📜
8. අට්ඨකනිපාතො
[417] 1. කච්චානිජාතකවණ්ණනා
ඔදාතවත්ථා ¶ ¶ ¶ සුචි අල්ලකෙසාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං මාතුපොසකං උපාසකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සාවත්ථියං කුලදාරකො ආචාරසම්පන්නො පිතරි කාලකතෙ මාතුදෙවතො හුත්වා මුඛධොවනදන්තකට්ඨදානන්හාපනපාදධොවනාදිවෙය්යාවච්චකම්මෙන චෙව යාගුභත්තාදීහි ච මාතරං පටිජග්ගි. අථ නං මාතා ‘‘තාත, තව අඤ්ඤානිපි ඝරාවාසකිච්චානි අත්ථි, එකං සමජාතිකං කුලකුමාරිකං ගණ්හාහි, සා මං පොසෙස්සති, ත්වම්පි අත්තනො කම්මං කරිස්සසී’’ති ආහ. ‘‘අම්ම, අහං අත්තනො හිතසුඛං අපච්චාසීසමානො තුම්හෙ උපට්ඨහාමි, කො අඤ්ඤො එවං උපට්ඨහිස්සතී’’ති? ‘‘කුලවඩ්ඪනකම්මං නාම තාත, කාතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘න මය්හං ඝරාවාසෙන අත්ථො, අහං තුම්හෙ උපට්ඨහිත්වා තුම්හාකං ධූමකාලෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. අථස්ස මාතා පුනප්පුනං යාචිත්වාපි මනං අලභමානා තස්ස ඡන්දං අග්ගහෙත්වා සමජාතිකං කුලකුමාරිකං ආනෙසි. සො මාතරං අප්පටික්ඛිපිත්වා තාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි. සාපි ‘‘මය්හං සාමිකො මහන්තෙන උස්සාහෙන මාතරං උපට්ඨහති, අහම්පි නං උපට්ඨහිස්සාමි, එවමස්ස පියා භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තං සක්කච්චං උපට්ඨහි. සො ‘‘අයං මෙ මාතරං සක්කච්චං උපට්ඨහී’’ති තතො පට්ඨාය ලද්ධලද්ධානි මධුරඛාදනීයාදීනි තස්සායෙව දෙති. සා අපරභාගෙ චින්තෙසි ‘‘අයං ලද්ධලද්ධානි මධුරඛාදනීයාදීනි මය්හඤ්ඤෙව දෙති, අද්ධා මාතරං නීහරිතුකාමො ¶ භවිස්සති, නීහරණූපායමස්සා කරිස්සාමී’’ති එවං අයොනිසො උම්මුජ්ජිත්වා එකං දිවසං ආහ – ‘‘සාමි, තයි බහි නික්ඛමන්තෙ තව මාතා මං අක්කොසතී’’ති. සො තුණ්හී අහොසි.
සා චින්තෙසි – ‘‘ඉමං මහල්ලිකං උජ්ඣාපෙත්වා පුත්තස්ස පටිකූලං කාරෙස්සාමී’’ති. තතො පට්ඨාය යාගුං දදමානා අච්චුණ්හං වා අතිසීතලං වා අතිලොණං වා අලොණං වා දෙති. ‘‘අම්ම, අච්චුණ්හා’’ති වා ‘‘අතිලොණා’’ති වා වුත්තෙ පූරෙත්වා සීතොදකං පක්ඛිපති. පුන ‘‘අතිසීතලා ¶ , අලොණායෙවා’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘ඉදානෙව ‘අච්චුණ්හා, අතිලොණා’ති වත්වා පුන ‘අතිසීතලා, අලොණා’ති වදසි, කා තං තොසෙතුං සක්ඛිස්සතී’’ති මහාසද්දං කරොති. න්හානොදකම්පි අච්චුණ්හං කත්වා පිට්ඨියං ආසිඤ්චති. ‘‘අම්ම, පිට්ඨි මෙ දහතී’’ති ච වුත්තෙ පුන පූරෙත්වා සීතොදකං පක්ඛිපති. ‘‘අතිසීතං, අම්මා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉදානෙව ‘අච්චුණ්හ’න්ති වත්වා පුන ‘අතිසීත’න්ති වදති, කා එතිස්සා අවමානං සහිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති පටිවිස්සකානං කථෙසි. ‘‘අම්ම, මඤ්චකෙ මෙ බහූ මඞ්ගුලා’’ති ච වුත්තා මඤ්චකං නීහරිත්වා තස්ස උපරි අත්තනො මඤ්චකං පොථෙත්වා ‘‘පොථිතො මෙ’’ති අතිහරිත්වා පඤ්ඤපෙති. මහාඋපාසිකා දිගුණෙහි මඞ්ගුලෙහි ඛජ්ජමානා සබ්බරත්තිං නිසින්නාව වීතිනාමෙත්වා ‘‘අම්ම, සබ්බරත්තිං මඞ්ගුලෙහි ඛාදිතාම්හී’’ති වදති. ඉතරා ‘‘හිය්යො තෙ මඤ්චකො පොථිතො, කා ඉමිස්සා කිච්චං නිත්ථරිතුං සක්කොතී’’ති පටිවත්වා ‘‘ඉදානි නං පුත්තෙන උජ්ඣාපෙස්සාමී’’ති තත්ථ තත්ථ ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදීනි විප්පකිරිත්වා ‘‘කා ඉමං සකලගෙහං අසුචිං කරොතී’’ති වුත්තෙ ‘‘මාතා තෙ එවරූපං කරොති, ‘මා කරී’ති වුච්චමානා කලහං කරොති, අහං එවරූපාය කාළකණ්ණියා සද්ධිං එකගෙහෙ වසිතුං න සක්කොමි, එතං වා ඝරෙ වසාපෙහි, මං වා’’ති ආහ.
සො තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘භද්දෙ, ත්වං තරුණා යත්ථ කත්ථචි ගන්ත්වා ජීවිතුං සක්කා, මාතා පන මෙ ජරාදුබ්බලා, අහමෙවස්සා පටිසරණං, ත්වං නික්ඛමිත්වා අත්තනො කුලගෙහං ගච්ඡාහී’’ති ආහ. සා තස්ස වචනං සුත්වා භීතා චින්තෙසි ‘‘න සක්කා ඉමං මාතු අන්තරෙ භින්දිතුං, එකංසෙනස්ස මාතා පියා, සචෙ පනාහං කුලඝරං ගමිස්සං, විධවවාසං වසන්තී දුක්ඛිතා භවිස්සාමි, පුරිමනයෙනෙව සස්සුං ආරාධෙත්වා පටිජග්ගිස්සාමී’’ති ¶ . සා තතො පට්ඨාය පුරිමසදිසමෙව තං පටිජග්ගි. අථෙකදිවසං සො උපොසකො ධම්මස්සවනත්ථාය ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. ‘‘කිං, උපාසක, ත්වං පුඤ්ඤකම්මෙසු න පමජ්ජසි, මාතුඋපට්ඨානකම්මං පූරෙසී’’ති ච වුත්තො ‘‘ආම, භන්තෙ, සා පන මම මාතා මය්හං අරුචියායෙව එකං කුලදාරිකං ආනෙසි, සා ඉදඤ්චිදඤ්ච අනාචාරකම්මං අකාසී’’ති සබ්බං සත්ථු ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉති භගවා සා ඉත්ථී නෙව මං මාතු ¶ අන්තරෙ භින්දිතුං සක්ඛි, ඉදානි නං සක්කච්චං උපට්ඨහතී’’ති ආහ. සත්ථා තස්ස කථං සුත්වා ‘‘ඉදානි තාව ත්වං උපාසක, තස්සා වචනං න අකාසි, පුබ්බෙ පනෙතිස්සා වචනෙන තව මාතරං නික්කඩ්ඪිත්වා මං නිස්සාය පුන ගෙහං ආනෙත්වා පටිජග්ගී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ අඤ්ඤතරස්ස කුලස්ස පුත්තො පිතරි කාලකතෙ මාතුදෙවතො හුත්වා වුත්තනියාමෙනෙව මාතරං පටිජග්ගීති සබ්බං හෙට්ඨා කථිතනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං ¶ . ‘‘අහං එවරූපාය කාළකණ්ණියා සද්ධිං වසිතුං න සක්කොමි, එතං වා ඝරෙ වසාපෙහි, මං වා’’ති වුත්තෙ තස්සා කථං ගහෙත්වා ‘‘මාතුයෙව මෙ දොසො’’ති මාතරං ආහ ‘‘අම්ම, ත්වං නිච්චං ඉමස්මිං ඝරෙ කලහං කරොසි, ඉතො නික්ඛමිත්වා අඤ්ඤස්මිං යථාරුචිතෙ ඨානෙ වසාහී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති රොදමානා නික්ඛමිත්වා එකං සමිද්ධකුලං නිස්සාය භතිං කත්වා දුක්ඛෙන ජීවිකං කප්පෙසි. සස්සුයා ඝරා නික්ඛන්තකාලෙ සුණිසාය ගබ්භො පතිට්ඨහි. සා ‘‘තාය කාළකණ්ණියා ගෙහෙ වසමානාය ගබ්භම්පි න පටිලභිං, ඉදානි මෙ ගබ්භො ලද්ධො’’ති පතිනො ච පටිවිස්සකානඤ්ච කථෙන්තී විචරති.
අපරභාගෙ පුත්තං විජායිත්වා සාමිකං ආහ ‘‘තව මාතරි ගෙහෙ වසමානාය පුත්තං න ලභිං, ඉදානි මෙ ලද්ධො, ඉමිනාපි කාරණෙන තස්සා කාළකණ්ණිභාවං ජානාහී’’ති. ඉතරා ‘‘මම කිර නික්කඩ්ඪිතකාලෙ පුත්තං ලභී’’ති සුත්වා චින්තෙසි ‘‘අද්ධා ඉමස්මිං ලොකෙ ධම්මො මතො භවිස්සති, සචෙ හි ධම්මො ¶ මතො න භවෙය්ය, මාතරං පොථෙත්වා නික්කඩ්ඪන්තා පුත්තං න ලභෙය්යුං, සුඛං න ජීවෙය්යුං, ධම්මස්ස මතකභත්තං දස්සාමී’’ති. සා එකදිවසං තිලපිට්ඨඤ්ච තණ්ඩුලඤ්ච පචනථාලිඤ්ච දබ්බිඤ්ච ආදාය ආමකසුසානං ගන්ත්වා තීහි මනුස්සසීසෙහි උද්ධනං කත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා උදකං ඔරුය්හ සසීසං න්හත්වා සාටකං නිවාසෙත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උද්ධනට්ඨානං ගන්ත්වා කෙසෙ මොචෙත්වා තණ්ඩුලෙ ධොවිතුං ආරභි. තදා බොධිසත්තො සක්කො දෙවරාජා අහොසි. බොධිසත්තා ච නාම අප්පමත්තා හොන්ති, සො තස්මිං ඛණෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො තං දුක්ඛප්පත්තං ‘‘ධම්මො මතො’’ති සඤ්ඤාය ධම්මස්ස මතකභත්තං දාතුකාමං දිස්වා ‘‘අජ්ජ ¶ මය්හං බලං දස්සෙස්සාමී’’ති බ්රාහ්මණවෙසෙන මහාමග්ගං පටිපන්නො විය හුත්වා තං දිස්වා මග්ගා ඔක්කම්ම තස්සා සන්තිකෙ ඨත්වා ‘‘අම්ම, සුසානෙ ආහාරං පචන්තා නාම නත්ථි, ත්වං ඉමිනා ඉධ පක්කෙන තිලොදනෙන කිං කරිස්සසී’’ති කථං සමුට්ඨාපෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඔදාතවත්ථා සුචි අල්ලකෙසා, කච්චානි කිං කුම්භිමධිස්සයිත්වා;
පිට්ඨා තිලා ධොවසි තණ්ඩුලානි, තිලොදනො හෙහිති කිස්සහෙතූ’’ති.
තත්ථ කච්චානීති තං ගොත්තෙන ආලපති. කුම්භිමධිස්සයිත්වාති පචනථාලිකං මනුස්සසීසුද්ධනං ආරොපෙත්වා. හෙහිතීති අයං තිලොදනො කිස්ස හෙතු භවිස්සති, කිං අත්තනා භුඤ්ජිස්සසි, උදාහු අඤ්ඤං කාරණමත්ථීති.
අථස්ස සා ආචික්ඛන්තී දුතියං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ ඛො අයං බ්රාහ්මණ භොජනත්ථා, තිලොදනො හෙහිති සාධුපක්කො;
ධම්මො මතො තස්ස පහුත්තමජ්ජ, අහං කරිස්සාමි සුසානමජ්ඣෙ’’ති.
තත්ථ ¶ ධම්මොති ජෙට්ඨාපචායනධම්මො චෙව තිවිධසුචරිතධම්මො ච. තස්ස පහුත්තමජ්ජාති තස්සාහං ධම්මස්ස ඉදං මතකභත්තං කරිස්සාමීති අත්ථො.
තතො සක්කො තතියං ගාථමාහ –
‘‘අනුවිච්ච කච්චානි කරොහි කිච්චං, ධම්මො මතො කො නු තවෙව සංසි;
සහස්සනෙත්තො අතුලානුභාවො, න මිය්යතී ධම්මවරො කදාචී’’ති.
තත්ථ අනුවිච්චාති උපපරික්ඛිත්වා ජානිත්වා. කො නු තවෙව සංසීති කො නු තව එවං ආචික්ඛි. සහස්සනෙත්තොති අත්තානං ධම්මවරං උත්තමධම්මං කත්වා දස්සෙන්තො එවමාහ.
තං ¶ වචනං සුත්වා ඉතරා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘දළ්හප්පමාණං මම එත්ථ බ්රහ්මෙ, ධම්මො මතො නත්ථි මමෙත්ථ කඞ්ඛා;
යෙ යෙව දානි පාපා භවන්ති, තෙ තෙව දානි සුඛිතා භවන්ති.
‘‘සුණිසා හි මය්හං වඤ්ඣා අහොසි, සා මං වධිත්වාන විජායි පුත්තං;
සා දානි සබ්බස්ස කුලස්ස ඉස්සරා, අහං පනම්හි අපවිද්ධා එකිකා’’ති.
තත්ථ දළ්හප්පමාණන්ති දළ්හං ථිරං නිස්සංසයං බ්රාහ්මණ එත්ථ මම පමාණන්ති වදති. යෙ යෙති තස්ස මතභාවෙ කාරණං දස්සෙන්තී එවමාහ. වධිත්වානාති පොථෙත්වා නික්කඩ්ඪිත්වා. අපවිද්ධාති ඡඩ්ඩිතා අනාථා හුත්වා එකිකා වසාමි.
තතො සක්කො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘ජීවාමි වොහං න මතොහමස්මි, තවෙව අත්ථාය ඉධාගතොස්මි;
යා තං වධිත්වාන විජායි පුත්තං, සහාව පුත්තෙන කරොමි භස්ම’’න්ති.
තත්ථ ¶ වොති නිපාතමත්තං.
ඉතරා ¶ තං සුත්වා ‘‘ධී අහං කිං කථෙසිං, මම නත්තු අමරණකාරණං කරිස්සාමී’’ති සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘එවඤ්ච තෙ රුච්චති දෙවරාජ, මමෙව අත්ථාය ඉධාගතොසි;
අහඤ්ච පුත්තො සුණිසා ච නත්තා, සම්මොදමානා ඝරමාවසෙමා’’ති.
අථස්සා ¶ සක්කො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘එවඤ්ච තෙ රුච්චති කාතියානි, හතාපි සන්තා න ජහාසි ධම්මං;
තුවඤ්ච පුත්තො සුණිසා ච නත්තා, සම්මොදමානා ඝරමාවසෙථා’’ති.
තත්ථ හතාපි සන්තාති යදි ත්වං පොථිතාපි නික්කඩ්ඪිතාපි සමානා තව දාරකෙසු මෙත්තධම්මං න ජහාසි, එවං සන්තෙ යථා ත්වං ඉච්ඡසි, තථා හොතු, අහං තෙ ඉමස්මිං ගුණෙ පසන්නොති.
එවඤ්ච පන වත්වා අලඞ්කතපටියත්තො සක්කො අත්තනො ආනුභාවෙන ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘කච්චානි ත්වං මා භායි, පුත්තො ච තෙ සුණිසා ච මමානුභාවෙන ආගන්ත්වා අන්තරාමග්ගෙ තං ඛමාපෙත්වා ආදාය ගමිස්සන්ති, අප්පමත්තා හොහී’’ති වත්වා අත්තනො ඨානමෙව ගතො. තෙපි සක්කානුභාවෙන තස්සා ගුණං අනුස්සරිත්වා ‘‘කහං නො මාතා’’ති අන්තොගාමෙ මනුස්සෙ පුච්ඡිත්වා ‘‘සුසානාභිමුඛං ගතා’’ති සුත්වා ‘‘අම්ම, අම්මා’’ති සුසානමග්ගං පටිපජ්ජිත්වා තං දිස්වාව පාදෙසු පතිත්වා ‘‘අම්ම, අම්හාකං දොසං ඛමාහී’’ති තං ඛමාපෙසුං. සාපි නත්තාරං ගණ්හි. ඉති තෙ සම්මොදමානා ගෙහං ගන්ත්වා තතො පට්ඨාය සමග්ගවාසං වසිංසු.
‘‘සා කාතියානී සුණිසාය සද්ධිං, සම්මොදමානා ඝරමාවසිත්ථ;
පුත්තො ච නත්තා ච උපට්ඨහිංසු, දෙවානමින්දෙන අධිග්ගහීතා’’ති. –
අයං අභිසම්බුද්ධගාථා.
තත්ථ ¶ ¶ සා කාතියානීති භික්ඛවෙ, සා කච්චානගොත්තා. දෙවානමින්දෙන අධිග්ගහීතාති දෙවින්දෙන සක්කෙන අනුග්ගහිතා හුත්වා තස්සානුභාවෙන සමග්ගවාසං වසිංසූති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො උපාසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා මාතුපොසකො එතරහි මාතුපොසකො අහොසි ¶ , භරියාපිස්ස තදා භරියායෙව, සක්කො පන අහමෙව අහොසින්ති.
කච්චානිජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[418] 2. අට්ඨසද්දජාතකවණ්ණනා
ඉදං පුරෙ නින්නමාහූති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො අඩ්ඪරත්තසමයෙ සුතං භිංසනකං අවිනිබ්භොගසද්දං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා ලොහකුම්භිජාතකෙ (ජා. 1.4.53 ආදයො) කථිතසදිසමෙව. ඉධ පන සත්ථා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, ඉමෙසං සද්දානං සුතත්තා කින්ති භවිස්සතී’’ති වුත්තෙ ‘‘මා භායි, මහාරාජ, න තෙ එතෙසං සුතපච්චයා කොචි අන්තරායො භවිස්සති, න හි, මහාරාජ, එවරූපං භයානකං අවිනිබ්භොගසද්දං ත්වමෙවෙකො සුණි, පුබ්බෙපි රාජානො එවරූපං සද්දං සුත්වා බ්රාහ්මණානං කථං ගහෙත්වා සබ්බචතුක්කයඤ්ඤං යජිතුකාමා පණ්ඩිතානං වචනං සුත්වා යඤ්ඤහරණත්ථාය ගහිතසත්තෙ විස්සජ්ජෙත්වා නගරෙ මාඝාතභෙරිං චරාපෙසු’’න්ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අසීතිකොටිවිභවෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං උග්ගහිතසිප්පො මාතාපිතූනං අච්චයෙන රතනවිලොකනං කත්වා සබ්බං විභවජාතං දානමුඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා කාමෙ පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා අපරභාගෙ ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය මනුස්සපථං චරන්තො බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසි. තදා බාරාණසිරාජා සිරිසයනෙ නිසින්නො අඩ්ඪරත්තසමයෙ අට්ඨ සද්දෙ අස්සොසි – පඨමං රාජනිවෙසනසාමන්තා උය්යානෙ එකො බකො සද්දමකාසි, දුතියං තස්මිං සද්දෙ අනුපච්ඡින්නෙයෙව හත්ථිසාලාය තොරණනිවාසිනී කාකී සද්දමකාසි, තතියං ¶ රාජගෙහෙ කණ්ණිකායං නිවුත්ථඝුණපාණකො සද්දමකාසි, චතුත්ථං රාජගෙහෙ පොසාවනියකොකිලො සද්දමකාසි, පඤ්චමං තත්ථෙව පොසාවනියමිගො සද්දමකාසි, ඡට්ඨං තත්ථෙව පොසාවනියවානරො සද්දමකාසි, සත්තමං තත්ථෙව පොසාවනියකින්නරො ¶ සද්දමකාසි, අට්ඨමං තස්මිං සද්දෙ ¶ අනුපච්ඡින්නෙයෙව රාජනිවෙසනමත්ථකෙන උය්යානං ගච්ඡන්තො පච්චෙකබුද්ධො එකං උදානං උදානෙන්තො සද්දමකාසි.
බාරාණසිරාජා ඉමෙ අට්ඨ සද්දෙ සුත්වා භීතතසිතො පුනදිවසෙ බ්රාහ්මණෙ පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා ‘‘අන්තරායො තෙ, මහාරාජ, භවිස්සති, සබ්බචතුක්කයඤ්ඤං යජිස්සාමා’’ති වත්වා රඤ්ඤා ‘‘යථාරුචිතං කරොථා’’ති අනුඤ්ඤාතා හට්ඨපහට්ඨා රාජකුලතො නික්ඛමිත්වා යඤ්ඤකම්මං ආරභිංසු. අථ නෙසං ජෙට්ඨකස්ස යඤ්ඤකාරබ්රාහ්මණස්ස අන්තෙවාසී මාණවො පණ්ඩිතො බ්යත්තො ආචරියං ආහ – ‘‘ආචරිය, එවරූපං කක්ඛළං ඵරුසං අසාතං බහූනං සත්තානං විනාසකම්මං මා කරී’’ති. ‘‘තාත, ත්වං කිං ජානාසි, සචෙපි අඤ්ඤං කිඤ්චි න භවිස්සති, මච්ඡමංසං තාව බහුං ඛාදිතුං ලභිස්සාමා’’ති. ‘‘ආචරිය, කුච්ඡිං නිස්සාය නිරයෙ නිබ්බත්තනකම්මං මා කරොථා’’ති. තං සුත්වා සෙසබ්රාහ්මණා ‘‘අයං අම්හාකං ලාභන්තරායං කරොතී’’ති තස්ස කුජ්ඣිංසු. මාණවො තෙසං භයෙන ‘‘තෙන හි තුම්හෙව මච්ඡමංසඛාදනූපායං කරොථා’’ති වත්වා නික්ඛමිත්වා බහිනගරෙ රාජානං නිවාරෙතුං සමත්ථං ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණං උපධාරෙන්තො රාජුය්යානං ගන්ත්වා බොධිසත්තං දිස්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, කිං තුම්හාකං සත්තෙසු අනුකම්පා නත්ථි, රාජා බහූ සත්තෙ මාරෙත්වා යඤ්ඤං යජාපෙති, කිං වො මහාජනස්ස බන්ධනමොක්ඛං කාතුං න වට්ටතී’’ති ආහ. ‘‘මාණව, එත්ථ නෙව රාජා අම්හෙ ජානාති, න මයං රාජානං ජානාමා’’ති. ‘‘ජානාථ පන, භන්තෙ, රඤ්ඤා සුතසද්දානං නිප්ඵත්ති’’න්ති? ‘‘ආම, ජානාමී’’ති. ‘‘ජානන්තා රඤ්ඤො ¶ කස්මා න කථෙථා’’ති? ‘‘මාණව කිං සක්කා ‘අහං ජානාමී’ති නලාටෙ සිඞ්ගං බන්ධිත්වා චරිතුං, සචෙ ඉධාගන්ත්වා පුච්ඡිස්සති, කථෙස්සාමී’’ති.
මාණවො වෙගෙන රාජකුලං ගන්ත්වා ‘‘කිං, තාතා’’ති වුත්තෙ ‘‘මහාරාජ, තුම්හෙහි සුතසද්දානං නිප්ඵත්තිං ජානනකො එකො තාපසො තුම්හාකං උය්යානෙ මඞ්ගලසිලායං නිසින්නො ‘සචෙ මං පුච්ඡිස්සති, කථෙස්සාමී’ති වදති, ගන්ත්වා තං පුච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති ආහ. රාජා වෙගෙන තත්ථ ගන්ත්වා තාපසං වන්දිත්වා කතපටිසන්ථාරො නිසීදිත්වා ‘‘සච්චං කිර, භන්තෙ, තුම්හෙ මයා සුතසද්දානං නිප්ඵත්තිං ජානාථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි කථෙථ තං මෙ’’ති. ‘‘මහාරාජ, තෙසං සුතපච්චයා තව කොචි අන්තරායො නත්ථි ¶ , පොරාණුය්යානෙ පන තෙ එකො බකො අත්ථි, සො ගොචරං අලභන්තො ජිඝච්ඡාය පරෙතො පඨමං සද්දමකාසී’’ති තස්ස කිරියං අත්තනො ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඉදං ¶ පුරෙ නින්නමාහු, බහුමච්ඡං මහොදකං;
ආවාසො බකරාජස්ස, පෙත්තිකං භවනං මම;
ත්යජ්ජ භෙකෙන යාපෙම, ඔකං න විජහාමසෙ’’ති.
තත්ථ ඉදන්ති මඞ්ගලපොක්ඛරණිං සන්ධාය වදති. සා හි පුබ්බෙ උදකතුම්බෙන උදකෙ පවිසන්තෙ මහොදකා බහුමච්ඡා, ඉදානි පන උදකස්ස පච්ඡින්නත්තා න මහොදකා ජාතා. ත්යජ්ජ භෙකෙනාති තෙ මයං අජ්ජ මච්ඡෙ අලභන්තා මණ්ඩූකමත්තෙන යාපෙම. ඔකන්ති එවං ජිඝච්ඡාය පීළිතාපි වසනට්ඨානං න විජහාම.
ඉති, මහාරාජ, සො බකො ජිඝච්ඡාපීළිතො සද්දමකාසි. සචෙපි තං ජිඝච්ඡාතො මොචෙතුකාමො, තං උය්යානං සොධාපෙත්වා පොක්ඛරණිං උදකස්ස පූරෙහීති. රාජා තථා කාරෙතුං එකං අමච්චං ආණාපෙසි.
‘‘හත්ථිසාලතොරණෙ පන තෙ, මහාරාජ, එකා කාකී වසමානා අත්තනො පුත්තසොකෙන දුතියං සද්දමකාසි, තතොපි තෙ භයං නත්ථී’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කො දුතියං අසීලිස්ස, බන්ධරස්සක්ඛි භෙච්ඡති;
කො මෙ පුත්තෙ කුලාවකං, මඤ්ච සොත්ථිං කරිස්සතී’’ති.
වත්වා ¶ ච පන ‘‘කො නාම තෙ, මහාරාජ, හත්ථිසාලාය හත්ථිමෙණ්ඩො’’ති පුච්ඡි. ‘‘බන්ධරො නාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘එකක්ඛිකාණො සො, මහාරාජා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. මහාරාජ, හත්ථිසාලාය තෙ ද්වාරතොරණෙ එකා කාකී කුලාවකං කත්වා අණ්ඩකානි නික්ඛිපි. තානි පරිණතානි කාකපොතකා නික්ඛන්තා, හත්ථිමෙණ්ඩො හත්ථිං ආරුය්හ සාලතො නික්ඛමන්තො ච පවිසන්තො ච අඞ්කුසකෙන කාකිම්පි පුත්තකෙපිස්සා පහරති, කුලාවකම්පි විද්ධංසෙති. සා තෙන දුක්ඛෙන පීළිතා තස්ස අක්ඛිභෙදනං ආයාචන්තී එවමාහ, සචෙ තෙ කාකියා මෙත්තචිත්තං අත්ථි, එතං බන්ධරං පක්කොසාපෙත්වා කුලාවකවිද්ධංසනතො වාරෙහීති ¶ . රාජා තං පක්කොසාපෙත්වා පරිභාසිත්වා හාරෙත්වා අඤ්ඤස්ස තං හත්ථිං අදාසි.
‘‘පාසාදකණ්ණිකාය ¶ පන තෙ, මහාරාජ, එකො ඝුණපාණකො වසති. සො තත්ථ ඵෙග්ගුං ඛාදිත්වා තස්මිං ඛීණෙ සාරං ඛාදිතුං නාසක්ඛි, සො භක්ඛං අලභිත්වා නික්ඛමිතුම්පි අසක්කොන්තො පරිදෙවමානො තතියං සද්දමකාසි, තතොපි තෙ භයං නත්ථී’’ති වත්වා තස්ස කිරියං අත්තනො ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බා පරික්ඛතා ඵෙග්ගු, යාව තස්සා ගතී අහු;
ඛීණභක්ඛො මහාරාජ, සාරෙ න රමතී ඝුණො’’ති.
තත්ථ යාව තස්සා ගතී අහූති යාව තස්සා ඵෙග්ගුයා නිප්ඵත්ති අහොසි, සා සබ්බා ඛාදිතා. න රමතීති ‘‘මහාරාජ, සො පාණකො තතො නික්ඛමිත්වා ගමනට්ඨානම්පි අපස්සන්තො පරිදෙවති, නීහරාපෙහි න’’න්ති ආහ. රාජා එකං පුරිසං ආණාපෙත්වා උපායෙන නං නීහරාපෙසි.
‘‘නිවෙසනෙ පන තෙ, මහාරාජ, එකා පොසාවනියා කොකිලා අත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘මහාරාජ, සා අත්තනා නිවුත්ථපුබ්බං වනසණ්ඩං සරිත්වා උක්කණ්ඨිත්වා ‘කදා නු ඛො ඉමම්හා පඤ්ජරා මුච්චිත්වා රමණීයං වනසණ්ඩං ගච්ඡිස්සාමී’ති චතුත්ථං සද්දමකාසි, තතොපි තෙ භයං නත්ථී’’ති වත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘සා ¶ නූනාහං ඉතො ගන්ත්වා, රඤ්ඤො මුත්තා නිවෙසනා;
අත්තානං රමයිස්සාමි, දුමසාඛනිකෙතිනී’’ති.
තත්ථ දුමසාඛනිකෙතිනීති සුපුප්ඵිතාසු රුක්ඛසාඛාසු සකනිකෙතා හුත්වා. එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘උක්කණ්ඨිතා, මහාරාජ, සා කොකිලා, විස්සජ්ජෙහි න’’න්ති ආහ. රාජා තථා කාරෙසි.
‘‘නිවෙසනෙ පන තෙ, මහාරාජ, එකො පොසාවනියො මිගො අත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘මහාරාජ, සො එකො යූථපති අත්තනො මිගිං අනුස්සරිත්වා කිලෙසවසෙන උක්කණ්ඨිතො පඤ්චමං සද්දමකාසි, තතොපි තෙ භයං නත්ථී’’ති වත්වා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘සො ¶ ¶ නූනාහං ඉතො ගන්ත්වා, රඤ්ඤො මුත්තො නිවෙසනා;
අග්ගොදකානි පිස්සාමි, යූථස්ස පුරතො වජ’’න්ති.
තත්ථ අග්ගොදකානීති අග්ගඋදකානි, අඤ්ඤෙහි මිගෙහි පඨමතරං අපීතානි අනුච්ඡිට්ඨොදකානි යූථස්ස පුරතො ගච්ඡන්තො කදා නු ඛො පිවිස්සාමීති.
මහාසත්තො තම්පි මිගං විස්සජ්ජාපෙත්වා ‘‘නිවෙසනෙ පන තෙ, මහාරාජ, පොසාවනියො මක්කටො අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘සොපි, මහාරාජ, හිමවන්තපදෙසෙ යූථපති මක්කටීහි සද්ධිං කාමගිද්ධො හුත්වා විචරන්තො භරතෙන නාම ලුද්දෙන ඉධ ආනීතො, ඉදානි උක්කණ්ඨිත්වා තත්ථෙව ගන්තුකාමො ඡට්ඨං සද්දමකාසි, තතොපි තෙ භයං නත්ථී’’ති වත්වා ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘තං මං කාමෙහි සම්මත්තං, රත්තං කාමෙසු මුච්ඡිතං;
ආනයී භරතො ලුද්දො, බාහිකො භද්දමත්ථු තෙ’’ති.
තත්ථ බාහිකොති බාහිකරට්ඨවාසී. භද්දමත්ථු තෙති ඉමමත්ථං සො වානරො ආහ, තුය්හං පන භද්දමත්ථු, විස්සජ්ජෙහි නන්ති.
මහාසත්තො තං වානරං විස්සජ්ජාපෙත්වා ‘‘නිවෙසනෙ පන තෙ, මහාරාජ, පොසාවනියො කින්නරො අත්ථී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අත්ථී’’ති වුත්තෙ ‘‘සො, මහාරාජ, අත්තනො කින්නරියා කතගුණං අනුස්සරිත්වා ¶ කිලෙසාතුරො සද්දමකාසි. සො හි තාය සද්ධිං එකදිවසං තුඞ්ගපබ්බතසිඛරං ආරුහි. තෙ තත්ථ වණ්ණගන්ධරසසම්පන්නානි නානාපුප්ඵානි ඔචිනන්තා පිළන්ධන්තා සූරියං අත්ථඞ්ගතං න සල්ලක්ඛෙසුං, අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ ඔතරන්තානං අන්ධකාරො අහොසි. තත්ර නං කින්නරී ‘සාමි, අන්ධකාරො වත්තති, අපක්ඛලන්තො අප්පමාදෙන ඔතරාහී’ති වත්වා හත්ථෙ ගහෙත්වා ඔතාරෙසි, සො තාය තං වචනං අනුස්සරිත්වා සද්දමකාසි, තතොපි තෙ භයං නත්ථී’’ති තං කාරණං අත්තනො ඤාණබලෙන පරිච්ඡින්දිත්වා පාකටං කරොන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘අන්ධකාරතිමිසායං, තුඞ්ගෙ උපරිපබ්බතෙ;
සා මං සණ්හෙන මුදුනා, මා පාදං ඛලි යස්මනී’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ අන්ධකාරතිමිසායන්ති අන්ධභාවකාරකෙ තමෙ. තුඞ්ගෙති තිඛිණෙ. සණ්හෙන මුදුනාති මට්ඨෙන මුදුකෙන වචනෙන. මා පාදං ඛලි යස්මනීති ය-කාරො බ්යඤ්ජනසන්ධිවසෙන ගහිතො. ඉදං වුත්තං හොති – සා මං කින්නරී සණ්හෙන මුදකෙන වචනෙන ‘‘සාමි, අප්පමත්තො හොහි, මා පාදං ඛලි අස්මනි, යථා තෙ උපක්ඛලිත්වා පාදො පාසාණස්මිං න ඛලති, තථා ඔතරා’’ති වත්වා හත්ථෙන ගහෙත්වා ඔතාරෙසීති.
ඉති මහාසත්තො කින්නරෙන කතසද්දකාරණං කථෙත්වා තං විස්සජ්ජාපෙත්වා ‘‘මහාරාජ, අට්ඨමො උදානසද්දො අහොසි. නන්දමූලකපබ්භාරස්මිං කිර එකො පච්චෙකබුද්ධො අත්තනො ආයුසඞ්ඛාරපරික්ඛයං ඤත්වා ‘මනුස්සපථං ගන්ත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො උය්යානෙ පරිනිබ්බායිස්සාමි, තස්ස මෙ මනුස්සා සරීරනික්ඛෙපං කාරෙත්වා සාධුකීළං කීළිත්වා ධාතුපූජං කත්වා සග්ගපථං පූරෙස්සන්තී’ති ඉද්ධානුභාවෙන ආගච්ඡන්තො තව පාසාදස්ස මත්ථකං පත්තකාලෙ ඛන්ධභාරං ඔතාරෙත්වා නිබ්බානපුරපවෙසනදීපනං උදානං උදානෙසී’’ති පච්චෙකබුද්ධෙන වුත්තං ගාථමාහ –
‘‘අසංසයං ¶ ජාතිඛයන්තදස්සී, න ගබ්භසෙය්යං පුනරාවජිස්සං;
අයමන්තිමා පච්ඡිමා ගබ්භසෙය්යා, ඛීණො මෙ සංසාරො පුනබ්භවායා’’ති.
තස්සත්ථො – ජාතියා ඛයන්තසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානස්ස දිට්ඨත්තා ජාතිඛයන්තදස්සී අහං අසංසයං පුන ගබ්භසෙය්යං න ආවජිස්සං, අයං මෙ අන්තිමා ජාති, පච්ඡිමා ගබ්භසෙය්යා, ඛීණො මෙ පුනබ්භවාය ඛන්ධපටිපාටිසඞ්ඛාතො සංසාරොති.
‘‘ඉදඤ්ච පන සො උදානං වත්වා ඉමං උය්යානවනං ආගම්ම එකස්ස සුපුප්ඵිතස්ස සාලස්ස මූලෙ පරිනිබ්බුතො, එහි, මහාරාජ, සරීරකිච්චමස්ස කරිස්සාමා’’ති මහාසත්තො රාජානං ගහෙත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස පරිනිබ්බුතට්ඨානං ගන්ත්වා සරීරං දස්සෙසි. රාජා තස්ස සරීරං දිස්වා සද්ධිං බලකායෙන ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා බොධිසත්තස්ස වචනං නිස්සාය යඤ්ඤං හාරෙත්වා සබ්බසත්තානං ජීවිතදානං දත්වා නගරෙ මාඝාතභෙරිං චරාපෙත්වා සත්තාහං සාධුකීළං කීළිත්වා සබ්බගන්ධචිතකෙ මහන්තෙන සක්කාරෙන පච්චෙකබුද්ධස්ස ¶ සරීරං ඣාපෙත්වා ධාතුයො චතුමහාපථෙ ථූපං කාරෙසි. බොධිසත්තොපි රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහී’’ති ඔවදිත්වා හිමවන්තමෙව පවිසිත්වා බ්රහ්මවිහාරෙසු පරිකම්මං කත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘මහාරාජ, තස්ස සද්දස්ස සුතකාරණා තව කොචි අන්තරායො ¶ නත්ථී’’ති යඤ්ඤං හරාපෙත්වා ‘‘මහාජනස්ස ජීවිතං දෙහී’’ති ජීවිතදානං දාපෙත්වා නගරෙ ධම්මභෙරිං චරාපෙත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, මාණවො සාරිපුත්තො, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අට්ඨසද්දජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[419] 3. සුලසාජාතකවණ්ණනා
ඉදං ¶ සුවණ්ණකායූරන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං අනාථපිණ්ඩිකස්ස දාසිං ආරබ්භ කථෙසි. සා කිර එකස්මිං උස්සවදිවසෙ දාසිගණෙන සද්ධිං උය්යානං ගච්ඡන්තී අත්තනො සාමිනිං පුඤ්ඤලක්ඛණදෙවිං ආභරණං යාචි. සා තස්සා සතසහස්සමූලං අත්තනො ආභරණං අදාසි. සා තං පිළන්ධිත්වා දාසිගණෙන සද්ධිං උය්යානං පාවිසි. අථෙකො චොරො තස්සා ආභරණෙ ලොභං උප්පාදෙත්වා ‘‘ඉමං මාරෙත්වා ආභරණං හරිස්සාමී’’ති තාය සද්ධිං සල්ලපන්තො උය්යානං ගන්ත්වා තස්සා මච්ඡමංසසුරාදීනි අදාසි. සා ‘‘කිලෙසවසෙන දෙති මඤ්ඤෙ’’ති ගහෙත්වා උය්යානකීළං කීළිත්වා වීමංසනත්ථාය සායන්හසමයෙ නිපන්නෙ දාසිගණෙ උට්ඨාය තස්ස සන්තිකං අගමාසි. සො ‘‘භද්දෙ, ඉමං ඨානං අප්පටිච්ඡන්නං, ථොකං පුරතො ගච්ඡාමා’’ති ආහ. තං සුත්වා ඉතරා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ සක්කා රහස්සකම්මං කාතුං, අයං පන නිස්සංසයං මං මාරෙත්වා පිළන්ධනභණ්ඩං හරිතුකාමො භවිස්සති, හොතු, සික්ඛාපෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘සාමි, සුරාමදෙන මෙ සුක්ඛං සරීරං, පානීයං තාව මං පායෙහී’’ති එකං කූපං නෙත්වා ‘‘ඉතො මෙ පානීයං ඔසිඤ්චා’’ති රජ්ජුඤ්ච ඝටඤ්ච ¶ දස්සෙසි. චොරො රජ්ජුං කූපෙ ඔතාරෙසි, අථ නං ඔනමිත්වා උදකං ඔසිඤ්චන්තං මහබ්බලදාසී උභොහි හත්ථෙහි ආණිසදං පහරිත්වා කූපෙ ඛිපිත්වා ‘‘න ත්වං එත්තකෙන මරිස්සසී’’ති එකං මහන්තං ඉට්ඨකං මත්ථකෙ ආසුම්භි. සො තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පත්තො. සාපි නගරං පවිසිත්වා සාමිනියා ආභරණං දදමානා ‘‘මනම්හි අජ්ජ ඉමං ආභරණං නිස්සාය මතා’’ති සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි, සාපි අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරොචෙසි, අනාථපිණ්ඩිකො තථාගතස්ස ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න ඛො, ගහපති, ඉදානෙව සා දාසී ඨානුප්පත්තිකාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතා, පුබ්බෙපි සමන්නාගතාව, න ච ඉදානෙව තාය සො මාරිතො, පුබ්බෙපි නං මාරෙසියෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ සුලසා නාම නගරසොභිනී පඤ්චසතවණ්ණදාසිපරිවාරා අහොසි, සහස්සෙන රත්තිං ගච්ඡති. තස්මිංයෙව නගරෙ සත්තුකො නාම ¶ ¶ චොරො අහොසි නාගබලො, රත්තිභාගෙ ඉස්සරඝරානි පවිසිත්වා යථාරුචිං විලුම්පති. නාගරා සන්නිපතිත්වා රඤ්ඤො උපක්කොසිංසු. රාජා නගරගුත්තිකං ආණාපෙත්වා තත්ථ තත්ථ ගුම්බං ඨපාපෙත්වා චොරං ගණ්හාපෙත්වා ‘‘සීසමස්ස ඡින්දථා’’ති ආහ. තං පච්ඡාබාහං බන්ධිත්වා චතුක්කෙ චතුක්කෙ කසාහි තාළෙත්වා ආඝාතනං නෙන්ති. ‘‘චොරො කිර ගහිතො’’ති සකලනගරං සඞ්ඛුභි. තදා සුලසා වාතපානෙ ඨත්වා අන්තරවීථිං ඔලොකෙන්තී තං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා ‘‘සචෙ ඉමං චොරොති ගහිතපුරිසං මොචෙතුං සක්ඛිස්සාමි, ඉදං කිලිට්ඨකම්මං අකත්වා ඉමිනාව සද්ධිං සමග්ගවාසං කප්පෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා හෙට්ඨා කණවෙරජාතකෙ (ජා. 1.4.69 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව නගරගුත්තිකස්ස සහස්සං පෙසෙත්වා තං මොචෙත්වා තෙන සද්ධිං සම්මොදමානා සමග්ගවාසං වසි. චොරො තිණ්ණං චතුන්නං මාසානං අච්චයෙන චින්තෙසි ‘‘අහං ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ වසිතුං න සක්ඛිස්සාමි, තුච්ඡහත්ථෙන පලායිතුම්පි න සක්කා, සුලසාය පිළන්ධනභණ්ඩං සතසහස්සං අග්ඝති, සුලසං මාරෙත්වා ඉදං ගණ්හිස්සාමී’’ති. අථ නං එකදිවසං ආහ – ‘‘භද්දෙ, අහං තදා රාජපුරිසෙහි නීයමානො අසුකපබ්බතමත්ථකෙ රුක්ඛදෙවතාය බලිකම්මං පටිස්සුණිං, සා මං බලිකම්මං අලභමානා ¶ භායාපෙති, බලිකම්මමස්සා කරොමා’’ති. ‘‘සාධු, සාමි, සජ්ජෙත්වා පෙසෙහී’’ති. ‘‘භද්දෙ, පෙසෙතුං න වට්ටති, මයං උභොපි සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතා මහන්තෙන පරිවාරෙන ගන්ත්වා දස්සාමා’’ති. ‘‘සාධු, සාමි, තථා කරොමා’’ති.
අථ නං තථා කාරෙත්වා පබ්බතපාදං ගතකාලෙ ආහ – ‘‘භද්දෙ, මහාජනං දිස්වා දෙවතා බලිකම්මං න සම්පටිච්ඡිස්සති, මයං උභොව අභිරුහිත්වා දෙමා’’ති. සො තාය ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිතො තං බලිපාතිං උක්ඛිපාපෙත්වා සයං සන්නද්ධපඤ්චාවුධො හුත්වා පබ්බතමත්ථකං අභිරුහිත්වා එකං සතපොරිසපපාතං ¶ නිස්සාය ජාතරුක්ඛමූලෙ බලිභාජනං ඨපාපෙත්වා ‘‘භද්දෙ, නාහං බලිකම්මත්ථාය ආගතො, තං පන මාරෙත්වා පිළන්ධනං තෙ ගහෙත්වා ගමිස්සාමීති ආගතොම්හි, තව පිළන්ධනං ඔමුඤ්චිත්වා උත්තරසාටකෙන භණ්ඩිකං කරොහී’’ති ආහ. ‘‘සාමි, මං කස්මා මාරෙසී’’ති? ‘‘ධනකාරණා’’ති. ‘‘සාමි, මයා කතගුණං අනුස්සර, අහං තං බන්ධිත්වා නීයමානං සෙට්ඨිපුත්තෙන පරිවත්තෙත්වා බහුං ධනං දත්වා ජීවිතං ලභාපෙසිං, දෙවසිකං සහස්සං ලභමානාපි අඤ්ඤං පුරිසං න ඔලොකෙමි, එවඤ්හි තව උපකාරිකං මා මං මාරෙහි, බහුඤ්ච තෙ ධනං දස්සාමි, තව දාසී ච භවිස්සාමී’’ති යාචන්තී පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඉදං සුවණ්ණකායූරං, මුත්තා වෙළුරියා බහූ;
සබ්බං හරස්සු භද්දන්තෙ, මඤ්ච දාසීති සාවයා’’ති.
තත්ථ ¶ කායූරන්ති ගීවායං පිළන්ධනපසාධනං කායූරං. සාවයාති මහාජනමජ්ඣෙ සාවෙත්වා දාසිං කත්වා ගණ්හාති.
තතො සත්තුකෙන –
‘‘ඔරොපයස්සු කල්යාණි, මා බාළ්හං පරිදෙවසි;
න චාහං අභිජානාමි, අහන්ත්වා ධනමාභත’’න්ති. –
අත්තනො අජ්ඣාසයානුරූපං දුතියගාථාය වුත්තාය සුලසා ඨානුප්පත්තිකාරණං පටිලභිත්වා ‘‘අයං චොරො මය්හං ජීවිතං න දස්සති, උපායෙන නං පඨමතරං පපාතෙ පාතෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘යතො ¶ සරාමි අත්තානං, යතො පත්තාස්මි විඤ්ඤුතං;
න චාහං අභිජානාමි, අඤ්ඤං පියතරං තයා.
‘‘එහි තං උපගූහිස්සං, කරිස්සඤ්ච පදක්ඛිණං;
න හි දානි පුන අත්ථි, මම තුය්හඤ්ච සඞ්ගමො’’ති.
සත්තුකො තස්සාධිප්පායං අජානන්තො ‘‘සාධු, භද්දෙ, එහි උපගූහස්සු ම’’න්ති ආහ. සුලසා තං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා උපගූහිත්වා ‘‘ඉදානි තං, සාමි, චතූසු පස්සෙසු වන්දිස්සාමී’’ති ¶ වත්වා පාදපිට්ඨියං සීසං ඨපෙත්වා බාහුපස්සෙ වන්දිත්වා පච්ඡිමපස්සං ගන්ත්වා වන්දමානා විය හුත්වා නාගබලා ගණිකා චොරං ද්වීසු පච්ඡාපාදෙසු ගහෙත්වා හෙට්ඨා සීසං කත්වා සතපොරිසෙ නරකෙ ඛිපි. සො තත්ථෙව චුණ්ණවිචුණ්ණං පත්වා මරි. තං කිරියං දිස්වා පබ්බතමත්ථකෙ නිබ්බත්තදෙවතා ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘න හි සබ්බෙසු ඨානෙසු, පුරිසො හොති පණ්ඩිතො;
ඉත්ථීපි පණ්ඩිතා හොති, තත්ථ තත්ථ විචක්ඛණා.
‘‘න හි සබ්බෙසු ඨානෙසු, පුරිසො හොති පණ්ඩිතො;
ඉත්ථීපි පණ්ඩිතා හොති, ලහුං අත්ථං විචින්තිකා.
‘‘ලහුඤ්ච ¶ වත ඛිප්පඤ්ච, නිකට්ඨෙ සමචෙතයි;
මිගං පුණ්ණායතෙනෙව, සුලසා සත්තුකං වධි.
‘‘යොධ උප්පතිතං අත්ථං, න ඛිප්පමනුබුජ්ඣති;
සො හඤ්ඤති මන්දමති, චොරොව ගිරිගබ්භරෙ.
‘‘යො ච උප්පතිතං අත්ථං, ඛිප්පමෙව නිබොධති;
මුච්චතෙ සත්තුසම්බාධා, සුලසා සත්තුකාමිවා’’ති.
තත්ථ පණ්ඩිතා හොතීති ඉත්ථීපි පණ්ඩිතා තත්ථ තත්ථ විචක්ඛණා හොති, අථ වා ඉත්ථී පණ්ඩිතා චෙව තත්ථ තත්ථ විචක්ඛණා ච හොති. ලහුං අත්ථං විචින්තිකාති ලහුං ඛිප්පං අත්ථං විචින්තිකා. ලහුඤ්ච වතාති අදන්ධඤ්ච වත. ඛිප්පඤ්චාති අචිරෙනෙව. නිකට්ඨෙ සමචෙතයීති සන්තිකෙ ඨිතාව තස්ස මරණූපායං චින්තෙසි. පුණ්ණායතෙනෙවාති පූරිතධනුස්මිං. ඉදං ¶ වුත්තං හොති – යථා ඡෙකො මිගලුද්දකො සකණ්ඩපුණ්ණධනුස්මිං ඛිප්පං මිගං වධති, එවං සුලසා සත්තුකං වධීති. යොධාති යො ඉමස්මිං සත්තලොකෙ. නිබොධතීති ජානාති. සත්තුකාමිවාති සත්තුකා ඉව, යථා සුලසා මුත්තා, එවං මුච්චතීති අත්ථො.
ඉති සුලසා චොරං වධිත්වා පබ්බතා ඔරුය්හ අත්තනො පරිජනස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අය්යපුත්තො කහ’’න්ති පුට්ඨා ‘‘මා තං පුච්ඡථා’’ති වත්වා රථං අභිරුහිත්වා නගරමෙව පාවිසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා තෙ උභොපි ඉමෙයෙව අහෙසුං, දෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුලසාජාතකවණ්ණනා තතියා.
[420] 4. සුමඞ්ගලජාතකවණ්ණනා
භුසම්හි කුද්ධොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො රාජොවාදසුත්තං ආරබ්භ කථෙසි. තදා පන සත්ථා රඤ්ඤා යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො වයප්පත්තො පිතු අච්චයෙන රජ්ජං කාරෙසි, මහාදානං පවත්තෙසි. තස්ස සුමඞ්ගලො නාම උය්යානපාලො අහොසි. අථෙකො පච්චෙකබුද්ධො නන්දමූලකපබ්භාරා නික්ඛමිත්වා චාරිකං චරමානො බාරාණසිං පත්වා උය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ නගරං පිණ්ඩාය පාවිසි. තමෙනං රාජා දිස්වා පසන්නචිත්තො වන්දිත්වා පාසාදං ආරොපෙත්වා රාජාසනෙ නිසීදාපෙත්වා නානග්ගරසෙහි ඛාදනීයභොජනීයෙහි පරිවිසිත්වා අනුමොදනං සුත්වා පසන්නො අත්තනො උය්යානෙ වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගාහාපෙත්වා උය්යානං පවෙසෙත්වා සයම්පි භුත්තපාතරාසො තත්ථ ගන්ත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදීනි සංවිදහිත්වා සුමඞ්ගලං නාම උය්යානපාලං වෙය්යාවච්චකරං කත්වා නගරං පාවිසි. පච්චෙකබුද්ධො තතො පට්ඨාය නිබද්ධං රාජගෙහෙ භුඤ්ජන්තො තත්ථ චිරං වසි, සුමඞ්ගලොපි නං සක්කච්චං උපට්ඨහි.
අථෙකදිවසං ¶ පච්චෙකබුද්ධො සුමඞ්ගලං ආමන්තෙත්වා ‘‘අහං කතිපාහං අසුකගාමං නිස්සාය වසිත්වා ආගච්ඡිස්සාමි, රඤ්ඤො ආරොචෙහී’’ති වත්වා පක්කාමි. සුමඞ්ගලොපි රඤ්ඤො ආරොචෙසි. පච්චෙකබුද්ධො කතිපාහං තත්ථ වසිත්වා සායං සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ තං උය්යානං ¶ පච්චාගමි. සුමඞ්ගලො තස්ස ආගතභාවං අජානන්තො අත්තනො ගෙහං අගමාසි. පච්චෙකබුද්ධොපි පත්තචීවරං පටිසාමෙත්වා ථොකං චඞ්කමිත්වා පාසාණඵලකෙ නිසීදි. තං දිවසං පන උය්යානපාලස්ස ඝරං පාහුනකා ආගමිංසු. සො තෙසං සූපබ්යඤ්ජනත්ථාය ‘‘උය්යානෙ අභයලද්ධං මිගං මාරෙස්සාමී’’ති ධනුං ආදාය උය්යානං ගන්ත්වා මිගං උපධාරෙන්තො පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා ‘‘මහාමිගො භවිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය සරං සන්නය්හිත්වා විජ්ඣි. පච්චෙකබුද්ධො සීසං විවරිත්වා ‘‘සුමඞ්ගලා’’ති ආහ. සො සංවෙගප්පත්තො වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, අහං තුම්හාකං ආගතභාවං අජානන්තො ‘මිගො’ති සඤ්ඤාය විජ්ඣිං, ඛමථ මෙ’’ති වත්වා ‘‘හොතු දානි කිං කරිස්සසි, එහි සරං ලුඤ්චිත්වා ගණ්හාහී’’ති වුත්තෙ වන්දිත්වා සරං ලුඤ්චි, මහතී වෙදනා උප්පජ්ජි. පච්චෙකබුද්ධො තත්ථෙව පරිනිබ්බායි. උය්යානපාලො ‘‘සචෙ රාජා ජානිස්සති, නාසෙස්සතී’’ති පුත්තදාරං ගහෙත්වා තතොව පලායි. තාවදෙව ‘‘පච්චෙකබුද්ධො පරිනිබ්බුතො’’ති දෙවතානුභාවෙන සකලනගරං එකකොලාහලං ජාතං.
පුනදිවසෙ මනුස්සා උය්යානං ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා ‘‘උය්යානපාලො පච්චෙකබුද්ධං මාරෙත්වා පලාතො’’ති රඤ්ඤො කථයිංසු. රාජා මහන්තෙන පරිවාරෙන උය්යානං ගන්ත්වා සත්තාහං සරීරපූජං කත්වා මහන්තෙන සක්කාරෙන ඣාපෙත්වා ධාතුයො ආදාය චෙතියං කත්වා තං පූජෙන්තො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. සුමඞ්ගලොපි එකසංවච්ඡරං වීතිනාමෙත්වා ‘‘රඤ්ඤො චිත්තං ජානිස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා ¶ එකං අමච්චං පස්සිත්වා ‘‘මයි රඤ්ඤො චිත්තං ජානාහී’’ති ආහ. අමච්චොපි රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා තස්ස ගුණං කථෙසි. රාජා අසුණන්තො විය අහොසි. පුන කිඤ්චි අවත්වා රඤ්ඤො අනත්තමනභාවං සුමඞ්ගලස්ස කථෙසි. සො දුතියසංවච්ඡරෙපි ආගන්ත්වා තථෙව රාජා තුණ්හී අහොසි. තතියසංවච්ඡරෙ ආගන්ත්වා පුත්තදාරං ගහෙත්වාව ආගමි. අමච්චො රඤ්ඤො චිත්තමුදුභාවං ඤත්වා තං රාජද්වාරෙ ¶ ඨපෙත්වා තස්සාගතභාවං රඤ්ඤො කථෙසි. රාජා තං පක්කොසාපෙත්වා පටිසන්ථාරං ¶ කත්වා ‘‘සුමඞ්ගල, කස්මා තයා මම පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං පච්චෙකබුද්ධො මාරිතො’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘නාහං, දෙව, ‘පච්චෙකබුද්ධං මාරෙමී’ති මාරෙසිං, අපිච ඛො ඉමිනා නාම කාරණෙන ඉදං නාම අකාසි’’න්ති තං පවත්තිං ආචික්ඛි. අථ නං රාජා ‘‘තෙන හි මා භායී’’ති සමස්සාසෙත්වා පුන උය්යානපාලමෙව අකාසි.
අථ නං සො අමච්චො පුච්ඡි ‘‘දෙව, කස්මා තුම්හෙ ද්වෙ වාරෙ සුමඞ්ගලස්ස ගුණං සුත්වාපි කිඤ්චි න කථයිත්ථ, කස්මා පන තතියවාරෙ සුත්වා තං පක්කොසිත්වා අනුකම්පිත්ථා’’ති? රාජා ‘‘තාත, රඤ්ඤා නාම කුද්ධෙන සහසා කිඤ්චි කාතුං න වට්ටති, තෙනාහං පුබ්බෙ තුණ්හී හුත්වා තතියවාරෙ සුමඞ්ගලෙ මම චිත්තස්ස මුදුභාවං ඤත්වා තං පක්කොසාපෙසි’’න්ති රාජවත්තං කථෙන්තො ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘භුසම්හි කුද්ධොති අවෙක්ඛියාන, න තාව දණ්ඩං පණයෙය්ය ඉස්සරො;
අට්ඨානසො අප්පතිරූපමත්තනො, පරස්ස දුක්ඛානි භුසං උදීරයෙ.
‘‘යතො ච ජානෙය්ය පසාදමත්තනො, අත්ථං නියුඤ්ජෙය්ය පරස්ස දුක්කටං;
තදායමත්ථොති සයං අවෙක්ඛිය, අථස්ස දණ්ඩං සදිසං නිවෙසයෙ.
‘‘න චාපි ඣාපෙති පරං න අත්තනං, අමුච්ඡිතො යො නයතෙ නයානයං;
යො දණ්ඩධාරො භවතීධ ඉස්සරො, ස වණ්ණගුත්තො සිරියා න ධංසති.
‘‘යෙ ඛත්තියා සෙ අනිසම්මකාරිනො, පණෙන්ති දණ්ඩං සහසා පමුච්ඡිතා;
අවණ්ණසංයුතා ජහන්ති ජීවිතං, ඉතො විමුත්තාපි ච යන්ති දුග්ගතිං.
‘‘ධම්මෙ ¶ ¶ ච යෙ අරියප්පවෙදිතෙ රතා, අනුත්තරා තෙ වචසා මනසා කම්මුනා ච;
තෙ සන්තිසොරච්චසමාධිසණ්ඨිතා, වජන්ති ලොකං දුභයං තථාවිධා.
‘‘රාජාහමස්මි ¶ නරපමදානමිස්සරො, සචෙපි කුජ්ඣාමි ඨපෙමි අත්තනං;
නිසෙධයන්තො ජනතං තථාවිධං, පණෙමි දණ්ඩං අනුකම්ප යොනිසො’’ති.
තත්ථ අවෙක්ඛියානාති අවෙක්ඛිත්වා ජානිත්වා. ඉදං වුත්තං හොති – තාත, පථවිස්සරො රාජා නාම ‘‘අහං භුසං කුද්ධො බලවකොධාභිභූතො’’ති ඤත්වා අට්ඨවත්ථුකාදිභෙදං දණ්ඩං පරස්ස න පණයෙය්ය න වත්තෙය්ය. කිංකාරණා? කුද්ධො හි අට්ඨවත්ථුකං සොළසවත්ථුකං කත්වා අට්ඨානෙන අකාරණෙන අත්තනො රාජභාවස්ස අනනුරූපං ‘‘ඉමං එත්තකං නාම ආහරථ, ඉදඤ්ච තස්ස කරොථා’’ති පරස්ස භුසං දුක්ඛානි බලවදුක්ඛානි උදීරයෙ.
යතොති යදා. ඉදං වුත්තං හොති – යදා පන රාජා පරස්මිං උප්පන්නං අත්තනො පසාදං ජානෙය්ය, අථ පරස්ස දුක්කටං අත්ථං නියුඤ්ජෙය්ය උපපරික්ඛෙය්ය, තදා එවං නියුඤ්ජන්තො ‘‘අයං නාමෙත්ථ අත්ථො, අයං එතස්ස දොසො’’ති සයං අත්තපච්චක්ඛං කත්වා අථස්ස අපරාධකාරකස්ස අට්ඨවත්ථුකහෙතු අට්ඨෙව, සොළසවත්ථුකහෙතු සොළසෙව කහාපණෙ ගණ්හමානො දණ්ඩං සදිසං කතදොසානුරූපං නිවෙසයෙ ඨපෙය්ය පවත්තෙය්යාති.
අමුච්ඡිතොති ඡන්දාදීහි අගතිකිලෙසෙහි අමුච්ඡිතො අනභිභූතො හුත්වා යො නයානයං නයතෙ උපපරික්ඛති, සො නෙව පරං ඣාපෙති, න අත්තානං. ඡන්දාදිවසෙන හි අහෙතුකං දණ්ඩං පවත්තෙන්තො පරම්පි තෙන දණ්ඩෙන ඣාපෙති දහති පීළෙති, අත්තානම්පි තතොනිදානෙන පාපෙන. අයං පන න පරං ඣාපෙති, න අත්තානං. යො දණ්ඩධාරො භවතීධ ඉස්සරොති යො ඉධ පථවිස්සරො රාජා ඉධ සත්තලොකෙ දොසානුච්ඡවිකං දණ්ඩං පවත්තෙන්තො දණ්ඩධාරො හොති. ස වණ්ණගුත්තොති ගුණවණ්ණෙන චෙව යසවණ්ණෙන ච ගුත්තො රක්ඛිතො සිරියා න ධංසති න පරිහායති ¶ . අවණ්ණසංයුතා ජහන්තීති අධම්මිකා ලොලරාජානො අවණ්ණෙන යුත්තා හුත්වා ජීවිතං ජහන්ති.
ධම්මෙ ච යෙ අරියප්පවෙදිතෙති යෙ රාජානො ආචාරඅරියෙහි ධම්මිකරාජූහි පවෙදිතෙ දසවිධෙ රාජධම්මෙ රතා. අනුත්තරා තෙති තෙ වචසා මනසා කම්මුනා ච තීහිපි එතෙහි අනුත්තරා ¶ ජෙට්ඨකා. තෙ සන්තිසොරච්චසමාධිසණ්ඨිතාති තෙ අගතිපහානෙන කිලෙසසන්තියඤ්ච සුසීල්යසඞ්ඛාතෙ සොරච්චෙ ච එකග්ගතාසමාධිම්හි ච සණ්ඨිතා පතිට්ඨිතා ධම්මිකරාජානො. වජන්ති ලොකං දුභයන්ති ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා මනුස්සලොකතො දෙවලොකං, දෙවලොකතො මනුස්සලොකන්ති උභයලොකමෙව වජන්ති, නිරයාදීසු න නිබ්බත්තන්ති. නරපමදානන්ති නරානඤ්ච නාරීනඤ්ච. ඨපෙමි අත්තනන්ති කුද්ධොපි කොධවසෙන අගන්ත්වා අත්තානං පොරාණකරාජූහි ඨපිතනයස්මිංයෙව ධම්මෙ ඨපෙමි, විනිච්ඡයධම්මං න භින්දාමීති.
එවං ¶ ඡහි ගාථාහි රඤ්ඤා අත්තනො ගුණෙ කථිතෙ සබ්බාපි රාජපරිසා තුට්ඨා ‘‘අයං සීලාචාරගුණසම්පත්ති තුම්හාකඤ්ඤෙව අනුරූපා’’ති රඤ්ඤො ගුණෙ කථෙසුං. සුමඞ්ගලො පන පරිසාය කථිතාවසානෙ උට්ඨාය රාජානං වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ රඤ්ඤො ථුතිං කරොන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘සිරී ච ලක්ඛී ච තවෙව ඛත්තිය, ජනාධිප මා විජහි කුදාචනං;
අක්කොධනො නිච්චපසන්නචිත්තො, අනීඝො තුවං වස්සසතානි පාලය.
‘‘ගුණෙහි එතෙහි උපෙත ඛත්තිය, ඨිතමරියවත්තී සුවචො අකොධනො;
සුඛී අනුප්පීළ පසාස මෙදිනිං, ඉතො විමුත්තොපි ච යාහි සුග්ගතිං.
‘‘එවං සුනීතෙන සුභාසිතෙන, ධම්මෙන ඤායෙන උපායසො නයං;
නිබ්බාපයෙ සඞ්ඛුභිතං මහාජනං, මහාව මෙඝො සලිලෙන මෙදිනි’’න්ති.
තත්ථ ¶ සිරී ච ලක්ඛී චාති පරිවාරසම්පත්ති ච පඤ්ඤා ච. අනීඝොති නිද්දුක්ඛො හුත්වා. උපෙත ඛත්තියාති උපෙතො ඛත්තිය, අයමෙව වා පාඨො. ඨිතමරියවත්තීති ඨිතඅරියවත්ති, අරියවත්ති නාම දසරාජධම්මසඞ්ඛාතං පොරාණරාජවත්තං, තත්ථ පතිට්ඨිතත්තා ඨිතරාජධම්මො හුත්වාති අත්ථො. අනුප්පීළ පසාස මෙදිනින්ති අනුප්පීළං පසාස මෙදිනිඤ්ච, අයමෙව ¶ වා පාඨො. සුනීතෙනාති සුනයෙන සුට්ඨු කාරණෙන. ධම්මෙනාති දසකුසලකම්මපථධම්මෙන. ඤායෙනාති පුරිමපදස්සෙව වෙවචනං. උපායසොති උපායකොසල්ලෙන. නයන්ති නයන්තො රජ්ජං අනුසාසන්තො ධම්මිකරාජා. නිබ්බාපයෙති ඉමාය පටිපත්තියා කායිකචෙතසිකදුක්ඛං දරථං අපනෙන්තො කායිකචෙතසිකදුක්ඛසඞ්ඛුභිතම්පි මහාජනං මහාමෙඝො සලිලෙන මෙදිනිං විය නිබ්බාපෙය්ය, ත්වම්පි තථෙව නිබ්බාපෙහීති දස්සෙන්තො එවමාහ.
සත්ථා කොසලරඤ්ඤො ඔවාදවසෙන ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පච්චෙකබුද්ධො පරිනිබ්බුතො, සුමඞ්ගලො ආනන්දො අහොසි, රාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුමඞ්ගලජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[421] 5. ගඞ්ගමාලජාතකවණ්ණනා
අඞ්ගාරජාතාති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උපොසථකම්මං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි සත්ථා උපොසථිකෙ උපාසකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘උපාසකා සාධුරූපං වො කතං උපොසථං උපවසන්තෙහි, දානං දාතබ්බං, සීලං රක්ඛිතබ්බං, කොධො න කාතබ්බො, මෙත්තා භාවෙතබ්බා, උපොසථවාසො වසිතබ්බො, පොරාණකපණ්ඩිතා හි එකං උපඩ්ඪුපොසථකම්මං නිස්සාය මහායසං ලභිංසූ’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තස්මිං නගරෙ සුචිපරිවාරො නාම සෙට්ඨි අහොසි අසීතිකොටිධනවිභවො දානාදිපුඤ්ඤාභිරතො. තස්ස පුත්තදාරාපි පරිජනොපි අන්තමසො තස්මිං ඝරෙ වච්ඡපාලකාපි ¶ සබ්බෙ මාසස්ස ඡ දිවසෙ උපොසථං උපවසන්ති. තදා බොධිසත්තො එකස්මිං දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා භතිං කත්වා කිච්ඡෙන ජීවති. සො ‘‘භතිං කරිස්සාමී’’ති තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො ‘‘කිං ආගතොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තුම්හාකං ගෙහෙ භතියා කම්මකරණත්ථ’’න්ති ආහ. සෙට්ඨි අඤ්ඤෙසං භතිකානං ආගතදිවසෙයෙව ‘‘ඉමස්මිං ගෙහෙ කම්මං කරොන්තා සීලං රක්ඛන්ති, සීලං රක්ඛිතුං සක්කොන්තා කම්මං කරොථා’’ති වදති, බොධිසත්තස්ස පන සීලරක්ඛණආචික්ඛණෙ සඤ්ඤං අකත්වා ‘‘සාධු ¶ , තාත, අත්තනො භතිං ජානිත්වා කම්මං කරොහී’’ති ආහ. සො තතො පට්ඨාය සුවචො හුත්වා උරං දත්වා අත්තනො කිලමථං අගණෙත්වා තස්ස සබ්බකිච්චානි කරොති, පාතොව කම්මන්තං ගන්ත්වා සායං ආගච්ඡති.
අථෙකදිවසං නගරෙ ඡණං ඝොසෙසුං. මහාසෙට්ඨි දාසිං ආමන්තෙත්වා ‘‘අජ්ජුපොසථදිවසො, ගෙහෙ කම්මකරානං පාතොව භත්තං පචිත්වා දෙහි, කාලස්සෙව භුඤ්ජිත්වා උපොසථිකා භවිස්සන්තී’’ති ආහ. බොධිසත්තො කාලස්සෙව උට්ඨාය කම්මන්තං අගමාසි, ‘‘අජ්ජුපොසථිකො භවෙය්යාසී’’ති තස්ස කොචි නාරොචෙසි. සෙසකම්මකරා පාතොව භුඤ්ජිත්වා උපොසථිකාව අහෙසුං. සෙට්ඨිපි සපුත්තදාරො සපරිජනො උපොසථං අධිට්ඨහි, සබ්බෙපි උපොසථිකා අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානං ගන්ත්වා සීලං ආවජ්ජෙන්තා නිසීදිංසු. බොධිසත්තො සකලදිවසං කම්මං කත්වා සූරියත්ථඞ්ගමනවෙලාය ආගතො. අථස්ස භත්තකාරිකා හත්ථධොවනං දත්වා පාතියං භත්තං වඩ්ඪෙත්වා උපනාමෙසි. බොධිසත්තො ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු ඉමාය වෙලාය මහාසද්දො හොති, අජ්ජ කහං ගතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සබ්බෙ උපොසථං සමාදියිත්වා අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානානි ගතා’’ති. තං සුත්වා බොධිසත්තො චින්තෙසි ‘‘එත්තකානං සීලවන්තානං අන්තරෙ අහං එකො දුස්සීලො හුත්වා න වසිස්සාමි, ඉදානි උපොසථඞ්ගෙසු අධිට්ඨිතෙසු හොති නු ඛො උපොසථකම්මං, නො’’ති. සො ගන්ත්වා සෙට්ඨිං ¶ පුච්ඡි. අථ නං සෙට්ඨි ‘‘තාත පාතොව අනධිට්ඨිතත්තා සකලං උපොසථකම්මං න හොති, උපඩ්ඪුපොසථකම්මං පන හොතී’’ති ආහ.
සො ‘‘එත්තකම්පි හොතූ’’ති සෙට්ඨිස්ස සන්තිකෙ සමාදින්නසීලො හුත්වා උපොසථකම්මං අධිට්ඨාය අත්තනො වසනොකාසං පවිසිත්වා සීලං ¶ ආවජ්ජෙන්තො නිපජ්ජි. අථස්ස සකලදිවසං නිරාහාරතාය පච්ඡිමයාමසමනන්තරෙ සත්ථකවාතා සමුට්ඨහිංසු. සෙට්ඨිනා නානාවිධානි භෙසජ්ජානි ආහරිත්වා ‘‘භුඤ්ජා’’ති වුච්චමානොපි ‘‘උපොසථං න භින්දිස්සාමි, ජීවිතපරියන්තිකං කත්වා සමාදියි’’න්ති ¶ ආහ. බලවවෙදනා උප්පජ්ජි, අරුණුග්ගමනවෙලාය සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං නාසක්ඛි. අථ නං ‘‘ඉදානි මරිස්සතී’’ති නීහරිත්වා ‘‘ඔසාරකෙ නිපජ්ජාපෙසුං. තස්මිං ඛණෙ බාරාණසිරාජා රථවරගතො මහන්තෙන පරිවාරෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො තං ඨානං සම්පාපුණි. බොධිසත්තො තස්ස සිරිං ඔලොකෙත්වා තස්මිං ලොභං උප්පාදෙත්වා රජ්ජං පත්ථෙසි. සො චවිත්වා උපඩ්ඪුපොසථකම්මනිස්සන්දෙන තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. සා ලද්ධගබ්භපරිහාරා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි, ‘‘උදයකුමාරො’’තිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පාපුණි, ජාතිස්සරඤාණෙන අත්තනො පුබ්බකම්මං සරිත්වා ‘‘අප්පකස්ස කම්මස්ස ඵලං මම ඉද’’න්ති අභික්ඛණං උදානං උදානෙසි. සො පිතු අච්චයෙන රජ්ජං පත්වාපි අත්තනො මහන්තං සිරිවිභවං ඔලොකෙත්වා තදෙව උදානං උදානෙසි.
අථෙකදිවසං නගරෙ ඡණං සජ්ජයිංසු, මහාජනො කීළාපසුතො අහොසි. තදා බාරාණසියා උත්තරද්වාරවාසී එකො භතිකො උදකභතිං කත්වා ලද්ධං අඩ්ඪමාසකං පාකාරිට්ඨකාය අන්තරෙ ඨපෙත්වා භතිං කරොන්තො දක්ඛිණද්වාරං පත්වා තත්ථ උදකභතිමෙව කත්වා ජීවමානාය එකාය කපණිත්ථියා සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි. සා තං ආහ – ‘‘සාමි, නගරෙ ඡණො වත්තති, සචෙ තෙ කිඤ්චි අත්ථි, මයම්පි කීළෙය්යාමා’’ති? ‘‘ආම, අත්ථී’’ති. ‘‘කිත්තකං, සාමී’’ති? ‘‘අඩ්ඪමාසකො’’ති. ‘‘කහං සො’’ති? ‘‘උත්තරද්වාරෙ ඉට්ඨකබ්භන්තරෙ ඨපිතොති ඉතො මෙ ද්වාදසයොජනන්තරෙ නිධානං, තව පන හත්ථෙ කිඤ්චි අත්ථී’’ති? ‘‘ආම, අත්ථී’’ති. ‘‘කිත්තක’’න්ති? ‘‘අඩ්ඪමාසකොවා’’ති. ‘‘ඉති තව අඩ්ඪමාසකො, මම අඩ්ඪමාසකොති මාසකොව හොති, තතො එකෙන කොට්ඨාසෙන මාලං, එකෙන කොට්ඨාසෙන ගන්ධං, එකෙන කොට්ඨාසෙන සුරං ගහෙත්වා කීළිස්සාම, ගච්ඡ තයා ඨපිතං අඩ්ඪමාසකං ¶ ආහරා’’ති. සො ‘‘භරියාය මෙ සන්තිකා කථා ලද්ධා’’ති හට්ඨතුට්ඨො ‘‘භද්දෙ, මා චින්තයි, ආහරිස්සාමි න’’න්ති වත්වා පක්කාමි. නාගබලො භතිකො ඡ යොජනානි අතික්කම්ම ¶ මජ්ඣන්හිකසමයෙ වීතච්චිකඞ්ගාරසන්ථතං විය උණ්හං වාලුකං මද්දන්තො ධනලොභෙන හට්ඨපහට්ඨො කසාවරත්තනිවාසනො කණ්ණෙ තාලපණ්ණං පිළන්ධිත්වා එකෙන ආයොගවත්තෙන ගීතං ගායන්තො රාජඞ්ගණෙන පායාසි.
උදයරාජා ¶ සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ඨිතො තං තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො එස එවරූපං වාතාතපං අගණෙත්වා හට්ඨතුට්ඨො ගායන්තො ගච්ඡති, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා පක්කොසනත්ථාය එකං පුරිසං පහිණි. තෙන ගන්ත්වා ‘‘රාජා තං පක්කොසතී’’ති වුත්තෙ ‘‘රාජා මය්හං කිං හොති, නාහං රාජානං ජානාමී’’ති වත්වා බලක්කාරෙන නීතො එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං රාජා පුච්ඡන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘අඞ්ගාරජාතා පථවී, කුක්කුළානුගතා මහී;
අථ ගායසි වත්තානි, න තං තපති ආතපො.
‘‘උද්ධං තපති ආදිච්චො, අධො තපති වාලුකා;
අථ ගායසි වත්තානි, න තං තපති ආතපො’’ති.
තත්ථ අඞ්ගාරජාතාති භො පුරිස, අයං පථවී වීතච්චිකඞ්ගාරා විය උණ්හජාතා. කුක්කුළානුගතාති ආදිත්තඡාරිකසඞ්ඛාතෙන කුක්කුළෙන විය උණ්හවාලුකාය අනුගතා. වත්තානීති ආයොගවත්තානි ආරොපෙත්වා ගීතං ගායසීති.
සො රඤ්ඤො කථං සුත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘න මං තපති ආතපො, ආතපා තපයන්ති මං;
අත්ථා හි විවිධා රාජ, තෙ තපන්ති න ආතපො’’ති.
තත්ථ ආතපාති වත්ථුකාමකිලෙසකාමා. පුරිසඤ්හි තෙ අභිතපන්ති, තස්මා ‘‘ආතපා’’ති වුත්තා. අත්ථා හි විවිධාති, මහාරාජ, මය්හං වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙ නිස්සාය කත්තබ්බා නානාකිච්චසඞ්ඛාතා විවිධා අත්ථා අත්ථි, තෙ මං තපන්ති, න ආතපොති.
අථ ¶ නං රාජා ‘‘කො නාම තෙ අත්ථො’’ති පුච්ඡි. සො ආහ ‘‘අහං, දෙව, දක්ඛිණද්වාරෙ කපණිත්ථියා සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසිං, සා මං ‘ඡණං කීළිස්සාම, අත්ථි තෙ කිඤ්චි හත්ථෙ’ති පුච්ඡි, අථ නං අහං ‘මම නිධානං උත්තරද්වාරෙ ¶ පාකාරන්තරෙ ඨපිත’න්ති අවචං, සා ‘ගච්ඡ තං ආහර, උභොපි කීළිස්සාමා’ති මං පහිණි, සා මෙ තස්සා කථා හදයං න විජහති, තං මං අනුස්සරන්තං කාමතපො තපති, අයං මෙ, දෙව, අත්ථො’’ති. අථ ‘‘එවරූපං ¶ වාතාතපං අගණෙත්වා කිං තෙ තුස්සනකාරණං, යෙන ගායන්තො ගච්ඡසී’’ති? ‘‘දෙව, තං නිධානං ආහරිත්වා ‘තාය සද්ධිං අභිරමිස්සාමී’ති ඉමිනා කාරණෙන තුට්ඨො ගායාමී’’ති. ‘‘කිං පන තෙ, භො පුරිස, උත්තරද්වාරෙ ඨපිතනිධානං සතසහස්සමත්තං අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථි, දෙවා’’ති. රාජා ‘‘තෙන හි පඤ්ඤාස සහස්සානි, චත්තාලීස, තිංස, වීස, දස, සහස්සං, පඤ්ච සතානි, චත්තාරි, තීණි, ද්වෙ, එකං, සතං, පඤ්ඤාසං, චත්තාලීසං, තිංසං, වීසං, දස, පඤ්ච, චත්තාරි, තයො, ද්වෙ, එකො කහාපණො, අඩ්ඪො, පාදො, චත්තාරො මාසකා, තයො, ද්වෙ, එකො මාසකො’’ති පුච්ඡි. සබ්බං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘අඩ්ඪමාසකො’’ති වුත්තො ‘‘ආම, දෙව, එත්තකං මය්හං ධනං, තං ආහරිත්වා තාය සද්ධිං අභිරමිස්සාමීති ගච්ඡාමි, තාය පීතියා තෙන සොමනස්සෙන න මං එස වාතාතපො තපතී’’ති ආහ.
අථ නං රාජා ‘‘භො පුරිස, එවරූපෙ ආතපෙ තත්ථ මා ගමි, අහං තෙ අඩ්ඪමාසකං දස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘දෙව, අහං තුම්හාකං කථාය ඨත්වා තඤ්ච ගණ්හිස්සාමි, ඉතරඤ්ච ධනං න නාසෙස්සාමි, මම ගමනං අහාපෙත්වා තම්පි ගහෙස්සාමී’’ති. ‘‘භො පුරිස, නිවත්ත, මාසකං තෙ දස්සාමි, ද්වෙ මාසකෙහි එවං වඩ්ඪෙත්වා කොටිං කොටිසතං අපරිමිතං ධනං දස්සාමි, නිවත්තා’’ති වුත්තෙපි ‘‘දෙව, තං ගහෙත්වා ඉතරම්පි ගණ්හිස්සාමි’’ඉච්චෙව ආහ. තතො සෙට්ඨිට්ඨානාදීහි ඨානන්තරෙහි පලොභිතො යාව උපරජ්ජා තථෙව වත්වා ‘‘උපඩ්ඪරජ්ජං ¶ තෙ දස්සාමි, නිවත්තා’’ති වුත්තෙ සම්පටිච්ඡි. රාජා ‘‘ගච්ඡථ මම සහායස්ස කෙසමස්සුං කාරෙත්වා න්හාපෙත්වා අලඞ්කරිත්වා ආනෙථ න’’න්ති අමච්චෙ ආණාපෙසි. අමච්චා තථා අකංසු. රාජා රජ්ජං ද්විධා භින්දිත්වා තස්ස උපඩ්ඪරජ්ජං අදාසි. ‘‘සො පන තං ගහෙත්වාපි අඩ්ඪමාසකපෙමෙන උත්තරපස්සං ගතොයෙවා’’ති වදන්ති. සො අඩ්ඪමාසකරාජා නාම අහොසි. තෙ සමග්ගා සම්මොදමානා රජ්ජං කාරෙන්තා එකදිවසං උය්යානං ගමිංසු. තත්ථ කීළිත්වා උදයරාජා අඩ්ඪමාසකරඤ්ඤො අඞ්කෙ සීසං කත්වා නිපජ්ජි. තස්මිං නිද්දං ඔක්කන්තෙ පරිවාරමනුස්සා කීළානුභවනවසෙන තත්ථ තත්ථ අගමංසු.
අඩ්ඪමාසකරාජා ¶ ‘‘කිං මෙ නිච්චකාලං උපඩ්ඪරජ්ජෙන, ඉමං මාරෙත්වා අහමෙව සකලරජ්ජං කාරෙස්සාමී’’ති ඛග්ගං අබ්බාහිත්වා ‘‘පහරිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා පුන ‘‘අයං රාජා මං දලිද්දකපණං මනුස්සං අත්තනා සමානං කත්වා මහන්තෙ ඉස්සරියෙ පතිට්ඨපෙසි, එවරූපං නාම යසදායකං මාරෙත්වා රජ්ජං කාරෙස්සාමීති මම ඉච්ඡා උප්පන්නා, අයුත්තං වත මෙ කම්ම’’න්ති සතිං පටිලභිත්වා අසිං පවෙසෙසි. අථස්ස දුතියම්පි තතියම්පි තථෙව චිත්තං උප්පජ්ජි. තතො චින්තෙසි ‘‘ඉදං චිත්තං පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානං මං පාපකම්මෙ නියොජෙය්යා’’ති. සො අසිං භූමියං ඛිපිත්වා රාජානං උට්ඨාපෙත්වා ‘‘ඛමාහි මෙ, දෙවා’’ති පාදෙසු පති. ‘‘නනු සම්ම, තව මමන්තරෙ ¶ දොසො නත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, අහං ඉදං නාම අකාසි’’න්ති. ‘‘තෙන හි සම්ම, ඛමාමි තෙ, ඉච්ඡන්තො පන රජ්ජං කාරෙහි, අහං උපරාජා හුත්වා තං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති. සො ‘‘න මෙ, දෙව, රජ්ජෙන අත්ථො, අයඤ්හි තණ්හා මං අපායෙසු නිබ්බත්තාපෙස්සති, තව රජ්ජං ත්වමෙව ගණ්හ, අහං පබ්බජිස්සාමි, දිට්ඨං මෙ කාමස්ස මූලං, අයඤ්හි සඞ්කප්පෙන වඩ්ඪති, න දානි ¶ නං තතො පට්ඨාය සඞ්කප්පෙස්සාමී’’ති උදානෙන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘අද්දසං කාම තෙ මූලං, සඞ්කප්පා කාම ජායසි;
න තං සඞ්කප්පයිස්සාමි, එවං කාම න හෙහිසී’’ති.
තත්ථ එවන්ති එවං මමන්තරෙ. න හෙහිසීති න උප්පජ්ජිස්සසීති.
එවඤ්ච පන වත්වා පුන කාමෙසු අනුයුඤ්ජන්තස්ස මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘අප්පාපි කාමා න අලං, බහූහිපි න තප්පති;
අහහා බාලලපනා, පරිවජ්ජෙථ ජග්ගතො’’ති.
තත්ථ අහහාති සංවෙගදීපනං. ජග්ගතොති ජග්ගන්තො. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, ඉමස්ස මහාජනස්ස අප්පකාපි වත්ථුකාමකිලෙසකාමා න අලං පරියත්තාව, බහූහිපි ච තෙහි න තප්පතෙව, ‘‘අහො ඉමෙ මම රූපා මම සද්දා’’ති ලපනතො බාලලපනා කාමා, ඉමෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා බොධිපක්ඛියානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තො ජග්ගන්තො කුලපුත්තො පරිවජ්ජෙථ, පරිඤ්ඤාපහානාභිසමයෙහි අභිසමෙත්වා පජහෙය්යාති.
එවං ¶ සො මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා උදයරාජානං රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා මහාජනං අස්සුමුඛං රොදමානං පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා විහාසි. තස්ස පබ්බජිතකාලෙ රාජා තං උදානං සකලං කත්වා උදානෙන්තො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘අප්පස්ස ¶ කම්මස්ස ඵලං මමෙදං, උදයො අජ්ඣාගමා මහත්තපත්තං;
සුලද්ධලාභො වත මාණවස්ස, යො පබ්බජී කාමරාගං පහායා’’ති.
තත්ථ උදයොති අත්තානං සන්ධාය වදති. මහත්තපත්තන්ති මහන්තභාවප්පත්තං විපුලං ඉස්සරියං අජ්ඣාගමා. මාණවස්සාති සත්තස්ස මය්හං සහායස්ස සුලද්ධලාභො, යො කාමරාගං පහාය පබ්බජිතොති අධිප්පායෙනෙවමාහ.
ඉමිස්සා ¶ පන ගාථාය න කොචි අත්ථං ජානාති. අථ නං එකදිවසං අග්ගමහෙසී ගාථාය අත්ථං පුච්ඡි, රාජා න කථෙසි. එකො පනස්ස ගඞ්ගමාලො නාම මඞ්ගලන්හාපිතො, සො රඤ්ඤො මස්සුං කරොන්තො පඨමං ඛුරපරිකම්මං කත්වා පච්ඡා සණ්ඩාසෙන ලොමානි ගණ්හාති, රඤ්ඤො ච ඛුරපරිකම්මකාලෙ සුඛං හොති, ලොමහරණකාලෙ දුක්ඛං. සො පඨමං තස්ස වරං දාතුකාමො හොති, පච්ඡා සීසච්ඡෙදනමාකඞ්ඛති. අථෙකදිවසං ‘‘භද්දෙ, අම්හාකං ගඞ්ගමාලකප්පකො බාලො’’ති දෙවියා තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘කි පන, දෙව, කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ ‘‘පඨමං සණ්ඩාසෙන ලොමානි ගහෙත්වා පච්ඡා ඛුරපරිකම්ම’’න්ති ආහ. සා තං කප්පකං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, ඉදානි රඤ්ඤො මස්සුකරණදිවසෙ පඨමං ලොමානි ගහෙත්වා පච්ඡා ඛුරපරිකම්මං කරෙය්යාසි, රඤ්ඤා ච ‘වරං ගණ්හාහී’ති වුත්තෙ ‘අඤ්ඤෙන, දෙව, මෙ අත්ථො නත්ථි, තුම්හාකං උදානගාථාය අත්ථං ආචික්ඛථා’ති වදෙය්යාසි, අහං තෙ බහුං ධනං දස්සාමී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා මස්සුකරණදිවසෙ පඨමං සණ්ඩාසං ගණ්හි. ‘‘කිං, භණෙ ගඞ්ගමාල, අපුබ්බං තෙ කරණ’’න්ති රඤ්ඤා වුත්තෙ ‘‘දෙව, කප්පකා නාම අපුබ්බම්පි කරොන්තී’’ති වත්වා පඨමං ලොමානි ගහෙත්වා පච්ඡා ඛුරපරිකම්මං අකාසි. රාජා ‘‘වරං ගණ්හාහී’’ති ආහ. ‘‘දෙව, අඤ්ඤෙන මෙ ¶ අත්ථො නත්ථි, තුම්හාකං උදානගාථාය අත්ථං කථෙථා’’ති. රාජා අත්තනො දලිද්දකාලෙ කතං කථෙතුං ලජ්ජන්තො ‘‘තාත, ඉමිනා තෙ වරෙන කො අත්ථො, අඤ්ඤං ගණ්හාහී’’ති ආහ. ‘‘එතමෙව දෙහි, දෙවා’’ති. සො මුසාවාදභයෙන ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා කුම්මාසපිණ්ඩිජාතකෙ වුත්තනයෙනෙව සබ්බං සංවිදහාපෙත්වා රතනපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා ‘‘අහං ගඞ්ගමාල, පුරිමභවෙ ඉමස්මිංයෙව නගරෙ’’ති සබ්බං පුරිමකිරියං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉමිනා කාරණෙන උපඩ්ඪගාථං, ‘සහායො පන මෙ පබ්බජිතො, අහං පමත්තො හුත්වා රජ්ජමෙව කාරෙමී’ති ඉමිනා කාරණෙන ¶ පච්ඡා උපඩ්ඪගාථං වදාමී’’ති උදානස්ස අත්ථං කථෙසි.
තං සුත්වා කප්පකො ‘‘උපඩ්ඪුපොසථකම්මෙන කිර රඤ්ඤා අයං සම්පත්ති ලද්ධා, කුසලං නාම කාතබ්බමෙව, යංනූනාහං පබ්බජිත්වා අත්තනො පතිට්ඨං කරෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා ඤාතිභොගපරිවට්ටං පහාය ¶ රාජානං පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා හිමවන්තං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තිලක්ඛණං ආරොපෙන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිං පත්වා ඉද්ධියා නිබ්බත්තපත්තචීවරධරො ගන්ධමාදනපබ්බතෙ පඤ්චඡබ්බස්සානි වසිත්වා ‘‘බාරාණසිරාජානං ඔලොකෙස්සාමී’’ති ආකාසෙනාගන්ත්වා උය්යානෙ මඞ්ගලසිලායං නිසීදි. උය්යානපාලො සඤ්ජානිත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි ‘‘දෙව, ගඞ්ගමාලො පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා උය්යානෙ නිසින්නො’’ති. රාජා තං සුත්වා ‘‘පච්චෙකබුද්ධං වන්දිස්සාමී’’ති වෙගෙන නික්ඛමි. රාජමාතා ච පුත්තෙන සද්ධිංයෙව නික්ඛමි. රාජා උය්යානං පවිසිත්වා තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි සද්ධිං පරිසාය. සො රඤ්ඤා සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තො ‘‘කිං, බ්රහ්මදත්ත, අප්පමත්තොසි, ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි, දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොසී’’ති රාජානං කුලනාමෙන ආලපිත්වා පටිසන්ථාරං කරොති. තං සුත්වා රඤ්ඤො මාතා ‘‘අයං හීනජච්චො මලමජ්ජකො න්හාපිතපුත්තො අත්තානං න ජානාති, මම පුත්තං පථවිස්සරං ජාතිඛත්තියං ‘බ්රහ්මදත්තා’ති නාමෙනාලපතී’’ති කුජ්ඣිත්වා සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘තපසා පජහන්ති පාපකම්මං, තපසා න්හාපිතකුම්භකාරභාවං;
තපසා අභිභුය්ය ගඞ්ගමාල, නාමෙනාලපසජ්ජ බ්රහ්මදත්තා’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – ඉමෙ තාව සත්තා තපසා අත්තනා කතෙන තපොගුණෙන පාපකම්මං ජහන්ති, කිං පනෙතෙ තපසා න්හාපිතකුම්භකාරභාවම්පි ජහන්ති, යං ත්වං ගඞ්ගමාල, අත්තනො තපසා අභිභුය්ය මම පුත්තං බ්රහ්මදත්තං නාමෙනාලපසි, පතිරූපං නු තෙ එතන්ති?
රාජා ¶ මාතරං වාරෙත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස ගුණං පකාසෙන්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘සන්දිට්ඨිකමෙව අම්ම පස්සථ, ඛන්තීසොරච්චස්ස අයං විපාකො;
යො සබ්බජනස්ස වන්දිතොහු, තං වන්දාම සරාජිකා සමච්චා’’ති.
තත්ථ ඛන්තීසොරච්චස්සාති අධිවාසනඛන්තියා ච සොරච්චස්ස ච. තං වන්දාමාති තං ඉදානි මයං සරාජිකා සමච්චා සබ්බෙ වන්දාම, පස්සථ අම්ම, ඛන්තීසොරච්චානං විපාකන්ති.
රඤ්ඤා මාතරි වාරිතාය සෙසමහාජනො උට්ඨහිත්වා ‘‘අයුත්තං වත, දෙව, එවරූපස්ස හීනජච්චස්ස තුම්හෙ නාමෙනාලපන’’න්ති ආහ. රාජා මහාජනම්පි පටිබාහිත්වා තස්ස ගුණකථං කථෙතුං ඔසානගාථමාහ –
‘‘මා ¶ කිඤ්චි අවචුත්ථ ගඞ්ගමාලං, මුනිනං මොනපථෙසු සික්ඛමානං;
එසො හි අතරි අණ්ණවං, යං තරිත්වා චරන්ති වීතසොකා’’ති.
තත්ථ මුනිනන්ති අගාරිකානගාරිකසෙක්ඛාසෙක්ඛපච්චෙකමුනීසු පච්චෙකමුනිං. මොනපථෙසු සික්ඛමානන්ති පුබ්බභාගපටිපදාබොධිපක්ඛියධම්මසඞ්ඛාතෙසු මොනපථෙසු සික්ඛමානං. අණ්ණවන්ති සංසාරමහාසමුද්දං.
එවඤ්ච පන වත්වා රාජා පච්චෙකබුද්ධං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, මය්හං මාතු ඛමථා’’ති ආහ. ‘‘ඛමාමි, මහාරාජා’’ති. රාජපරිසාපි නං ඛමාපෙසි. රාජා අත්තානං නිස්සාය වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං යාචි. පච්චෙකබුද්ධො පන පටිඤ්ඤං අදත්වා සරාජිකාය ¶ පරිසාය පස්සන්තියාව ආකාසෙ ඨත්වා රඤ්ඤො ඔවාදං දත්වා ගන්ධමාදනමෙව ගතො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවඤ්ච උපාසකා උපොසථවාසො නාම වසිතබ්බයුත්තකො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පච්චෙකබුද්ධො පරිනිබ්බායි, අඩ්ඪමාසකරාජා ආනන්දො අහොසි, රඤ්ඤො මාතා මහාමායා, අග්ගමහෙසී රාහුලමාතා, උදයරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගඞ්ගමාලජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[422] 6. චෙතියජාතකවණ්ණනා
ධම්මො හවෙ හතො හන්තීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස පථවිපවෙසනං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි දිවසෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො මුසාවාදං කත්වා පථවිං පවිට්ඨො අවීචිපරායණො ජාතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි පථවිං පවිට්ඨොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ පඨමකප්පෙ මහාසම්මතො නාම රාජා අසඞ්ඛ්යෙය්යායුකො අහොසි. තස්ස පුත්තො රොජො නාම, තස්ස පුත්තො වරරොජො නාම, තස්ස පුත්තො කල්යාණො නාම, කල්යාණස්ස පුත්තො වරකල්යාණො නාම, වරකල්යාණස්ස පුත්තො උපොසථො නාම, උපොසථස්ස ¶ පුත්තො වරඋපොසථො නාම, වරඋපොසථස්ස පුත්තො මන්ධාතා නාම, මන්ධාතුස්ස පුත්තො වරමන්ධාතා නාම, වරමන්ධාතුස්ස පුත්තො වරො නාම, වරස්ස පුත්තො උපවරො නාම අහොසි, උපරිවරොතිපි තස්සෙව නාමං. සො චෙතියරට්ඨෙ සොත්ථියනගරෙ රජ්ජං කාරෙසි, චතූහි රාජිද්ධීහි සමන්නාගතො අහොසි උපරිචරො ආකාසගාමී, චත්තාරො නං දෙවපුත්තා චතූසු දිසාසු ඛග්ගහත්ථා රක්ඛන්ති, කායතො චන්දනගන්ධො වායති, මුඛතො උප්පලගන්ධො. තස්ස කපිලො නාම බ්රාහ්මණො ¶ පුරොහිතො අහොසි. කපිලබ්රාහ්මණස්ස පන කනිට්ඨො කොරකලම්බො නාම රඤ්ඤා සද්ධිං එකාචරියකුලෙ උග්ගහිතසිප්පො බාලසහායො. සො තස්ස කුමාරකාලෙයෙව ‘‘අහං රජ්ජං පත්වා තුය්හං ¶ පුරොහිතට්ඨානං දස්සාමී’’ති පටිජානි. සො රජ්ජං පත්වා පිතු පුරොහිතං කපිලබ්රාහ්මණං පුරොහිතට්ඨානතො චාවෙතුං නාසක්ඛි. පුරොහිතෙ පන අත්තනො උපට්ඨානං ආගච්ඡන්තෙ තස්මිං ගාරවෙන අපචිතාකාරං දස්සෙසි. බ්රාහ්මණො තං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘රජ්ජං නාම සමවයෙහි සද්ධිං සුපරිහාරං හොති, අහං රාජානං ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘දෙව, අහං මහල්ලකො, ගෙහෙ කුමාරකො අත්ථි, තං පුරොහිතං කරොහි, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති රාජානං අනුජානාපෙත්වා පුත්තං පුරොහිතට්ඨානෙ ඨපාපෙත්වා රාජුය්යානං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා පුත්තං නිස්සාය තත්ථෙව වාසං කප්පෙසි.
කොරකලම්බො ‘‘අයං පබ්බජන්තොපි න මය්හං ඨානන්තරං දාපෙසී’’ති භාතරි ආඝාතං බන්ධිත්වා එකදිවසං සුඛකථාය නිසින්නසමයෙ රඤ්ඤා ‘‘කොරකලම්බ කිං ත්වං පුරොහිතට්ඨානං න කරොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘ආම, දෙව, න කරොමි, භාතා මෙ කරොතී’’ති ආහ. ‘‘නනු තෙ භාතා පබ්බජිතො’’ති? ‘‘ආම පබ්බජිතො, ඨානන්තරං පන පුත්තස්ස දාපෙසී’’ති. ‘‘තෙන හි ත්වං කරොහී’’ති? ‘‘දෙව, පවෙණියා ආගතං ඨානන්තරං මම භාතරං අපනෙත්වා න සක්කා මයා කාතු’’න්ති. ‘‘එවං සන්තෙ අහං තං මහල්ලකං කත්වා භාතරං තෙ කනිට්ඨං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘කථං, දෙවා’’ති? ‘‘මුසාවාදං කත්වා’’ති. ‘‘කිං දෙව, න ජානාථ, යදා මම භාතා මහන්තෙන අබ්භුතධම්මෙන සමන්නාගතො විජ්ජාධරො, සො අබ්භුතධම්මෙන තුම්හෙ වඤ්චෙස්සති, චත්තාරො දෙවපුත්තෙ අන්තරහිතෙ විය කරිස්සති, කායතො ච මුඛතො ච සුගන්ධං දුග්ගන්ධං විය කරිස්සති, තුම්හෙ ආකාසා ඔතාරෙත්වා භූමියං ඨිතෙ විය කරිස්සති, තුම්හෙ පථවිං පවිසන්තා විය භවිස්සථ, තදා තුම්හාකං කථාය පතිට්ඨාතුං න සක්ඛිස්සථා’’ති. ‘‘ත්වං එවං සඤ්ඤං මා කරි, අහං කාතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘කදා කරිස්සථ, දෙවා’’ති? ‘‘ඉතො ¶ සත්තමෙ දිවසෙ’’ති. සා කථා සකලනගරෙ පාකටා අහොසි. ‘‘රාජා කිර මුසාවාදං කත්වා මහල්ලකං ඛුද්දකං, ඛුද්දකං මහල්ලකං කරිස්සති, ඨානන්තරං ඛුද්දකස්ස දාපෙස්සති, කීදිසො නු ඛො මුසාවාදො නාම, කිං නීලකො, උදාහු ¶ පීතකාදීසු අඤ්ඤතරවණ්ණො’’ති එවං මහාජනස්ස විතක්කො උදපාදි ¶ . තදා කිර ලොකස්ස සච්චවාදීකාලො, ‘‘මුසාවාදො නාම එවරූපො’’ති න ජානන්ති.
පුරොහිතපුත්තොපි තං කථං සුත්වා පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා කථෙසි ‘‘තාත, රාජා කිර මුසාවාදං කත්වා තුම්හෙ ඛුද්දකෙ කත්වා අම්හාකං ඨානන්තරං මම චූළපිතුස්ස දස්සතී’’ති. ‘‘තාත, රාජා මුසාවාදං කත්වාපි අම්හාකං ඨානන්තරං හරිතුං න සක්ඛිස්සති. කතරදිවසෙ පන කරිස්සතී’’ති? ‘‘ඉතො කිර සත්තමෙ දිවසෙ’’ති. ‘‘තෙන හි තදා මය්හං ආරොචෙය්යාසී’’ති. සත්තමෙ දිවසෙ මහාජනා ‘‘මුසාවාදං පස්සිස්සාමා’’ති රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා මඤ්චාතිමඤ්චෙ බන්ධිත්වා අට්ඨංසු. කුමාරො ගන්ත්වා පිතු ආරොචෙසි. රාජා අලඞ්කතපටියත්තො නික්ඛම්ම මහාජනමජ්ඣෙ රාජඞ්ගණෙ ආකාසෙ අට්ඨාසි. තාපසො ආකාසෙනාගන්ත්වා රඤ්ඤො පුරතො නිසීදනචම්මං අත්ථරිත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං මහාරාජ, මුසාවාදං කත්වා ඛුද්දකං මහල්ලකං කත්වා තස්ස ඨානන්තරං දාතුකාමොසී’’ති? ‘‘ආම ආචරිය, එවං මෙ කථිත’’න්ති. අථ නං සො ඔවදන්තො ‘‘මහාරාජ, මුසාවාදො නාම භාරියො ගුණපරිධංසකො චතූසු අපායෙසු නිබ්බත්තාපෙති. රාජා නාම මුසාවාදං කරොන්තො ධම්මං හනති, සො ධම්මං හනිත්වා සයමෙව හඤ්ඤතී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ධම්මො හවෙ හතො හන්ති, නාහතො හන්ති කිඤ්චනං;
තස්මා හි ධම්මං න හනෙ, මා ත්වං ධම්මො හතො හනී’’ති.
තත්ථ ¶ ධම්මොති ජෙට්ඨාපචායනධම්මො ඉධාධිප්පෙතො.
අථ නං උත්තරිපි ඔවදන්තො ‘‘සචෙ, මහාරාජ, මුසාවාදං කරිස්සසි, චතස්සො ඉද්ධියො අන්තරධායිස්සන්තී’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අලිකං භාසමානස්ස, අපක්කමන්ති දෙවතා;
පූතිකඤ්ච මුඛං වාති, සකට්ඨානා ච ධංසති;
යො ජානං පුච්ඡිතො පඤ්හං, අඤ්ඤථා නං වියාකරෙ’’ති.
තත්ථ ¶ අපක්කමන්ති දෙවතාති මහාරාජ, සචෙ අලිකං භණිස්සසි, චත්තාරො දෙවපුත්තා ආරක්ඛං ¶ ඡඩ්ඩෙත්වා අන්තරධායිස්සන්තීති අධිප්පායෙනෙතං වදති. පූතිකඤ්ච මුඛං වාතීති මුඛඤ්ච තෙ කායො ච උභො පූතිගන්ධං වායිස්සන්තීති සන්ධායාහ. සකට්ඨානා ච ධංසතීති ආකාසතො භස්සිත්වා පථවිං පවිසිස්සසීති දීපෙන්තො එවමාහ.
තං සුත්වා රාජා භීතො කොරකලම්බං ඔලොකෙසි. අථ නං සො ‘‘මා භායි, මහාරාජ, නනු මයා පඨමමෙව තුම්හාකං එතං කථිත’’න්ති ආහ. රාජා කපිලස්ස වචනං සුත්වාපි අනාදියිත්වා අත්තනා කථිතමෙව පුරතො කරොන්තො ‘‘ත්වංසි, භන්තෙ, කනිට්ඨො, කොරකලම්බො ජෙට්ඨො’’ති ආහ. අථස්ස සහ මුසාවාදෙන චත්තාරො දෙවපුත්තා ‘‘තාදිසස්ස මුසාවාදිනො ආරක්ඛං න ගණ්හිස්සාමා’’ති ඛග්ගෙ පාදමූලෙ ඡඩ්ඩෙත්වා අන්තරධායිංසු, මුඛං භින්නකුක්කුටණ්ඩපූති විය, කායො විවටවච්චකුටී විය දුග්ගන්ධං වායි, ආකාසතො භස්සිත්වා පථවියං පතිට්ඨහි, චතස්සොපි ඉද්ධියො පරිහායිංසු. අථ නං මහාපුරොහිතො ‘‘මා භායි, මහාරාජ, සචෙ සච්චං භණිස්සසි, සබ්බං තෙ පාකතිකං කරිස්සාමී’’ති වත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘සචෙ හි සච්චං භණසි, හොහි රාජ යථා පුරෙ;
මුසා චෙ භාසසෙ රාජ, භූමියං තිට්ඨ චෙතියා’’ති.
තත්ථ ¶ භූමියං තිට්ඨාති භූමියංයෙව පතිට්ඨ, පුන ආකාසං ලඞ්ඝිතුං න සක්ඛිස්සසීති අත්ථො.
සො ‘‘පස්ස, මහාරාජ, පඨමං මුසාවාදෙනෙව තෙ චතස්සො ඉද්ධියො අන්තරහිතා, සල්ලක්ඛෙහි, ඉදානිපි සක්කා පාකතිකං කාතු’’න්ති වුත්තොපි ‘‘එවං වත්වා තුම්හෙ මං වඤ්චෙතුකාමා’’ති දුතියම්පි මුසාවාදං භණිත්වා යාව ගොප්ඵකා පථවිං පාවිසි. අථ නං පුනපි බ්රාහ්මණො ‘‘සල්ලක්ඛෙහි, මහාරාජ, ඉදානිපි සක්කා පාකතිකං කාතු’’න්ති වත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘අකාලෙ වස්සතී තස්ස, කාලෙ තස්ස න වස්සති;
යො ජානං පුච්ඡිතො පඤ්හං, අඤ්ඤථා නං වියාකරෙ’’ති.
තත්ථ ¶ තස්සාති යො ජානන්තො පුච්ඡිතං පඤ්හං මුසාවාදං කත්වා අඤ්ඤථා බ්යාකරොති, තස්ස රඤ්ඤො විජිතෙ දෙවො යුත්තකාලෙ අවස්සිත්වා අකාලෙ වස්සතීති අත්ථො.
අථ ¶ නං පුනපි මුසාවාදඵලෙන යාව ජඞ්ඝා පථවිං පවිට්ඨං ‘‘සල්ලක්ඛෙහි, මහාරාජා’’ති වත්වා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘සචෙ හි සච්චං භණසි, හොහි රාජ යථා පුරෙ;
මුසා චෙ භාසසෙ රාජ, භූමිං පවිස චෙතියා’’ති.
සො තතියම්පි ‘‘ත්වංසි, භන්තෙ, කනිට්ඨො, ජෙට්ඨො කොරකලම්බො’’ති මුසාවාදමෙව කත්වා යාව ජාණුකා පථවිං පාවිසි. අථ නං පුනපි ‘‘සල්ලක්ඛෙහි, මහාරාජා’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ජිව්හා තස්ස ද්විධා හොති, උරගස්සෙව දිසම්පති;
යො ජානං පුච්ඡිතො පඤ්හං, අඤ්ඤථා නං වියාකරෙ.
‘‘සචෙ හි සච්චං භණසි, හොහි රාජ යථා පුරෙ;
මුසා චෙ භාසසෙ රාජ, භිය්යො පවිස චෙතියා’’ති.
ඉමා ද්වෙ ගාථා වත්වා ‘‘ඉදානි සක්කා පාකතිකං කාතු’’න්ති ආහ. රාජා තස්ස වචනං සුත්වාපි අනාදියිත්වා ‘‘ත්වංසි, භන්තෙ, කනිට්ඨො, ජෙට්ඨො කොරකලම්බො’’ති චතුත්ථම්පි මුසාවාදං කත්වා ¶ යාව කටිතො පථවිං පාවිසි. අථ නං බ්රාහ්මණො ‘‘සල්ලක්ඛෙහි, මහාරාජා’’ති වත්වා පුන ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ජිව්හා තස්ස න භවති, මච්ඡස්සෙව දිසම්පති;
යො ජානං පුච්ඡිතො පඤ්හං, අඤ්ඤථා නං වියාකරෙ.
‘‘සචෙ හි සච්චං භණසි, හොහි රාජ යථා පුරෙ;
මුසා චෙ භාසසෙ රාජ, භිය්යො පවිස චෙතියා’’ති.
තත්ථ මච්ඡස්සෙවාති නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මුසාවාදිනො මච්ඡස්ස විය කථනසමත්ථා ජිව්හා න හොති, මූගොව හොතීති අත්ථො.
සො ¶ පඤ්චමම්පි ‘‘ත්වංසි කනිට්ඨො, ජෙට්ඨො කොරකලම්බො’’ති මුසාවාදං කත්වා යාව නාභිතො පථවිං පාවිසි. අථ නං බ්රාහ්මණො පුනපි ‘‘සල්ලක්ඛෙහි, මහාරාජා’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ථියොව ¶ තස්ස ජායන්ති, න පුමා ජායරෙ කුලෙ;
යො ජානං පුච්ඡිතො පඤ්හං, අඤ්ඤථා නං වියාකරෙ.
‘‘සචෙ හි සච්චං භණසි, හොහි රාජ යථා පුරෙ;
මුසා චෙ භාසසෙ රාජ, භිය්යො පවිස චෙතියා’’ති.
තත්ථ ථියොවාති නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මුසාවාදිස්ස ධීතරොව ජායන්ති, පුත්තා න ජායන්තීති අත්ථො.
රාජා තස්ස වචනං අනාදියිත්වා ඡට්ඨම්පි තථෙව මුසාවාදං භණිත්වා යාව ථනා පථවිං පාවිසි. අථ නං පුනපි බ්රාහ්මණො ‘‘සල්ලක්ඛෙහි, මහාරාජා’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘පුත්තා තස්ස න භවන්ති, පක්කමන්ති දිසොදිසං;
යො ජානං පුච්ඡිතො පඤ්හං, අඤ්ඤථා නං වියාකරෙ.
‘‘සචෙ හි සච්චං භණසි, හොහි රාජ යථා පුරෙ;
මුසා චෙ භාසසෙ රාජ, භිය්යො පවිස චෙතියා’’ති.
තත්ථ පක්කමන්තීති සචෙ මුසාවාදිස්ස පුත්තා භවන්ති, මාතාපිතූනං අනුපකාරා හුත්වා පලායන්තීති අත්ථො.
සො පාපමිත්තසංසග්ගදොසෙන තස්ස වචනං අනාදියිත්වා සත්තමම්පි තථෙව මුසාවාදං අකාසි. අථස්ස පථවී විවරං අදාසි, අවීචිතො ජාලා උට්ඨහිත්වා ගණ්හි.
‘‘ස ¶ රාජා ඉසිනා සත්තො, අන්තලික්ඛචරො පුරෙ;
පාවෙක්ඛි පථවිං චෙච්චො, හීනත්තො පත්ව පරියායං.
තස්මා ¶ හි ඡන්දාගමනං, නප්පසංසන්ති පණ්ඩිතා;
අදුට්ඨචිත්තො භාසෙය්ය, ගිරං සච්චූපසංහිත’’න්ති. –
ඉමා ද්වෙ අභිසම්බුද්ධගාථා හොන්ති.
තත්ථ ස රාජාති භික්ඛවෙ, සො රාජා චෙතියො පුබ්බෙ අන්තලික්ඛචරො හුත්වා පච්ඡා ඉසිනා අභිසත්තො පරිහීනසභාවො හුත්වා. පත්ව පරියායන්ති අත්තනො කාලපරියායං පත්වා පථවිං පාවිසීති අත්ථො. තස්මාති ¶ යස්මා චෙතියරාජා ඡන්දාගමනෙන අවීචිපරායණො ජාතො, තස්මා. අදුට්ඨචිත්තොති ඡන්දාදීහි අදූසිතචිත්තො හුත්වා සච්චමෙව භාසෙය්ය.
මහාජනො ‘‘චෙතියරාජා ඉසිං අක්කොසිත්වා මුසාවාදං කත්වා අවීචිං පවිට්ඨො’’ති භයප්පත්තො අහොසි. රඤ්ඤො පඤ්ච පුත්තා ආගන්ත්වා බ්රාහ්මණස්ස පාදෙසු පතිත්වා ‘‘අම්හාකං අවස්සයො හොහී’’ති වදිංසු. බ්රාහ්මණො ‘‘තාතා, තුම්හාකං පිතා ධම්මං නාසෙත්වා මුසාවාදං කත්වා ඉසිං අක්කොසිත්වා අවීචිං උපපන්නො, ධම්මො නාමෙස හතො හනති, තුම්හෙහි න සක්කා ඉධ වසිතු’’න්ති වත්වා තෙසු සබ්බජෙට්ඨකං ‘‘එහි ත්වං, තාත, පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා උජුකං ගච්ඡන්තො සබ්බසෙතං සත්තපතිට්ඨං හත්ථිරතනං පස්සිස්සසි, තාය සඤ්ඤාය තත්ථ නගරං මාපෙත්වා වස, තං නගරං හත්ථිපුරං නාම භවිස්සතී’’ති ආහ. දුතියං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං, තාත, දක්ඛිණද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා උජුකමෙව ගච්ඡන්තො සබ්බසෙතං අස්සරතනං පස්සිස්සසි, තාය සඤ්ඤාය තත්ථ නගරං මාපෙත්වා වස, තං නගරං අස්සපුරං නාම භවිස්සතී’’ති ආහ. තතියං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං, තාත, පච්ඡිමද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා උජුකමෙව ගච්ඡන්තො කෙසරසීහං පස්සිස්සසි, තාය සඤ්ඤාය තත්ථ නගරං මාපෙත්වා වස, තං නගරං සීහපුරං නාම භවිස්සතී’’ති ආහ. චතුත්ථං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං, තාත, උත්තරද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා උජුකමෙව ගච්ඡන්තො සබ්බරතනමයං චක්කපඤ්ජරං පස්සිස්සසි, තාය සඤ්ඤාය තත්ථ ¶ නගරං මාපෙත්වා වස, තං නගරං උත්තරපඤ්චාලං නාම භවිස්සතී’’ති ආහ. පඤ්චමං ආමන්තෙත්වා ‘‘තාත, තයා ඉමස්මිං ඨානෙ වසිතුං න සක්කා, ඉමස්මිං නගරෙ මහාථූපං කත්වා නික්ඛමිත්වා පච්ඡිමුත්තරාය දිසාය උජුකමෙව ගච්ඡන්තො ද්වෙ පබ්බතෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරිත්වා පහරිත්වා දද්දරසද්දං කරොන්තෙ පස්සිස්සසි, තාය සඤ්ඤාය තත්ථ නගරං මාපෙත්වා වස, තං නගරං දද්දරපුරං නාම භවිස්සතී’’ති ආහ. තෙ පඤ්චපි ජනා තාය තාය සඤ්ඤාය ගන්ත්වා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ නගරානි මාපෙත්වා වසිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මුසාවාදං කත්වා ¶ පථවිං පවිට්ඨො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා චෙතියරාජා දෙවදත්තො අහොසි, කපිලබ්රාහ්මණො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චෙතියජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[423] 7. ඉන්ද්රියජාතකවණ්ණනා
යො ¶ ඉන්ද්රියානන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකො කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා ‘‘න සක්කා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන එකන්තපරිපුණ්ණං එකන්තපරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං චරිතුං, නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමී’’ති ඝරෙ විභවං පුත්තදාරස්ස නිය්යාදෙත්වා නික්ඛමිත්වා සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචි. සත්ථාපිස්ස පබ්බජ්ජං දාපෙසි. තස්ස ආචරියුපජ්ඣායෙහි සද්ධිං පිණ්ඩාය චරතො නවකත්තා චෙව භික්ඛූනං බහුභාවෙන ච කුලඝරෙ වා ආසනසාලාය වා ආසනං න පාපුණාති, සඞ්ඝනවකානං කොටියං පීඨකං වා ඵලකං වා පාපුණාති. ආහාරොපි උළුඞ්කපිට්ඨෙන ඝට්ටිතා භින්නසිත්ථකයාගු වා පූතිසුක්ඛඛජ්ජකං වා ඣාමසුක්ඛකූරො වා පාපුණාති, යාපනපමාණං න හොති. සො අත්තනා ¶ ලද්ධං ගහෙත්වා පුරාණදුතියිකාය සන්තිකං ගච්ඡති. අථස්ස සා පත්තං ගහෙත්වා වන්දිත්වා පත්තතො භත්තං නීහරිත්වා සුසම්පාදිතානි යාගුභත්තසූපබ්යඤ්ජනානි දෙති. මහල්ලකො රසතණ්හාය බජ්ඣිත්වා පුරාණදුතියිකං ජහිතුං න සක්කොති. සා චින්තෙසි ‘‘බද්ධො නු ඛො, නොති වීමංසිස්සාමි න’’න්ති.
අථෙකදිවසං ජනපදමනුස්සං සෙතමත්තිකාය න්හාපෙත්වා ගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා අඤ්ඤෙපිස්ස කතිපයෙ පරිවාරමනුස්සෙ ආණාපෙත්වා ථොකථොකං පානභොජනං දාපෙසි. තෙ ඛාදන්තා භුඤ්ජන්තා නිසීදිංසු. ගෙහද්වාරෙ ච චක්කෙසු ගොණෙ බන්ධාපෙත්වා එකං සකටම්පි ඨපාපෙසි, සයං පන පිට්ඨිගබ්භෙ නිසීදිත්වා පූවෙ පචි. මහල්ලකො ආගන්ත්වා ද්වාරෙ අට්ඨාසි. තං දිස්වා එකො මහල්ලකපුරිසො ‘‘අය්යෙ, එකො ථෙරො ද්වාරෙ ඨිතො’’ති ආහ. ‘‘වන්දිත්වා අතිච්ඡාපෙහී’’ති. සො ‘‘අතිච්ඡථ, භන්තෙ’’ති පුනප්පුනං කථෙත්වාපි තං අගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අය්යෙ, ථෙරො න ගච්ඡතී’’ති ආහ. සා ආගන්ත්වා සාණිං උක්ඛිපිත්වා ඔලොකෙත්වා ‘‘අම්භො අයං මම දාරකපිතා’’ති වත්වා නික්ඛමිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ගෙහං පවෙසෙත්වා පරිවිසිත්වා භොජනපරියොසානෙ වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ ඉධෙව පරිනිබ්බායථ, මයං එත්තකං කාලං අඤ්ඤං කුලං න ගණ්හිම්හ, අසාමිකෙ පන ඝරෙ ඝරාවාසො න සණ්ඨාති, මයං අඤ්ඤං කුලං ගණ්හාම, දූරං ජනපදං ¶ ගච්ඡිස්සාම, තුම්හෙ අප්පමත්තා හොථ, සචෙ මෙ දොසො අත්ථි, ඛමථා’’ති ආහ. මහල්ලකස්ස හදයඵාලනකාලො විය අහොසි. අථ නං ‘‘අහං ¶ තං ජහිතුං න සක්කොමි, මා ගච්ඡ, විබ්භමිස්සාමි, අසුකට්ඨානෙ මෙ සාටකං පෙසෙහි, පත්තචීවරං පටිච්ඡාපෙත්වා ආගච්ඡිස්සාමී’’ති ආහ. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. මහල්ලකො විහාරං ගන්ත්වා ආචරියුපජ්ඣායෙ පත්තචීවරං පටිච්ඡාපෙන්තො ‘‘කස්මා, ආවුසො, එවං කරොසී’’ති වුත්තො ‘‘පුරාණදුතියිකං ජහිතුං න සක්කොමි විබ්භමිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං තෙ අනිච්ඡන්තඤ්ඤෙව සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, ඉමං අනිච්ඡන්තඤ්ඤෙව ආනයිත්ථා’’ති වුත්තෙ ‘‘භන්තෙ, අයං උක්කණ්ඨිත්වා විබ්භමිතුකාමො’’ති වදිංසු. අථ නං සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කො තං උක්කණ්ඨාපෙසී’’ති? ‘‘පුරාණදුතියිකා භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු න ඉදානෙව සා ඉත්ථී තුය්හං අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි ත්වං තං නිස්සාය චතූහි ඣානෙහි පරිහීනො මහාදුක්ඛං පත්වා මං නිස්සාය තම්හා දුක්ඛා මුච්චිත්වා නට්ඨජ්ඣානං පටිලභී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස පුරොහිතං පටිච්ච තස්ස බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. ජාතදිවසෙ චස්ස සකලනගරෙ ආවුධානි පජ්ජලිංසු, තෙනස්ස ‘‘ජොතිපාලකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා රඤ්ඤො සිප්පං දස්සෙත්වා ඉස්සරියං පහාය කඤ්චි අජානාපෙත්වා අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සක්කදත්තියෙ කවිට්ඨකඅස්සමෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. තං තත්ථ වසන්තං අනෙකානි ඉසිසතානි පරිවාරෙසුං, මහාසමාගමො අහොසි. සො සරභඞ්ගසත්ථා නාම අහොසි, තස්ස සත්ත අන්තෙවාසිකජෙට්ඨකා අහෙසුං. තෙසු සාලිස්සරො නාම ඉසි කවිට්ඨකඅස්සමා නික්ඛමිත්වා සුරට්ඨජනපදෙ පුරත්ථිමජනපදෙ සාතොදිකාය නාම නදියා තීරෙ අනෙකසහස්සඉසිපරිවාරො වසි. මෙණ්ඩිස්සරො නාම ඉසි පජ්ජොතකපඤ්චාලරඤ්ඤො විජිතෙ කලබ්බචූළකං නාම නිගමං නිස්සාය අනෙකසහස්සඉසිපරිවාරො වසි. පබ්බතො නාම ඉසි එකං අටවිජනපදං නිස්සාය අනෙකසහස්සඉසිපරිවාරො වසි. කාළදෙවිලො නාම ඉසි අවන්තිදක්ඛිණාපථෙ එකග්ඝනසෙලං නිස්සාය අනෙකසහස්සඉසිපරිවාරො වසි. කිසවච්ඡො නාම ඉසි එකකොව දණ්ඩකිරඤ්ඤො කුම්භවතීනගරං නිස්සාය උය්යානෙ වසි. අනුපියතාපසො පන බොධිසත්තස්ස උපට්ඨාකො තස්ස සන්තිකෙ ¶ වසි. නාරදො නාම ඉසි කාළදෙවිලස්ස කනිට්ඨො මජ්ඣිමදෙසෙ ආරඤ්ජරගිරිම්හි පබ්බතජාලන්තරෙ එකකොව එකස්මිං ගුහාලෙණෙ වසි.
ආරඤ්ජරගිරිනො නාම අවිදූරෙ එකො ආකිණ්ණමනුස්සො නිගමො අත්ථි, තෙසං අන්තරෙ මහතී ¶ නදී අත්ථි, තං නදිං බහූ මනුස්සා ඔතරන්ති. උත්තමරූපධරා වණ්ණදාසියොපි පුරිසෙ පලොභයමානා තස්සා නදියා තීරෙ නිසීදන්ති. නාරදතාපසො තාසු එකං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා ඣානං අන්තරධාපෙත්වා නිරාහාරො පරිසුස්සන්තො ¶ කිලෙසවසං ගන්ත්වා සත්තාහං වසිත්වා නිපජ්ජි. අථස්ස භාතා කාළදෙවිලො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා ලෙණං පාවිසි. නාරදො තං දිස්වා ‘‘කස්මා භවං ආගතොසී’’ති ආහ. ‘‘භවං ‘අකල්ලකො’ති භවන්තං පටිජග්ගිතුං ආගතොම්හී’’ති. අථ නං සො ‘‘අභූතං කථං කථෙසි, අලිකං තුච්ඡං කථෙසී’’ති මුසාවාදෙන නිග්ගණ්හි. සො ‘‘නෙතං පහාතුං වට්ටතී’’ති සාලිස්සරං ආනෙසි, මෙණ්ඩිස්සරං ආනෙසි, පබ්බතම්පි ආනෙසි. ඉතරොපි තෙ තයො මුසාවාදෙන නිග්ගණ්හි. කාළදෙවිලො ‘‘සරභඞ්ගසත්ථාරං ආනෙස්සාමී’’ති ආකාසෙනාගන්ත්වා තං ආනෙසි. සො ආගන්ත්වා තං දිස්වා ‘‘ඉන්ද්රියවසං ගතො’’ති ඤත්වා ‘‘කච්චි නාරද, ඉන්ද්රියානං වසං ගතො’’ති පුච්ඡි. ඉතරෙන තං සුත්වාව උට්ඨාය වන්දිත්වා ‘‘ආම, ආචරියා’’ති වුත්තෙ ‘‘නාරද, ඉන්ද්රියවසං ගතා නාම ඉමස්මිං අත්තභාවෙ සුස්සන්තා දුක්ඛං අනුභවිත්වා දුතියෙ අත්තභාවෙ නිරයෙ නිබ්බත්තන්තී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යො ඉන්ද්රියානං කාමෙන, වසං නාරද ගච්ඡති;
සො පරිච්චජ්ජුභො ලොකෙ, ජීවන්තොව විසුස්සතී’’ති.
තත්ථ යො ඉන්ද්රියානන්ති නාරද, යො පුරිසො රූපාදීසු සුභාකාරං ගහෙත්වා කිලෙසකාමවසෙන ඡන්නං ඉන්ද්රියානං වසං ගච්ඡති. පරිච්චජ්ජුභො ලොකෙති සො මනුස්සලොකඤ්ච දෙවලොකඤ්චාති උභොලොකෙ පරිච්චජිත්වා නිරයාදීසු නිබ්බත්තන්තීති අත්ථො. ජීවන්තොව විසුස්සතීති ජීවන්තොයෙව අත්තනා ඉච්ඡිතං කිලෙසවත්ථුං අලභන්තො සොකෙන විසුස්සති, මහාදුක්ඛං පාපුණාතීති.
තං සුත්වා නාරදො ‘‘ආචරිය, කාමසෙවනං නාම සුඛං, එවරූපං සුඛං කිං සන්ධාය දුක්ඛන්ති වදසී’’ති පුච්ඡි. අථස්ස සරභඞ්ගො ‘‘තෙන හි සුණාහී’’ති දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සුඛස්සානන්තරං ¶ දුක්ඛං, දුක්ඛස්සානන්තරං සුඛං;
සොසි පත්තො සුඛා දුක්ඛං, පාටිකඞ්ඛ වරං සුඛ’’න්ති.
තත්ථ ¶ සුඛස්සානන්තරන්ති කාමසුඛස්ස අනන්තරං නිරයදුක්ඛං. දුක්ඛස්සාති සීලරක්ඛණදුක්ඛස්ස ¶ අනන්තරං දිබ්බමානුසකසුඛඤ්චෙව නිබ්බානසුඛඤ්ච. ඉදං වුත්තං හොති – නාරද, ඉමෙ හි සත්තා කාමසෙවනසමයෙ කාලං කත්වා එකන්තදුක්ඛෙ නිරයෙ නිබ්බත්තන්ති, සීලං රක්ඛන්තා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තා ච පන කිලමන්ති, තෙ දුක්ඛෙන සීලං රක්ඛිත්වා සීලබලෙන වුත්තප්පකාරං සුඛං ලභන්ති, ඉදං දුක්ඛං සන්ධායාහං එවං වදාමීති. සොසි පත්තොති සො ත්වං නාරද, ඉදානි ඣානසුඛං නාසෙත්වා තතො සුඛා මහන්තං කාමනිස්සිතං චෙතසිකදුක්ඛං පත්තො. පාටිකඞ්ඛාති ඉදං කිලෙසදුක්ඛං ඡඩ්ඩෙත්වා පුන තදෙව වරං උත්තමං ඣානසුඛං ඉච්ඡ පත්ථෙහීති.
නාරදො ‘‘ඉදං ආචරිය, දුක්ඛං දුස්සහං, න තං අධිවාසෙතුං සක්කොමී’’ති ආහ. අථ නං මහාසත්තො ‘‘නාරද, දුක්ඛං නාම උප්පන්නං අධිවාසෙතබ්බමෙවා’’ති වත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘කිච්ඡකාලෙ කිච්ඡසහො, යො කිච්ඡං නාතිවත්තති;
ස කිච්ඡන්තං සුඛං ධීරො, යොගං සමධිගච්ඡතී’’ති.
තත්ථ නාතිවත්තතීති නානුවත්තති, අයමෙව වා පාඨො. ඉදං වුත්තං හොති – නාරද, යො කායිකචෙතසිකදුක්ඛසඞ්ඛාතස්ස කිච්ඡස්ස උප්පන්නකාලෙ අප්පමත්තො තස්ස කිච්ඡස්ස හරණූපායං කරොන්තො කිච්ඡසහො හුත්වා තං කිච්ඡං නානුවත්තති, තස්ස වසෙ අවත්තිත්වා තෙහි තෙහි උපායෙහි තං කිච්ඡං අභිභවති විනාසෙති, සො ධීරො කිච්ඡස්ස අන්තිමසඞ්ඛාතං නිරාමිසසුඛසඞ්ඛාතං ඣානසුඛං අධිගච්ඡති, තං වා කිච්ඡන්තං යොගසුඛං අධිගච්ඡති, අකිලමන්තොව පාපුණාතීති.
සො ‘‘ආචරිය, කාමසුඛං නාම උත්තමසුඛං, න තං ජහිතුං සක්කොමී’’ති ආහ. අථ නං මහාසත්තො ‘‘නාරද, ධම්මො නාම න කෙනචි කාරණෙන නාසෙතබ්බො’’ති වත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ හෙව කාමාන කාමා, නානත්ථා නාත්ථකාරණා;
න කතඤ්ච නිරඞ්කත්වා, ධම්මා චවිතුමරහසී’’ති.
තත්ථ ¶ කාමාන කාමාති කාමානං කාමා, වත්ථුකාමානං පත්ථනායාති අත්ථො. නානත්ථා නාත්ථකාරණාති න අනත්ථතො න අත්ථකාරණා. න කතඤ්ච නිරඞ්කත්වාති කතඤ්ච නිප්ඵාදිතං ඣානං ¶ නිරංකත්වා. ඉදං වුත්තං හොති – නාරද, න හෙව වත්ථුකාමපත්ථනාය ධම්මා චවිතුමරහසි, එකස්මිං අනත්ථෙ උප්පන්නෙ තං පටිහනිතුකාමො නානත්ථා න අත්ථෙනපි කාරණභූතෙන ධම්මා චවිතුමරහසි, ‘‘අසුකො නාම මෙ අත්ථො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති එවම්පි අත්ථකාරණාපි න ධම්මා චවිතුමරහසි, කතං පන නිප්ඵාදිතං ඣානසුඛං නිරංකත්වා විනාසෙත්වා නෙව ධම්මා චවිතුමරහසීසි.
එවං සරභඞ්ගෙන චතූහි ගාථාහි ධම්මෙ දෙසිතෙ කාළදෙවිලො අත්තනො කනිට්ඨං ඔවදන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘දක්ඛං ගහපතී සාධු, සංවිභජ්ජඤ්ච භොජනං;
අහාසො අත්ථලාභෙසු, අත්ථබ්යාපත්ති අබ්යථො’’ති.
තත්ථ දක්ඛං ගහපතීති නාරද ඝරාවාසං වසන්තානං ගහපතීනං භොගුප්පාදනත්ථාය අනලස්යඡෙකකුසලභාවසඞ්ඛාතං දක්ඛං නාම සාධු, දක්ඛභාවො භද්දකො. සංවිභජ්ජඤ්ච භොජනන්ති දුක්ඛෙන උප්පාදිතභොගානං ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙහි සද්ධිං සංවිභජිත්වා පරිභොගකරණං දුතියං සාධු. අහාසො අත්ථලාභෙසූති මහන්තෙ ඉස්සරියෙ උප්පන්නෙ අප්පමාදවසෙන අහාසො අනුප්පිලාවිතත්තං තතියං සාධු. අත්ථබ්යාපත්තීති යදා පන අත්තනො අත්ථබ්යාපත්ති යසවිනාසො හොති, තදා අබ්යථො අකිලමනං චතුත්ථං සාධු, තස්මා ත්වං, නාරද, ‘‘ඣානං මෙ අන්තරහිත’’න්ති මා සොචි, සචෙ ඉන්ද්රියානං වසං න ගමිස්සසි, නට්ඨම්පි තෙ ඣානං පුන පාකතිකමෙව භවිස්සතීති.
තං පුන කාළදෙවිලෙන නාරදස්ස ඔවදිතභාවං ඤත්වා සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘එත්තාවතෙතං පණ්ඩිච්චං, අපි සො දෙවිලො බ්රවි;
න යිතො කිඤ්චි පාපියො, යො ඉන්ද්රියානං වසං වජෙ’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – භික්ඛවෙ, එත්තකං එතං පණ්ඩිච්චං සොයං දෙවිලො අබ්රවි. යො පන කිලෙසවසෙන ඉන්ද්රියානං වසං වජති, ඉතො අඤ්ඤො පාපියො නත්ථීති.
අථ ¶ ¶ නං සරභඞ්ගො ආමන්තෙත්වා ‘‘නාරද, ඉදං තාව සුණ, යො හි පඨමමෙව කත්තබ්බයුත්තකං න කරොති, සො අරඤ්ඤං පවිට්ඨමාණවකො විය සොචති පරිදෙවතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ එකස්මිං කාසිනිගමෙ එකො බ්රාහ්මණමාණවො අභිරූපො අහොසි ථාමසම්පන්නො නාගබලො. සො චින්තෙසි – ‘‘කිං මෙ කසිකම්මාදීනි කත්වා මාතාපිතූහි පුට්ඨෙහි, කිං පුත්තදාරෙන, කිං දානාදීහි පුඤ්ඤෙහි කතෙහි, කඤ්චි අපොසෙත්වා කිඤ්චි පුඤ්ඤං අකත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මිගෙ මාරෙත්වා අත්තානංයෙව පොසෙස්සාමී’’ති? සො පඤ්චාවුධසන්නද්ධො හිමවන්තං ගන්ත්වා නානාමිගෙ වධිත්වා ඛාදන්තො අන්තොහිමවන්තෙ විධවාය නාම නදියා තීරෙ ගිරිපරික්ඛිත්තං මහන්තං පබ්බතජාලං පත්වා තත්ථ මිගෙ වධිත්වා අඞ්ගාරෙ පක්කමංසං ඛාදන්තො වාසං කප්පෙසි. සො චින්තෙසි ‘‘අහං සබ්බදා ථාමසම්පන්නො න භවිස්සාමි, දුබ්බලකාලෙ අරඤ්ඤෙ චරිතුං න සක්ඛිස්සාමි, ඉදානෙව නානාවණ්ණෙ මිගෙ පබ්බතජාලං පවෙසෙත්වා ද්වාරං යොජෙත්වා අරඤ්ඤං අනාහිණ්ඩන්තොව යථාරුචියා මිගෙ වධිත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති තථා අකාසි. අථස්ස කාලෙ අතික්කන්තෙ තං කම්මං මත්ථකප්පත්තං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං ජාතං, අත්තනො හත්ථපාදෙහි න ලභි ගන්තුං, අපරාපරං පරිවත්තෙතුං නාසක්ඛි, නෙව කිඤ්චි ඛාදනීයං භොජනීයං, න පානීයං පස්සි, සරීරං මිලායි, මනුස්සපෙතො අහොසි, ගිම්හකාලෙ පථවී විය සරීරං භිජ්ජිත්වා රාජියො දස්සෙසි, සො දුරූපො දුස්සණ්ඨිතො මහාදුක්ඛං අනුභවි.
එවං අද්ධානෙ ගතෙ සිවිරට්ඨෙ සිවිරාජා නාම ‘‘අරඤ්ඤෙ අඞ්ගාරපක්කමංසං ඛාදිස්සාමී’’ති අමච්චානං රජ්ජං නිය්යාදෙත්වා පඤ්චාවුධසන්නද්ධො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මිගෙ වධිත්වා මංසං ඛාදමානො අනුපුබ්බෙන තං පදෙසං පත්වා තං පුරිසං දිස්වා භීතොපි සතිං උපට්ඨපෙත්වා ‘‘කොසි ත්වං අම්භො පුරිසා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, මනුස්සපෙතො අහං, අත්තනො කතකම්මස්ස ඵලං අනුභොමි, ත්වං පන කොසී’’ති? ‘‘සිවිරාජාහමස්මී’’ති. ‘‘අථ කස්මා ඉධාගතොසී’’ති? ‘‘මිගමංසං ¶ ඛාදනත්ථායා’’ති. අථස්ස සො ‘‘අහම්පි මහාරාජ, ඉමිනාව කාරණෙන ආගන්ත්වා මනුස්සපෙතො ජාතො’’ති සබ්බං විත්ථාරෙන කථෙත්වා අත්තනො දුක්ඛිතභාවං රඤ්ඤො ආචික්ඛන්තො සෙසගාථා ආහ –
‘‘අමිත්තානංව ¶ හත්ථත්ථං, සිවි පප්පොති මාමිව;
කම්මං විජ්ජඤ්ච දක්ඛෙය්යං, විවාහං සීලමද්දවං;
එතෙ ච යසෙ හාපෙත්වා, නිබ්බත්තො සෙහි කම්මෙහි.
‘‘සොහං ¶ සහස්සජීනොව, අබන්ධු අපරායණො;
අරියධම්මා අපක්කන්තො, යථා පෙතො තථෙවහං.
‘‘සුඛකාමෙ දුක්ඛාපෙත්වා, ආපන්නොස්මි පදං ඉමං;
සො සුඛං නාධිගච්ඡාමි, ඨිතො භාණුමතාමිවා’’ති.
තත්ථ අමිත්තානංව හත්ථත්ථන්ති අමිත්තානං හත්ථෙ අත්ථං විනාසං විය. සිවීති රාජානං ආලපති. පප්පොති මාමිවාති මාදිසො පාපකම්මෙන පාපුණාති, අත්තනොව කම්මෙන විනාසං පාපුණාතීති වුත්තං හොති. කම්මන්ති කසිකම්මාදිභෙදං ආජීවසාධකං කිච්චං. විජ්ජන්ති නානප්පකාරකං හත්ථිසිප්පාදිකං සිප්පං. දක්ඛෙය්යන්ති නානප්පකාරෙන භොගුප්පාදනකොසල්ලං. විවාහන්ති ආවාහවිවාහසම්බන්ධං. සීලමද්දවන්ති පඤ්චවිධසීලඤ්චෙව මුදුවචනං හිතකාමං පාපනිවාරණං කල්යාණමිත්තතඤ්ච. සො හි ඉධ මද්දවොති අධිප්පෙතො. එතෙ ච යසෙ හාපෙත්වාති එතෙ එත්තකෙ යසදායකෙ ධම්මෙ හාපෙත්වා ච. නිබ්බත්තො සෙහි කම්මෙහීති අත්තනො කම්මෙහි නිබ්බත්තො. ඉදං වුත්තං හොති – අහං, මහාරාජ, ඉමස්මිං ලොකෙ ඉස්සරියදායකං කත්තබ්බයුත්තකං කම්මං අකත්වා සිප්පං අසික්ඛිත්වා උපායෙන භොගෙ අනුප්පාදෙත්වා ආවාහවිවාහං අකත්වා සීලං අරක්ඛිත්වා මං අකිච්චං කරොන්තං පාපනිවාරණසමත්ථෙ කල්යාණමිත්තෙ අභජිත්වා ඉමෙ එත්තකෙ යසදායකත්තා ‘‘යසෙ’’ති සඞ්ඛ්යං ගතෙ ලොකප්පවත්තිධම්මෙ හාපෙත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා ඉමං අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සයං කතෙහි පාපකම්මෙහි ඉදානි මනුස්සපෙතො හුත්වා නිබ්බත්තොස්මීති.
සහස්සජීනොවාති සහස්සජීනපුරිසො වියාති අත්ථො. ස්වාහං සම්මා පටිපජ්ජිත්වා භොගෙ උප්පාදෙය්යං, තෙහි අනෙකසහස්සෙහි භොගෙහි ජිතොතිපි අත්ථො. අපරායණොති අසරණො, නිප්පතිට්ඨොති අත්ථො. අරියධම්මාති සප්පුරිසධම්මතො. යථා ¶ පෙතොති යථා මතො පෙතො හුත්වා උප්පජ්ජෙය්ය, ජීවමානොයෙව තථා ¶ මනුස්සපෙතො ජාතොස්මීති අත්ථො. සුඛකාමෙ දුක්ඛාපෙත්වාති සුඛකාමෙ සත්තෙ දුක්ඛාපෙත්වා. ‘‘සුඛකාමො’’තිපි පාඨො, සයං සුඛකාමො පරං දුක්ඛාපෙත්වාති අත්ථො. ආපන්නොස්මි පදං ඉමන්ති එවරූපං කොට්ඨාසං පත්තොස්මි. පථන්තිපි පාඨො, ඉදං දුක්ඛස්ස පථභූතං අත්තභාවං පත්තොස්මීති අත්ථො. ඨිතො භාණුමතාමිවාති භාණුමා වුච්චති අග්ගි, වීතච්චිකඞ්ගාරෙහි සමන්තා පරිකිණ්ණො විය සරීරෙ උට්ඨිතෙන මහාදාහෙන දය්හන්තො කායිකචෙතසිකසුඛං න වින්දාමීති වදති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘අහං, මහාරාජ, සුඛකාමො පරං දුක්ඛාපෙත්වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ මනුස්සපෙතො ¶ ජාතො, තස්මා ත්වං පාපං මා කරි, අත්තනො නගරං ගන්ත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොහී’’ති ආහ. රාජා තථා කත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි. සරභඞ්ගසත්ථා ඉමං කාරණං ආහරිත්වා තාපසං සඤ්ඤාපෙසි. සො තස්ස ධම්මකථාය සංවෙගං පටිලභිත්වා තං වන්දිත්වා ඛමාපෙත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා නට්ඨං ඣානං පටිපාකතිකං අකාසි. සරභඞ්ගො තස්ස තත්ථ වසිතුං අදත්වා තං ආදාය අත්තනො අස්සමං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.
තදා නාරදො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අහොසි, නගරසොභිණී පුරාණදුතියිකා, සාලිස්සරො සාරිපුත්තො, මෙණ්ඩිස්සරො කස්සපො, පබ්බතො අනුරුද්ධො, කාළදෙවිලො කච්චායනො, අනුපියො ආනන්දො, කිසවච්ඡො මහාමොග්ගල්ලානො, සරභඞ්ගො පන අහමෙව අහොසින්ති.
ඉන්ද්රියජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[424] 8. ආදිත්තජාතකවණ්ණනා
ආදිත්තස්මින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අසදිසදානං ආරබ්භ කථෙසි. අසදිසදානං මහාගොවින්දසුත්තවණ්ණනාතො (දී. නි. අට්ඨ. 2.296) විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බං. තස්ස පන දින්නදිවසතො දුතියදිවසෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, කොසලරාජා විචිනිත්වාව ¶ , පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ඤත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස ¶ අරියසඞ්ඝස්ස අසදිසදානං අදාසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, රඤ්ඤො විචිනිත්වා අනුත්තරෙ පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ දානපතිට්ඨාපනං, පොරාණකපණ්ඩිතාපි විචිනිත්වාව මහාදානං අදංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ සිවිරට්ඨෙ රොරුවනගරෙ රොරුවමහාරාජා නාම දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ජනං සඞ්ගණ්හන්තො මහාජනස්ස මාතාපිතුට්ඨානෙ ඨත්වා කපණද්ධිකවනිබ්බකයාචකාදීනං මහාදානං පවත්තෙසි. තස්ස සමුද්දවිජයා නාම අග්ගමහෙසී අහොසි පණ්ඩිතා ඤාණසම්පන්නා. සො එකදිවසං දානග්ගං ඔලොකෙන්තො ‘‘මය්හං දානං දුස්සීලා ලොලසත්තා භුඤ්ජන්ති, තං මං න හාසෙති, අහං ඛො පන සීලවන්තානං අග්ගදක්ඛිණෙය්යානං පච්චෙකබුද්ධානං දාතුකාමො, තෙ ච හිමවන්තපදෙසෙ ¶ වසන්ති, කො නු ඛො තෙ නිමන්තෙත්වා ආනෙස්සති, කං පෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තමත්ථං දෙවියා ආරොචෙසි. අථ නං සා ආහ ‘‘මහාරාජ, මා චින්තයිත්ථ, අම්හාකං දාතබ්බදානබලෙන සීලබලෙන සච්චබලෙන පුප්ඵානි පෙසෙත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ නිමන්තෙත්වා තෙසං ආගතකාලෙ සබ්බපරික්ඛාරසම්පන්නදානං දස්සාමා’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘සකලනගරවාසිනො සීලං සමාදියන්තූ’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා සයම්පි සපරිජනො උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය මහාදානං පවත්තෙත්වා සුමනපුප්ඵපුණ්ණං සුවණ්ණසමුග්ගං ගාහාපෙත්වා පාසාදා ඔරුය්හ රාජඞ්ගණෙ ඨත්වා පඤ්චඞ්ගානි පථවියං පතිට්ඨාපෙත්වා පාචීනදිසාභිමුඛො වන්දිත්වා ‘‘පාචීනදිසාය අරහන්තෙ වන්දාමි, සචෙ අම්හාකං කොචි ගුණො අත්ථි, අම්හෙසු අනුකම්පං කත්වා අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති වත්වා සත්ත පුප්ඵමුට්ඨියො ඛිපි. පාචීනදිසාය පච්චෙකබුද්ධානං අභාවෙන පුනදිවසෙ නාගමිංසු. දුතියදිවසෙ දක්ඛිණදිසං නමස්සි, තතොපි නාගතා. තතියදිවසෙ පච්ඡිමදිසං ¶ නමස්සි, තතොපි නාගතා. චතුත්ථදිවසෙ උත්තරදිසං නමස්සි, නමස්සිත්වා ච පන ‘‘උත්තරහිමවන්තපදෙසවාසිනො පච්චෙකබුද්ධා අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හන්තූ’’ති සත්ත පුප්ඵමුට්ඨියො විස්සජ්ජෙසි. පුප්ඵානි ගන්ත්වා නන්දමූලකපබ්භාරෙ පඤ්චන්නං පච්චෙකබුද්ධසතානං උපරි පතිංසු.
තෙ ¶ ආවජ්ජමානා රඤ්ඤා අත්තනො නිමන්තිතභාවං ඤත්වා පුනදිවසෙ සත්ත පච්චෙකබුද්ධෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘මාරිසා, රාජා වො නිමන්තෙති, තස්ස සඞ්ගහං කරොථා’’ති වදිංසු. සත්ත පච්චෙකබුද්ධා ආකාසෙනාගන්ත්වා රාජද්වාරෙ ඔතරිංසු. තෙ දිස්වා රාජා සොමනස්සජාතො වන්දිත්වා පාසාදං ආරොපෙත්වා මහන්තං සක්කාරං කත්වා දානං දත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ පුනදිවසත්ථාය පුනදිවසත්ථායාති එවං ඡ දිවසෙ නිමන්තෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සබ්බපරික්ඛාරදානං සජ්ජෙත්වා සත්තරතනඛචිතානි මඤ්චපීඨාදීනි පඤ්ඤපෙත්වා තිචීවරාදිකෙ සබ්බසමණපරිභොගෙ සත්තන්නං පච්චෙකබුද්ධානං සන්තිකෙ ඨපෙත්වා ‘‘මයං ඉමෙ පරික්ඛාරෙ තුම්හාකං දෙමා’’ති වත්වා තෙසං භත්තකිච්චපරියොසානෙ රාජා ච දෙවී ච උභොපි නමස්සමානා අට්ඨංසු. අථ නෙසං අනුමොදනං කරොන්තො සඞ්ඝත්ථෙරො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ආදිත්තස්මිං අගාරස්මිං, යං නීහරති භාජනං;
තං තස්ස හොති අත්ථාය, නො ච යං තත්ථ ඩය්හති.
‘‘එවමාදීපිතො ලොකො, ජරාය මරණෙන ච;
නීහරෙථෙව දානෙන, දින්නං හොති සුනීහත’’න්ති.
තත්ථ ¶ ආදිත්තස්මින්ති තඞ්ඛණෙ පජ්ජලිතෙ. භාජනන්ති උපකරණං. නො ච යං තත්ථ ඩය්හතීති යං පන තත්ථ ඩය්හති, අන්තමසො තිණසන්ථාරොපි, සබ්බං තස්ස අනුපකරණමෙව හොති. ජරාය මරණෙන චාති දෙසනාසීසමෙතං, අත්ථතො පනෙස එකාදසහි අග්ගීහි ආදීපිතො නාම. නීහරෙථෙවාති ¶ තතො එකාදසති අග්ගීහි පජ්ජලිතලොකා දසවිධදානවත්ථුභෙදං තං තං පරික්ඛාරදානං චෙතනාය නික්කඩ්ඪෙථෙව. දින්නං හොතීති අප්පං වා බහුං වා යං දින්නං, තදෙව සුනීහතං නාම හොතීති.
එවං සඞ්ඝත්ථෙරො අනුමොදනං කත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහි, මහාරාජා’’ති රඤ්ඤො ඔවාදං දත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා පාසාදකණ්ණිකං ද්විධා කත්වා ගන්ත්වා නන්දමූලකපබ්භාරෙයෙව ඔතරි. තස්ස දින්නපරික්ඛාරොපි තෙනෙව සද්ධිං උප්පතිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරෙයෙව ඔතරි. රඤ්ඤො ච දෙවියා ච සකලසරීරං පීතියා පුණ්ණං අහොසි. එවං තස්මිං ගතෙ අවසෙසාපි –
‘‘යො ¶ ධම්මලද්ධස්ස දදාති දානං, උට්ඨානවීරියාධිගතස්ස ජන්තු;
අතික්කම්ම සො වෙතරණිං යමස්ස, දිබ්බානි ඨානානි උපෙති මච්චො.
‘‘දානඤ්ච යුද්ධඤ්ච සමානමාහු, අප්පාපි සන්තා බහුකෙ ජිනන්ති;
අප්පම්පි චෙ සද්දහානො දදාති, තෙනෙව සො හොති සුඛී පරත්ථ.
‘‘විචෙය්ය දානං සුගතප්පසත්ථං, යෙ දක්ඛිණෙය්යා ඉධ ජීවලොකෙ;
එතෙසු දින්නානි මහප්ඵලානි, බීජානි වුත්තානි යථා සුඛෙත්තෙ.
‘‘යො පාණභූතානි අහෙඨයං චරං, පරූපවාදා න කරොති පාපං;
භීරුං පසංසන්ති න තත්ථ සූරං, භයා හි සන්තො න කරොන්ති පාපං.
‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;
මජ්ඣිමෙන ච දෙවත්තං, උත්තමෙන විසුජ්ඣති.
‘‘අද්ධා හි දානං බහුධා පසත්ථං, දානා ච ඛො ධම්මපදංව සෙය්යො;
පුබ්බෙව ¶ හි පුබ්බතරෙව සන්තො, නිබ්බානමෙවජ්ඣගමුං සපඤ්ඤා’’ති. –
එවමෙකෙකාය ගාථාය අනුමොදනං කත්වා තථෙව අගමිංසු සද්ධිං පරික්ඛාරෙහි.
තත්ථ ¶ ධම්මලද්ධස්සාති ඛීණාසවං ආදිං කත්වා යාව සුක්ඛවිපස්සකයොගාවචරො පුග්ගලො ධම්මස්ස ලද්ධත්තා ධම්මලද්ධො නාම. ස්වෙව උට්ඨානවීරියෙන තස්ස ධම්මස්ස අධිගතත්තා උට්ඨානවීරියාධිගතො නාම. තස්ස පුග්ගලස්ස යො ජන්තු දදාති දානන්ති අත්ථො, ධම්මෙන ලද්ධස්ස උට්ඨානසඞ්ඛාතෙන වීරියෙන ¶ අධිගතස්ස දෙය්යධම්මස්ස අග්ගං ගහෙත්වා යො ජන්තු සීලවන්තෙසු දානං දදාතීතිපි අත්ථො. උපයොගත්ථෙ වා සාමිවචනං කත්වාපෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. වෙතරණින්ති දෙසනාසීසමෙතං, අට්ඨ මහානිරයෙ සොළස ච උස්සදෙ අතික්කමිත්වාති අත්ථො. දිබ්බානි ඨානානි උපෙතීති දෙවලොකෙ උප්පජ්ජති.
සමානමාහූති සදිසං වදන්ති. ඛයභීරුකස්ස හි දානං නත්ථි, භයභීරුකස්ස යුද්ධං නත්ථි. ජීවිතෙ ආලයං විජහිත්වා යුජ්ජන්තොව යුජ්ඣිතුං සක්කොති, භොගෙසු ආලයං විජහිත්වා දායකො දාතුං සක්කොති, තෙනෙව තං උභයං ‘‘සමාන’’න්ති වදන්ති. අප්පාපි සන්තාති ථොකාපි සමානා පරිච්චත්තජීවිතා බහුකෙ ජිනන්ති, එවමෙව අප්පාපි මුඤ්චචෙතනා බහුම්පි මච්ඡෙරචිත්තං ලොභාදිං වා කිලෙසගහනං ජිනාති. අප්පම්පි චෙති ථොකම්පි චෙ දෙය්යධම්මං කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහන්තො දෙති. තෙනෙව සොති තෙන පරිත්තදෙය්යධම්මවත්ථුකෙන පරිත්තකෙනාපි චාගෙන සො පරත්ථ සුඛී හොති, මහාරාජාති.
විචෙය්ය දානන්ති දක්ඛිණඤ්ච දක්ඛිණෙය්යඤ්ච විචිනිත්වා දින්නදානං. තත්ථ යං වා තං වා අදත්වා අග්ගං පණීතං දෙය්යධම්මං විචිනිත්වා දදන්තො දක්ඛිණං විචිනාති නාම, යෙසං තෙසං වා අදත්වා සීලාදිගුණසම්පන්නෙ විචිනිත්වා තෙසං දදන්තො දක්ඛිණෙය්යං විචිනාති නාම. සුගතප්පසත්ථන්ති එවරූපං දානං බුද්ධෙහි පසත්ථං. තත්ථ දක්ඛිණෙය්යවිචිනනං දස්සෙතුං ‘‘යෙ දක්ඛිණෙය්යා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දක්ඛිණෙය්යාති දක්ඛිණාය අනුච්ඡවිකා බුද්ධාදයො.
පාණභූතානීති පාණසඞ්ඛාතානි භූතානි. අහෙඨයං චරන්ති කාරුඤ්ඤෙන අවිහෙඨයන්තො චරමානො. පරූපවාදාති පරූපවාදභයෙන පාපං න කරොති. භීරුන්ති උපවාදභීරුකං. න තත්ථ සූරන්ති යො පන අයොනිසොමනසිකාරෙන තස්මිං උපවාදෙ සූරො හොති, තං පණ්ඩිතා නප්පසංසන්ති. භයා හීති උපවාදභයෙන හි පණ්ඩිතා පාපං න කරොන්ති.
හීනෙන බ්රහ්මචරියෙනාති බාහිරතිත්ථායතනෙ තාව මෙථුනවිරතිසීලමත්තකං ¶ හීනං බ්රහ්මචරියං නාම, තෙන ඛත්තියකුලෙ උප්පජ්ජති. ඣානස්ස උපචාරමත්තං මජ්ඣිමං, තෙන දෙවලොකෙ උප්පජ්ජති. අට්ඨ සමාපත්තියො උත්තමං, තෙන ¶ බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජන්තො විසුජ්ඣති නාම. සාසනෙ පන ¶ සීලවන්තස්සෙව එකං දෙවනිකායං පණිධාය බ්රහ්මචරියං හීනං නාම, පරිසුද්ධසීලස්සෙව සමාපත්තිනිබ්බත්තනං මජ්ඣිමං නාම, පරිසුද්ධසීලෙ ඨත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තුප්පත්ති උත්තමං නාම.
ඔසානගාථාය අයමත්ථො – මහාරාජ, කිඤ්චාපි එකංසෙනෙව දානං බහුධා පසත්ථං වණ්ණිතං, දානතො පන සමථවිපස්සනාසඞ්ඛාතං නිබ්බානසඞ්ඛාතඤ්ච ධම්මකොට්ඨාසභූතං ධම්මපදමෙව උත්තරිතරං. කිංකාරණා? පුබ්බෙව හි ඉමස්මිං කප්පෙ කස්සපදසබලාදයො පුබ්බතරෙව වෙස්සභූදසබලාදයො සන්තො සප්පුරිසා සපඤ්ඤා සමථවිපස්සනං භාවෙත්වා නිබ්බානමෙව අජ්ඣගමුං අධිගතාති.
එවං සත්ත පච්චෙකබුද්ධා අනුමොදනාය රඤ්ඤො අමතමහානිබ්බානං වණ්ණෙත්වා රාජානං අප්පමාදෙන ඔවදිත්වා වුත්තනයෙනෙව අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතා. රාජාපි සද්ධිං අග්ගමහෙසියා දානං දත්වා යාවජීවං ඨත්වා තතො චවිත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං පුබ්බෙපි පණ්ඩිතා විචෙය්ය දානං අදංසූ’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පච්චෙකබුද්ධා පරිනිබ්බායිංසු, සමුද්දවිජයා රාහුලමාතා අහොසි, රොරුවමහාරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ආදිත්තජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[425] 9. අට්ඨානජාතකවණ්ණනා
ගඞ්ගා කුමුදිනීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි භික්ඛුං සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කිංකාරණා’’ති වත්වා ‘‘කිලෙසවසෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු මාතුගාමො නාම අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී අවිස්සාසනීයො. අතීතෙ පණ්ඩිතා දෙවසිකං සහස්සං දෙන්තාපි මාතුගාමං තොසෙතුං නාසක්ඛිංසු. සා එකදිවසමත්තං සහස්සං අලභිත්වාව ¶ තෙ ගීවායං ගාහාපෙත්වා නීහරාපෙසි ¶ , එවං අකතඤ්ඤූ මාතුගාමො, මා තස්ස කාරණා කිලෙසවසං ගච්ඡා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තස්ස ච පුත්තො බ්රහ්මදත්තකුමාරො, බාරාණසිසෙට්ඨිනො ච පුත්තො මහාධනකුමාරො නාම. තෙ උභොපි සහපංසුකීළකා සහායකා අහෙසුං, එකාචරියකුලෙයෙව සිප්පං ගණ්හිංසු. රාජකුමාරො පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාසි, සෙට්ඨිපුත්තොපිස්ස සන්තිකෙයෙව අහොසි. බාරාණසියඤ්ච එකා නගරසොභිණී වණ්ණදාසී අභිරූපා අහොසි සොභග්ගප්පත්තා. සෙට්ඨිපුත්තො දෙවසිකං සහස්සං දත්වා නිච්චකාලෙ තායෙව සද්ධිං අභිරමන්තො පිතු අච්චයෙන සෙට්ඨිට්ඨානං ලභිත්වාපි න තං විජහි, තථෙව දෙවසිකං සහස්සං දත්වා අභිරමි. සෙට්ඨිපුත්තො දිවසස්ස තයො වාරෙ රාජුපට්ඨානං ගච්ඡති. අථස්ස එකදිවසං රාජුපට්ඨානං ගතස්ස රඤ්ඤා සද්ධිං සමුල්ලපන්තස්සෙව සූරියො අත්ථඞ්ගමි, අන්ධකාරං ජාතං. සො රාජකුලා නික්ඛමිත්වා ‘‘ඉදානි ගෙහං ගන්ත්වා ආගමනවෙලා නත්ථි, නගරසොභිණියායෙව ගෙහං ගමිස්සාමී’’ති උපට්ඨාකෙ උය්යොජෙත්වා එකකොව තස්සා ගෙහං පාවිසි. අථ නං සා දිස්වා ‘‘අය්යපුත්ත, සහස්සං ආභත’’න්ති ආහ. ‘‘භද්දෙ, අහං අජ්ජෙව අතිවිකාලො ජාතො, තස්මා ගෙහං අගන්ත්වා මනුස්සෙ උය්යොජෙත්වා එකකොව පවිට්ඨොස්මි, ස්වෙ පන තෙ ද්වෙ සහස්සානි දස්සාමී’’ති.
සා චින්තෙසි ‘‘සචාහං අජ්ජ ඔකාසං කරිස්සාමි, අඤ්ඤෙසුපි දිවසෙසු තුච්ඡහත්ථකොව ආගමිස්සති, එවං මෙ ධනං පරිහායිස්සති, න දානිස්ස ඔකාසං කරිස්සාමී’’ති. අථ නං එවමාහ ‘‘සාමි, මයං වණ්ණදාසියො නාම, අම්හාකං සහස්සං අදත්වා කෙළි නාම නත්ථී’’ති. ‘‘භද්දෙ, ස්වෙ දිගුණං ආහරිස්සාමී’’ති පුනප්පුනං ¶ යාචි. නගරසොභිණී දාසියො ආණාපෙසි ‘‘එතස්ස ඉධ ඨත්වා මං ඔලොකෙතුං මා අදත්ථ, ගීවායං තං ගහෙත්වා නීහරිත්වා ද්වාරං පිදහථා’’ති. තං සුත්වා දාසියො තථා කරිංසු. අථ සො චින්තෙසි ‘‘අහං ඉමාය සද්ධිං අසීතිකොටිධනං ඛාදිං, සා මං එකදිවසං තුච්ඡහත්ථං දිස්වා ගීවායං ගහෙත්වා නීහරාපෙසි, අහො මාතුගාමො නාම පාපො නිල්ලජ්ජො අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී’’ති. සො මාතුගාමස්ස අගුණං අනුස්සරන්තොව විරජ්ජි, පටිකූලසඤ්ඤං පටිලභි, ඝරාවාසෙපි උක්කණ්ඨිතො ¶ ‘‘කිං මෙ ඝරාවාසෙන, අජ්ජෙව නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති පුන ගෙහං අගන්ත්වා රාජානම්පි අදිස්වාව නගරා නික්ඛමිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ගඞ්ගාතීරෙ අස්සමං මාපෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො උප්පාදෙත්වා වනමූලඵලාහාරො තත්ථ වාසං කප්පෙසි.
රාජා තං අපස්සන්තො ‘‘කහං මම සහායො’’ති පුච්ඡි. නගරසොභිණියාපි කතකම්මං සකලනගරෙ පාකටං ජාතං. අථස්ස තමත්ථං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉති තෙ දෙව, සහායො ලජ්ජාය ඝරම්පි අගන්ත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පබ්බජිතො භවිස්සතී’’ති ආහංසු. රාජා තං සුත්වා නගරසොභිණිං ¶ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං එකදිවසං සහස්සං අලභිත්වා මම සහායං ගීවායං ගාහාපෙත්වා නීහරාපෙසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සච්චං, දෙවා’’ති. ‘‘පාපෙ ජම්මී, සීඝං මම සහායස්ස ගතට්ඨානං ගන්ත්වා තං ආනෙහි, නො චෙ ආනෙස්සසි, ජීවිතං තෙ නත්ථී’’ති. සා රඤ්ඤො වචනං සුත්වා භීතා රථං ආරුය්හ මහන්තෙන පරිවාරෙන නගරා නික්ඛමිත්වා තස්ස වසනට්ඨානං පරියෙසන්තී සුතවසෙන තං ඨානං සුත්වා තත්ථ ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘අය්ය, මයා අන්ධබාලභාවෙන කතං දොසං ඛමථ, අහං න පුනෙවං කරිස්සාමී’’ති යාචිත්වා ‘‘සාධු, ඛමාමි තෙ, නත්ථි මෙ තයි ආඝාතො’’ති වුත්තෙ ‘‘සචෙ මෙ ඛමථ, මයා සද්ධිං රථං අභිරුහථ, නගරං ගච්ඡිස්සාම, ගතකාලෙ ¶ යං මම ඝරෙ ධනං අත්ථි, සබ්බං දස්සාමී’’ති ආහ. සො තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘භද්දෙ, ඉදානි තයා සද්ධිං ගන්තුං න සක්කා, යදා පන ඉමස්මිං ලොකෙ යෙන න භවිතබ්බං, තං භවිස්සති, අපි නාම තදා ගච්ඡෙය්ය’’න්ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ගඞ්ගා කුමුදිනී සන්තා, සඞ්ඛවණ්ණා ච කොකිලා;
ජම්බූ තාලඵලං දජ්ජා, අථ නූන තදා සියා’’ති.
තස්සත්ථො – භද්දෙ, යථා හි කුමුදසරා කුමුදෙහි සඤ්ඡන්නා තිට්ඨන්ති, තථෙව සචෙ සකලාපි මහාගඞ්ගා කුමුදිනී සීඝසොතං පහාය සන්තා උපසන්තා සියා, සබ්බෙ කොකිලා ච සඞ්ඛවණ්ණා භවෙය්යුං, සබ්බො ජම්බුරුක්ඛො ච තාලඵලං දදෙය්ය. අථ නූන තදා සියාති අථ තාදිසෙ කාලෙ අම්හාකම්පි සමාගමො නූන සියා, භවෙය්ය නාමාති වුත්තං හොති.
එවඤ්ච ¶ වත්වා පුනපි තාය ‘‘එහි, අය්ය, ගච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘ගච්ඡිස්සාමා’’ති වත්වා ‘‘කස්මිං කාලෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘අසුකස්මිඤ්ච අසුකස්මිඤ්චා’’ති වත්වා සෙසගාථා අභාසි –
‘‘යදා කච්ඡපලොමානං, පාවාරො තිවිධො සියා;
හෙමන්තිකං පාවුරණං, අථ නූන තදා සියා.
‘‘යදා මකසපාදානං, අට්ටාලො සුකතො සියා;
දළ්හො ච අවිකම්පී ච, අථ නූන තදා සියා.
‘‘යදා සසවිසාණානං, නිස්සෙණී සුකතා සියා;
සග්ගස්සාරොහණත්ථාය, අථ නූන තදා සියා.
‘‘යදා ¶ නිස්සෙණිමාරුය්හ, චන්දං ඛාදෙය්යු මූසිකා;
රාහුඤ්ච පරිපාතෙය්යුං, අථ නූන තදා සියා.
‘‘යදා සුරාඝටං පිත්වා, මක්ඛිකා ගණචාරිණී;
අඞ්ගාරෙ වාසං කප්පෙය්යුං, අථ නූන තදා සියා.
‘‘යදා බිම්බොට්ඨසම්පන්නො, ගද්රභො සුමුඛො සියා;
කුසලො නච්චගීතස්ස, අථ නූන තදා සියා.
‘‘යදා කාකා උලූකා ච, මන්තයෙය්යුං රහොගතා;
අඤ්ඤමඤ්ඤං පිහය්යෙය්යුං, අථ නූන තදා සියා.
‘‘යදා ¶ මුළාලපත්තානං, ඡත්තං ථිරතරං සියා;
වස්සස්ස පටිඝාතාය, අථ නූන තදා සියා.
‘‘යදා කුලකො සකුණො, පබ්බතං ගන්ධමාදනං;
තුණ්ඩෙනාදාය ගච්ඡෙය්ය, අථ නූන තදා සියා.
‘‘යදා සාමුද්දිකං නාවං, සයන්තං සවටාකරං;
චෙටො ආදාය ගච්ඡෙය්ය, අථ නූන තදා සියා’’ති.
තත්ථ ¶ තිවිධොති එකො කච්ඡපලොමමයෙන පුප්ඵෙන, එකො තූලෙන, එකො උභයෙනාති එවං තිප්පකාරො. හෙමන්තිකං පාවුරණන්ති හිමපාතසමයෙ පාවුරණාය භවිතුං සමත්ථො. අථ නූන තදා සියාති අථ තස්මිං කාලෙ මම තයා සද්ධිං එකංසෙනෙව සංසග්ගො සියා. එවං සබ්බත්ථ පච්ඡිමපදං යොජෙතබ්බං. අට්ටාලො සුකතොති අභිරුහිත්වා යුජ්ඣන්තං පුරිසසතං ධාරෙතුං යථා සක්කොති, එවං සුකතො. පරිපාතෙය්යුන්ති පලාපෙය්යුං. අඞ්ගාරෙති වීතච්චිකඞ්ගාරසන්ථරෙ. වාසං කප්පෙය්යුන්ති එකෙකං සුරාඝටං පිවිත්වා මත්තා වසෙය්යුං. බිම්බොට්ඨසම්පන්නොති බිම්බඵලසදිසෙහි ඔට්ඨෙහි සමන්නාගතො. සුමුඛොති සුවණ්ණආදාසසදිසො මුඛො. පිහයෙය්යුන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සම්පත්තිං ඉච්ඡන්තා පිහයෙය්යුං පත්ථෙය්යුං. මුළාලපත්තානන්ති සණ්හානං මුළාලගච්ඡපත්තානං. කුලකොති එකො ඛුද්දකසකුණො. සාමුද්දිකන්ති සමුද්දපක්ඛන්දනමහානාවං. සයන්තං සවටාකරන්ති යන්තෙන චෙව වටාකරෙන ¶ ච සද්ධිං සබ්බසම්භාරයුත්තං. චෙටො ආදායාති යදා එවරූපං නාවං ඛුද්දකො ගාමදාරකො හත්ථෙන ගහෙත්වා ගච්ඡෙය්යාති අත්ථො.
ඉති මහාසත්තො ඉමිනා අට්ඨානපරිකප්පෙන එකාදස ගාථා අභාසි. තං සුත්වා නගරසොභිණී මහාසත්තං ඛමාපෙත්වා නගරං ගන්ත්වා රඤ්ඤො තං කාරණං ආරොචෙත්වා අත්තනො ජීවිතං යාචිත්වා ගණ්හි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං භික්ඛු මාතුගාමො නාම අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, තාපසො පන අහමෙව අහොසින්ති.
අට්ඨානජාතකවණ්ණනා නවමා.
[426] 10. දීපිජාතකවණ්ණනා
ඛමනීයං ¶ ¶ යාපනීයන්ති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො එකං එළිකං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ගිරිපරික්ඛිත්තෙ එකද්වාරෙ ගිරිබ්බජසෙනාසනෙ විහාසි. ද්වාරසමීපෙයෙවස්ස චඞ්කමො අහොසි. තදා එළකපාලකා ‘‘එළකා එත්ථ චරන්තූ’’ති ගිරිබ්බජං පවෙසෙත්වා කීළන්තා විහරන්ති. තෙසු එකදිවසං සායං ආගන්ත්වා එළකෙ ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙසු එකා එළිකා දූරෙ චරමානා එළකෙ නික්ඛමන්තෙ අදිස්වා ඔහීයි. තං පච්ඡා නික්ඛමන්තිං එකො දීපිකො දිස්වා ‘‘ඛාදිස්සාමි න’’න්ති ගිරිබ්බජද්වාරෙ අට්ඨාසි. සාපි ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තී තං දිස්වා ‘‘එස මං මාරෙත්වා ඛාදිතුකාමතාය ඨිතො, සචෙ නිවත්තිත්වා පලායිස්සාමි, ජීවිතං මෙ නත්ථි, අජ්ජ මයා පුරිසකාරං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා සිඞ්ගානි උක්ඛිපිත්වා තස්ස අභිමුඛං වෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා දීපිකස්ස ‘‘ඉතො ගණ්හිස්සාමි, ඉතො ගණ්හිස්සාමී’’ති විප්ඵන්දතොව ගහණං අනුපගන්ත්වා වෙගෙන පලායිත්වා එළකානං අන්තරං පාවිසි. අථ ථෙරො තං තෙසං කිරියං දිස්වා පුනදිවසෙ ගන්ත්වා තථාගතස්ස ආරොචෙත්වා ‘‘එවං භන්තෙ, සා එළිකා අත්තනො උපායකුසලතාය පරක්කමං කත්වා දීපිකතො මුච්චී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘මොග්ගල්ලාන, ඉදානි තාව සො දීපිකො තං ගහෙතුං නාසක්ඛි, පුබ්බෙ පන නං විරවන්තිං මාරෙත්වා ඛාදී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ මගධරට්ඨෙ බොධිසත්තො එකස්මිං ගාමෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කාමෙ පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා චිරං හිමවන්තෙ වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය රාජගහං ගන්ත්වා එකස්මිංයෙව ගිරිබ්බජෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා වාසං කප්පෙසි. තදා ඉමිනාව නියාමෙන එළකපාලකෙසු එළකෙ චරන්තෙසු එකදිවසං එවමෙව එකං එළිකං පච්ඡා නික්ඛමන්තිං දිස්වා එකො දීපිකො ‘‘ඛාදිස්සාමි න’’න්ති ද්වාරෙ අට්ඨාසි. සාපි තං දිස්වා ‘‘අජ්ජ මය්හං ජීවිතං නත්ථි, එකෙනුපායෙන ඉමිනා සද්ධිං මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා හදයමස්ස මුදුකං ජනෙත්වා ¶ ජීවිතං රක්ඛිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දූරතොව තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තී ආගච්ඡමානා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඛමනීයං ¶ යාපනීයං, කච්චි මාතුල තෙ සුඛං;
සුඛං තෙ අම්මා අවච, සුඛකාමාව තෙ මය’’න්ති.
තත්ථ සුඛං තෙ අම්මාති මය්හං මාතාපි ‘‘තුම්හාකං සුඛං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති අජ්ජ මං අවචාති අත්ථො. මයන්ති මාතුල මයම්පි තුම්හාකං සුඛං එව ඉච්ඡාමාති.
තං සුත්වා දීපිකො ‘‘අයං ධුත්තිකා මං මාතුලවාදෙන වඤ්චෙතුකාමා, න මෙ කක්ඛළභාවං ජානාතී’’ති චින්තෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘නඞ්ගුට්ඨං මෙ අවක්කම්ම, හෙඨයිත්වාන එළිකෙ;
සාජ්ජ මාතුලවාදෙන, මුඤ්චිතබ්බා නු මඤ්ඤසී’’ති.
තස්සත්ථො – ත්වං මම නඞ්ගුට්ඨමණ්ඩලං අක්කමිත්වා හෙඨයිත්වා ආගච්ඡසි, සා ත්වං ‘‘අජ්ජ මාතුලවාදෙන මුඤ්චිතබ්බාහමස්මී’’ති මඤ්ඤසි නු, එවං මඤ්ඤසි මඤ්ඤෙති.
තං සුත්වා ඉතරා ‘‘මාතුල, මා එවං කරී’’ති වත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘පුරත්ථාමුඛො නිසින්නොසි, අහං තෙ මුඛමාගතා;
පච්ඡතො තුය්හං නඞ්ගුට්ඨං, කථං ඛ්වාහං අවක්කමි’’න්ති.
තත්ථ ¶ මුඛන්ති අභිමුඛං. කථං ඛ්වාහං අවක්කමින්ති තව පච්ඡතො ඨිතං අහං කථං අවක්කමින්ති අත්ථො.
අථ නං සො ‘‘කිං කථෙසි එළිකෙ, මම නඞ්ගුට්ඨස්ස අට්ඨිතට්ඨානං නාම නත්ථී’’ති වත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘යාවතා ¶ චතුරො දීපා, සසමුද්දා සපබ්බතා;
තාවතා මය්හං නඞ්ගුට්ඨං, කථං ඛො තං විවජ්ජයී’’ති.
තත්ථ තාවතාති එත්තකං ඨානං මම නඞ්ගුට්ඨං පරික්ඛිපිත්වා ගතන්ති වදති.
තං සුත්වා එළිකා ‘‘අයං පාපො මධුරකථාය න අල්ලීයති, පටිසත්තු හුත්වා තස්ස කථෙස්සාමී’’ති වත්වා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘පුබ්බෙව ¶ මෙතමක්ඛිංසු, මාතා පිතා ච භාතරො;
දීඝං දුට්ඨස්ස නඞ්ගුට්ඨං, සාම්හි වෙහායසාගතා’’ති.
තත්ථ අක්ඛිංසූති පුබ්බෙව මෙ එතං මාතා ච පිතා ච භාතරො ච ආචික්ඛිංසු. සාම්හීති සා අහං ඤාතකානං සන්තිකා තව නඞ්ගුට්ඨස්ස දීඝභාවං සුත්වා තව නඞ්ගුට්ඨං පරිහරන්තී වෙහායසා ආකාසෙන ආගතාති.
අථ නං සො ‘‘ජානාමි තෙ අහං ආකාසෙන ආගතභාවං, එවං ආගච්ඡන්තී පන මය්හං භක්ඛෙ නාසෙත්වා ආගතාසී’’ති වත්වා ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘තඤ්ච දිස්වාන ආයන්තිං, අන්තලික්ඛස්මි එළිකෙ;
මිගසඞ්ඝො පලායිත්ථ, භක්ඛො මෙ නාසිතො තයා’’ති.
තං සුත්වා ඉතරා මරණභයභීතා අඤ්ඤං කාරණං ආහරිතුං අසක්කොන්තී ‘‘මාතුල, මා එවරූපං කක්ඛළකම්මං කරි, ජීවිතං මෙ දෙහී’’ති විලපි. ඉතරොපි නං විලපන්තිඤ්ඤෙව ඛන්ධෙ ගහෙත්වා මාරෙත්වා ඛාදි.
‘‘ඉච්චෙවං ¶ විලපන්තියා, එළකියා රුහග්ඝසො;
ගලකං අන්වාවමද්දි, නත්ථි දුට්ඨෙ සුභාසිතං.
‘‘නෙව දුට්ඨෙ නයො අත්ථි, න ධම්මො න සුභාසිතං;
නික්කමං දුට්ඨෙ යුඤ්ජෙථ, සො ච සබ්භිං න රඤ්ජතී’’ති. –
ඉමා ද්වෙ අභිසම්බුද්ධගාථා –
තත්ථ ¶ රුහග්ඝසොති රුහිරභක්ඛො ලොහිතපායී සාහසිකදීපිකො. ගලකං අන්වාවමද්දීති ගීවං මද්දි, ඩංසිත්වා ඵාලෙසීති අත්ථො. නයොති කාරණං. ධම්මොති සභාවො. සුභාසිතන්ති සුකථිතවචනං, සබ්බමෙතං දුට්ඨෙ නත්ථීති අත්ථො. නික්කමං දුට්ඨෙ යුඤ්ජෙථාති භික්ඛවෙ, දුට්ඨපුග්ගලෙ පරක්කමමෙව යුඤ්ජෙය්ය. සො ච සබ්භිං න රඤ්ජතීති සො පන පුග්ගලො සබ්භිං සුන්දරං සුභාසිතං න රඤ්ජති, න පියායතීති අත්ථො. තාපසො තෙසං කිරියං සබ්බං අද්දස.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා එළිකාව එතරහි එළිකා අහොසි, දීපිකොපි එතරහි දීපිකොව, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
දීපිජාතකවණ්ණනා දසමා.
ජාතකුද්දානං –
කච්චානී අට්ඨසද්දඤ්ච, සුලසා ච සුමඞ්ගලං;
ගඞ්ගමාලඤ්ච චෙතියං, ඉන්ද්රියඤ්චෙව ආදිත්තං;
අට්ඨානඤ්චෙව දීපි ච, දස අට්ඨනිපාතකෙ.
අට්ඨකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.