සන්තකස්ස සාමිකො ජාතො, එතස්ස සක්කාරං කරෙය්යාසී’’ති වත්වා පක්කමිංසු. මනුස්සා ¶ කාලස්සෙව වුට්ඨාය තෙහි ඡඩ්ඩිතපාසාණමුග්ගරාදයො දිස්වා ‘‘ඉමං නිස්සාය අම්හෙහි ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති උපාසකස්ස සක්කාරං අකංසු. උපාසකොපි ඉච්ඡිතට්ඨානං ගන්ත්වා කතකිච්චො පුන සාවත්ථිං ආගන්ත්වා ජෙතවනං ගන්ත්වා තථාගතං පූජෙත්වා වන්දිත්වා නිසින්නො ‘‘කිං, උපාසක, න පඤ්ඤායසී’’ති වුත්තෙ තමත්ථං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න ඛො, උපාසක, ත්වංයෙව අනිද්දායිත්වා ජග්ගන්තො විසෙසං ලභි, පොරාණකපණ්ඩිතාපි ජග්ගන්තා විසෙසං ගුණං ලභිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පච්චාගන්ත්වා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො අපරභාගෙ නික්ඛමිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා න චිරස්සෙව ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා හිමවන්තපදෙසෙ ඨානචඞ්කමිරියාපථො හුත්වා වසන්තො නිද්දං අනුපගන්ත්වා සබ්බරත්තිං චඞ්කමති. අථස්ස චඞ්කමනකොටියං නිබ්බත්තරුක්ඛදෙවතා ¶ තුස්සිත්වා රුක්ඛවිටපෙ ඨත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තී පඨමං ගාථමාහ –

135.

‘‘කොධ ජාගරතං සුත්තො, කොධ සුත්තෙසු ජාගරො;

කො මමෙතං විජානාති, කො තං පටිභණාති මෙ’’ති.

තත්ථ කොධාති කො ඉධ. කො මමෙතන්ති කො මම එතං පඤ්හං විජානාති. කො තං පටිභණාති මෙති එතං මයා පුට්ඨං පඤ්හං මය්හං කො පටිභණාති, කො බ්යාකරිතුං සක්ඛිස්සතීති පුච්ඡති.

බොධිසත්තො තස්සා වචනං සුත්වා –

136.

‘‘අහං ජාගරතං සුත්තො, අහං සුත්තෙසු ජාගරො;

අහමෙතං විජානාමි, අහං පටිභණාමි තෙ’’ති. –

ඉමං ගාථං වත්වා පුන තාය –

137.

‘‘කථං ¶ ජාගරතං සුත්තො, කථං සුත්තෙසු ජාගරො;

කථං එතං විජානාසි, කථං පටිභණාසි මෙ’’ති. –

ඉමං ගාථං පුට්ඨො තමත්ථං බ්යාකරොන්තො –

138.

‘‘යෙ ධම්මං නප්පජානන්ති, සංයමොති දමොති ච;

තෙසු සුප්පමානෙසු, අහං ජග්ගාමි දෙවතෙ.

139.

‘‘යෙසං ¶ රාගො ච දොසො ච, අවිජ්ජා ච විරාජිතා;

තෙසු ජාගරමානෙසු, අහං සුත්තොස්මි දෙවතෙ.

140.

‘‘එවං ජාගරතං සුත්තො, එවං සුත්තෙසු ජාගරො;

එවමෙතං විජානාමි, එවං පටිභණාමි තෙ’’ති. – ඉමා ගාථා ආහ;

තත්ථ කථං ජාගරතං සුත්තොති කථං ත්වං ජාගරතං සත්තානං අන්තරෙ සුත්තො නාම හොසි. එස නයො සබ්බත්ථ. යෙ ධම්මන්ති යෙ සත්තා නවවිධං ලොකුත්තරධම්මං න පජානන්ති. සංයමොති දමොති චාති ‘‘අයං සංයමො, අයං දමො’’ති එවඤ්ච යෙ මග්ගෙන ආගතං සීලඤ්චෙව ඉන්ද්රියසංවරඤ්ච න ජානන්ති. ඉන්ද්රියසංවරො හි මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං දමනතො ‘‘දමො’’ති වුච්චති. තෙසු සුප්පමානෙසූති තෙසු කිලෙසනිද්දාවසෙන සුපන්තෙසු සත්තෙසු අහං අප්පමාදවසෙන ජග්ගාමි.

‘‘යෙසං රාගො චා’’ති ගාථාය යෙසං මහාඛීණාසවානං පදසතෙන නිද්දිට්ඨදියඩ්ඪසහස්සතණ්හාලොභසඞ්ඛාතො රාගො ච නවආඝාතවත්ථුසමුට්ඨානො දොසො ච දුක්ඛාදීසු අට්ඨසු වත්ථූසු ¶ අඤ්ඤාණභූතා අවිජ්ජා චාති ඉමෙ කිලෙසා විරාජිතා පහීනා, තෙසු අරියෙසු සබ්බාකාරෙන ජාගරමානෙසු තෙ උපාදාය අහං සුත්තො නාම දෙවතෙති අත්ථො. එවං ජාගරතන්ති එවං දෙවතෙ අහං ඉමිනා කාරණෙන ජාගරතං සුත්තො නාමාති. එස නයො සබ්බපදෙසු.

එවං මහාසත්තෙන පඤ්හෙ කථිතෙ තුට්ඨා දෙවතා තස්ස ථුතිං කරොන්තී ඔසානගාථමාහ –

141.

‘‘සාධු ¶ ජාගරතං සුත්තො, සාධු සුත්තෙසු ජාගරො;

සාධු මෙතං විජානාසි, සාධු පටිභණාසි මෙ’’ති.

තත්ථ සාධූති භද්දකං කත්වා ත්වං ඉමං පඤ්හං කථෙසි, මයම්පි නං එවමෙව කථෙමාති. එවං සා බොධිසත්තස්ස ථුතිං කත්වා අත්තනො විමානමෙව පාවිසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දෙවධීතා උප්පලවණ්ණා අහොසි, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

ජාගරජාතකවණ්ණනා නවමා.

[415] 10. කුම්මාසපිණ්ඩිජාතකවණ්ණනා

න කිරත්ථීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මල්ලිකං දෙවිං ආරබ්භ කථෙසි. සා හි සාවත්ථියං එකස්ස මාලාකාරජෙට්ඨකස්ස ධීතා උත්තමරූපධරා මහාපුඤ්ඤා සොළසවස්සිකකාලෙ එකදිවසං කුමාරිකාහි සද්ධිං පුප්ඵාරාමං ගච්ඡන්තී තයො කුම්මාසපිණ්ඩෙ ගහෙත්වා පුප්ඵපච්ඡියං ඨපෙත්වා ගච්ඡති. සා නගරතො නික්ඛමනකාලෙ භගවන්තං සරීරප්පභං විස්සජ්ජෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං නගරං පවිසන්තං දිස්වා තයො කුම්මාසපිණ්ඩෙ උපනාමෙසි. සත්ථා චතුමහාරාජදත්තියං පත්තං උපනෙත්වා පටිග්ගහෙසි. සාපි තථාගතස්ස පාදෙ සිරසා වන්දිත්වා බුද්ධාරම්මණං පීතිං ගහෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. සත්ථා තං ඔලොකෙත්වා සිතං පාත්වාකාසි. ආයස්මා ආනන්දො ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතු කො පච්චයො තථාගතස්ස සිතකරණෙ’’ති භගවන්තං පුච්ඡි. අථස්ස සත්ථා ‘‘ආනන්ද, අයං කුමාරිකා ඉමෙසං කුම්මාසපිණ්ඩානං ඵලෙන අජ්ජෙව කොසලරඤ්ඤො අග්ගමහෙසී භවිස්සතී’’ති සිතකාරණං කථෙසි.

කුමාරිකාපි පුප්ඵාරාමං ගතා ¶ . තං දිවසමෙව කොසලරාජා අජාතසත්තුනා සද්ධිං යුජ්ඣන්තො යුද්ධපරාජිතො පලායිත්වා අස්සං අභිරුය්හ ආගච්ඡන්තො තස්සා ගීතසද්දං සුත්වා පටිබද්ධචිත්තො අස්සං තං ආරාමාභිමුඛං පෙසෙසි. පුඤ්ඤසම්පන්නා කුමාරිකා රාජානං දිස්වා අපලායිත්වාව ආගන්ත්වා අස්සස්ස නාසරජ්ජුයා ගණ්හි, රාජා අස්සපිට්ඨියං නිසින්නොව ‘‘සසාමිකාසි, අසාමිකාසී’’ති පුච්ඡිත්වා අසාමිකභාවං ඤත්වා අස්සා ඔරුය්හ වාතාතපකිලන්තො තස්සා අඞ්කෙ නිපන්නො මුහුත්තං විස්සමිත්වා තං අස්සපිට්ඨියං නිසීදාපෙත්වා බලකායපරිවුතො ¶ නගරං පවිසිත්වා අත්තනො කුලඝරං පෙසෙත්වා සායන්හසමයෙ යානං පහිණිත්වා ¶ මහන්තෙන සක්කාරසම්මානෙන කුලඝරතො ආහරාපෙත්වා රතනරාසිම්හි ඨපෙත්වා අභිසෙකං දත්වා අග්ගමහෙසිං අකාසි. තතො පට්ඨාය ච සා රඤ්ඤො පියා අහොසි මනාපා, පුබ්බුට්ඨායිකාදීහි පඤ්චහි කල්යාණධම්මෙහි සමන්නාගතා පතිදෙවතා, බුද්ධානම්පි වල්ලභා අහොසි. තස්සා සත්ථු තයො කුම්මාසපිණ්ඩෙ දත්වා තං සම්පත්තිං අධිගතභාවො සකලනගරං පත්ථරිත්වා ගතො.

අථෙකදිවසං ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, මල්ලිකා දෙවී බුද්ධානං තයො කුම්මාසපිණ්ඩෙ දත්වා තෙසං ඵලෙන තං දිවසඤ්ඤෙව අභිසෙකං පත්තා, අහො බුද්ධානං මහාගුණතා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, මල්ලිකාය එකස්ස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස තයො කුම්මාසපිණ්ඩෙ දත්වා කොසලරඤ්ඤො අග්ගමහෙසිභාවාධිගමො. කස්මා? බුද්ධානං ගුණමහන්තතාය. පොරාණකපණ්ඩිතා පන පච්චෙකබුද්ධානං අලොණකං අස්නෙහං අඵාණිතං කුම්මාසං දත්වා තස්ස ඵලෙන දුතියෙ අත්තභාවෙ තියොජනසතිකෙ කාසිරට්ඨෙ රජ්ජසිරිං පාපුණිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො එකං සෙට්ඨිං නිස්සාය භතියා කම්මං කරොන්තො ජීවිකං කප්පෙසි. සො එකදිවසං ‘‘පාතරාසත්ථාය මෙ භවිස්සතී’’ති අන්තරාපණතො චත්තාරො කුම්මාසපිණ්ඩෙ ගහෙත්වා කම්මන්තං ගච්ඡන්තො චත්තාරො පච්චෙකබුද්ධෙ භික්ඛාචාරත්ථාය බාරාණසිනගරාභිමුඛෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ භික්ඛං සන්ධාය බාරාණසිං ගච්ඡන්ති ¶ , මය්හම්පිමෙ චත්තාරො කුම්මාසපිණ්ඩා අත්ථි, යංනූනාහං ඉමෙ ඉමෙසං දදෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා තෙ උපසංකමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමෙ මෙ හත්ථෙ චත්තාරො කුම්මාසපිණ්ඩා, අහං ඉමෙ තුම්හාකං දදාමි, සාධු මෙ, භන්තෙ, පටිග්ගණ්හථ, එවමිදං පුඤ්ඤං මය්හං භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති වත්වා තෙසං අධිවාසනං විදිත්වා වාලිකං උස්සාපෙත්වා චත්තාරි ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා තෙසං උපරි සාඛාභඞ්ගං අත්ථරිත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ පටිපාටියා නිසීදාපෙත්වා පණ්ණපුටෙන උදකං ආහරිත්වා දක්ඛිණොදකං පාතෙත්වා චතූසු පත්තෙසු චත්තාරො කුම්මාසපිණ්ඩෙ පතිට්ඨාපෙත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, එතෙසං නිස්සන්දෙන දලිද්දගෙහෙ නිබ්බත්ති නාම මා හොතු, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිවෙධස්ස පච්චයො හොතූ’’ති ¶ ආහ. පච්චෙකබුද්ධා පරිභුඤ්ජිංසු, පරිභොගාවසානෙ අනුමොදනං කත්වා උප්පතිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරමෙව අගමංසු.

බොධිසත්තො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ පච්චෙකබුද්ධගතං පීතිං ගහෙත්වා තෙසු චක්ඛුපථං අතීතෙසු අත්තනො ¶ කම්මන්තං ගන්ත්වා යාවතායුකං දානං අනුස්සරිත්වා කාලං කත්වා තස්ස ඵලෙන බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, බ්රහ්මදත්තකුමාරොතිස්ස නාමං අකංසු. සො අත්තනො පදසා ගමනකාලතො පට්ඨාය ‘‘අහං ඉමස්මිංයෙව නගරෙ භතකො හුත්වා කම්මන්තං ගච්ඡන්තො පච්චෙකබුද්ධානං චත්තාරො කුම්මාසපිණ්ඩෙ දත්වා තස්ස දානස්ස ඵලෙන ඉධ නිබ්බත්තො’’ති පසන්නාදාසෙ මුඛනිමිත්තං විය සබ්බං පුරිමජාතිකිරියං ජාතිස්සරඤාණෙන පාකටං කත්වා පස්සි. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පච්චාගන්ත්වා සික්ඛිතසිප්පං පිතු දස්සෙත්වා තුට්ඨෙන පිතරා ඔපරජ්ජෙ පතිට්ඨාපිතො, අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාසි. අථස්ස උත්තමරූපධරං කොසලරඤ්ඤො ධීතරං ආනෙත්වා අග්ගමහෙසිං අකංසු, ඡත්තමඞ්ගලදිවසෙ පනස්ස සකලනගරං දෙවනගරං විය අලඞ්කරිංසු.

සො නගරං පදක්ඛිණං කත්වා අලඞ්කතපාසාදං ¶ අභිරුහිත්වා මහාතලමජ්ඣෙ සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තං පල්ලඞ්කං අභිරුය්හ නිසින්නො පරිවාරෙත්වා ඨිතෙ එකතො අමච්චෙ, එකතො බ්රාහ්මණගහපතිආදයො නානාවිභවෙ සිරිවිලාසසමුජ්ජලෙ, එකතො නානාවිධපණ්ණාකාරහත්ථෙ නාගරමනුස්සෙ, එකතො අලඞ්කතදෙවච්ඡරසඞ්ඝං විය සොළසසහස්සසඞ්ඛං නාටකිත්ථිගණන්ති ඉමං අතිමනොරමං සිරිවිභවං ඔලොකෙන්තො අත්තනො පුබ්බකම්මං අනුස්සරිත්වා ‘‘ඉදං සුවණ්ණපිණ්ඩිකං කඤ්චනමාලං සෙතච්ඡත්තං, ඉමානි ච අනෙකසහස්සානි හත්ථිවාහනඅස්සවාහනරථවාහනානි, මණිමුත්තාදිපූරිතා සාරගබ්භා, නානාවිධධඤ්ඤපූරිතා මහාපථවී, දෙවච්ඡරපටිභාගා නාරියො චාති සබ්බොපෙස මය්හං සිරිවිභවො න අඤ්ඤස්ස සන්තකො, චතුන්නං පච්චෙකබුද්ධානං දින්නස්ස චතුකුම්මාසපිණ්ඩදානස්සෙව සන්තකො, තෙ නිස්සාය මයා එස ලද්ධො’’ති පච්චෙකබුද්ධානං ගුණං අනුස්සරිත්වා අත්තනො කම්මං පාකටං අකාසි. තස්ස තං අනුස්සරන්තස්ස සකලසරීරං පීතියා පූරි. සො පීතියා තෙමිතහදයො මහාජනස්ස මජ්ඣෙ උදානගීතං ගායන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

142.

‘‘න ¶ කිරත්ථි අනොමදස්සිසු, පාරිචරියා බුද්ධෙසු අප්පිකා;

සුක්ඛාය අලොණිකාය ච, පස්ස ඵලං කුම්මාසපිණ්ඩියා.

143.

‘‘හත්ථිගවාස්සා චිමෙ බහූ, ධනධඤ්ඤං පථවී ච කෙවලා;

නාරියො චිමා අච්ඡරූපමා, පස්ස ඵලං කුම්මාසපිණ්ඩියා’’ති.

තත්ථ අනොමදස්සිසූති අනොමස්ස අලාමකස්ස පච්චෙකබොධිඤාණස්ස දිට්ඨත්තා පච්චෙකබුද්ධා අනොමදස්සිනො නාම. පාරිචරියාති අභිවාදනපච්චුට්ඨානඤ්ජලිකම්මාදිභෙදා සාමීචිකිරියාපි, සම්පත්තෙ ¶ දිස්වා අත්තනො සන්තකං අප්පං වා බහුං වා ලූඛං වා පණීතං වා දෙය්යධම්මං චිත්තං පසාදෙත්වා ගුණං සල්ලක්ඛෙත්වා තිස්සො චෙතනා විසොධෙත්වා ඵලං සද්දහිත්වා පරිච්චජනකිරියාපි ¶ . බුද්ධෙසූති පච්චෙකබුද්ධෙසු. අප්පිකාති මන්දා පරිත්තා නාම නත්ථි කිර. සුක්ඛායාති නිස්නෙහාය. අලොණිකායාති ඵාණිතවිරහිතාය. නිප්ඵාණිතත්තා හි සා ‘‘අලොණිකා’’ති වුත්තා. කුම්මාසපිණ්ඩියාති චත්තාරො කුම්මාසපිණ්ඩෙ එකතො කත්වා ගහිතං කුම්මාසං සන්ධාය එවමාහ. ගුණවන්තානං සමණබ්රාහ්මණානං ගුණං සල්ලක්ඛෙත්වා චිත්තං පසාදෙත්වා ඵලුප්පත්තිං පාටිකඞ්ඛමානානං තිස්සො චෙතනා විසොධෙත්වා දින්නපදක්ඛිණා අප්පිකා නාම නත්ථි, නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මහාසම්පත්තිමෙව දෙතීති වුත්තං හොති. හොති චෙත්ථ –

‘‘නත්ථි චිත්තෙ පසන්නම්හි, අප්පිකා නාම දක්ඛිණා;

තථාගතෙ වා සම්බුද්ධෙ, අථ වා තස්ස සාවකෙ.

‘‘තිට්ඨන්තෙ නිබ්බුතෙ චාපි, සමෙ චිත්තෙ සමං ඵලං;

චෙතොපණිධිහෙතු හි, සත්තා ගච්ඡන්ති සුග්ගති’’න්ති. (වි. ව. 804, 806);

ඉමස්ස පනත්ථස්ස දීපනත්ථාය –

‘‘ඛීරොදනං අහමදාසිං, භික්ඛුනො පිණ්ඩාය චරන්තස්ස; (වි. ව. 413);

තස්සා මෙ පස්ස විමානං, අච්ඡරා කාමවණ්ණිනීහමස්මි. (වි. ව. 334);

‘‘අච්ඡරාසහස්සස්සාහං ¶ , පවරා පස්ස පුඤ්ඤානං විපාකං;

තෙන මෙතාදිසො වණ්ණො, තෙන මෙ ඉධ මිජ්ඣති.

‘‘උප්පජ්ජන්ති ච මෙ භොගා, යෙ කෙචි මනසො පියා;

තෙනම්හි එවං ජලිතානුභාවා, වණ්ණො ච මෙ සබ්බදිසා පභාසතී’’ති. (වි. ව. 334-336) –

එවමාදීනි විමානවත්ථූනි ආහරිතබ්බානි.

ධනධඤ්ඤන්ති ¶ මුත්තාදිධනඤ්ච සත්ත ධඤ්ඤානි ච. පථවී ච කෙවලාති සකලා චෙසා මහාපථවීති සකලපථවිං හත්ථගතං මඤ්ඤමානො වදති. පස්ස ඵලං කුම්මාසපිණ්ඩියාති අත්තනො දානඵලං අත්තනාව දස්සෙන්තො එවමාහ. දානඵලං කිර බොධිසත්තා ච සබ්බඤ්ඤුබුද්ධායෙව ච ජානන්ති. තෙනෙව සත්ථා ඉතිවුත්තකෙ සුත්තන්තං කථෙන්තො –

‘‘එවඤ්චෙ, භික්ඛවෙ, සත්තා ජානෙය්යුං දානසංවිභාගස්ස විපාකං, යථාහං ජානාමි, න අදත්වා භුඤ්ජෙය්යුං, න ච නෙසං මච්ඡෙරමලං චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨෙය්ය. යොපි නෙසං අස්ස චරිමො ආලොපො චරිමං කබළං, තතොපි න අසංවිභජිත්වා භුඤ්ජෙය්යුං, සචෙ නෙසං පටිග්ගාහකා අස්සු. යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, සත්තා න එවං ජානන්ති දානසංවිභාගස්ස විපාකං, යථාහං ජානාමි, තස්මා අදත්වා භුඤ්ජන්ති, මච්ඡෙරමලඤ්ච නෙසං චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතී’’ති (ඉතිවු. 26).

බොධිසත්තොපි අත්තනො ඡත්තමඞ්ගලදිවසෙ සඤ්ජාතපීතිපාමොජ්ජො ඉමාහි ද්වීහි ගාථාහි උදානගීතං ගායි. තතො පට්ඨාය ‘‘රඤ්ඤො පියගීත’’න්ති බොධිසත්තස්ස නාටකිත්ථියො ච සෙසනාටකගන්ධබ්බාදයොපි ච අන්තෙපුරජනොපි අන්තොනගරවාසිනොපි බහිනගරවාසිනොපි පානාගාරෙසුපි අමච්චමණ්ඩලෙසුපි ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො පියගීත’’න්ති තදෙව ¶ ගීතං ගායන්ති. එවං අද්ධානෙ ගතෙ අග්ගමහෙසී තස්ස ගීතස්ස අත්ථං ජානිතුකාමා අහොසි, මහාසත්තං පන පුච්ඡිතුං න විසහති. අථස්සා එකස්මිං ගුණෙ පසීදිත්වා එකදිවසං රාජා ‘‘භද්දෙ, වරං තෙ දස්සාමි, වරං ගණ්හාහී’’ති ආහ. ‘‘සාධු, දෙව, ගණ්හාමී’’ති. ‘‘හත්ථිඅස්සාදීසු තෙ කිං දම්මී’’ති? ‘‘දෙව, තුම්හෙ නිස්සාය මය්හං න කිඤ්චි නත්ථි, න මෙ එතෙහි අත්ථො, සචෙ පන දාතුකාමාත්ථ, තුම්හාකං ගීතස්ස අත්ථං කථෙත්වා දෙථා’’ති. ‘‘භද්දෙ, කො තෙ ¶ ඉමිනා වරෙන අත්ථො, අඤ්ඤං ගණ්හාහී’’ති. ‘‘දෙව, අඤ්ඤෙන මෙ අත්ථො නත්ථි, එතදෙව ගණ්හාමී’’ති. ‘‘සාධු භද්දෙ, කථෙස්සාමි, තුය්හං පන එකිකාය රහො න කථෙස්සාමි, ද්වාදසයොජනිකාය බාරාණසියා භෙරිං චරාපෙත්වා රාජද්වාරෙ රතනමණ්ඩපං කාරෙත්වා රතනපල්ලඞ්කං පඤ්ඤාපෙත්වා අමච්චබ්රාහ්මණාදීහි ච නාගරෙහි චෙව සොළසහි ඉත්ථිසහස්සෙහි ච පරිවුතො තෙසං මජ්ඣෙ රතනපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා කථෙස්සාමී’’ති. සා ‘‘සාධු, දෙවා’’ති සම්පටිච්ඡි.

රාජා තථා කාරෙත්වා අමරගණපරිවුතො සක්කො දෙවරාජා විය මහාජනකායපරිවුතො රතනපල්ලඞ්කෙ නිසීදි. දෙවීපි සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා කඤ්චනභද්දපීඨං අත්ථරිත්වා එකමන්තෙ අක්ඛිකොටියා ඔලොකෙත්වා තථාරූපෙ ඨානෙ නිසීදිත්වා ‘‘දෙව, තුම්හාකං තුස්සිත්වා ගායනමඞ්ගලගීතස්ස ¶ තාව මෙ අත්ථං ගගනතලෙ පුණ්ණචන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය පාකටං කත්වා කථෙථා’’ති වත්වා තතියං ගාථමාහ –

144.

‘‘අභික්ඛණං රාජකුඤ්ජර, ගාථා භාසසි කොසලාධිප;

පුච්ඡාමි තං රට්ඨවඩ්ඪන, බාළ්හං පීතිමනො පභාසසී’’ති.

තත්ථ කොසලාධිපාති න සො කොසලරට්ඨාධිපො, කුසලෙ පන ධම්මෙ අධිපතිං කත්වා විහරති, තෙන නං ආලපන්තී එවමාහ, කුසලාධිප කුසලජ්ඣාසයාති ¶ අත්ථො. බාළ්හං පීතිමනො පභාසසීති අතිවිය පීතියුත්තචිත්තො හුත්වා භාසසි, තස්මා කථෙථ තාව මෙ එතාසං ගාථානං අත්ථන්ති.

අථස්ස ගාථානමත්ථං ආවි කරොන්තො මහාසත්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –

145.

‘‘ඉමස්මිංයෙව නගරෙ, කුලෙ අඤ්ඤතරෙ අහුං;

පරකම්මකරො ආසිං, භතකො සීලසංවුතො.

146.

‘‘කම්මාය නික්ඛමන්තොහං, චතුරො සමණෙද්දසං;

ආචාරසීලසම්පන්නෙ, සීතිභූතෙ අනාසවෙ.

147.

‘‘තෙසු ¶ චිත්තං පසාදෙත්වා, නිසීදෙත්වා පණ්ණසන්ථතෙ;

අදං බුද්ධානං කුම්මාසං, පසන්නො සෙහි පාණිභි.

148.

‘‘තස්ස කම්මස්ස කුසලස්ස, ඉදං මෙ එදිසං ඵලං;

අනුභොමි ඉදං රජ්ජං, ඵීතං ධරණිමුත්තම’’න්ති.

තත්ථ කුලෙ අඤ්ඤතරෙති නාමෙන වා ගොත්තෙන වා අපාකටෙ එකස්මිංයෙව කුලෙ. අහුන්ති නිබ්බත්තිං. පරකම්මකරො ආසින්ති තස්මිං කුලෙ ජාතොවාහං දලිද්දතාය පරස්ස කම්මං කත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තො පරකම්මකරො ආසිං. භතකොති පරවෙතනභතො. සීලසංවුතොති පඤ්චසීලසංවරෙ ඨිතො, භතියා ජීවන්තොපි දුස්සීල්යං පහාය සීලසම්පන්නොව අහොසින්ති දීපෙති. කම්මාය නික්ඛමන්තොහන්ති තං දිවසං කත්තබ්බකිච්චස්ස කරණත්ථාය නික්ඛන්තො අහං. චතුරො සමණෙද්දසන්ති ¶ භද්දෙ, අහං නගරා නික්ඛම්ම මහාමග්ගං ආරුය්හ අත්තනො කම්මභූමිං ගච්ඡන්තො භික්ඛාය බාරාණසිනගරං පවිසන්තෙ සමිතපාපෙ චත්තාරො පබ්බජිතෙ අද්දසං. ආචාරසීලසම්පන්නෙති එකවීසතියා අනෙසනාහි ජීවිකකප්පනං අනාචාරො නාම, තස්ස පටිපක්ඛෙන ආචාරෙන චෙව මග්ගඵලෙහි ආගතෙන සීලෙන ච සමන්නාගතෙ. සීතිභූතෙති රාගාදිපරිළාහවූපසමෙන චෙව එකාදසඅග්ගිනිබ්බාපනෙන ච සීතිභාවප්පත්තෙ. අනාසවෙති කාමාසවාදිවිරහිතෙ. නිසීදෙත්වාති වාලිකාසනානං උපරි සන්ථතෙ පණ්ණසන්ථරෙ නිසීදාපෙත්වා. සන්ථරො හි ඉධ සන්ථතොති වුත්තො. අදන්ති නෙසං උදකං දත්වා සක්කච්චං සකෙහි හත්ථෙහි කුම්මාසං අදාසිං. කුසලස්සාති ආරොග්යානවජ්ජට්ඨෙන කුසලස්ස. ඵලන්ති තස්ස නිස්සන්දඵලං. ඵීතන්ති සබ්බසම්පත්තිඵුල්ලිතං.

එවඤ්ච ¶ මහාසත්තස්ස අත්තනො කම්මඵලං විත්ථාරෙත්වා කථෙන්තස්ස සුත්වා දෙවී පසන්නමනා ‘‘සචෙ, මහාරාජ, එවං පච්චක්ඛතො දානඵලං ජානාථ, ඉතො දානි පට්ඨාය එකං භත්තපිණ්ඩං ලභිත්වා ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං දත්වාව පරිභුඤ්ජෙය්යාථා’’ති බොධිසත්තස්ස ථුතිං කරොන්තී –

149.

‘‘දදං භුඤ්ජ මා ච පමාදො, චක්කං වත්තය කොසලාධිප;

මා රාජ අධම්මිකො අහු, ධම්මං පාලය කොසලාධිපා’’ති. – ඉමං ගාථමාහ;

තත්ථ ¶ දදං භුඤ්ජාති අඤ්ඤෙසං දත්වාව අත්තනා භුඤ්ජ. මා ච පමාදොති දානාදීසු පුඤ්ඤෙසු මා පමජ්ජි. චක්කං වත්තය කොසලාධිපාති කුසලජ්ඣාසය, මහාරාජ, පතිරූපදෙසවාසාදිකං චතුබ්බිධං ධම්මචක්කං පවත්තෙහි. පකතිරථො හි ද්වීහි චක්කෙහි ගච්ඡති, අයං පන කායො ඉමෙහි චතූහි චක්කෙහි දෙවලොකං ගච්ඡති, තෙන තෙ ‘‘ධම්මචක්ක’’න්ති සඞ්ඛ්යං ගතා, තං ත්වං චක්කං පවත්තෙහි. අධම්මිකොති යථා අඤ්ඤෙ ඡන්දාගතිං ගච්ඡන්තා ලොකං උච්ඡුයන්තෙ පීළෙත්වා විය ධනමෙව සංකඩ්ඪන්තා අධම්මිකා හොන්ති, තථා ත්වං මා අධම්මිකො අහු. ධම්මං පාලයාති –

‘‘දානං සීලං පරිච්චාගං, අජ්ජවං මද්දවං තපං;

අක්කොධං අවිහිංසඤ්ච, ඛන්තිඤ්ච අවිරොධන’’න්ති. (ජා. 2.21.176) –

ඉමං පන දසවිධං රාජධම්මමෙව පාලය රක්ඛ, මා පරිච්චජි.

මහාසත්තො තස්සා වචනං සම්පටිච්ඡන්තො –

150.

‘‘සොහං තදෙව පුනප්පුනං, වටුමං ආචරිස්සාමි සොභනෙ;

අරියාචරිතං සුකොසලෙ, අරහන්තො මෙ මනාපාව පස්සිතු’’න්ති. – ගාථමාහ;

තත්ථ ¶ වටුමන්ති මග්ගං. අරියාචරිතන්ති අරියෙහි බුද්ධාදීහි ආචිණ්ණං. සුකොසලෙති සොභනෙ කොසලරඤ්ඤො ධීතෙති අත්ථො. අරහන්තොති කිලෙසෙහි ආරකත්තා, අරානඤ්ච අරීනඤ්ච හතත්තා, පච්චයානං අරහත්තා එවංලද්ධනාමා පච්චෙකබුද්ධා. ඉදං වුත්තං හොති – භද්දෙ, කොසලරාජධීතෙ සො අහං ‘‘දානං ¶ මෙ දින්න’’න්ති තිත්තිං අකත්වා පුනප්පුනං තදෙව අරියාචරිතං දානමග්ගං ආචරිස්සාමි. මය්හඤ්හි අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා අරහන්තො මනාපදස්සනා, චීවරාදීනි දාතුකාමතාය තෙයෙව පස්සිතුං ඉච්ඡාමීති.

එවඤ්ච පන වත්වා රාජා දෙවියා සම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ‘‘භද්දෙ, මයා තාව පුරිමභවෙ අත්තනො කුසලකම්මං විත්ථාරෙත්වා කථිතං, ඉමාසං පන නාරීනං මජ්ඣෙ රූපෙන වා ලීළාවිලාසෙන වා තයා සදිසී එකාපි ¶ නත්ථි, සා ත්වං කිං කම්මං කත්වා ඉමං සම්පත්තිං පටිලභී’’ති පුච්ඡන්තො පුන ගාථමාහ –

151.

‘‘දෙවී විය අච්ඡරූපමා, මජ්ඣෙ නාරිගණස්ස සොභසි;

කිං කම්මමකාසි භද්දකං, කෙනාසි වණ්ණවතී සුකොසලෙ’’ති.

තස්සත්ථො – භද්දෙ සුකොසලෙ කොසලරඤ්ඤො සුධීතෙ ත්වං රූපසම්පත්තියා අච්ඡරූපමා තිදසපුරෙ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො අඤ්ඤතරා දෙවධීතා විය ඉමස්ස නාරීගණස්ස මජ්ඣෙ සොභසි, පුබ්බෙ කිං නාම භද්දකං කල්යාණකම්මං අකාසි, කෙනාසි කාරණෙන එවං වණ්ණවතී ජාතාති.

අථස්ස සා පුරිමභවෙ කල්යාණකම්මං කථෙන්තී සෙසගාථාද්වයමාහ –

152.

‘‘අම්බට්ඨකුලස්ස ඛත්තිය, දාස්යාහං පරපෙසියා අහුං;

සඤ්ඤතා ච ධම්මජීවිනී, සීලවතී ච අපාපදස්සනා.

153.

‘‘උද්ධටභත්තං අහං තදා, චරමානස්ස අදාසිං භික්ඛුනො;

විත්තා සුමනා සයං අහං, තස්ස කම්මස්ස ඵලං මමෙදිස’’න්ති.

සාපි කිර ජාතිස්සරාව අහොසි, තස්මා අත්තනො ජාතිස්සරඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වාව කථෙසි.

තත්ථ ¶ ¶ අම්බට්ඨකුලස්සාති කුටුම්බියකුලස්ස. දාස්යාහන්ති දාසී අහං, ‘‘දාසාහ’’න්තිපි පාඨො. පරපෙසියාති පරෙහි තස්ස තස්ස කිච්චස්ස කරණත්ථාය පෙසිතබ්බා පෙසනකාරිකා. සඤ්ඤතාති දාසියො නාම දුස්සීලා හොන්ති, අහං පන තීහි ද්වාරෙහි සඤ්ඤතා සීලසම්පන්නා. ධම්මජීවිනීති පරවඤ්චනාදීනි අකත්වා ධම්මෙන සමෙන පවත්තිතජීවිකා. සීලවතීති ආචාරසම්පන්නා ගුණවතී. අපාපදස්සනාති කල්යාණදස්සනා පියධම්මා.

උද්ධටභත්තන්ති ¶ අත්තනො පත්තකොට්ඨාසවසෙන උද්ධරිත්වා ලද්ධභාගභත්තං. භික්ඛුනොති භින්නකිලෙසස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස. විත්තා සුමනාති තුට්ඨා සොමනස්සජාතා කම්මඵලං සද්දහන්තී. තස්ස කම්මස්සාති තස්ස එකභික්ඛාදානකම්මස්ස. ඉදං වුත්තං හොති – අහං, මහාරාජ, පුබ්බෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස කුටුම්බියකුලස්ස දාසී හුත්වා අත්තනො ලද්ධභාගභත්තං ආදාය නික්ඛමන්තී එකං පච්චෙකබුද්ධං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා අත්තනො තණ්හං මිලාපෙත්වා සඤ්ඤතාදිගුණසම්පන්නා කම්මඵලං සද්දහන්තී තස්ස තං භත්තං අදාසිං, සාහං යාවතායුකං ඨත්වා කාලං කත්වා තත්ථ සාවත්ථියං කොසලරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා ඉදානි තව පාදෙ පරිචරමානා එවරූපං සම්පත්තිං අනුභවාමි, තස්ස මම කම්මස්ස ඉදමීදිසං ඵලන්ති. තත්ථ ගුණසම්පන්නානං දින්නදානස්ස මහප්ඵලභාවදස්සනත්ථං –

‘‘අග්ගතො වෙ පසන්නාන’’න්ති (ඉතිවු. 90) ච.

‘‘එස දෙවමනුස්සානං, සබ්බකාමදදො නිධී’’ති (ඛු. පා. 8.10) ච. –

ආදිගාථා විත්ථාරෙතබ්බා.

ඉති තෙ උභොපි අත්තනො පුරිමකම්මං විත්ථාරතො කථෙත්වා තතො පට්ඨාය චතූසු නගරද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ නිවෙසනද්වාරෙති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා සකලජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා සීලං රක්ඛිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සග්ගපරායණා අහෙසුං.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දෙවී රාහුලමාතා අහොසි, රාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

කුම්මාසපිණ්ඩිජාතකවණ්ණනා දසමා.

[416] 11. පරන්තපජාතකවණ්ණනා

ආගමිස්සති ¶ මෙ පාපන්ති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස වධාය පරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො තථාගතස්ස ¶ මාරණත්ථමෙව පරිසක්කති, ධනුග්ගහෙ පයොජෙසි, සිලං පවිජ්ඣි, නාළාගිරිං විස්සජ්ජාපෙසි, තථාගතස්ස ¶ විනාසත්ථමෙව උපායං කරොතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මම වධාය පරිසක්කි, තාසමත්තම්පි පන කාතුං අසක්කොන්තො අත්තනාව දුක්ඛං අනුභොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි සික්ඛි, සබ්බරුතජානනමන්තං උග්ගණ්හි. සො ආචරියස්ස අනුයොගං දත්වා බාරාණසිං පච්චාගච්ඡි, පිතා තං ඔපරජ්ජෙ ඨපෙසි. කිඤ්චාපි ඔපරජ්ජෙ ඨපෙති, මාරාපෙතුකාමො පන නං හුත්වා දට්ඨුම්පි න ඉච්ඡි. අථෙකා සිඞ්ගාලී ද්වෙ පොතකෙ ගහෙත්වා රත්තිං මනුස්සෙසු පටිසල්ලීනෙසු නිද්ධමනෙන නගරං පාවිසි. බොධිසත්තස්ස ච පාසාදෙ සයනගබ්භස්ස අවිදූරෙ එකා සාලා අත්ථි, තත්ථෙකො අද්ධිකමනුස්සො උපාහනා ඔමුඤ්චිත්වා පාදමූලෙ භූමියං ඨපෙත්වා එකස්මිං ඵලකෙ නිපජ්ජි, න තාව නිද්දායති. තදා සිඞ්ගාලියා පොතකා ඡාතා විරවිංසු. අථ තෙසං මාතා ‘‘තාතා, මා සද්දං කරිත්ථ, එතිස්සා සාලාය එකො මනුස්සො උපාහනා ඔමුඤ්චිත්වා භූමියං ඨපෙත්වා ඵලකෙ නිපන්නො න තාව නිද්දායති, එතස්ස නිද්දායනකාලෙ එතා උපාහනා ආහරිත්වා තුම්හෙ ඛාදාපෙස්සාමී’’ති අත්තනො භාසාය ආහ. බොධිසත්තො මන්තානුභාවෙන තස්සා භාසං ජානිත්වා සයනගබ්භා නික්ඛම්ම වාතපානං විවරිත්වා ‘‘කො එත්ථා’’ති ආහ. ‘‘අහං, දෙව, අද්ධිකමනුස්සො’’ති. ‘‘උපාහනා තෙ කුහි’’න්ති? ‘‘භූමියං, දෙවා’’ති. ‘‘උක්ඛිත්වා ඔලම්බෙත්වා ඨපෙහී’’ති. තං සුත්වා සිඞ්ගාලී බොධිසත්තස්ස කුජ්ඣි.

පුන එකදිවසං සා තථෙව නගරං පාවිසි. තදා චෙකො මත්තමනුස්සො ‘‘පානීයං ¶ පිවිස්සාමී’’ති පොක්ඛරණිං ඔතරන්තො පතිත්වා නිමුග්ගො නිරස්සාසො මරි. නිවත්ථා පනස්ස ද්වෙ සාටකා නිවාසනන්තරෙ කහාපණසහස්සං අඞ්ගුලියා ච මුද්දිකා අත්ථි. තදාපි සා පුත්තකෙ ‘‘ඡාතම්හා, අම්මා’’ති විරවන්තෙ ‘‘තාතා, මා සද්දං කරිත්ථ, එතිස්සා පොක්ඛරණියා මනුස්සො මතො, තස්ස ඉදඤ්චිදඤ්ච අත්ථි, සො පන මරිත්වා සොපානෙයෙව නිපන්නො, තුම්හෙ එතං මනුස්සං ඛාදාපෙස්සාමී’’ති ¶ ආහ. බොධිසත්තො ¶ තං සුත්වා වාතපානං විවරිත්වා ‘‘සාලාය කො අත්ථී’’ති වත්වා එකෙනුට්ඨාය ‘‘අහං, දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘ගච්ඡ එතිස්සා පොක්ඛරණියා මතමනුස්සස්ස සාටකෙ ච කහාපණසහස්සඤ්ච අඞ්ගුලිමුද්දිකඤ්ච ගහෙත්වා සරීරමස්ස යථා න උට්ඨහති, එවං උදකෙ ඔසීදාපෙහී’’ති ආහ. සො තථා අකාසි. සා පුනපි කුජ්ඣිත්වා ‘‘පුරිමදිවසෙ තාව මෙ පුත්තකානං උපාහනා ඛාදිතුං න අදාසි, අජ්ජ මතමනුස්සං ඛාදිතුං න දෙති, හොතු, ඉතො දානි තතියදිවසෙ එකො සපත්තරාජා ආගන්ත්වා නගරං පරික්ඛිපිස්සති. අථ නං පිතා යුද්ධත්ථාය පෙසෙස්සති, තත්ර තෙ සීසං ඡින්දිස්සන්ති, අථ තෙ ගලලොහිතං පිවිත්වා වෙරං මුඤ්චිස්සාමි. ත්වං මයා සද්ධිං වෙරං බන්ධසි, ජානිස්සාමී’’ති විරවිත්වා බොධිසත්තං තජ්ජෙත්වා පුත්තකෙ ගහෙත්වා නික්ඛමති.

තතියදිවසෙ එකො සපත්තරාජා ආගන්ත්වා නගරං පරිවාරෙසි. රාජා බොධිසත්තං ‘‘ගච්ඡ, තාත, තෙන සද්ධිං යුජ්ඣා’’ති ආහ. ‘‘මයා, දෙව, එකං දිට්ඨං අත්ථි, ගන්තුං න විසහාමි, ජීවිතන්තරායං භායාමී’’ති. ‘‘මය්හං තයි මතෙ වා අමතෙ වා කිං, ගච්ඡාහෙව ත්ව’’න්ති? සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති මහාසත්තො පරිසං ගහෙත්වා සපත්තරඤ්ඤො ඨිතද්වාරෙන අනික්ඛමිත්වා අඤ්ඤං ද්වාරං විවරිත්වා නික්ඛමි. තස්මිං ගච්ඡන්තෙ සකලනගරං තුච්ඡං විය අහොසි. සබ්බෙ තෙනෙව සද්ධිං නික්ඛමිංසු. සො එකස්මිං සභාගට්ඨානෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙත්වා අච්ඡි. රාජා චින්තෙසි ‘‘උපරාජා නගරං තුච්ඡං කත්වා බලං ගහෙත්වා පලායි, සපත්තරාජාපි නගරං පරිවාරෙත්වා ¶ ඨිතො, ඉදානි මය්හං ජීවිතං නත්ථී’’ති. සො ‘‘ජීවිතං රක්ඛිස්සාමී’’ති දෙවිඤ්ච පුරොහිතඤ්ච පරන්තපං නාමෙකං පාදමූලිකඤ්ච දාසං ගහෙත්වා රත්තිභාගෙ අඤ්ඤාතකවෙසෙන පලායිත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි. බොධිසත්තො තස්ස පලාතභාවං ඤත්වා නගරං පවිසිත්වා යුද්ධං කත්වා සපත්තං පලාපෙත්වා රජ්ජං ගණ්හි. පිතාපිස්ස එකස්මිං නදීතීරෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා ඵලාඵලෙන යාපෙන්තො වසි. රාජා ච පුරොහිතො ච ඵලාඵලත්ථාය ගච්ඡන්ති. පරන්තපදාසො දෙවියා සද්ධිං පණ්ණසාලායමෙව හොති. තත්රාපි රාජානං පටිච්ච දෙවියා කුච්ඡිස්මිං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා අභිණ්හසංසග්ගවසෙන පරන්තපෙන සද්ධිං අතිචරි. සා එකදිවසං පරන්තපං ආහ ‘‘රඤ්ඤා ඤාතෙ නෙව තව, න මය්හං ජීවිතං අත්ථි, තස්මා මාරෙහි න’’න්ති. ‘‘කථං මාරෙමී’’ති? එස තං ඛග්ගඤ්ච න්හානසාටකඤ්ච ¶ ගාහාපෙත්වා න්හායිතුං ගච්ඡති, තත්රස්ස න්හානට්ඨානෙ පමාදං ඤත්වා ඛග්ගෙන සීසං ඡින්දිත්වා සරීරං ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කත්වා භූමියං නිඛණාහීති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.

අථෙකදිවසං පුරොහිතොයෙව ඵලාඵලත්ථාය ගන්ත්වා අවිදූරෙ රඤ්ඤො න්හානතිත්ථසාමන්තෙ එකං රුක්ඛං ¶ ආරුය්හ ඵලාඵලං ගණ්හාති. රාජා ‘‘න්හායිස්සාමී’’ති පරන්තපං ඛග්ගඤ්ච න්හානසාටකඤ්ච ගාහාපෙත්වා නදීතීරං අගමාසි. තත්ථ නං න්හානකාලෙ පමාදමාපන්නං ‘‘මාරෙස්සාමී’’ති පරන්තපො ගීවාය ගහෙත්වා ඛග්ගං උක්ඛිපි. සො මරණභයෙන විරවි. පුරොහිතො තං සද්දං සුත්වා ඔලොකෙන්තො පරන්තපං රාජානං මාරෙන්තං දිස්වා භීතතසිතො සාඛං විස්සජ්ජෙත්වා රුක්ඛතො ඔරුය්හ එකං ගුම්බං පවිසිත්වා නිලීයි. පරන්තපො තස්ස සාඛාවිස්සජ්ජනසද්දං සුත්වා රාජානං මාරෙත්වා භූමියං ඛණිත්වා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ සාඛාවිස්සජ්ජනසද්දො අහොසි, කො නු ඛො එත්ථා’’ති විචිනන්තො කඤ්චි අදිස්වා න්හත්වා ගතො. තස්ස ගතකාලෙ පුරොහිතො නිසින්නට්ඨානා නික්ඛමිත්වා රඤ්ඤො සරීරං ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ¶ ඡින්දිත්වා ආවාටෙ නිඛාතභාවං ඤත්වා න්හත්වා අත්තනො වධභයෙන අන්ධවෙසං ගහෙත්වා පණ්ණසාලං අගමාසි. තං දිස්වා පරන්තපො ‘‘කිං තෙ, බ්රාහ්මණ, කත’’න්ති ආහ. සො අජානන්තො විය ‘‘දෙව, අක්ඛීනි මෙ නාසෙත්වා ආගතොම්හි, උස්සන්නාසීවිසෙ අරඤ්ඤෙ එකස්මිං වම්මිකපස්සෙ අට්ඨාසිං, තත්රෙකෙන ආසීවිසෙන නාසවාතො විස්සට්ඨො මෙ භවිස්සතී’’ති ආහ. පරන්තපො ‘‘න මං සඤ්ජානාති, ‘දෙවා’ති වදති, සමස්සාසෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, මා චින්තයි, අහං තං පටිජග්ගිස්සාමී’’ති අස්සාසෙත්වා ඵලාඵලං දත්වා සන්තප්පෙසි. තතො පට්ඨාය පරන්තපදාසො ඵලාඵලං ආහරි, දෙවීපි පුත්තං විජායි. සා පුත්තෙ වඩ්ඪන්තෙ එකදිවසං පච්චූසසමයෙ සුඛනිසින්නා සණිකං පරන්තපදාසං එතදවොච ‘‘ත්වං රාජානං මාරෙන්තො කෙනචි දිට්ඨො’’ති. ‘‘න මං කොචි අද්දස, සාඛාවිස්සජ්ජනසද්දං පන අස්සොසිං, තස්සා සාඛාය මනුස්සෙන වා තිරච්ඡානෙන වා විස්සට්ඨභාවං න ජානාමි, යදා කදාචි පන මෙ භයං ආගච්ඡන්තං සාඛාවිස්සට්ඨට්ඨානතො ආගමිස්සතී’’ති තාය සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

154.

‘‘ආගමිස්සති ¶ මෙ පාපං, ආගමිස්සති මෙ භයං;

තදා හි චලිතා සාඛා, මනුස්සෙන මිගෙන වා’’ති.

තත්ථ පාපන්ති ලාමකං අනිට්ඨං අකන්තං. භයන්ති චිත්තුත්රාසභයම්පි මෙ ආගමිස්සති, න සක්කා නාගන්තුං. කිංකාරණා? තදා හි චලිතා සාඛා මනුස්සෙන මිගෙන වාති න පඤ්ඤායති, තස්මා තතො මං භයං ආගමිස්සති.

තෙ ‘‘පුරොහිතො නිද්දායතී’’ති මඤ්ඤිංසු. සො පන අනිද්දායමානොව තෙසං කථං අස්සොසි. අථෙකදිවසං පුරොහිතො පරන්තපදාසෙ ඵලාඵලත්ථාය ගතෙ අත්තනො බ්රාහ්මණිං සරිත්වා විලපන්තො දුතියං ගාථමාහ –

155.

‘‘භීරුයා ¶ ¶ නූන මෙ කාමො, අවිදූරෙ වසන්තියා;

කරිස්සති කිසං පණ්ඩුං, සාව සාඛා පරන්තප’’න්ති.

තත්ථ භීරුයාති ඉත්ථී ච නාම අප්පමත්තකෙනාපි භායති, තස්මා ‘‘භීරූ’’ති වුච්චති. අවිදූරෙති නාතිදූරෙ ඉතො කතිපයයොජනමත්ථකෙ වසන්තියා භීරුයා මය්හං බ්රාහ්මණියා යො මම කාමො උප්පන්නො, සො නූන මං කිසඤ්ච පණ්ඩුඤ්ච කරිස්සතීති දස්සෙති. ‘‘සාව සාඛා’’ති ඉමිනා පන ඔපම්මං දස්සෙති, යථා සාඛා පරන්තපං කිසං පණ්ඩුං කරොති, එවන්ති අත්ථො.

ඉති බ්රාහ්මණො ගාථමෙව වදති, අත්ථං පන න කථෙති, තස්මා ඉමාය ගාථාය කිච්චං දෙවියා අපාකටං. අථ නං ‘‘කිං කථෙසි බ්රාහ්මණා’’ති ආහ. සොපි ‘‘සල්ලක්ඛිතං මෙ’’ති වත්වා පුන එකදිවසං තතියං ගාථමාහ –

156.

‘‘සොචයිස්සති මං කන්තා, ගාමෙ වසමනින්දිතා;

කරිස්සති කිසං පණ්ඩුං, සාව සාඛා පරන්තප’’න්ති.

තත්ථ සොචයිස්සතීති සොකුප්පාදනෙන සුක්ඛාපෙස්සති. කන්තාති ඉට්ඨභරියා. ගාමෙ වසන්ති බාරාණසියං වසන්තීති අධිප්පායො. අනින්දිතාති අගරහිතා උත්තමරූපධරා.

පුනෙකදිවසං ¶ චතුත්ථං ගාථමාහ –

157.

‘‘තයා මං අසිතාපඞ්ගි, සිතානි භණිතානි ච;

කිසං පණ්ඩුං කරිස්සන්ති, සාව සාඛා පරන්තප’’න්ති.

තත්ථ තයා මං අසිතාපඞ්ගීති තයා මං අසිතා අපඞ්ගි. ඉදං වුත්තං හොති – භද්දෙ, අක්ඛිකොටිතො අඤ්ජනසලාකාය නීහරිත්වා අභිසඞ්ඛතඅසිතාපඞ්ගි තයා පවත්තිතානි මන්දහසිතානි ච මධුරභාසිතානි ච මං සා විස්සට්ඨසාඛා විරවමානා පරන්තපං විය කිසං පණ්ඩුං කරිස්සතීති. ප-කාරස්ස ව-කාරං කත්වා ‘‘වඞ්ගී’’තිපි පාඨොයෙව.

අපරභාගෙ කුමාරො වයප්පත්තො අහොසි සොළසවස්සුද්දෙසිකො. අථ නං බ්රාහ්මණො යට්ඨිකොටිං ගාහාපෙත්වා න්හානතිත්ථං ගන්ත්වා අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙසි. කුමාරො ‘‘නනු ත්වං බ්රාහ්මණ, අන්ධො’’ති ¶ ¶ ආහ. සො ‘‘නාහං අන්ධො, ඉමිනා මෙ උපායෙන ජීවිතං රක්ඛාමී’’ති වත්වා ‘‘තව පිතරං ජානාසී’’ති ආහ. ‘‘අයං මෙ පිතා’’ති වුත්තෙ ‘‘නායං තව පිතා, පිතා පන තෙ බාරාණසිරාජා, අයං තුම්හාකං දාසො, සො මාතරි තෙ විප්පටිපජ්ජිත්වා ඉමස්මිං ඨානෙ තව පිතරං මාරෙත්වා නිඛණී’’ති අට්ඨීනි නීහරිත්වා දස්සෙසි. කුමාරස්ස බලවකොධො උප්පජ්ජි. අථ නං ‘‘ඉදානි කිං කරොමී’’ති පුච්ඡි. ‘‘යං තෙ ඉස්මිංයෙව තිත්ථෙ පිතු තෙන කතං, තං කරොහී’’ති සබ්බං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා කුමාරං කතිපාහං ථරුගණ්හනං සික්ඛාපෙසි. අථෙකදිවසං කුමාරො ඛග්ගඤ්ච න්හානසාටකඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘න්හායිතුං ගච්ඡාම, තාතා’’ති ආහ. පරන්තපො ‘‘සාධූ’’ති තෙන සද්ධිං ගතො. අථස්ස න්හායිතුං ඔතිණ්ණකාලෙ දක්ඛිණහත්ථෙන අසිං, වාමහත්ථෙන චූළං ගහෙත්වා ‘‘ත්වං කිර ඉමස්මිංයෙව තිත්ථෙ මම පිතරං චූළාය ගහෙත්වා විරවන්තං මාරෙසි, අහම්පි තං තථෙව කරිස්සාමී’’ති ආහ. සො මරණභයභීතො පරිදෙවමානො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

158.

‘‘ආගමා නූන සො සද්දො, අසංසි නූන සො තව;

අක්ඛාතං නූන තං තෙන, යො තං සාඛමකම්පයි.

159.

‘‘ඉදං ¶ ඛො තං සමාගම්ම, මම බාලස්ස චින්තිතං;

තදා හි චලිතා සාඛා, මනුස්සෙන මිගෙන වා’’ති.

තත්ථ ආගමාති සො සාඛසද්දො නූන තං ආගතො සම්පත්තො. අසංසි නූන සො තවාති සො සද්දො තව ආරොචෙසි මඤ්ඤෙ. අක්ඛාතං නූන තං තෙනාති යො සත්තො තදා තං සාඛං අකම්පයි, තෙන ‘‘එවං තෙ පිතා මාරිතො’’ති නූන තං කාරණං අක්ඛාතං. සමාගම්මාති සඞ්ගම්ම, සමාගතන්ති අත්ථො. යං මම බාලස්ස ‘‘තදා චලිතා සාඛා මනුස්සෙන මිගෙන වා, තතො මෙ භයං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති චින්තිතං පරිවිතක්කිතං අහොසි, ඉදං තයා සද්ධිං සමාගතන්ති වුත්තං හොති.

තතො කුමාරො ඔසානගාථමාහ –

160.

‘‘තථෙව ත්වං අවෙදෙසි, අවඤ්චි පිතරං මම;

හන්ත්වා සාඛාහි ඡාදෙන්තො, ආගමිස්සති මෙ භය’’න්ති.

තත්ථ ¶ තථෙව ත්වං අවෙදෙසීති තථෙව ත්වං අඤ්ඤාසි. අවඤ්චි පිතරං මමාති ත්වං මම පිතරං ¶ ‘‘න්හායිතුං ගච්ඡාමා’’ති විස්සාසෙත්වා න්හායන්තං මාරෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා නිඛණිත්වා ‘‘සචෙ කොචි ජානිස්සති, මය්හම්පි එවරූපං භයං ආගච්ඡිස්සතී’’ති වඤ්චෙසි, ඉදං ඛො පන මරණභයං ඉදානි තවාගතන්ති.

ඉති තං වත්වා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා නිඛණිත්වා සාඛාහි පටිච්ඡාදෙත්වා ඛග්ගං ධොවිත්වා න්හත්වා පණ්ණසාලං ගන්ත්වා තස්ස මාරිතභාවං පුරොහිතස්ස කථෙත්වා මාතරං පරිභාසිත්වා ‘‘ඉධ කිං කරිස්සාමා’’ති තයො ජනා බාරාණසිමෙව අගමංසු. බොධිසත්තො කනිට්ඨස්ස ඔපරජ්ජං දත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපදං පූරෙසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පිතුරාජා දෙවදත්තො අහොසි, පුරොහිතො ආනන්දො, පුත්තරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

පරන්තපජාතකවණ්ණනා එකාදසමා.

ගන්ධාරවග්ගො දුතියො.

ජාතකුද්දානං –

කුක්කු ¶ මනොජ සුතනො, ගිජ්ඣ දබ්භපුප්ඵ පණ්ණකො;

සත්තුභස්ත අට්ඨිසෙනො, කපි බකබ්රහ්මා දස.

ගන්ධාරො මහාකපි ච, කුම්භකාරො දළ්හධම්මො;

සොමදත්තො සුසීමො ච, කොටසිම්බලි ධූමකාරී;

ජාගරො කුම්මාසපිණ්ඩො, පරන්තපා එකාදස.

සත්තකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.