📜
9. නවකනිපාතො
[427] 1. ගිජ්ඣජාතකවණ්ණනා
පරිසඞ්කුපථො ¶ ¶ ¶ නාමාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං දුබ්බචභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර එකො කුලපුත්තො නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වාපි අත්ථකාමෙහි ආචරියුපජ්ඣායෙහි චෙව සබ්රහ්මචාරීහි ච ‘‘එවං තෙ අභික්කමිතබ්බං, එවං පටික්කමිතබ්බං, එවං ආලොකිතබ්බං, එවං විලොකිතබ්බං, එවං සමිඤ්ජිතබ්බං, එවං පසාරිතබ්බං, එවං නිවාසෙතබ්බං, එවං පාරුපිතබ්බං, එවං පත්තො ගහෙතබ්බො, යාපනමත්තං භත්තං ගහෙත්වා පච්චවෙක්ඛිත්වාව පරිභුඤ්ජිතබ්බං, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරෙන භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනා ජාගරියමනුයුත්තෙන භවිතබ්බං, ඉදං ආගන්තුකවත්තං නාම ජානිතබ්බං, ඉදං ගමිකවත්තං නාම, ඉමානි චුද්දස ඛන්ධකවත්තානි, අසීති මහාවත්තානි. තත්ථ තෙ සම්මා වත්තිතබ්බං, ඉමෙ තෙරස ධුතඞ්ගගුණා නාම, එතෙ සමාදාය වත්තිතබ්බ’’න්ති ඔවදියමානො දුබ්බචො අහොසි අක්ඛමො අප්පදක්ඛිණග්ගාහී අනුසාසනිං. ‘‘අහං තුම්හෙ න වදාමි, තුම්හෙ පන මං කස්මා වදථ, අහමෙව අත්තනො අත්ථං වා අනත්ථං වා ජානිස්සාමී’’ති අත්තානං අවචනීයං අකාසි. අථස්ස දුබ්බචභාවං ඤත්වා භික්ඛූ ධම්මසභායං අගුණකථං කථෙන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ තං භික්ඛුං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු දුබ්බචොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා භික්ඛු එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා ¶ අත්ථකාමානං වචනං න කරොසි, පුබ්බෙපි ත්වං පණ්ඩිතානං වචනං අකත්වා වෙරම්භවාතමුඛෙ චුණ්ණවිචුණ්ණො ජාතො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙ බොධිසත්තො ගිජ්ඣයොනියං නිබ්බත්ති. පුත්තො පනස්ස සුපත්තො නාම ගිජ්ඣරාජා අනෙකසහස්සගිජ්ඣපරිවාරො ථාමසම්පන්නො අහොසි. සො මාතාපිතරො පොසෙසි, ථාමසම්පන්නත්තා පන අතිදූරං උප්පතති. අථ නං පිතා ‘‘තාත, එත්තකං නාම ඨානං අතික්කමිත්වා න ගන්තබ්බ’’න්ති ඔවදි. සො ‘‘සාධූ’’ති වත්වාපි එකදිවසං පන ¶ වුට්ඨෙ දෙවෙ ගිජ්ඣෙහි ¶ සද්ධිං උප්පතිත්වා සෙසෙ ඔහාය අතිභූමිං ගන්ත්වා වෙරම්භවාතමුඛං පත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණභාවං පාපුණි. සත්ථා තමත්ථං දස්සෙන්තො අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘පරිසඞ්කුපථො නාම, ගිජ්ඣපන්ථො සනන්තනො;
තත්රාසි මාතාපිතරො, ගිජ්ඣො පොසෙසි ජිණ්ණකෙ;
තෙසං අජගරමෙදං, අච්චහාසි බහුත්තසො.
‘‘පිතා ච පුත්තං අවච, ජානං උච්චං පපාතිනං;
සුපත්තං ථාමසම්පන්නං, තෙජස්සිං දූරගාමිනං.
‘‘පරිප්ලවන්තං පථවිං, යදා තාත විජානහි;
සාගරෙන පරික්ඛිත්තං, චක්කංව පරිමණ්ඩලං;
තතො තාත නිවත්තස්සු, මාස්සු එත්තො පරං ගමි.
‘‘උදපත්තොසි වෙගෙන, බලී පක්ඛී දිජුත්තමො;
ඔලොකයන්තො වක්කඞ්ගො, පබ්බතානි වනානි ච.
‘‘අද්දස්ස පථවිං ගිජ්ඣො, යථාසාසි පිතුස්සුතං;
සාගරෙන පරික්ඛිත්තං, චක්කංව පරිමණ්ඩලං.
‘‘තඤ්ච සො සමතික්කම්ම, පරමෙවච්චවත්තථ;
තඤ්ච වාතසිඛා තික්ඛා, අච්චහාසි බලිං දිජං.
‘‘නාසක්ඛාතිගතො පොසො, පුනදෙව නිවත්තිතුං;
දිජො බ්යසනමාපාදි, වෙරම්භානං වසං ගතො.
‘‘තස්ස ¶ පුත්තා ච දාරා ච, යෙ චඤ්ඤෙ අනුජීවිනො;
සබ්බෙ බ්යසනමාපාදුං, අනොවාදකරෙ දිජෙ.
‘‘එවම්පි ¶ ඉධ වුඩ්ඪානං, යො වාක්යං නාවබුජ්ඣති;
අතිසීමචරො දිත්තො, ගිජ්ඣොවාතීතසාසනො;
ස වෙ බ්යසනං පප්පොති, අකත්වා වුඩ්ඪසාසන’’න්ති.
තත්ථ පරිසඞ්කුපථොති සඞ්කුපථො. මනුස්සා හිරඤ්ඤසුවණ්ණත්ථාය ගච්ඡන්තා තස්මිං පදෙසෙ ඛාණුකෙ කොට්ටෙත්වා තෙසු රජ්ජුයො බන්ධිත්වා ගච්ඡන්ති, තෙන සො ගිජ්ඣපබ්බතෙ ජඞ්ඝමග්ගො ‘‘සඞ්කුපථො’’ති වුච්චති. ගිජ්ඣපන්ථොති ¶ ගිජ්ඣපබ්බතමත්ථකෙ මහාමග්ගො. සනන්තනොති පොරාණො. තත්රාසීති තස්මිං ගිජ්ඣපබ්බතමත්ථකෙ සඞ්කුපථෙ එකො ගිජ්ඣො ආසි, සො ජිණ්ණකෙ මාතාපිතරො පොසෙසි. අජගරමෙදන්ති අජගරානං මෙදං. අච්චහාසීති අතිවිය ආහරි. බහුත්තසොති බහුසො. ජානං උච්චං පපාතිනන්ති ‘‘පුත්තො තෙ අතිඋච්චං ඨානං ලඞ්ඝතී’’ති සුත්වා ‘‘උච්චෙ පපාතී අය’’න්ති ජානන්තො. තෙජස්සින්ති පුරිසතෙජසම්පන්නං. දූරගාමිනන්ති තෙනෙව තෙජෙන දූරගාමිං. පරිප්ලවන්තන්ති උප්පලපත්තං විය උදකෙ උප්ලවමානං. විජානහීති විජානාසි. චක්කංව පරිමණ්ඩලන්ති යස්මිං තෙ පදෙසෙ ඨිතස්ස සමුද්දෙන පරිච්ඡින්නො ජම්බුදීපො චක්කමණ්ඩලංව පඤ්ඤායති, තතො තාත නිවත්තාහීති ඔවදන්තො එවමාහ.
උදපත්තොසීති පිතු ඔවාදං අකත්වා එකදිවසං ගිජ්ඣෙහි සද්ධිං උප්පතිතො තෙ ඔහාය පිතරා කථිතට්ඨානං අගමාසි. ඔලොකයන්තොති තං ඨානං පත්වා හෙට්ඨා ඔලොකෙන්තො. වක්කඞ්ගොති වඞ්කගීවො. යථාසාසි පිතුස්සුතන්ති යථාස්ස පිතු සන්තිකා සුතං ආසි, තථෙව අද්දස, ‘‘යථාස්සාසී’’තිපි පාඨො. පරමෙවච්චවත්තථාති පිතරා අක්ඛාතට්ඨානතො පරං අතිවත්තොව. තඤ්ච වාතසිඛා තික්ඛාති තං අනොවාදකං බලිම්පි සමානං දිජං තිඛිණවෙරම්භවාතසිඛා අච්චහාසි අතිහරි, චුණ්ණවිචුණ්ණං අකාසි. නාසක්ඛාතිගතොති නාසක්ඛි අතිගතො. පොසොති සත්තො. අනොවාදකරෙති තස්මිං දිජෙ පණ්ඩිතානං ඔවාදං අකරොන්තෙ සබ්බෙපි තෙ මහාදුක්ඛං පාපුණිංසු. අකත්වා වුඩ්ඪසාසනන්ති වුඩ්ඪානං හිතකාමානං වචනං අකත්වා එවමෙව බ්යසනං මහාදුක්ඛං පාපුණාති. තස්මා ¶ ත්වං භික්ඛු මා ගිජ්ඣසදිසො භව, අත්ථකාමානං වචනං කරොහීති. සො සත්ථාරා එවං ඔවදිතො තතො පට්ඨාය සුවචො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දුබ්බචගිජ්ඣො එතරහි දුබ්බචභික්ඛු අහොසි, ගිජ්ඣපිතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගිජ්ඣජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[428] 2. කොසම්බියජාතකවණ්ණනා
පුථුසද්දොති ¶ ¶ ඉදං සත්ථා කොසම්බිං නිස්සාය ඝොසිතාරාමෙ විහරන්තො කොසම්බියං භණ්ඩනකාරකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 451 ආදයො) ආගතමෙව, අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. තදා කිර ද්වෙ භික්ඛූ එකස්මිං ආවාසෙ වසිංසු විනයධරො ච සුත්තන්තිකො ච. තෙසු සුත්තන්තිකො එකදිවසං සරීරවලඤ්ජං කත්වා උදකකොට්ඨකෙ ආචමනඋදකාවසෙසං භාජනෙ ඨපෙත්වා නික්ඛමි. පච්ඡා විනයධරො තත්ථ පවිට්ඨො තං උදකං දිස්වා නික්ඛමිත්වා ඉතරං පුච්ඡි ‘‘ආවුසො, තයා උදකං ඨපිත’’න්ති. ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘කිං පනෙත්ථ ආපත්තිභාවං න ජානාසී’’ති? ‘‘ආමාවුසො න ජානාමී’’ති. ‘‘හොති, ආවුසො, එත්ථ ආපත්තී’’ති? ‘‘තෙන හි පටිකරිස්සාමි න’’න්ති. ‘‘සචෙ පන තෙ, ආවුසො, අසඤ්චිච්ච අසතියා කතං, නත්ථි ආපත්තී’’ති. සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි අහොසි. විනයධරොපි අත්තනො නිස්සිතකානං ‘‘අයං සුත්තන්තිකො ආපත්තිං ආපජ්ජමානොපි න ජානාතී’’ති ආරොචෙසි. තෙ තස්ස නිස්සිතකෙ දිස්වා ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වාපි ආපත්තිභාවං න ජානාතී’’ති ආහංසු. තෙ ගන්ත්වා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස ආරොචෙසුං. සො එවමාහ – ‘‘අයං විනයධරො පුබ්බෙ ‘අනාපත්තී’ති වත්වා ඉදානි ‘ආපත්තී’ති වදති, මුසාවාදී එසො’’ති. තෙ ගන්ත්වා ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො මුසාවාදී’’ති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං වඩ්ඪයිංසු. තතො විනයධරො ඔකාසං ලභිත්වා තස්ස ආපත්තියා අදස්සනෙන උක්ඛෙපනීයකම්මං අකාසි. තතො පට්ඨාය තෙසං පච්චයදායකා උපාසකාපි ද්වෙ කොට්ඨාසා අහෙසුං. ඔවාදපටිග්ගාහිකා භික්ඛුනියොපි ආරක්ඛදෙවතාපි ද්වෙ කොට්ඨාසා අහෙසුං. තාසං සන්දිට්ඨසම්භත්තා ආකාසට්ඨදෙවතාපි යාව ¶ බ්රහ්මලොකා සබ්බෙ පුථුජ්ජනා ද්වෙ පක්ඛා අහෙසුං. යාව අකනිට්ඨභවනා පන ඉදං කොලාහලං අගමාසි.
අථෙකො භික්ඛු තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා උක්ඛෙපකානං ‘‘ධම්මිකෙනෙව කම්මෙන අයං උක්ඛිත්තො, උක්ඛිත්තානුවත්තකානං අධම්මිකෙන කම්මෙන උක්ඛිත්තො’’ති ලද්ධිං, උක්ඛෙපකෙහි වාරියමානානම්පි තෙසං තං අනුපරිවාරෙත්වා චරණභාවඤ්ච සත්ථු ආරොචෙසි. භගවා ‘‘සමග්ගා කිර හොන්තූ’’ති ද්වෙ වාරෙ පෙසෙත්වා ‘‘න ඉච්ඡන්ති භන්තෙ සමග්ගා භවිතු’’න්ති සුත්වා ¶ තතියවාරෙ ‘‘භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා උක්ඛෙපකානං උක්ඛෙපනෙ, ඉතරෙසඤ්ච අසඤ්චිච්ච ආපත්තියා අදස්සනෙ ආදීනවං වත්වා පක්කාමි. පුන තෙසං තත්ථෙව එකසීමායං උපොසථාදීනි කාරෙත්වා භත්තග්ගාදීසු භණ්ඩනජාතානං ‘‘ආසනන්තරිකාය නිසීදිතබ්බ’’න්ති භත්තග්ගෙ වත්තං පඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘ඉදානිපි භණ්ඩනජාතා විහරන්තී’’ති සුත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘අලං, භික්ඛවෙ, මා භණ්ඩන’’න්තිආදීනි ¶ වත්වා අඤ්ඤතරෙන භික්ඛුනා ධම්මවාදිනා භගවතො විහෙසං අනිච්ඡන්තෙන ‘‘ආගමෙතු, භන්තෙ, භගවා ධම්මසාමි, අප්පොස්සුක්කො භන්තෙ, භගවා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං අනුයුත්තො විහරතු, මයං තෙන භණ්ඩනෙන කලහෙන විග්ගහෙන විවාදෙන පඤ්ඤායිස්සාමා’’ති වුත්තෙ –
භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ, බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො නාම කාසිරාජා අහොසීති බ්රහ්මදත්තෙන දීඝීතිස්ස කොසලරඤ්ඤො රජ්ජං අච්ඡන්දිත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන වසන්තස්ස මාරිතභාවඤ්චෙව දීඝාවුකුමාරෙන අත්තනො ජීවිතෙ දින්නෙ තතො පට්ඨාය තෙසං සමග්ගභාවඤ්ච කථෙත්වා ‘‘තෙසඤ්හි නාම, භික්ඛවෙ, රාජූනං ආදින්නදණ්ඩානං ආදින්නසත්ථානං එවරූපං ඛන්තිසොරච්චං භවිස්සති. ඉධ ඛො තං, භික්ඛවෙ, සොභෙථ, යං තුම්හෙ එවං ස්වාක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ පබ්බජිතා සමානා ඛමා ච භවෙය්යාථ සොරතා චා’’ති ඔවදිත්වා දුතියම්පි තතියම්පි ‘‘අලං, භික්ඛවෙ, මා භණ්ඩන’’න්ති වාරෙත්වා අනොරමන්තෙ දිස්වා ‘‘පරියාදිණ්ණරූපා ඛො ඉමෙ මොඝපුරිසා, න යිමෙ සුකරා සඤ්ඤාපෙතු’’න්ති පක්කමිත්වා පුනදිවසෙ පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ගන්ධකුටියා ථොකං විස්සමිත්වා සෙනාසනං සංසාමෙත්වා අත්තනො පත්තචීවරමාදාය සඞ්ඝමජ්ඣෙ ආකාසෙ ඨත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘පුථුසද්දො ¶ සමජනො, න බාලො කොචි මඤ්ඤථ;
සඞ්ඝස්මිං භිජ්ජමානස්මිං, නාඤ්ඤං භිය්යො අමඤ්ඤරුං.
‘‘පරිමුට්ඨා පණ්ඩිතාභාසා, වාචාගොචරභාණිනො;
යාවිච්ඡන්ති මුඛායාමං, යෙන නීතා න තං විදූ.
‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ;
යෙ ච තං උපනය්හන්ති, වෙරං තෙසං න සම්මති.
‘‘අක්කොච්ඡි ¶ මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ;
යෙ ච තං නුපනය්හන්ති, වෙරං තෙසූපසම්මති.
‘‘න හි වෙරෙන වෙරානි, සම්මන්තීධ කුදාචනං;
අවෙරෙන ච සම්මන්ති, එස ධම්මො සනන්තනො.
‘‘පරෙ ¶ ච න විජානන්ති, මයමෙත්ථ යමාමසෙ;
යෙ ච තත්ථ විජානන්ති, තතො සම්මන්ති මෙධගා.
‘‘අට්ඨිච්ඡින්නා පාණහරා, ගවාස්සධනහාරිනො;
රට්ඨං විලුම්පමානානං, තෙසම්පි හොති සඞ්ගති;
කස්මා තුම්හාක නො සියා.
‘‘සචෙ ලභෙථ නිපකං සහායං, සද්ධිංචරං සාධුවිහාරිධීරං;
අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානි, චරෙය්ය තෙනත්තමනො සතීමා.
‘‘නො චෙ ලභෙථ නිපකං සහායං, සද්ධිංචරං සාධුවිහාරිධීරං;
රාජාව රට්ඨං විජිතං පහාය, එකො චරෙ මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගො.
‘‘එකස්ස චරිතං සෙය්යො, නත්ථි බාලෙ සහායතා;
එකො චරෙ න පාපානි කයිරා, අප්පොස්සුක්කො මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගො’’ති.
තත්ථ පුථු මහාසද්දො අස්සාති පුථුසද්දො. සමජනොති සමානො එකසදිසො ජනො, සබ්බොවායං භණ්ඩනකාරකජනො සමන්තතො සද්දනිච්ඡාරණෙන පුථුසද්දො චෙව සදිසො චාති වුත්තං හොති. න බාලො කොචි මඤ්ඤථාති තත්ථ කොචි එකොපි ‘‘අහං බාලො’’ති ¶ න මඤ්ඤිත්ථ, සබ්බෙ පණ්ඩිතමානිනො, සබ්බොවායං භණ්ඩනකාරකො ජනොයෙව. නාඤ්ඤං භිය්යො අමඤ්ඤරුන්ති කොචි එකොපි ‘‘අහං බාලො’’ති න මඤ්ඤිත්ථ, භිය්යො ච සඞ්ඝස්මිං භිජ්ජමානෙ අඤ්ඤම්පි එකං ‘‘මය්හං කාරණා සඞ්ඝො භිජ්ජතී’’ති ඉදං කාරණං න මඤ්ඤිත්ථාති අත්ථො.
පරිමුට්ඨාති මුට්ඨස්සතිනො. පණ්ඩිතාභාසාති අත්තනො පණ්ඩිතමානෙන ¶ පණ්ඩිතසදිසා. වාචාගොචරභාණිනොති රා-කාරස්ස රස්සාදෙසො කතො, වාචාගොචරා ච න සතිපට්ඨානාදිඅරියධම්මගොචරා, භාණිනො ච. කථං භාණිනො? යාවිච්ඡන්ති මුඛායාමන්ති, යාව මුඛං පසාරෙතුං ඉච්ඡන්ති, තාව පසාරෙත්වා අග්ගපාදෙහි ඨත්වා භාණිනො, එකොපි සඞ්ඝගාරවෙන මුඛසඞ්කොචනං න කරොතීති අත්ථො. යෙන නීතාති යෙන භණ්ඩනෙන ඉමං නිල්ලජ්ජභාවං නීතා. න තං විදූති එවං ‘‘ආදීනවං ඉද’’න්ති තං න ජානන්ති.
යෙ ¶ ච තං උපනය්හන්තීති තං ‘‘අක්කොච්ඡි ම’’න්තිආදිකං ආකාරං යෙ උපනය්හන්ති. සනන්තනොති පොරාණො. පරෙති පණ්ඩිතෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ භණ්ඩනකාරකා පරෙ නාම. තෙ එත්ථ සඞ්ඝමජ්ඣෙ කොලාහලං කරොන්තා ‘‘මයං යමාමසෙ උපයමාම නස්සාම, සතතං සමිතං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති න ජානන්ති. යෙ ච තත්ථ විජානන්තීති යෙ තත්ථ පණ්ඩිතා ‘‘මයං මච්චුසමීපං ගච්ඡාමා’’ති විජානන්ති. තතො සම්මන්ති මෙධගාති භික්ඛවෙ, එවඤ්හි තෙ ජානන්තා යොනිසොමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා මෙධගානං කලහානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති.
අට්ඨිච්ඡින්නාති අයං ගාථා බ්රහ්මදත්තඤ්ච දීඝාවුකුමාරඤ්ච සන්ධාය වුත්තා. තෙසම්පි හොති සඞ්ගති. කස්මා තුම්හාකං න හොති? යෙසං වො නෙව මාතාපිතූනං අට්ඨීනි ඡින්නානි, න පාණා හටා, න ගවාස්සධනානි හටානි. ඉදං වුත්තං හොති – භික්ඛවෙ, තෙසඤ්හි නාම ආදින්නදණ්ඩානං ආදින්නසත්ථානං රාජූනං එවරූපා සඞ්ගති සමාගමො ආවාහවිවාහසම්බන්ධං කත්වා එකතො පානභොජනං හොති, තුම්හෙ එවරූපෙ සාසනෙ පබ්බජිත්වා අත්තනො වෙරමත්තම්පි ජහිතුං න සක්කොථ, කො තුම්හාකං භික්ඛුභාවොති.
සචෙ ¶ ලභෙථාතිආදිගාථායො පණ්ඩිතසහායස්ස ච බාලසහායස්ස ච වණ්ණාවණ්ණදීපනත්ථං වුත්තා. අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානීති සබ්බෙ පාකටපරිස්සයෙ ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයෙ ච අභිභවිත්වා තෙන සද්ධිං අත්තමනො සතිමා චරෙය්ය. රාජාව රට්ඨං විජිතං පහායාති යථා අත්තනො විජිතං රට්ඨං මහාජනකරාජා ච අරින්දමරාජා ච පහාය එකකොව චරිංසු, එවං චරෙය්යාති අත්ථො. මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගොති මාතඞ්ගො අරඤ්ඤෙ නාගොව. මාතඞ්ගොති හත්ථී වුච්චති, නාගොති මහන්තාධිවචනමෙතං. යථා හි මාතුපොසකො මාතඞ්ගනාගො අරඤ්ඤෙ එකකො චරි, න ච පාපානි අකාසි, යථා ච සීලවහත්ථිනාගො. යථා ච පාලිලෙය්යකො, එවං එකො චරෙ, න ච පාපානි කයිරාති වුත්තං හොති.
සත්ථා එවං කථෙත්වාපි තෙ භික්ඛූ සමග්ගෙ කාතුං අසක්කොන්තො බාලකලොණකගාමං ගන්ත්වා භගුත්ථෙරස්ස එකීභාවෙ ආනිසංසං කථෙත්වා තතො තිණ්ණං කුලපුත්තානං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තෙසං සාමග්ගිවාසෙ ආනිසංසං කථෙත්වා තතො පාලිලෙය්යකවනසණ්ඩං ගන්ත්වා තත්ථ ¶ තෙමාසං වසිත්වා පුන කොසම්බිං අගන්ත්වා සාවත්ථිමෙව අගමාසි. කොසම්බිවාසිනොපි උපාසකා ‘‘ඉමෙ ඛො අය්යා, කොසම්බකා භික්ඛූ බහුනො අම්හාකං අනත්ථස්ස කාරකා, ඉමෙහි උබ්බාළ්හො භගවා පක්කන්තො, ඉමෙසං නෙව අභිවාදනාදීනි කරිස්සාම, න උපගතානං පිණ්ඩපාතං දස්සාම, එවං ඉමෙ ¶ පක්කමිස්සන්ති වා වෙරං විරමිස්සන්ති වා භගවන්තං වා පසාදෙස්සන්තී’’ති සම්මන්තයිත්වා තථෙව අකංසු. තෙ තෙන දණ්ඩකම්මෙන පීළිතා සාවත්ථිං ගන්ත්වා භගවන්තං ඛමාපෙසුං.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘පිතා සුද්ධොදනමහාරාජා අහොසි, මාතා මහාමායා, දීඝාවුකුමාරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කොසම්බියජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[429] 3. මහාසුවජාතකවණ්ණනා
දුමො ¶ යදා හොතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා කොසලජනපදෙ අඤ්ඤතරං පච්චන්තගාමං උපනිස්සාය අරඤ්ඤෙ විහාසි. මනුස්සා තස්ස රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි සම්පාදෙත්වා ගමනාගමනසම්පන්නෙ ඨානෙ සෙනාසනං කත්වා සක්කච්චං උපට්ඨහිංසු. තස්ස වස්සූපගතස්ස පඨමමාසෙයෙව සො ගාමො ඣායි, මනුස්සානං බීජමත්තම්පි අවසිට්ඨං නාහොසි. තෙ තස්ස පණීතං පිණ්ඩපාතං දාතුං නාසක්ඛිංසු. සො සප්පායසෙනාසනෙපි පිණ්ඩපාතෙන කිලමන්තො මග්ගං වා ඵලං වා නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. අථ නං තෙමාසච්චයෙන සත්ථාරං වන්දිතුං ආගතං සත්ථා පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කච්චි භික්ඛු පිණ්ඩපාතෙන න කිලමන්තොසි, සෙනාසනසප්පායඤ්ච අහොසී’’ති පුච්ඡි. සො තමත්ථං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘තස්ස සෙනාසනං සප්පාය’’න්ති ඤත්වා ‘‘භික්ඛු සමණෙන නාම සෙනාසනසප්පායෙ සති ලොලුප්පචාරං පහාය කිඤ්චිදෙව යථාලද්ධං පරිභුඤ්ජිත්වා සන්තුට්ඨෙන සමණධම්මං කාතුං වට්ටති. පොරාණකපණ්ඩිතා තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අත්තනො නිවාසසුක්ඛරුක්ඛෙ චුණ්ණං ¶ ඛාදන්තාපි ලොලුප්පචාරං පහාය සන්තුට්ඨා මිත්තධම්මං අභින්දිත්වා අඤ්ඤත්ථ න ගමිංසු, ත්වං පන කස්මා ‘පිණ්ඩපාතො පරිත්තො ලූඛො’ති සප්පායසෙනාසනං පරිච්චජී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ හිමවන්තෙ ගඞ්ගාතීරෙ එකස්මිං උදුම්බරවනෙ අනෙකසතසහස්සා සුකා වසිංසු. තත්ර එකො සුවරාජා අත්තනො නිවාසරුක්ඛස්ස ඵලෙසු ඛීණෙසු යදෙව අවසිට්ඨං හොති අඞ්කුරො වා පත්තං වා තචො වා පපටිකා වා, තං ඛාදිත්වා ගඞ්ගාය පානීයං පිවිත්වා පරමප්පිච්ඡසන්තුට්ඨො හුත්වා අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡති. තස්ස අප්පිච්ඡසන්තුට්ඨභාවගුණෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කො ආවජ්ජමානො තං දිස්වා තස්ස වීමංසනත්ථං අත්තනො ආනුභාවෙන තං රුක්ඛං සුක්ඛාපෙසි. රුක්ඛො ¶ ඛාණුකමත්තො හුත්වා ඡිද්දාවඡිද්දො වාතෙ පහරන්තෙ ආකොටියමානො විය අට්ඨාසි. තස්ස ඡිද්දෙහි චුණ්ණානි නික්ඛමන්ති. සුවරාජා තානි චුණ්ණානි ඛාදිත්වා ගඞ්ගාය පානීයං පිවිත්වා අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා වාතාතපං අගණෙත්වා උදුම්බරඛාණුකෙ නිසීදි. සක්කො තස්ස පරමප්පිච්ඡභාවං ඤත්වා ‘‘මිත්තධම්මගුණං කථාපෙත්වා වරමස්ස දත්වා උදුම්බරං ¶ අමතඵලං කරිත්වා ආගමිස්සාමී’’ති එකො හංසරාජා හුත්වා සුජං අසුරකඤ්ඤං පුරතො කත්වා තං උදුම්බරවනං ගන්ත්වා අවිදූරෙ එකරුක්ඛස්ස සාඛාය නිසීදිත්වා තෙන සද්ධිං කථං සමුට්ඨාපෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘දුමො යදා හොති ඵලූපපන්නො, භුඤ්ජන්ති නං විහඞ්ගමා සම්පතන්තා;
ඛීණන්ති ඤත්වාන දුමං ඵලච්චයෙ, දිසොදිසං යන්ති තතො විහඞ්ගමා’’ති.
තස්සත්ථො – සුවරාජ, රුක්ඛො නාම යදා ඵලසම්පන්නො හොති, තදා තං සාඛතො සාඛං සම්පතන්තාව විහඞ්ගමා භුඤ්ජන්ති, තං පන ඛීණං ඤත්වා ඵලානං අච්චයෙන තතො රුක්ඛතො දිසොදිසං විහඞ්ගමා ගච්ඡන්තීති.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා තතො නං උය්යොජෙතුං දුතියං ගාථමාහ –
‘‘චර චාරිකං ලොහිතතුණ්ඩ මා මරි, කිං ත්වං සුව සුක්ඛදුමම්හි ඣායසි;
තදිඞ්ඝ මං බ්රූහි වසන්තසන්නිභ, කස්මා සුව සුක්ඛදුමං න රිඤ්චසී’’ති.
තත්ථ ¶ ඣායසීති කිංකාරණා සුක්ඛඛාණුමත්ථකෙ ඣායන්තො පජ්ඣායන්තො තිට්ඨසි. ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො. වසන්තසන්නිභාති වසන්තකාලෙ වනසණ්ඩො සුවගණසමොකිණ්ණො විය නීලොභාසො හොති, තෙන තං ‘‘වසන්තසන්නිභා’’ති ආලපති. න රිඤ්චසීති න ඡඩ්ඩෙසි.
අථ නං සුවරාජා ‘‘අහං හංස අත්තනො කතඤ්ඤුකතවෙදිතාය ඉමං රුක්ඛං න ජහාමී’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යෙ වෙ සඛීනං සඛාරො භවන්ති, පාණච්චයෙ දුක්ඛසුඛෙසු හංස;
ඛීණං අඛීණම්පි න තං ජහන්ති, සන්තො සතං ධම්මමනුස්සරන්තා.
‘‘සොහං ¶ සතං අඤ්ඤතරොස්මි හංස, ඤාතී ච මෙ හොති සඛා ච රුක්ඛො;
තං නුස්සහෙ ජීවිකත්ථො පහාතුං, ඛීණන්ති ඤත්වාන න හෙස ධම්මො’’ති.
තත්ථ යෙ වෙ සඛීනං සඛාරො භවන්තීති යෙ සහායානං සහායා හොන්ති. ඛීණං අඛීණම්පීති පණ්ඩිතා නාම අත්තනො සහායං භොගපරික්ඛයෙන ඛීණම්පි අඛීණම්පි න ජහන්ති. සතං ධම්මමනුස්සරන්තාති පණ්ඩිතානං පවෙණිං අනුස්සරමානා. ඤාතී ච මෙති හංසරාජ, අයං රුක්ඛො සම්පියායනත්ථෙන මය්හං ඤාති ච සමාචිණ්ණචරණතාය සඛා ච. ජීවිකත්ථොති තමහං ජීවිකාය අත්ථිකො හුත්වා පහාතුං න සක්කොමි.
සක්කො තස්ස වචනං සුත්වා තුට්ඨො පසංසිත්වා වරං දාතුකාමො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සාධු ¶ සක්ඛි කතං හොති, මෙත්ති සංසති සන්ථවො;
සචෙතං ධම්මං රොචෙසි, පාසංසොසි විජානතං.
‘‘සො තෙ සුව වරං දම්මි, පත්තයාන විහඞ්ගම;
වරං වරස්සු වක්කඞ්ග, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසී’’ති.
තත්ථ සාධූති සම්පහංසනං. සක්ඛි කතං හොති, මෙත්ති සංසති සන්ථවොති සඛිභාවො ච මෙත්ති ච පරිසමජ්ඣෙ සන්ථවො චාති තයා මිත්තං කතං සාධු හොති ලද්ධකං භද්දකමෙව. සචෙතං ධම්මන්ති සචෙ එතං මිත්තධම්මං. විජානතන්ති එවං සන්තෙ විඤ්ඤූනං පසංසිතබ්බයුත්තකොසීති අත්ථො. සො තෙති සො අහං තුය්හං. වරස්සූති ඉච්ඡස්සු. යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසීති යං කිඤ්චි මනසා ඉච්ඡසි, සබ්බං තං වරං දදාමි තෙති.
තං සුත්වා සුවරාජා වරං ගණ්හන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘වරඤ්ච මෙ හංස භවං දදෙය්ය, අයඤ්ච රුක්ඛො පුනරායුං ලභෙථ;
සො සාඛවා ඵලිමා සංවිරූළ්හො, මධුත්ථිකො තිට්ඨතු සොභමානො’’ති.
තත්ථ සාඛවාති සාඛසම්පන්නො. ඵලිමාති ඵලෙන උපෙතො. සංවිරූළ්හොති සමන්තතො විරූළ්හපත්තො ¶ තරුණපත්තසම්පන්නො හුත්වා. මධුත්ථිකොති සංවිජ්ජමානමධුරඵලෙසු පක්ඛිත්තමධු විය මධුරඵලො හුත්වාති අත්ථො.
අථස්ස ¶ සක්කො වරං දදමානො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘තං පස්ස සම්ම ඵලිමං උළාරං, සහාව තෙ හොතු උදුම්බරෙන;
සො සාඛවා ඵලිමා සංවිරූළ්හො, මධුත්ථිකො තිට්ඨතු සොභමානො’’ති.
තත්ථ සහාව තෙ හොතු උදුම්බරෙනාති තව උදුම්බරෙන සද්ධිං සහ එකතොව වාසො හොතු.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා සක්කො තං අත්තභාවං විජහිත්වා අත්තනො ච සුජාය ච ආනුභාවං දස්සෙත්වා ගඞ්ගාතො හත්ථෙන උදකං ගහෙත්වා උදුම්බරඛාණුකං පහරි. තාවදෙව සාඛාවිටපසච්ඡන්නො මධුරඵලො රුක්ඛො උට්ඨහිත්වා මුණ්ඩමණිපබ්බතො විය විලාසසම්පන්නො අට්ඨාසි. සුවරාජා තං දිස්වා සොමනස්සප්පත්තො සක්කස්ස ථුතිං කරොන්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘එවං සක්ක සුඛී හොහි, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;
යථාහමජ්ජ සුඛිතො, දිස්වාන සඵලං දුම’’න්ති.
සක්කොපි තස්ස වරං දත්වා උදුම්බරං අමතඵලං කත්වා සද්ධිං සුජාය අත්තනො ඨානමෙව ගතො. තමත්ථං දීපයමානා ඔසානෙ අභිසම්බුද්ධගාථා ඨපිතා –
‘‘සුවස්ස ච වරං දත්වා, කත්වාන සඵලං දුමං;
පක්කාමි සහ භරියාය, දෙවානං නන්දනං වන’’න්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං භික්ඛු පොරාණකපණ්ඩිතා තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තාපි අලොලුප්පචාරා අහෙසුං. ත්වං පන කස්මා එවරූපෙ සාසනෙ පබ්බජිත්වා ලොලුප්පචාරං චරසි, ගච්ඡ තත්ථෙව වසාහී’’ති කම්මට්ඨානමස්ස කථෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි. සො භික්ඛු තත්ථ ගන්ත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො අරහත්තං පාපුණි. තදා සක්කො අනුරුද්ධො අහොසි, සුවරාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.
මහාසුවජාතකවණ්ණනා තතියා.
[430] 4. චූළසුවජාතකවණ්ණනා
සන්ති ¶ ¶ රුක්ඛාති ඉදං සත්ථා සාවත්ථියං ජෙතවනෙ විහරන්තො වෙරඤ්ජකණ්ඩං ආරබ්භ කථෙසි. සත්ථරි වෙරඤ්ජායං වස්සං වසිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං අනුප්පත්තෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, තථාගතො ඛත්තියසුඛුමාලො බුද්ධසුඛුමාලො මහන්තෙන ඉද්ධානුභාවෙන සමන්නාගතොපි වෙරඤ්ජබ්රාහ්මණෙන නිමන්තිතො තෙමාසං වසන්තො මාරාවට්ටනවසෙන තස්ස සන්තිකා එකදිවසම්පි භික්ඛං අලභිත්වා ලොලුප්පචාරං පහාය තෙමාසං පත්ථපුලකපිට්ඨොදකෙන යාපෙන්තො අඤ්ඤත්ථ න අගමාසි, අහො තථාගතානං ¶ අප්පිච්ඡසන්තුට්ඨභාවො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, තථාගතස්ස ඉදානි ලොලුප්පචාරප්පහානං, පුබ්බෙපි තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තොපි ලොලුප්පචාරං පහාසි’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි. සබ්බම්පි වත්ථු පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං.
‘‘සන්ති රුක්ඛා හරිපත්තා, දුමා නෙකඵලා බහූ;
කස්මා නු සුක්ඛෙ කොළාපෙ, සුවස්ස නිරතො මනො.
‘‘ඵලස්ස උපභුඤ්ජිම්හා, නෙකවස්සගණෙ බහූ;
අඵලම්පි විදිත්වාන, සාව මෙත්ති යථා පුරෙ.
‘‘සුක්ඛඤ්ච රුක්ඛං කොළාපං, ඔපත්තමඵලං දුමං;
ඔහාය සකුණා යන්ති, කිං දොසං පස්සසෙ දිජ.
‘‘යෙ ඵලත්ථා සම්භජන්ති, අඵලොති ජහන්ති නං;
අත්තත්ථපඤ්ඤා දුම්මෙධා, තෙ හොන්ති පක්ඛපාතිනො.
‘‘සාධු සක්ඛි කතං හොති, මෙත්ති සංසති සන්ථවො;
සචෙතං ධම්මං රොචෙසි, පාසංසොසි විජානතං.
‘‘සො තෙ සුව වරං දම්මි, පත්තයාන විහඞ්ගම;
වරං වරස්සු වක්කඞ්ග, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි.
‘‘අපි ¶ ¶ නාම නං පස්සෙය්යං, සපත්තං සඵලං දුමං;
දලිද්දොව නිධිං ලද්ධා, නන්දෙය්යාහං පුනප්පුනං.
‘‘තතො අමතමාදාය, අභිසිඤ්චි මහීරුහං;
තස්ස සාඛා විරූහිංසු, සීතච්ඡායා මනොරමා.
‘‘එවං සක්ක සුඛී හොහි, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;
යථාහමජ්ජ සුඛිතො, දිස්වාන සඵලං දුමං.
‘‘සුවස්ස ච වරං දත්වා, කත්වාන සඵලං දුමං;
පක්කාමි සහ භරියාය, දෙවානං නන්දනං වන’’න්ති. –
පඤ්හපටිපඤ්හාපි අත්ථොපි පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බා, අනුත්තානපදමෙව පන වණ්ණයිස්සාම.
හරිපත්තාති නීලපත්තසච්ඡන්නා. කොළාපෙති වාතෙ පහරන්තෙ ආකොටිතසද්දං ¶ විය මුඤ්චමානෙ නිස්සාරෙ. සුවස්සාති ආයස්මතො සුවරාජස්ස කස්මා එවරූපෙ රුක්ඛෙ මනො නිරතො. ඵලස්සාති ඵලං අස්ස රුක්ඛස්ස. නෙකවස්සගණෙති අනෙකවස්සගණෙ. බහූති සමානෙපි අනෙකසතෙ න ද්වෙ තයො, අථ ඛො බහූව. විදිත්වානාති හංසරාජ ඉදානි අම්හාකං ඉමං රුක්ඛං අඵලං විදිත්වාපි යථා පුරෙ එතෙන සද්ධිං මෙත්ති, සාව මෙත්ති, තඤ්හි මයං න භින්දාම, මෙත්තිං භින්දන්තා හි අනරියා අසප්පුරිසා නාම හොන්තීති පකාසෙන්තො එවමාහ.
ඔපත්තන්ති අවපත්තං නිප්පත්තං පතිතපත්තං. කිං දොසං පස්සසෙති අඤ්ඤෙ සකුණා එතං ඔහාය අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්ති, ත්වං එවං ගමනෙ කිං නාම දොසං පස්සසි. යෙ ඵලත්ථාති යෙ පක්ඛිනො ඵලත්ථාය ඵලකාරණා සම්භජන්ති උපගච්ඡන්ති, අඵලොති ඤත්වා එතං ජහන්ති. අත්තත්ථපඤ්ඤාති අත්තනො අත්ථාය පඤ්ඤා, පරං අනොලොකෙත්වා අත්තනියෙව වා ඨිතා එතෙසං පඤ්ඤාති අත්තත්ථපඤ්ඤා. පක්ඛපාතිනොති තෙ අත්තනොයෙව වුඩ්ඪිං පච්චාසීසමානා මිත්තපක්ඛං පාතෙන්ති නාසෙන්තීති පක්ඛපාතිනො නාම හොන්ති. අත්තපක්ඛෙයෙව වා පතන්තීති පක්ඛපාතිනො.
අපි ¶ නාම නන්ති හංසරාජ, සචෙ මෙ මනොරථො නිප්ඵජ්ජෙය්ය, තයා දින්නො වරො සම්පජ්ජෙය්ය, අපි නාම අහං ඉමං රුක්ඛං සපත්තං සඵලං පුන පස්සෙය්යං, තතො දලිද්දො නිධිං ¶ ලභිත්වාව පුනප්පුනං එතං අභිනන්දෙය්යං, තං දිස්වාව පමොදෙය්යං. අමතමාදායාති අත්තනො ආනුභාවෙන ඨිතො ගඞ්ගොදකං ගහෙත්වා අභිසිඤ්චයීති අත්ථො. ඉමස්මිං ජාතකෙ ඉමාය සද්ධිං ද්වෙ අභිසම්බුද්ධගාථා හොන්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සක්කො අනුරුද්ධො අහොසි, සුවරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චූළසුවජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[431] 5. හරිතචජාතකවණ්ණනා
සුතං මෙතං මහාබ්රහ්මෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි භික්ඛුං එකං අලඞ්කතමාතුගාමං දිස්වා උක්කණ්ඨිතං දීඝකෙසනඛලොමං විබ්භමිතුකාමං ආචරියුපජ්ඣායෙහි අරුචියා ආනීතං. සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කිංකාරණා’’ති වත්වා ‘‘අලඞ්කතමාතුගාමං දිස්වා කිලෙසවසෙන, භන්තෙ’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු කිලෙසො නාම ගුණවිද්ධංසකො අප්පස්සාදො නිරයෙ නිබ්බත්තාපෙති, එස පන කිලෙසො කිංකාරණා තං න කිලමෙස්සති? න හි සිනෙරුං පහරිත්වා පහරණවාතො පුරාණපණ්ණස්ස ලජ්ජති, ඉමඤ්හි කිලෙසං නිස්සාය බොධිඤාණස්ස අනුපදං චරමානා පඤ්චඅභිඤ්ඤඅට්ඨසමාපත්තිලාභිනො විසුද්ධමහාපුරිසාපි සතිං උපට්ඨපෙතුං අසක්කොන්තා ඣානං අන්තරධාපෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං නිගමෙ අසීතිකොටිවිභවෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, කඤ්චනඡවිතාය පනස්ස ‘‘හරිතචකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා උග්ගහිතසිප්පො කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා මාතාපිතූනං අච්චයෙන ධනවිලොකනං කත්වා ‘‘ධනමෙව පඤ්ඤායති, ධනස්ස උප්පාදකා න පඤ්ඤායන්ති, මයාපි මරණමුඛෙ චුණ්ණවිචුණ්ණෙන භවිතබ්බ’’න්ති මරණභයභීතො මහාදානං දත්වා ¶ හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා තත්ථ චිරං වනමූලඵලාහාරො යාපෙත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය පබ්බතා ඔතරිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ බාරාණසියං භික්ඛාය චරන්තො රාජද්වාරං සම්පාපුණි. රාජා තං දිස්වා පසන්නචිත්තො පක්කොසාපෙත්වා සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා ¶ නානග්ගරසභොජනං භොජෙත්වා අනුමොදනාවසානෙ අතිරෙකතරං පසීදිත්වා ‘‘කහං, භන්තෙ, ගච්ඡථා’’ති වත්වා ‘‘වස්සාවාසට්ඨානං උපධාරෙම, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති භුත්තපාතරාසො තං ආදාය උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථ රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදීනි කාරාපෙත්වා උය්යානපාලං පරිචාරකං කත්වා දත්වා වන්දිත්වා නික්ඛමි. මහාසත්තො තතො පට්ඨාය නිබද්ධං රඤ්ඤො ගෙහෙ භුඤ්ජන්තො ද්වාදස වස්සානි තත්ථ වසි.
අථෙකදිවසං රාජා පච්චන්තං කුපිතං වූපසමෙතුං ගච්ඡන්තො ¶ ‘‘අම්හාකං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං මා පමජ්ජී’’ති මහාසත්තං දෙවියා නිය්යාදෙත්වා අගමාසි. තතො පට්ඨාය සා මහාසත්තං සහත්ථා පරිවිසති. අථෙකදිවසං සා භොජනං සම්පාදෙත්වා තස්මිං චිරායමානෙ ගන්ධොදකෙන න්හත්වා සණ්හං මට්ඨසාටකං නිවාසෙත්වා සීහපඤ්ජරං විවරාපෙත්වා සරීරෙ වාතං පහරාපෙන්තී ඛුද්දකමඤ්චකෙ නිපජ්ජි. මහාසත්තොපි දිවාතරං සුනිවත්ථො සුපාරුතො භික්ඛාභාජනං ආදාය ආකාසෙනාගන්ත්වා සීහපඤ්ජරං පාපුණි. දෙවියා තස්ස වාකචිරසද්දං සුත්වා වෙගෙන උට්ඨහන්තියා මට්ඨසාටකො භස්සි, මහාසත්තස්ස විසභාගාරම්මණං චක්ඛුං පටිහඤ්ඤි. අථස්ස අනෙකවස්සකොටිසතසහස්සකාලෙ අබ්භන්තරෙ නිවුත්ථකිලෙසො කරණ්ඩකෙ සයිතආසීවිසො විය උට්ඨහිත්වා ඣානං අන්තරධාපෙසි. සො සතිං උපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තො ගන්ත්වා දෙවිං හත්ථෙ ගණ්හි, තාවදෙව සාණිං පරික්ඛිපිංසු. සො තාය සද්ධිං ලොකධම්මං සෙවිත්වා භුඤ්ජිත්වා උය්යානං ගන්ත්වා තතො පට්ඨාය දෙවසිකං තථෙව අකාසි. තස්ස තාය සද්ධිං ලොකධම්මපටිසෙවනං සකලනගරෙ පාකටං ජාතං. අමච්චා ‘‘හරිතචතාපසො එවමකාසී’’ති රඤ්ඤො පණ්ණං පහිණිංසු. රාජා ‘‘මං භින්දිතුකාමා එවං වදන්තී’’ති අසද්දහිත්වා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා බාරාණසිං පච්චාගන්ත්වා නගරං පදක්ඛිණං කත්වා දෙවියා සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘සච්චං, කිර මම අය්යො ¶ හරිතචතාපසො තයා සද්ධිං ලොකධම්මං පටිසෙවතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සච්චං, දෙවා’’ති. සො තස්සාපි අසද්දහිත්වා ‘‘තමෙව පටිපුච්ඡිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා තං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සුතං මෙතං මහාබ්රහ්මෙ, කාමෙ භුඤ්ජති හාරිතො;
කච්චෙතං වචනං තුච්ඡං, කච්චි සුද්ධො ඉරිය්යසී’’ති.
තත්ථ කච්චෙතන්ති කච්චි එතං ‘‘හාරිතො කාමෙ පරිභුඤ්ජතී’’ති අම්හෙහි සුතං වචනං තුච්ඡං අභූතං, කච්චි ත්වං සුද්ධො ඉරිය්යසි විහරසීති.
සො ¶ ¶ චින්තෙසි – ‘‘අයං රාජා ‘නාහං පරිභුඤ්ජාමී’ති වුත්තෙපි මම සද්දහිස්සතෙව, ඉමස්මිං ලොකෙ සච්චසදිසී පතිට්ඨා නාම නත්ථි. උජ්ඣිතසච්චා හි බොධිමූලෙ නිසීදිත්වා බොධිං පාපුණිතුං න සක්කොන්ති, මයා සච්චමෙව කථෙතුං වට්ටතී’’ති. බොධිසත්තස්ස හි එකච්චෙසු ඨානෙසු පාණාතිපාතොපි අදින්නාදානම්පි කාමෙසුමිච්ඡාචාරොපි සුරාමෙරයමජ්ජපානම්පි හොතියෙව, අත්ථභෙදකවිසංවාදනං පුරක්ඛත්වා මුසාවාදො නාම න හොති, තස්මා සො සච්චමෙව කථෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘එවමෙතං මහාරාජ, යථා තෙ වචනං සුතං;
කුම්මග්ගං පටිපන්නොස්මි, මොහනෙය්යෙසු මුච්ඡිතො’’ති.
තත්ථ මොහනෙය්යෙසූති කාමගුණෙසු. කාමගුණෙසු හි ලොකො මුය්හති, තෙ ච ලොකං මොහයන්ති, තස්මා තෙ ‘‘මොහනෙය්යා’’ති වුච්චන්තීති.
තං සුත්වා රාජා තතියං ගාථමාහ –
‘‘අදු පඤ්ඤා කිමත්ථියා, නිපුණා සාධුචින්තිනී;
යාය උප්පතිතං රාගං, කිං මනො න විනොදයෙ’’ති.
තත්ථ අදූති නිපාතො. ඉදං වුත්තං හොති – භන්තෙ, ගිලානස්ස නාම භෙසජ්ජං, පිපාසිතස්ස පානීයං පටිසරණං, තුම්හාකං පනෙසා නිපුණා සාධූනං අත්ථානං චින්තිනී පඤ්ඤා කිමත්ථියා, යාය පුන උප්පතිතං රාගං කිං මනො න විනොදයෙ, කිං චිත්තං විනොදෙතුං නාසක්ඛීති.
අථස්ස ¶ කිලෙසබලං දස්සෙන්තො හාරිතො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘චත්තාරොමෙ මහාරාජ, ලොකෙ අතිබලා භුසා;
රාගො දොසො මදො මොහො, යත්ථ පඤ්ඤා න ගාධතී’’ති.
තත්ථ ¶ යත්ථාති යෙසු පරියුට්ඨානං පත්තෙසු මහොඝෙ පතිතා විය පඤ්ඤා ගාධං පතිට්ඨං න ලභති.
තං ¶ සුත්වා රාජා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘අරහා සීලසම්පන්නො, සුද්ධො චරති හාරිතො;
මෙධාවී පණ්ඩිතො චෙව, ඉති නො සම්මතො භව’’න්ති.
තත්ථ ඉති නො සම්මතොති එවං අම්හාකං සම්මතො සම්භාවිතො භවං.
තතො හාරිතො ඡට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘මෙධාවීනම්පි හිංසන්ති, ඉසිං ධම්මගුණෙ රතං;
විතක්කා පාපකා රාජ, සුභා රාගූපසංහිතා’’ති.
තත්ථ සුභාති සුභනිමිත්තග්ගහණෙන පවත්තාති.
අථ නං කිලෙසප්පහානෙ උස්සාහං කාරෙන්තො රාජා සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘උප්පන්නායං සරීරජො, රාගො වණ්ණවිදූසනො තව;
තං පජහ භද්දමත්ථු තෙ, බහුන්නාසි මෙධාවිසම්මතො’’ති.
තත්ථ වණ්ණවිදූසනො තවාති තව සරීරවණ්ණස්ස ච ගුණවණ්ණස්ස ච විදූසනො. බහුන්නාසීති බහූනං ආසි මෙධාවීති සම්මතො.
තතො මහාසත්තො සතිං ලභිත්වා කාමෙසු ආදීනවං සල්ලක්ඛෙත්වා අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘තෙ අන්ධකාරකෙ කාමෙ, බහුදුක්ඛෙ මහාවිසෙ;
තෙසං මූලං ගවෙසිස්සං, ඡෙච්ඡං රාගං සබන්ධන’’න්ති.
තත්ථ ¶ අන්ධකාරකෙති පඤ්ඤාචක්ඛුවිනාසනතො අන්ධභාවකරෙ. බහුදුක්ඛෙති එත්ථ ‘‘අප්පස්සාදා කාමා’’තිආදීනි (ම. නි. 1.234; පාචි. 417; චූළව. 65) සුත්තානි හරිත්වා තෙසං බහුදුක්ඛතා දස්සෙතබ්බා. මහාවිසෙති සම්පයුත්තකිලෙසවිසස්ස චෙව විපාකවිසස්ස ¶ ච මහන්තතාය මහාවිසෙ. තෙසං මූලන්ති තෙ වුත්තප්පකාරෙ කාමෙ පහාතුං තෙසං මූලං ¶ ගවෙසිස්සං පරියෙසිස්සාමි. කිං පන තෙසං මූලන්ති? අයොනිසොමනසිකාරො. ඡෙච්ඡං රාගං සබන්ධනන්ති මහාරාජ, ඉදානෙව පඤ්ඤාඛග්ගෙන පහරිත්වා සුභනිමිත්තබන්ධනෙන සබන්ධනං රාගං ඡින්දිස්සාමීති.
ඉදඤ්ච පන වත්වා ‘‘මහාරාජ, ඔකාසං තාව මෙ කරොහී’’ති ඔකාසං කාරෙත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා කසිණමණ්ඩලං ඔලොකෙත්වා පුන නට්ඨජ්ඣානං උප්පාදෙත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘මහාරාජ, අහං අට්ඨානෙ වුත්ථකාරණා මහාජනමජ්ඣෙ ගරහප්පත්තො, අප්පමත්තො හොහි, පුන දානි අහං අනිත්ථිගන්ධවනසණ්ඩමෙව ගමිස්සාමී’’ති රඤ්ඤො රොදන්තස්ස පරිදෙවන්තස්ස හිමවන්තමෙව ගන්ත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා තං කාරණං ඤත්වා –
‘‘ඉදං වත්වාන හාරිතො, ඉසි සච්චපරක්කමො;
කාමරාගං විරාජෙත්වා, බ්රහ්මලොකූපගො අහූ’’ති. –
අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමං ගාථං වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨහි.
තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, හරිතචතාපසො පන අහමෙව අහොසින්ති.
හරිතචජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[432] 6. පදකුසලමාණවජාතකවණ්ණනා
බහුස්සුතන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං දාරකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සාවත්ථියං කුටුම්බිකපුත්තො සත්තවස්සකාලෙයෙව පදකුසලො අහොසි. අථස්ස පිතා ‘‘ඉමං වීමංසිස්සාමී’’ති තස්ස අජානන්තස්සෙව ¶ මිත්තඝරං අගමාසි. සො පිතු ගතට්ඨානං අපුච්ඡිත්වාව තස්ස පදානුසාරෙන ගන්ත්වා පිතු සන්තිකෙ අට්ඨාසි. අථ නං පිතා එකදිවසං පුච්ඡි ¶ ‘‘තාත, ත්වං මයි තං අජානාපෙත්වා ගතෙපි මම ගතට්ඨානං කිං ජානාසී’’ති? ‘‘තාත ¶ , පදං තෙ සඤ්ජානාමි, පදකුසලො අහ’’න්ති. අථස්ස වීමංසනත්ථාය පිතා භුත්තපාතරාසො ඝරා නික්ඛමිත්වා අනන්තරං පටිවිස්සකඝරං ගන්ත්වා තතො දුතියං, තතො තතියං ඝරං පවිසිත්වා තතියඝරා නික්ඛමිත්වා පුන අත්තනො ඝරං ආගන්ත්වා තතො උත්තරද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා නගරං වාමං කරොන්තො ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ධම්මං සුණන්තො නිසීදි. දාරකො ‘‘කහං මෙ පිතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘න ජානාමා’’ති වුත්තෙ තස්ස පදානුසාරෙන අනන්තරපටිවිස්සකස්ස ඝරං ආදිං කත්වා පිතු ගතමග්ගෙනෙව ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පිතු සන්තිකෙ අට්ඨාසි. පිතරා ච ‘‘කථං තාත, මම ඉධාගතභාවං අඤ්ඤාසී’’ති පුට්ඨො ‘‘පදං තෙ සඤ්ජානිත්වා පදානුසාරෙන ආගතොම්හී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘කිං කථෙසි උපාසකා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘භන්තෙ, අයං දාරකො පදකුසලො, අහං ඉමං වීමංසන්තො ඉමිනා නාම උපායෙන ආගතො, අයම්පි මං ගෙහෙ අදිස්වා මම පදානුසාරෙන ආගතො’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, උපාසක, භූමියං පදසඤ්ජානනං, පොරාණකපණ්ඩිතා ආකාසෙ පදං සඤ්ජානිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තස්ස අග්ගමහෙසී අතිචරිත්වා රඤ්ඤා පුච්ඡිතා ‘‘සචෙ අහං තුම්හෙ අතිචරාමි, අස්සමුඛී යක්ඛිනී හොමී’’ති සපථං කත්වා තතො කාලං කත්වා එකස්මිං පබ්බතපාදෙ අස්සමුඛී යක්ඛිනී හුත්වා ලෙණගුහායං වසමානා මහාඅටවියං පුබ්බන්තතො අපරන්තං ගමනමග්ගෙ අනුසඤ්චරන්තෙ මනුස්සෙ ගහෙත්වා ඛාදති. සා කිර තීණි වස්සානි වෙස්සවණං උපට්ඨහිත්වා ආයාමතො තිංසයොජනෙ විත්ථාරතො පඤ්චයොජනෙ ඨානෙ මනුස්සෙ ඛාදිතුං ලභි. අථෙකදිවසං එකො අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො අභිරූපො බ්රාහ්මණො බහූහි මනුස්සෙහි පරිවුතො තං මග්ගං අභිරුහි. තං දිස්වා යක්ඛිනී තුස්සිත්වා පක්ඛන්දි, තං දිස්වා පරිවාරමනුස්සා පලායිංසු. සා වාතවෙගෙන ගන්ත්වා බ්රාහ්මණං ගහෙත්වා පිට්ඨියා ¶ නිපජ්ජාපෙත්වා ගුහං ගච්ඡන්තී පුරිසසම්ඵස්සං පටිලභිත්වා කිලෙසවසෙන තස්මිං සිනෙහං උප්පාදෙත්වා තං අඛාදිත්වා අත්තනො සාමිකං අකාසි. තෙ උභොපි සමග්ගසංවාසං වසිංසු ¶ තතො පට්ඨාය යක්ඛිනී මනුස්සෙ ගණ්හන්තී වත්ථතණ්ඩුලතෙලාදීනිපි ගහෙත්වා තස්ස නානග්ගරසභොජනං උපනෙත්වා අත්තනා මනුස්සමංසං ඛාදති. ගමනකාලෙ තස්ස පලායනභයෙන මහතියා සිලාය ගුහාද්වාරං පිදහිත්වා ගච්ඡති. එවං තෙසු සම්මොදමානෙසු වසන්තෙසු බොධිසත්තො නිබ්බත්තට්ඨානා චවිත්වා බ්රාහ්මණං පටිච්ච තස්සා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායිත්වා පුත්තෙ ච බ්රාහ්මණෙ ච බලවසිනෙහා හුත්වා උභොපි පොසෙසි. සා අපරභාගෙ පුත්තෙ වුඩ්ඪිප්පත්තෙ පුත්තම්පි පිතරා සද්ධිං අන්තොගුහායං පවෙසෙත්වා ද්වාරං පිදහි.
අථෙකදිවසං ¶ බොධිසත්තො තස්සා ගතකාලං ඤත්වා සිලං අපනෙත්වා පිතරං බහි අකාසි. සා ආගන්ත්වා ‘‘කෙන සිලා අපනීතා’’ති වත්වා ‘‘අම්ම, මයා අපනීතා, අන්ධකාරෙ නිසීදිතුං න සක්කොමී’’ති වුත්තෙ පුත්තසිනෙහෙන න කිඤ්චි අවොච. අථෙකදිවසං බොධිසත්තො පිතරං පුච්ඡි ‘‘තාත, මය්හං මාතු මුඛං අඤ්ඤාදිසං, තුම්හාකං මුඛං අඤ්ඤාදිසං, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති? ‘‘තාත, තව මාතා මනුස්සමංසඛාදිකා යක්ඛිනී, මයං උභො මනුස්සා’’ති. ‘‘තාත, යදි එවං, ඉධ කස්මා වසාම, එහි මනුස්සපථං ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘තාත, සචෙ මයං පලායිස්සාම, උභොපි අම්හෙ තව මාතා ඛාදිස්සතී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘මා භායි, තාත, තව මනුස්සපථසම්පාපනං මම භාරො’’ති පිතරං සමස්සාසෙත්වා පුනදිවසෙ මාතරි ගතාය පිතරං ගහෙත්වා පලායි. යක්ඛිනී ආගන්ත්වා තෙ අදිස්වා වාතවෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා තෙ ගහෙත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, කිං පලායසි, කිං තෙ ඉධ නත්ථී’’ති වත්වා ‘‘භද්දෙ, මා මය්හං කුජ්ඣි, පුත්තො තෙ මං ¶ ගහෙත්වා පලායතී’’ති වුත්තෙ පුත්තසිනෙහෙන කිඤ්චි අවත්වා තෙ අස්සාසෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානඤ්ඤෙව තෙ ගහෙත්වා ගන්ත්වා එවං පුනපි කතිපයෙ දිවසෙ පලායන්තෙ ආනෙසි.
බොධිසත්තො චින්තෙසි ‘‘මය්හං මාතු පරිච්ඡින්නෙන ඔකාසෙන භවිතබ්බං, යංනූනාහං ඉමිස්සා ආණාපවත්තිට්ඨානසීමං පුච්ඡෙය්යං, අථ නං අතික්කමිත්වා පලායිස්සාමා’’ති. සො එකදිවසං මාතරං ගහෙත්වා එකමන්තං නිසින්නො ‘‘අම්ම, මාතුසන්තකං නාම පුත්තානං පාපුණාති, අක්ඛාහි තාව මෙ අත්තනො සන්තකාය භූමියා පරිච්ඡෙද’’න්ති ආහ. සා සබ්බදිසාසු පබ්බතනදීනිමිත්තාදීනි කථෙත්වා ආයාමතො තිංසයොජනං, විත්ථාරතො පඤ්චයොජනං පුත්තස්ස කථෙත්වා ‘‘ඉදං එත්තකං ඨානං සල්ලක්ඛෙහි පුත්තා’’ති ආහ. සො ¶ ද්වෙ තයො දිවසෙ අතික්කමිත්වා මාතු අටවිගතකාලෙ පිතරං ඛන්ධං ආරොපෙත්වා තස්සා දින්නසඤ්ඤාය වාතවෙගෙන පක්ඛන්දො පරිච්ඡෙදනදීතීරං සම්පාපුණි. සාපි ආගන්ත්වා තෙ අපස්සන්තී අනුබන්ධි. බොධිසත්තො පිතරං ගහෙත්වා නදීමජ්ඣං අගමාසි. සා ආගන්ත්වා නදීතීරෙ ඨත්වා අත්තනො පරිච්ඡෙදං අතික්කන්තභාවං ඤත්වා තත්ථෙව ඨත්වා ‘‘තාත, පිතරං ගහෙත්වා එහි, කො මය්හං දොසො, තුම්හාකං මං නිස්සාය කිං නාම න සම්පජ්ජති, නිවත්ත, සාමී’’ති පුත්තඤ්ච පතිඤ්ච යාචි. අථ බ්රාහ්මණො නදිං උත්තරි. සා පුත්තමෙව යාචන්තී ‘‘තාත, මා එවං කරි, නිවත්තාහී’’ති ආහ. ‘‘අම්ම, මයං මනුස්සා, ත්වං යක්ඛිනී, න සක්කා සබ්බකාලං තව සන්තිකෙ වසිතු’’න්ති. ‘‘නෙව නිවත්තිස්සසි, තාතා’’ති. ‘‘ආම, අම්මා’’ති. ‘‘තාත, යදි න නිවත්තිස්සසි, මනුස්සලොකෙ ජීවිතං නාම දුක්ඛං, සිප්පං අජානන්තා ජීවිතුං න සක්කොන්ති, අහං එකං චින්තාමණිං නාම විජ්ජං ජානාමි, තස්සානුභාවෙන ද්වාදසසංවච්ඡරමත්ථකෙ හටභණ්ඩම්පි පදානුපදං ගන්ත්වා ¶ සක්කා ජානිතුං. අයං තෙ ජීවිකා භවිස්සති, උග්ගණ්හ, තාත, අනග්ඝං මන්ත’’න්ති තථාරූපෙන දුක්ඛෙන අභිභූතාපි පුත්තසිනෙහෙන මන්තං ¶ අදාසි.
බොධිසත්තො නදියා ඨිතකොව මාතරං වන්දිත්වා අතිසක්කච්චං සුතං කත්වා මන්තං ගහෙත්වා මාතරං වන්දිත්වා ‘‘ගච්ඡථ, අම්මා’’ති ආහ. ‘‘තාත, තුම්හෙසු අනිවත්තන්තෙසු මය්හං ජීවිතං නත්ථී’’ති වත්වා –
‘‘එහි පුත්ත නිවත්තස්සු, මා අනාථං කරොහි මෙ;
අජ්ජ පුත්තං අපස්සන්තී, යක්ඛිනී මරණං ගතා’’ති.
යක්ඛිනී උරං පහරි, තාවදෙවස්සා පුත්තසොකෙන හදයං ඵලි. සා මරිත්වා තත්ථෙව පතිතා. තදා බොධිසත්තො තස්සා මතභාවං ඤත්වා පිතරං පක්කොසිත්වා මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා චිතකං කත්වා ඣාපෙත්වා ආළාහනං නිබ්බාපෙත්වා නානාවණ්ණෙහි පුප්ඵෙහි පූජෙත්වා වන්දිත්වා රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා පිතරං ආදාය බාරාණසිං ගන්ත්වා රාජද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘පදකුසලො මාණවො ද්වාරෙ ඨිතො’’ති රඤ්ඤො පටිවෙදෙත්වා ‘‘තෙන හි ආගච්ඡතූ’’ති වුත්තෙ පවිසිත්වා රාජානං වන්දිත්වා ‘‘තාත, කිං සිප්පං ජානාසී’’ති වුත්තෙ ‘‘දෙව, ද්වාදසසංවච්ඡරමත්ථකෙ හටභණ්ඩං පදානුපදං ගන්ත්වා ගණ්හිතුං ¶ ජානාමී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි මං උපට්ඨාහී’’ති. ‘‘දෙව, දෙවසිකං සහස්සං ලභන්තො උපට්ඨහිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු තාත, උපට්ඨහා’’ති. රාජා දෙවසිකං සහස්සං දාපෙසි.
අථෙකදිවසං පුරොහිතො රාජානං ආහ – ‘‘මහාරාජ, මයං තස්ස මාණවස්ස සිප්පානුභාවෙන කස්සචි කම්මස්ස අකතත්තා ‘සිප්පං අත්ථි වා නත්ථි වා’ති න ජානාම, වීමංසිස්සාම තාව න’’න්ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා උභොපි ජනා නානාරතනගොපකානං සඤ්ඤං දත්වා රතනසාරභණ්ඩිකං ගහෙත්වා පාසාදා ඔරුය්හ රාජනිවෙසනන්තරෙ තික්ඛත්තුං ආවිජ්ඣිත්වා නිස්සෙණිං අත්ථරිත්වා පාකාරමත්ථකෙන බහි ඔතරිත්වා විනිච්ඡයසාලං පවිසිත්වා තත්ථ නිසීදිත්වා පුන ගන්ත්වා නිස්සෙණිං අත්ථරිත්වා පාකාරමත්ථකෙන ඔතරිත්වා අන්තෙපුරෙ පොක්ඛරණියා තීරං ගන්ත්වා පොක්ඛරණිං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ඔතරිත්වා අන්තොපොක්ඛරණියං භණ්ඩිකං ඨපෙත්වා පාසාදං අභිරුහිංසු. පුනදිවසෙ ‘‘රාජනිවෙසනතො ¶ කිර රතනං හරිංසූ’’ති එකකොලාහලං අහොසි. රාජා අජානන්තො විය හුත්වා බොධිසත්තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, රාජනිවෙසනතො බහුරතනභණ්ඩං හටං, හන්ද නං අනුවිචිනිතුං වට්ටතී’’ති ආහ ¶ . ‘‘මහාරාජ, ද්වාදසසංවච්ඡරමත්ථකෙ හටභණ්ඩං චොරානං පදානුපදං ගන්ත්වා ආහරණසමත්ථස්ස මම අනච්ඡරියං අජ්ජ රත්තිං හටභණ්ඩං ආහරිතුං, ආහරිස්සාමි තං, මා චින්තයිත්ථා’’ති. ‘‘තෙන හි ආහරා’’ති. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති වත්වා මාතරං වන්දිත්වා මන්තං පරිවත්තෙත්වා මහාතලෙ ඨිතොව ‘‘මහාරාජ, ද්වින්නං චොරානං පදං පඤ්ඤායතී’’ති වත්වා රඤ්ඤො ච පුරොහිතස්ස ච පදානුසාරෙන සිරිගබ්භං පවිසිත්වා තතො නික්ඛමිත්වා පාසාදා ඔරුය්හ රාජනිවෙසනන්තරෙ තික්ඛත්තුං පරිගන්ත්වා පදානුසාරෙනෙව පාකාරසමීපං ගන්ත්වා පාකාරෙ ඨත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉමස්මිං ඨානෙ පාකාරතො මුච්චිත්වා ආකාසෙ පදං පඤ්ඤායති, නිස්සෙණිං අත්ථරාපෙත්වා දෙථා’’ති නිස්සෙණිං පාකාරමත්ථකෙන ඔතරිත්වා පදානුසාරෙනෙව විනිච්ඡයසාලං ගන්ත්වා පුන රාජනිවෙසනං ආගන්ත්වා නිස්සෙණිං අත්ථරාපෙත්වා පාකාරමත්ථකෙන ඔරුය්හ පොක්ඛරණිං ගන්ත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ‘‘මහාරාජ, චොරා ඉමං පොක්ඛරණිං ඔතිණ්ණා’’ති වත්වා අත්තනා ඨපිතං විය භණ්ඩිකං නීහරිත්වා ¶ රඤ්ඤො දත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉමෙ ද්වෙ චොරා අභිඤ්ඤාතමහාචොරා ඉමිනා මග්ගෙන රාජනිවෙසනං අභිරුළ්හා’’ති ආහ. මහාජනා තුට්ඨපහට්ඨා අඞ්ගුලියො ඵොටෙසුං, චෙලුක්ඛෙපා පවත්තිංසු.
රාජා චින්තෙසි – ‘‘අයං මාණවො පදානුසාරෙන ගන්ත්වා චොරෙහි ඨපිතභණ්ඩට්ඨානමෙව මඤ්ඤෙ ජානාති, චොරෙ පන ගණ්හිතුං න සක්කොතී’’ති. අථ නං ආහ ‘‘චොරෙහි හටභණ්ඩං තාව නො තයා ආහටං, චොරා පන න ආහටා’’ති. ‘‘මහාරාජ, ඉධෙව චොරා, න දූරෙ’’ති. ‘‘කො ¶ ච කො චා’’ති. ‘‘යො මහාරාජ, ඉච්ඡති, සොව චොරො හොති, තතො තුම්හාකං භණ්ඩිකස්ස ලද්ධකාලතො පට්ඨාය චොරෙහි කො අත්ථො, මා පුච්ඡිත්ථා’’ති. ‘‘තාත, අහං තුය්හං දෙවසිකං සහස්සං දම්මි, චොරෙ මෙ ගහෙත්වා දෙහී’’ති. ‘‘මහාරාජ, ධනෙ ලද්ධෙ කිං චොරෙහී’’ති. ‘‘ධනතොපි නො, තාත, චොරෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, ‘ඉමෙ නාම චොරා’ති තුම්හාකං න කථෙස්සාමි, අතීතෙ පවත්තකාරණං පන තෙ ආහරිස්සාමි, සචෙ තුම්හෙ පඤ්ඤවන්තො, තං කාරණං ජානාථා’’ති සො එවං වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසිතො අවිදූරෙ නදීතීරගාමකෙ පාටලි නාම එකො නටො වසති. සො එකස්මිං උස්සවදිවසෙ භරියමාදාය බාරාණසිං පවිසිත්වා නච්චිත්වා වීණං වාදිත්වා ගායිත්වා ධනං ලභිත්වා උස්සවපරියොසානෙ බහුං සුරාභත්තං ගාහාපෙත්වා අත්තනො ගාමං ගච්ඡන්තො නදීතීරං පත්වා නවොදකං ආගච්ඡන්තං දිස්වා භත්තං භුඤ්ජන්තො සුරං පිවන්තො නිසීදිත්වා මත්තො හුත්වා අත්තනො බලං අජානන්තො ‘‘මහාවීණං ගීවාය බන්ධිත්වා නදිං උත්තරිත්වා ගමිස්සාමී’’ති භරියං හත්ථෙ ගහෙත්වා නදිං ඔතරි. වීණාඡිද්දෙහි උදකං පාවිසි. අථ නං සා වීණා උදකෙ ඔසීදාපෙසි ¶ . භරියා පනස්ස ඔසීදනභාවං ඤත්වා තං විස්සජ්ජෙත්වා උත්තරිත්වා තීරෙ අට්ඨාසි. නටපාටලි සකිං උම්මුජ්ජති, සකිං නිමුජ්ජති, උදකං පවිසිත්වා උද්ධුමාතඋදරො අහොසි. අථස්ස භරියා චින්තෙසි ‘‘මය්හං සාමිකො ඉදානි මරිස්සති, එකං නං ගීතකං යාචිත්වා පරිසමජ්ඣෙ තං ගායන්තී ජීවිකං කප්පෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සාමි, ත්වං උදකෙ නිමුජ්ජසි, එකං මෙ ගීතකං දෙහි, තෙන ජීවිකං කප්පෙස්සාමී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘බහුස්සුතං ¶ චිත්තකථිං, ගඞ්ගා වහති පාටලිං;
වුය්හමානක භද්දන්තෙ, එකං මෙ දෙහි ගාථක’’න්ති.
තත්ථ ගාථකන්ති ඛුද්දකං ගාථං.
අථ ¶ නං නටපාටලි ‘‘භද්දෙ, කථං තව ගීතකං දස්සාමි, ඉදානි මහාජනස්ස පටිසරණභූතං උදකං මං මාරෙතී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘යෙන සිඤ්චන්ති දුක්ඛිතං, යෙන සිඤ්චන්ති ආතුරං;
තස්ස මජ්ඣෙ මරිස්සාමි, ජාතං සරණතො භය’’න්ති.
බොධිසත්තො ඉමං ගාථං වත්වා ‘‘මහාරාජ, යථා උදකං මහාජනස්ස පටිසරණං, තථා රාජානොපි, තෙසං සන්තිකා භයෙ උප්පන්නෙ තං භයං කො පටිබාහිස්සතී’’ති වත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉදං කාරණං පටිච්ඡන්නං, මයා පන පණ්ඩිතවෙදනීයං කත්වා කථිතං, ජානාහි, මහාරාජා’’ති ආහ. ‘‘තාත අහං එවරූපං පටිච්ඡන්නකථං න ජානාමි, චොරෙ මෙ ගහෙත්වා දෙහී’’ති. අථස්ස මහාසත්තො ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, ඉදං සුත්වා ජානාහී’’ති අපරම්පි කාරණං ආහරි. දෙව, පුබ්බෙ ඉමිස්සාව බාරාණසියා ද්වාරගාමෙ එකො කුම්භකාරො භාජනත්ථාය මත්තිකං ආහරන්තො එකස්මිංයෙව ඨානෙ නිබද්ධං ගණ්හිත්වා අන්තොපබ්භාරං මහන්තං ආවාටං ඛණි. අථෙකදිවසං තස්ස මත්තිකං ගණ්හන්තස්ස අකාලමහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා මහාවුට්ඨිං පාතෙසි. උදකං අවත්ථරමානං ආවාටං පාතෙසි, තෙනස්ස මත්ථකො භිජ්ජි. සො පරිදෙවන්තො ගාථමාහ –
‘‘යත්ථ බීජානි රූහන්ති, සත්තා යත්ථ පතිට්ඨිතා;
සා මෙ සීසං නිපීළෙති, ජාතං සරණතො භය’’න්ති.
තත්ථ ¶ නිපීළෙතීති නිපතිත්වා පීළෙති භින්දති.
යථා හි දෙව, මහාජනස්ස පටිසරණභූතා මහාපථවී කුම්භකාරස්ස සීසං භින්දි, එවමෙව මහාපථවීසමෙ සබ්බලොකස්ස පටිසරණෙ නරින්දෙ උට්ඨාය චොරකම්මං කරොන්තෙ කො බාහිස්සති, සක්ඛිස්සසි, මහාරාජ, එවං පටිච්ඡාදෙත්වා ¶ කථිතං චොරං ජානිතුන්ති. තාත, මය්හං පටිච්ඡන්නෙන කාරණං නත්ථි, අයං චොරොති එවං මෙ චොරං ගහෙත්වා දෙහීති. සො රාජානං රක්ඛන්තො ‘‘ත්වං චොරො’’ති අවත්වා අපරම්පි උදාහරණං ආහරි. මහාරාජ, පුබ්බෙ ඉමස්මිංයෙව නගරෙ එකස්ස පුරිසස්ස ගෙහං ආදිත්තං. සො ¶ ‘‘අන්තො පවිසිත්වා භණ්ඩකං නීහරා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙසි. තස්මිං පවිසිත්වා නීහරන්තෙ ගෙහද්වාරං පිදහි. සො ධූමන්ධො හුත්වා නික්ඛමනමග්ගං අලභන්තො උප්පන්නඩාහදුක්ඛො හුත්වා අන්තො ඨිතොව පරිදෙවන්තො ගාථමාහ –
‘‘යෙන භත්තානි පච්චන්ති, සීතං යෙන විහඤ්ඤති;
සො මං ඩහති ගත්තානි, ජාතං සරණතො භය’’න්ති.
තත්ථ සො මං ඩහතීති සො මෙ ඩහති, අයමෙව වා පාඨො.
‘‘මහාරාජ, අග්ගි විය මහාජනස්ස පටිසරණභූතො එකො මනුස්සො රතනභණ්ඩිකං හරි, මා මං චොරං පුච්ඡා’’ති. ‘‘තාත, මය්හං චොරං දෙහියෙවා’’ති. සො රාජානං ‘‘ත්වං චොරො’’ති අවත්වා අපරම්පි උදාහරණං ආහරි. දෙව, පුබ්බෙ ඉමස්මිංයෙව නගරෙ එකො පුරිසො අතිබහුං භුඤ්ජිත්වා ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො වෙදනාප්පත්තො හුත්වා පරිදෙවන්තො ගාථමාහ –
‘‘යෙන භුත්තෙන යාපන්ති, පුථූ බ්රාහ්මණඛත්තියා;
සො මං භුත්තො බ්යාපාදෙති, ජාතං සරණතො භය’’න්ති.
තත්ථ සො මං භුත්තො බ්යාපාදෙතීති සො ඔදනො භුත්තො මං බ්යාපාදෙති මාරෙති.
‘‘මහාරාජ, භත්තං විය මහාජනස්ස පටිසරණභූතො එකො භණ්ඩං හරි, තස්මිං ලද්ධෙ කිං චොරං පුච්ඡසී’’ති? ‘‘තාත, සක්කොන්තො චොරං මෙ දෙහී’’ති. සො තස්ස සඤ්ඤාපනත්ථං අපරම්පි උදාහරණං ආහරි. මහාරාජ ¶ , පුබ්බෙපි ඉමස්මිංයෙව නගරෙ එකස්ස වාතො උට්ඨහිත්වා ගත්තානි භඤ්ජි. සො පරිදෙවන්තො ගාථමාහ –
‘‘ගිම්හානං ¶ පච්ඡිමෙ මාසෙ, වාතමිච්ඡන්ති පණ්ඩිතා;
සො මං භඤ්ජති ගත්තානි, ජාතං සරණතො භය’’න්ති.
ඉති මහාරාජ, සරණතො භයං උප්පන්නං, ජානාහි තං කාරණන්ති. තාත, චොරං මෙ දෙහීති. සො තස්ස සඤ්ඤාපනත්ථං අපරම්පි උදාහරණං ආහරි. දෙව, අතීතෙ හිමවන්තපදෙසෙ සාඛාවිටපසම්පන්නො මහාරුක්ඛො අහොසි පුප්ඵඵලසම්පන්නො අනෙකසහස්සානං සකුණානං නිවාසො ¶ තස්ස ද්වෙ සාඛා අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටෙසුං, තතො ධූමො උප්පජ්ජි, අග්ගිචුණ්ණානි පතිංසු. තං දිස්වා සකුණජෙට්ඨකො ගාථමාහ –
‘‘යං නිස්සිතා ජගතිරුහං, ස්වායං අග්ගිං පමුඤ්චති;
දිසා භජථ වක්කඞ්ගා, ජාතං සරණතො භය’’න්ති.
තත්ථ ජගතිරුහන්ති මහීරුහං.
යථා හි, දෙව, රුක්ඛො පක්ඛීනං පටිසරණං, එවං රාජා මහාජනස්ස පටිසරණං, තස්මිං චොරිකං කරොන්තෙ කො පටිබාහිස්සති, සල්ලක්ඛෙහි, දෙවාති. තාත, මය්හං චොරමෙව දෙහීති. අථස්ස සො අපරම්පි උදාහරණං ආහරි. මහාරාජ, එකස්මිං කාසිගාමෙ අඤ්ඤතරස්ස කුලඝරස්ස පච්ඡිමභාගෙ කක්ඛළා සුසුමාරනදී අත්ථි, තස්ස ච කුලස්ස එකොව පුත්තො. සො පිතරි කාලකතෙ මාතරං පටිජග්ගි. තස්ස මාතා අනිච්ඡමානස්සෙව එකං කුලධීතරං ආනෙසි. සා පුබ්බභාගෙ සස්සුං සම්පියායිත්වා පච්ඡා පුත්තධීතාහි වඩ්ඪමානා තං නීහරිතුකාමා අහොසි. තස්සා පන මාතාපි තස්මිංයෙව ඝරෙ වසති. සා සාමිකස්ස සන්තිකෙ සස්සුයා නානප්පකාරං දොසං වත්වා පරිභින්දිත්වා ‘‘අහං තෙ මාතරං පොසෙතුං න සක්කොමි, මාරෙහි න’’න්ති වත්වා ‘‘මනුස්සමාරණං නාම ¶ භාරියං, කථං නං මාරෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘නිද්දොක්කමනකාලෙ නං මඤ්චකෙනෙව සද්ධිං ගහෙත්වා සුසුමාරනදියං ඛිපිස්සාම, අථ නං සුසමාරා ඛාදිස්සන්තී’’ති ආහ. ‘‘තුය්හං පන මාතා කහ’’න්ති? ‘‘තස්සායෙව සන්තිකෙ සුපතී’’ති. ‘‘තෙන හි ගච්ඡ, තස්සා නිපන්නමඤ්චකෙ රජ්ජුං බන්ධිත්වා සඤ්ඤං කරොහී’’ති. සා තථා කත්වා ‘‘කතා මෙ සඤ්ඤා’’ති ආහ. ඉතරො ‘‘ථොකං අධිවාසෙහි, මනුස්සා තාව නිද්දායන්තූ’’ති නිද්දායන්තො විය නිපජ්ජිත්වා ගන්ත්වා තං රජ්ජුකං භරියාය මාතු මඤ්චකෙ බන්ධිත්වා භරියං පබොධෙත්වා උභොපි ගන්ත්වා තං මඤ්චකෙනෙව සද්ධිං උක්ඛිපිත්වා නදියං ඛිපිංසු. තත්ථ නං නිද්දායමානං සුසුමාරා විද්ධංසෙත්වා ඛාදිංසු.
සා ¶ පුනදිවසෙ මාතු පරිවත්තිතභාවං ඤත්වා ‘‘සාමි, මම මාතාව මාරිතා, ඉදානි තව මාතරං මාරෙහී’’ති වත්වා ‘‘තෙන හි සාධූ’’ති වුත්තෙ ‘‘සුසානෙ චිතකං කත්වා අග්ගිම්හි නං පක්ඛිපිත්වා මාරෙස්සාමා’’ති ආහ. අථ නං නිද්දායමානං උභොපි සුසානං නෙත්වා ඨපයිංසු. තත්ථ සාමිකො ¶ භරියං ආහ ‘‘අග්ගි තෙ ආභතො’’ති? ‘‘පමුට්ඨාස්මි, සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා ආනෙහී’’ති. ‘‘න සක්කොමි සාමි, ගන්තුං, තයි ගතෙපි ඨාතුං න සක්ඛිස්සාමි, උභොපි මයං ගච්ඡිස්සාමා’’ති. තෙසු ගතෙසු මහල්ලිකා සීතවාතෙන පබොධිතා සුසානභාවං ඤත්වා ‘‘ඉමෙ මං මාරෙතුකාමා අග්ගිඅත්ථාය ගතා’’ති ච උපධාරෙත්වා ‘‘න මෙ බලං ජානන්තී’’ති එකං මතකළෙවරං ගහෙත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා උපරි පිලොතිකාය පටිච්ඡාදෙත්වා සයං පලායිත්වා තත්ථෙව ලෙණගුහං පාවිසි. ඉතරෙ අග්ගිං ආහරිත්වා ‘‘මහල්ලිකා’’ති සඤ්ඤාය කළෙවරං ඣාපෙත්වා පක්කමිංසු. එකෙන චොරෙන තස්මිං ගුහාලෙණෙ පුබ්බෙ භණ්ඩිකා ඨපිතා, සො ‘‘තං ගණ්හිස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා මහල්ලිකං දිස්වා ‘‘එකා යක්ඛිනී භවිස්සති, භණ්ඩිකා මෙ අමනුස්සපරිග්ගහිතා’’ති එකං භූතවෙජ්ජං ආනෙසි. වෙජ්ජො මන්තං කරොන්තො ගුහං පාවිසි.
අථ නං සා ආහ ‘‘නාහං යක්ඛිනී, එහි උභොපි ඉමං ධනං භාජෙස්සාමා’’ති. ‘‘කථං සද්දහිතබ්බ’’න්ති? ‘‘තව ජිව්හං මම ජිව්හාය ඨපෙහී’’ති. සො තථා අකාසි. අථස්ස සා ජිව්හං ඩංසිත්වා ඡින්දිත්වා පාතෙසි. භූතවෙජ්ජො ‘‘අද්ධා එසා යක්ඛිනී’’ති ජිව්හාය ලොහිතං පග්ඝරන්තියා විරවමානො ¶ පලායි. මහල්ලිකා පුනදිවසෙ මට්ඨසාටකං නිවාසෙත්වා නානාරතනභණ්ඩිකං ගහෙත්වා ඝරං අගමාසි. සුණිසා තං දිස්වා ‘‘කහං තෙ, අම්ම, ඉදං ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘අම්ම, එතස්මිං සුසානෙ දාරුචිතකාය ඣාපිතා එවරූපං ලභන්තී’’ති. ‘‘අම්ම, මයාපි සක්කා ලද්ධු’’න්ති. ‘‘මාදිසී හුත්වා ලභිස්සසී’’ති. සා ලද්ධභණ්ඩිකලොභෙන සාමිකස්ස කථෙත්වා තත්ථ අත්තානං ඣාපෙසි. අථ නං පුනදිවසෙ සාමිකො අපස්සන්තො ‘‘අම්ම, ඉමායපි වෙලාය ත්වං ආගතා, සුණිසා තෙ නාගච්ඡතී’’ති ආහ. සා තං සුත්වා ‘‘අරෙ පාපපුරිස, කිං මතා නාම ආගච්ඡන්තී’’ති තං තජ්ජෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘යමානයිං සොමනස්සං, මාලිනිං චන්දනුස්සදං;
සා මං ඝරා නිච්ඡුභති, ජාතං සරණතො භය’’න්ති.
තත්ථ සොමනස්සන්ති සොමනස්සං උප්පාදෙත්වා. ‘‘සොමනස්සා’’තිපි පාඨො, සොමනස්සවතී හුත්වාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යමහං ‘‘ඉමං ¶ මෙ නිස්සාය පුත්තො පුත්තධීතාහි වඩ්ඪිස්සති, මඤ්ච ¶ මහල්ලිකකාලෙ පොසෙස්සතී’’ති මාලිනිං චන්දනුස්සදං කත්වා අලඞ්කරිත්වා සොමනස්සජාතා ආනෙසිං. සා මං අජ්ජ ඝරා නීහරති, සරණතොයෙව මෙ භයං උප්පන්නන්ති.
‘‘මහාරාජ, සුණිසා විය සස්සුයා මහාජනස්ස රාජා පටිසරණං, තතො භයෙ උප්පන්නෙ කිං සක්කා කාතුං, සල්ලක්ඛෙහි, දෙවා’’ති. තං සුත්වා රාජා ‘‘තාත, නාහං තයා ආනීතකාරණානි ජානාමි, චොරමෙව මෙ දෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘රාජානං රක්ඛිස්සාමී’’ති අපරම්පි උදාහරණං ආහරි. දෙව, පුබ්බෙ ඉමස්මිංයෙව නගරෙ එකො පුරිසො පත්ථනං කත්වා පුත්තං ලභි. සො පුත්තජාතකාලෙ ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති සොමනස්සජාතො තං පොසෙත්වා වයප්පත්තකාලෙ දාරෙන සංයොජෙත්වා අපරභාගෙ ජරං පත්වා කම්මං අධිට්ඨාතුං නාසක්ඛි. අථ නං පුත්තො ‘‘ත්වං කම්මං කාතුං න සක්කොසි, ඉතො නික්ඛමා’’ති ගෙහතො නීහරි ¶ . සො කිච්ඡෙන කසිරෙන ජීවිකං කප්පෙන්තො පරිදෙවමානො ගාථමාහ –
‘‘යෙන ජාතෙන නන්දිස්සං, යස්ස ච භවමිච්ඡිසං;
සො මං ඝරා නිච්ඡුභති, ජාතං සරණතො භය’’න්ති.
තත්ථ සො මන්ති සො පුත්තො මං ඝරතො නිච්ඡුභති නීහරති. ස්වාහං භික්ඛං චරිත්වා දුක්ඛෙන ජීවාමි, සරණතොයෙව මෙ භයං උප්පන්නන්ති.
‘‘මහාරාජ, යථා පිතා නාම මහල්ලකො පටිබලෙන පුත්තෙන රක්ඛිතබ්බො, එවං සබ්බොපි ජනපදො රඤ්ඤා රක්ඛිතබ්බො, ඉදඤ්ච භයං උප්පජ්ජමානං සබ්බසත්තෙ රක්ඛන්තස්ස රඤ්ඤො සන්තිකා උප්පන්නං, ඉමිනා කාරණෙන ‘අසුකො නාම චොරො’ති ජානාහි, දෙවා’’ති. ‘‘තාත, නාහං කාරණං වා අකාරණං වා ජානාමි, චොරං වා මෙ දෙහි, ත්වඤ්ඤෙව වා චොරො හොහී’’ති එවං රාජා පුනප්පුනං මාණවං අනුයුඤ්ජි. අථ නං සො එවමාහ ‘‘කිං පන, මහාරාජ, එකංසෙන චොරගහණං රොචෙථා’’ති? ‘‘ආම, තාතා’’ති. තෙන හි ‘‘අසුකො ච අසුකො ච චොරො’’ති පරිසමජ්ඣෙ පකාසෙමීති. ‘‘එවං කරොහි, තාතා’’ති. සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘අයං රාජා අත්තානං රක්ඛිතුං න දෙති, ගණ්හිස්සාමි දානි චොර’’න්ති සන්නිපතිතෙ මහාජනෙ ආමන්තෙත්වා ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘සුණන්තු ¶ මෙ ජානපදා, නෙගමා ච සමාගතා;
යතොදකං තදාදිත්තං, යතො ඛෙමං තතො භයං.
‘‘රාජා ¶ විලුම්පතෙ රට්ඨං, බ්රාහ්මණො ච පුරොහිතො;
අත්තගුත්තා විහරථ, ජාතං සරණතො භය’’න්ති.
තත්ථ යතොදකං තදාදිත්තන්ති යං උදකං තදෙව ආදිත්තං. යතො ඛෙමන්ති යතො රාජතො ඛෙමෙන භවිතබ්බං, තතොව භයං උප්පන්නං. අත්ථගුත්තා විහරථාති තුම්හෙ ඉදානි අනාථා ජාතා, අත්තානං මා විනාසෙථ, අත්තනාව ¶ ගුත්තා හුත්වා අත්තනො සන්තකං ධනධඤ්ඤං රක්ඛථ, රාජා නාම මහාජනස්ස පටිසරණං, තතො තුම්හාකං භයං උප්පන්නං, රාජා ච පුරොහිතො ච විලොපඛාදකචොරා, සචෙ චොරෙ ගණ්හිතුකාමත්ථ, ඉමෙ ද්වෙ ගහෙත්වා කම්මකරණං කරොථාති.
තෙ තස්ස කථං සුත්වා චින්තයිංසු ‘‘අයං රාජා රක්ඛණාරහොපි සමානො ඉදානි අඤ්ඤස්ස උපරි දොසං ආරොපෙත්වා අත්තනො භණ්ඩිකං සයමෙව පොක්ඛරණියං ඨපෙත්වා චොරං පරියෙසාපෙති, ඉතො දානි පට්ඨාය පුන චොරකම්මස්ස අකරණත්ථාය මාරෙම නං පාපරාජාන’’න්ති. තෙ දණ්ඩමුග්ගරාදිහත්ථා උට්ඨාය තත්ථෙව රාජානඤ්ච පුරොහිතඤ්ච පොථෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා මහාසත්තං අභිසිඤ්චිත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨපෙසුං.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘අනච්ඡරියං, උපාසක, පථවියං පදසඤ්ජානනං, පොරාණකපණ්ඩිතා එවං ආකාසෙ පදං සඤ්ජානිංසූ’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උපාසකො ච පුත්තො ච සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතා. තදා පිතා කස්සපො අහොසි, පදකුසලමාණවො පන අහමෙව අහොසින්ති.
පදකුසලමාණවජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[433] 7. ලොමසකස්සපජාතකවණ්ණනා
අස්ස ඉන්දසමො රාජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි භික්ඛුං සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු සිනෙරුකම්පනවාතො කිං ¶ පුරාණපණ්ණානි න කම්පෙස්සති, යසසමඞ්ගිනොපි සප්පුරිසා ආයසක්යං පාපුණන්ති, කිලෙසා නාමෙතෙ පරිසුද්ධසත්තෙපි සංකිලිට්ඨෙ කරොන්ති, පගෙව තාදිස’’න්ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බ්රහ්මදත්තස්ස පුත්තො බ්රහ්මදත්තකුමාරො නාම පුරොහිතපුත්තො ච කස්සපො නාම ද්වෙ සහායකා ¶ හුත්වා එකාචරියකුලෙ සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිංසු. අපරභාගෙ බ්රහ්මදත්තකුමාරො පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාසි. කස්සපො චින්තෙසි ‘‘මය්හං සහායො රාජා ජාතො, ඉදානි මෙ මහන්තං ඉස්සරියං දස්සති, කිං මෙ ඉස්සරියෙන, අහං මාතාපිතරො ච රාජානඤ්ච ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො රාජානඤ්ච මාතාපිතරො ච ආපුච්ඡිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා උඤ්ඡාචරියාය යාපෙන්තො විහාසි. පබ්බජිතං පන නං ‘‘ලොමසකස්සපො’’ති සඤ්ජානිංසු. සො පරමජිතින්ද්රියො ඝොරතපො තාපසො අහොසි. තස්ස තෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘අයං තාපසො අතිවිය උග්ගතෙජො සක්කභාවාපි මං චාවෙය්ය, බාරාණසිරඤ්ඤා සද්ධිං එකතො හුත්වා තපමස්ස භින්දිස්සාමී’’ති. සො සක්කානුභාවෙන අඩ්ඪරත්තසමයෙ බාරාණසිරඤ්ඤො සිරිගබ්භං පවිසිත්වා සකලගබ්භං සරීරප්පභාය ඔභාසෙත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ ආකාසෙ ඨිතො ‘‘උට්ඨෙහි, මහාරාජා’’ති රාජානං පබොධෙසි. ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති වුත්තෙ ‘‘සක්කොහමස්මී’’ති ආහ. ‘‘කිමත්ථං ආගතොසී’’ති? ‘‘මහාරාජ, සකලජම්බුදීපෙ එකරජ්ජං ඉච්ඡසි, න ඉච්ඡසී’’ති? ‘‘කිස්ස න ඉච්ඡාමී’’ති? අථ නං සක්කො ‘‘තෙන හි ලොමසකස්සපං ආනෙත්වා පසුඝාතයඤ්ඤං යජාපෙහි, සක්කසමො අජරාමරො හුත්වා සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං කාරෙස්සසී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අස්ස ඉන්දසමො රාජ, අච්චන්තං අජරාමරො;
සචෙ ත්වං යඤ්ඤං යාජෙය්ය, ඉසිං ලොමසකස්සප’’න්ති.
තත්ථ අස්සාති භවිස්සසි. යාජෙය්යාති සචෙ ත්වං අරඤ්ඤායතනතො ඉසිං ලොමසකස්සපං ආනෙත්වා යඤ්ඤං යජෙය්යාසීති.
තස්ස ¶ වචනං සුත්වා රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. සක්කො ‘‘තෙන හි මා පපඤ්චං කරී’’ති වත්වා පක්කාමි. රාජා පුනදිවසෙ ¶ සෙය්යං නාම අමච්චං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සම්ම, මය්හං පියසහායකස්ස ලොමසකස්සපස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා මම වචනෙන එවං වදෙහි ‘රාජා කිර තුම්හෙහි පසුඝාතයඤ්ඤං යජාපෙත්වා සකලජම්බුදීපෙ එකරාජා භවිස්සති, තුම්හාකම්පි යත්තකං පදෙසං ඉච්ඡථ, තත්තකං දස්සති, මයා සද්ධිං යඤ්ඤං යජිතුං ආගච්ඡථා’’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති තාපසස්ස වසනොකාසජානනත්ථං නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා එකෙන වනචරකෙන ‘‘අහං ¶ ජානාමී’’ති වුත්තෙ තං පුරතො කත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන තත්ථ ගන්ත්වා ඉසිං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො තං සාසනං ආරොචෙසි. අථ නං සො ‘‘සෙය්ය කිං නාමෙතං කථෙසී’’ති වත්වා පටික්ඛිපන්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘සසමුද්දපරියායං, මහිං සාගරකුණ්ඩලං;
න ඉච්ඡෙ සහ නින්දාය, එවං සෙය්ය විජානහි.
‘‘ධිරත්ථු තං යසලාභං, ධනලාභඤ්ච බ්රාහ්මණ;
යා වුත්ති විනිපාතෙන, අධම්මචරණෙන වා.
‘‘අපි චෙ පත්තමාදාය, අනගාරො පරිබ්බජෙ;
සායෙව ජීවිකා සෙය්යො, යා චාධම්මෙන එසනා.
‘‘අපි චෙ පත්තමාදාය, අනගාරො පරිබ්බජෙ;
අඤ්ඤං අහිංසයං ලොකෙ, අපි රජ්ජෙන තං වර’’න්ති.
තත්ථ සසමුද්දපරියායන්ති සසමුද්දපරික්ඛෙපං. සාගරකුණ්ඩලන්ති චත්තාරො දීපෙ පරික්ඛිපිත්වා ඨිතසාගරෙහි කණ්ණවලියා ඨපිතකුණ්ඩලෙහි විය සමන්නාගතං. සහ නින්දායාති ‘‘ඉමිනා පසුඝාතකම්මං කත’’න්ති ඉමාය නින්දාය සහ චක්කවාළපරියන්තං මහාපථවිං න ඉච්ඡාමීති වදති. යා වුත්ති විනිපාතෙනාති නරකෙ විනිපාතකම්මෙන යා ච ජීවිතවුත්ති හොති, තං ධිරත්ථු, ගරහාමි තං වුත්තින්ති දීපෙති. සායෙව ජීවිකාති පබ්බජිතස්ස මත්තිකාපත්තං ආදාය පරඝරානි උපසඞ්කමිත්වා ආහාරපරියෙසනජීවිකාව යසධනලාභතො සතගුණෙන සහස්සගුණෙන වරතරාති අත්ථො ¶ අපි රජ්ජෙන තං වරන්ති තං අනගාරස්ස සතො අඤ්ඤං අවිහිංසන්තස්ස පරිබ්බජනං සකලජම්බුදීපරජ්ජෙනපි වරන්ති අත්ථො.
අමච්චො තස්ස කථං සුත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. තං සුත්වා රාජා ‘‘අනාගච්ඡන්තෙ කිං සක්කා කාතු’’න්ති තුණ්හී අහොසි. පුන සක්කො අඩ්ඪරත්තසමයෙ ¶ ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘කිං, මහාරාජ, ලොමසකස්සපං ආනෙත්වා යඤ්ඤං න යජාපෙසී’’ති ආහ. ‘‘මයා පෙසිතොපි නාගච්ඡතී’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, අත්තනො ධීතරං චන්දවතිං කුමාරිකං අලඞ්කරිත්වා සෙය්යං තථෙව පෙසෙත්වා ‘සචෙ කිර ආගන්ත්වා යඤ්ඤං යජිස්සසි, රාජා තෙ ඉමං කුමාරිකං ¶ දස්සතී’ති වදාපෙහි, අද්ධා සො කුමාරිකාය පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා ආගච්ඡිස්සතී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පුනදිවසෙ සෙය්යස්ස හත්ථෙ ධීතරං අදාසි. සො රාජධීතරං ගහෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ඉසිං වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා දෙවච්ඡරපටිභාගං රාජධීතරං තස්ස දස්සෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ ඉසි ඉන්ද්රියානි භින්දිත්වා තං ඔලොකෙසි, සහ ඔලොකනෙනෙව පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා ඣානා පරිහායි. අමච්චො තස්ස පටිබද්ධචිත්තභාවං ඤත්වා ‘‘භන්තෙ, සචෙ කිර යඤ්ඤං යජිස්සථ, රාජා තෙ ඉමං දාරිකං පාදපරිචාරිකං කත්වා දස්සතී’’ති ආහ. සො කිලෙසවසෙන කම්පන්තො ‘‘ඉමං කිර මෙ දස්සතී’’ති ආහ. ‘‘ආම, යඤ්ඤං යජන්තස්ස තෙ දස්සතී’’ති. සො ‘‘සාධු ඉමං ලභන්තො යජිස්සාමී’’ති වත්වා තං ගහෙත්වා සහෙව ජටාහි අලඞ්කතරථං අභිරුය්හ බාරාණසිං අගමාසි. රාජාපි ‘‘ආගච්ඡති කිරා’’ති සුත්වා යඤ්ඤාවාටෙ කම්මං පට්ඨපෙසි. අථ නං ආගතං දිස්වා ‘‘ස්වෙ යඤ්ඤං යජාහි, අහං ඉන්දසමො භවිස්සාමි, යඤ්ඤපරියොසානෙ තෙ ධීතරං දස්සාමී’’ති ආහ. කස්සපො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. අථ නං රාජා පුනදිවසෙ තං ආදාය චන්දවතියා සද්ධිංයෙව යඤ්ඤාවාටං ගතො. තත්ථ හත්ථිඅස්සඋසභාදිසබ්බචතුප්පදා පටිපාටියා ඨපිතාව අහෙසුං. කස්සපො තෙ සබ්බෙ හනිත්වාව ඝාතෙත්වා යඤ්ඤං යජිතුං ආරභි. අථ නං තත්ථ සන්නිපතිතො මහාජනො දිස්වා ‘‘ඉදං තෙ ¶ ලොමසකස්සප අයුත්තං අප්පතිරූපං, කිං නාමෙතං කරොසී’’ති වත්වා පරිදෙවන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘බලං ¶ චන්දො බලං සුරියො, බලං සමණබ්රාහ්මණා;
බලං වෙලා සමුද්දස්ස, බලාතිබලමිත්ථියො.
‘‘යථා උග්ගතපං සන්තං, ඉසිං ලොමසකස්සපං;
පිතු අත්ථා චන්දවතී, වාජපෙය්යං අයාජයී’’ති.
තත්ථ බලං චන්දො බලං සුරියොති මහන්ධකාරවිධමනෙ අඤ්ඤං බලං නාම නත්ථි, චන්දිමසූරියාවෙත්ථ බලවන්තොති අත්ථො. සමණබ්රාහ්මණාති ඉට්ඨානිට්ඨවිසයවෙගසහනෙ ඛන්තිබලඤාණබලෙන සමන්නාගතා සමිතපාපබාහිතපාපා සමණබ්රාහ්මණා. බලං වෙලා සමුද්දස්සාති මහාසමුද්දස්ස උත්තරිතුං අදත්වා උදකං ආවරිත්වා විනාසෙතුං සමත්ථතාය වෙලා බලං නාම. බලාතිබලමිත්ථියොති ඉත්ථියො පන විසදඤාණෙපි අවීතරාගෙ අත්තනො වසං ආනෙත්වා විනාසෙතුං සමත්ථතාය තෙහි සබ්බෙහි බලෙහිපි අතිබලා නාම, සබ්බබලෙහි ඉත්ථිබලමෙව මහන්තන්ති අත්ථො. යථාති යස්මා. පිතු අත්ථාති පිතු වුඩ්ඪිඅත්ථාය. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා ඉමං උග්ගතපං සමානං ¶ සීලාදිගුණානං එසිතත්තා ඉසිං අයං චන්දවතී නිස්සීලං කත්වා පිතු වුඩ්ඪිඅත්ථාය වාජපෙය්යං යඤ්ඤං යාජෙති, තස්මා ජානිතබ්බමෙතං ‘‘බලාතිබලමිත්ථියො’’ති.
තස්මිං සමයෙ කස්සපො යඤ්ඤං යජනත්ථාය ‘‘මඞ්ගලහත්ථිං ගීවායං පහරිස්සාමී’’ති ඛග්ගරතනං උක්ඛිපි. හත්ථී තං දිස්වා මරණභයතජ්ජිතො මහාරවං රවි. තස්ස රවං සුත්වා සෙසාපි හත්ථිඅස්සඋසභාදයො මරණභයතජ්ජිතා භයෙන විරවිංසු. මහාජනොපි විරවි. කස්සපො තං මහාවිරවං සුත්වා සංවෙගප්පත්තො හුත්වා අත්තනො ජටාදීනි ඔලොකෙසි. අථස්ස ජටාමස්සුකච්ඡලොමානි පාකටානි අහෙසුං. සො විප්පටිසාරී හුත්වා ‘‘අනනුරූපං වත මෙ පාපකම්මං කත’’න්ති සංවෙගං පකාසෙන්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘තං ¶ ලොභපකතං කම්මං, කටුකං කාමහෙතුකං;
තස්ස මූලං ගවෙසිස්සං, ඡෙච්ඡං රාගං සබන්ධන’’න්ති.
තස්සත්ථො – මහාරාජ, යං එතං මයා චන්දවතියා ලොභං උප්පාදෙත්වා තෙන ලොභෙන පකතං කාමහෙතුකං පාපකං, තං කටුකං තිඛිණවිපාකං. තස්සාහං අයොනිසොමනසිකාරසඞ්ඛාතං මූලං ගවෙසිස්සං, අලං ¶ මෙ ඉමිනා ඛග්ගෙන, පඤ්ඤාඛග්ගං නීහරිත්වා සුභනිමිත්තබන්ධනෙන සද්ධිං සබන්ධනං රාගං ඡින්දිස්සාමීති.
අථ නං රාජා ‘‘මා භායි සම්ම, ඉදානි තෙ චන්දවතිං කුමාරිඤ්ච රට්ඨඤ්ච සත්තරතනරාසිඤ්ච දස්සාමි, යජාහි යඤ්ඤ’’න්ති ආහ. තං සුත්වා කස්සපො ‘‘න මෙ, මහාරාජ, ඉමිනා කිලෙසෙන අත්ථො’’ති වත්වා ඔසානගාථමාහ –
‘‘ධිරත්ථු කාමෙ සුබහූපි ලොකෙ, තපොව සෙය්යො කාමගුණෙහි රාජ;
තපො කරිස්සාමි පහාය කාමෙ, තවෙව රට්ඨං චන්දවතී ච හොතූ’’ති.
තත්ථ සුබහූපීති අතිබහුකෙපි. තපො කරිස්සාමීති සීලසංයමතපමෙව කරිස්සාමි.
සො එවං වත්වා කසිණං සමන්නාහරිත්වා නට්ඨං විසෙසං උප්පාදෙත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහී’’ති ඔවදිත්වා යඤ්ඤාවාටං විද්ධංසාපෙත්වා මහාජනස්ස ¶ අභයදානං දාපෙත්වා රඤ්ඤො යාචන්තස්සෙව උප්පතිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගන්ත්වා යාවජීවං ඨත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා සෙය්යො මහාඅමච්චො සාරිපුත්තො අහොසි, ලොමසකස්සපො පන අහමෙව අහොසින්ති.
ලොමසකස්සපජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[434] 8. චක්කවාකජාතකවණ්ණනා
කාසායවත්ථෙති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ලොලභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර ලොලො අහොසි පච්චයලුද්ධො, ආචරියුපජ්ඣායවත්තාදීනි ඡඩ්ඩෙත්වා පාතොව සාවත්ථිං පවිසිත්වා විසාඛාය ¶ ගෙහෙ අනෙකඛාදනීයපරිවාරං යාගුං පිවිත්වා නානග්ගරසසාලිමංසොදනං භුඤ්ජිත්වාපි තෙන අතිත්තො තතො චූළඅනාථපිණ්ඩිකස්ස මහාඅනාථපිණ්ඩිකස්ස කොසලරඤ්ඤොති තෙසං තෙසං නිවෙසනානි සන්ධාය විචරි. අථෙකදිවසං තස්ස ලොලභාවං ආරබ්භ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ තං භික්ඛුං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු ලොලො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු කස්මා ලොලොසි, පුබ්බෙපි ත්වං ලොලභාවෙන බාරාණසියං හත්ථිකුණපාදීනි ඛාදිත්වා විචරන්තො තෙහි අතිත්තො තතො නික්ඛමිත්වා ගඞ්ගාතීරෙ විචරන්තො හිමවන්තං පවට්ඨො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො ලොලකාකො බාරාණසියං හත්ථිකුණපාදීනි ඛාදිත්වා විචරන්තො තෙහි අතිත්තො ‘‘ගඞ්ගාකූලෙ මච්ඡමතං ඛාදිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා තත්ථ මතමච්ඡෙ ඛාදන්තො කතිපාහං වසිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා නානාඵලාඵලානි ඛාදන්තො බහුමච්ඡකච්ඡපං මහන්තං පදුමසරං පත්වා තත්ථ සුවණ්ණවණ්ණෙ ද්වෙ චක්කවාකෙ සෙවාලං ඛාදිත්වා වසන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ අතිවිය වණ්ණසම්පන්නා සොභග්ගප්පත්තා, ඉමෙසං භොජනං මනාපං භවිස්සති, ඉමෙසං භොජනං පුච්ඡිත්වා අහම්පි තදෙව භුඤ්ජිත්වා සුවණ්ණවණ්ණො භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එකස්මිං සාඛපරියන්තෙ නිසීදිත්වා තෙසං පසංසනපටිසංයුත්තං කථං කථෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කාසායවත්ථෙ ¶ සකුණෙ වදාමි, දුවෙ දුවෙ නන්දමනෙ චරන්තෙ;
කං අණ්ඩජං අණ්ඩජා මානුසෙසු, ජාතිං පසංසන්ති තදිඞ්ඝ බ්රූථා’’ති.
තත්ථ ¶ කාසායවත්ථෙති සුවණ්ණවණ්ණෙ කාසායවත්ථෙ විය. දුවෙ දුවෙති ද්වෙ ද්වෙ හුත්වා. නන්දමනෙති තුට්ඨචිත්තෙ. කං අණ්ඩජං අණ්ඩජා මානුසෙසු ජාතිං පසංසන්තීති අම්භො අණ්ඩජා තුම්හෙ මනුස්සෙසු පසංසන්තා කං අණ්ඩජං ජාතිං කතරං නාම අණ්ඩජන්ති වත්වා පසංසන්ති, කං සකුණං ¶ නාමාති වත්වා තුම්හෙ මනුස්සානං අන්තරෙ වණ්ණෙන්තීති අත්ථො. ‘‘කං අණ්ඩජං අණ්ඩජමානුසෙසූ’’තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – තුම්හෙ අණ්ඩජෙසු ච මානුසෙසු ච කතරං අණ්ඩජන්ති වත්වා පසංසන්තීති.
තං සුත්වා චක්කවාකො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අම්හෙ මනුස්සෙසු මනුස්සහිංස, අනුබ්බතෙ චක්කවාකෙ වදන්ති;
කල්යාණභාවම්හෙ දිජෙසු සම්මතා, අභිරූපා විචරාම අණ්ණවෙ’’ති.
තත්ථ මනුස්සහිංසාති කාකො මනුස්සෙ හිංසති විහෙඨෙති, තෙන නං එවං ආලපති. අනුබ්බතෙති අඤ්ඤමඤ්ඤං අනුගතෙ සම්මොදමානෙ වියසංවාසෙ. චක්කවාකෙති චක්කවාකා නාම සා අණ්ඩජජාතීති පසංසන්ති වණ්ණෙන්ති කථෙන්ති. දිජෙසූති යත්තකා පක්ඛිනො නාම, තෙසු මයං ‘‘කල්යාණභාවා’’තිපි මනුස්සෙසු සම්මතා. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ මනුස්සෙසු අම්හෙ ‘‘චක්කවාකා’’තිපි වදන්ති, දිජෙසු පන මයං ‘‘කල්යාණභාවා’’ති සම්මතා, ‘‘කල්යාණභාවා’’ති නො දිජා වදන්තීති අත්ථො. අණ්ණවෙති ඉමස්මිං ඨානෙ සරො ‘‘අණ්ණවො’’ති වුත්තො, ඉමස්මිං පදුමසරෙ මයමෙව ද්වෙ ජනා පරෙසං අහිංසනතො අභිරූපා විචරාමාති අත්ථො. ඉමිස්සාය පන ගාථාය චතුත්ථපදං ‘‘න ඝාසහෙතූපි කරොම පාප’’න්ති පඨන්ති. තස්සත්ථො – යස්මා මයං ඝාසහෙතූපි පාපං න කරොම, තස්මා ‘‘කල්යාණභාවා’’ති අම්හෙ මනුස්සෙසු ච දිජෙසු ච සම්මතා.
තං සුත්වා කාකො තතියං ගාථමාහ –
‘‘කිං අණ්ණවෙ කානි ඵලානි භුඤ්ජෙ, මංසං කුතො ඛාදථ චක්කවාකා;
කිං භොජනං භුඤ්ජථ වො අනොමා, බලඤ්ච වණ්ණො ච අනප්පරූපා’’ති.
තත්ථ ¶ කින්ති පුච්ඡාවසෙන ආලපනං, කිං භො චක්කවාකාති වුත්තං හොති. අණ්ණවෙති ඉමස්මිං සරෙ. භුඤ්ජෙති භුඤ්ජථ, කිං භුඤ්ජථාති අත්ථො ¶ මංසං කුතො ඛාදථාති කතරපාණානං සරීරතො මංසං ඛාදථ. භුඤ්ජථ වොති ¶ වොකාරො නිපාතමත්තං, පරපදෙන වාස්ස සම්බන්ධො ‘‘බලඤ්ච වා වණ්ණො ච අනප්පරූපා’’ති.
තතො චක්කවාකො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘න අණ්ණවෙ සන්ති ඵලානි ධඞ්ක, මංසං කුතො ඛාදිතුං චක්කවාකෙ;
සෙවාලභක්ඛම්හ අපාණභොජනා, න ඝාසහෙතූපි කරොම පාප’’න්ති.
තත්ථ චක්කවාකෙති චක්කවාකස්ස. අපාණභොජනාති පාණකරහිතඋදකභොජනා. අම්හාකඤ්හි සෙවාලඤ්චෙව උදකඤ්ච භොජනන්ති දස්සෙති. න ඝාසහෙතූති තුම්හාදිසා විය මයං ඝාසහෙතු පාපං න කරොමාති.
තතො කාකො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘න මෙ ඉදං රුච්චති චක්කවාක, අස්මිං භවෙ භොජනසන්නිකාසො;
අහොසි පුබ්බෙ තතො මෙ අඤ්ඤථා, ඉච්චෙව මෙ විමති එත්ථ ජාතා.
‘‘අහම්පි මංසානි ඵලානි භුඤ්ජෙ, අන්නානි ච ලොණියතෙලියානි;
රසං මනුස්සෙසු ලභාමි භොත්තුං, සූරොව සඞ්ගාමමුඛං විජෙත්වා;
න ච මෙ තාදිසො වණ්ණො, චක්කවාක යථා තවා’’ති.
තත්ථ ඉදන්ති ඉදං තුම්හාකං භුඤ්ජනභොජනං මය්හං න රුච්චති. අස්මිං භවෙ භොජනසන්නිකාසොති ඉමස්මිං භවෙ භොජනසන්නිකාසො යං ඉමස්මිං චක්කවාකභවෙ භොජනං, ත්වං තෙන සන්නිකාසො තංසදිසො තදනුරූපො අහොසි, අතිවිය පසන්නසරීරොසීති අත්ථො. තතො මෙ අඤ්ඤථාති ¶ යං මය්හං පුබ්බෙ තුම්හෙ දිස්වාව එතෙ එත්ථ නානාවිධානි ඵලානි චෙව මච්ඡමංසඤ්ච ඛාදන්ති, තෙන එවං සොභග්ගප්පත්තාති අහොසි, ඉදානි මෙ තතො අඤ්ඤථා හොතීති අත්ථො. ඉච්චෙව මෙති එතෙනෙව මෙ කාරණෙන එත්ථ තුම්හාකං සරීරවණ්ණෙ ¶ විමති ජාතා ‘‘කථං නු ඛො එතෙ එවරූපං ලූඛභොජනං භුඤ්ජන්තා වණ්ණවන්තො ජාතා’’ති. අහම්පීති අහඤ්හි, අයමෙව වා පාඨො ¶ . භුඤ්ජෙති භුඤ්ජාමි. අන්නානි චාති භොජනානි ච. ලොණියතෙලියානීති ලොණතෙලයුත්තානි. රසන්ති මනුස්සෙසු පරිභොගං පණීතරසං. විජෙත්වාති යථා සූරො වීරයොධො සඞ්ගාමමුඛං විජෙත්වා විලුම්පිත්වා පරිභුඤ්ජති, තථා විලුම්පිත්වා පරිභුඤ්ජාමීති අත්ථො. යථා තවාති එවං පණීතං භොජනං භුඤ්ජන්තස්සපි මම තාදිසො වණ්ණො නත්ථි, යාදිසො තව වණ්ණො, තෙන තව වචනං න සද්දහාමීති දීපෙති.
අථස්ස වණ්ණසම්පත්තියා අභාවකාරණං අත්තනො ච භාවකාරණං කථෙන්තො චක්කවාකො සෙසගාථා අභාසි –
‘‘අසුද්ධභක්ඛොසි ඛණානුපාතී, කිච්ඡෙන තෙ ලබ්භති අන්නපානං;
න තුස්සසී රුක්ඛඵලෙහි ධඞ්ක, මංසානි වා යානි සුසානමජ්ඣෙ.
‘‘යො සාහසෙන අධිගම්ම භොගෙ, පරිභුඤ්ජති ධඞ්ක ඛණානුපාතී;
තතො උපක්කොසති නං සභාවො, උපක්කුට්ඨො වණ්ණබලං ජහාති.
‘‘අප්පම්පි චෙ නිබ්බුතිං භුඤ්ජතී යදි, අසාහසෙන අපරූපඝාතී;
බලඤ්ච වණ්ණො ච තදස්ස හොති, න හි සබ්බො ආහාරමයෙන වණ්ණො’’ති.
තත්ථ අසුද්ධභක්ඛොසීති ත්වං ථෙනෙත්වා වඤ්චෙත්වා භක්ඛනතො අසුද්ධභක්ඛො අසි. ඛණානුපාතීති පමාදක්ඛණෙ අනුපතනසීලො. කිච්ඡෙන ¶ තෙති තයා දුක්ඛෙන අන්නපානං ලබ්භති. මංසානි වා යානීති යානි වා සුසානමජ්ඣෙ මංසානි, තෙහි න තුස්සසි. තතොති පච්ඡා. උපක්කොසති නං සභාවොති අත්තාව තං පුග්ගලං ගරහි. උපක්කුට්ඨොති අත්තනාපි පරෙහිපි උපක්කුට්ඨො ගරහිතො විප්පටිසාරිතාය වණ්ණඤ්ච බලඤ්ච ජහාසි. නිබ්බුතිං භුඤ්ජතී යදීති යදි පන පරං අවිහෙඨෙත්වා අප්පකම්පි ධම්මලද්ධං නිබ්බුතිභොජනං භුඤ්ජති. තදස්ස හොතීති තදා අස්ස පණ්ඩිතස්ස සරීරෙ බලඤ්ච ¶ වණ්ණො ච හොති. ආහාරමයෙනාති නානප්පකාරෙන ආහාරෙනෙව. ඉදං වුත්තං හොති – භො කාක, වණ්ණො නාමෙස චතුසමුට්ඨානො, සො න ආහාරමත්තෙනෙව හොති, උතුචිත්තකම්මෙහිපි හොතියෙවාති.
එවං චක්කවාකො අනෙකපරියායෙන කාකං ගරහි. කාකො හරායිත්වා ‘‘න මය්හං තව වණ්ණෙන අත්ථො, කා කා’’ති වස්සන්තො පලායි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ලොලභික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා කාකො ලොලභික්ඛු අහොසි, චක්කවාකී රාහුලමාතා, චක්කවාකො පන අහමෙව අහොසින්ති.
චක්කවාකජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[435] 9. හලිද්දිරාගජාතකවණ්ණනා
සුතිතික්ඛන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ථුල්ලකුමාරිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු තෙරසකනිපාතෙ චූළනාරදජාතකෙ (ජා. 1.13.40 ආදයො) ආවි භවිස්සති. අතීතවත්ථුම්හි පන සා කුමාරිකා තස්ස තාපසකුමාරස්ස සීලං භින්දිත්වා අත්තනො වසෙ ඨිතභාවං ඤත්වා ‘‘ඉමං වඤ්චෙත්වා මනුස්සපථං නෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘රූපාදිකාමගුණවිරහිතෙ අරඤ්ඤෙ රක්ඛිතසීලං නාම න මහප්ඵලං හොති, මනුස්සපථෙ රූපාදීනං පච්චුපට්ඨානෙ මහප්ඵලං හොති, එහි මයා සද්ධිං තත්ථ ගන්ත්වා සීලං රක්ඛාහි, කිං තෙ අරඤ්ඤෙනා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සුතිතික්ඛං ¶ අරඤ්ඤම්හි, පන්තම්හි සයනාසනෙ;
යෙ ච ගාමෙ තිතික්ඛන්ති, තෙ උළාරතරා තයා’’ති.
තත්ථ සුතිතික්ඛන්ති සුට්ඨු අධිවාසනං. තිතික්ඛන්තීති සීතාදීනි අධිවාසෙන්ති.
තං සුත්වා තාපසකුමාරො ‘‘පිතා මෙ අරඤ්ඤං ගතො, තස්මිං ආගතෙ තං ආපුච්ඡිත්වා ගමිස්සාමී’’ති ආහ. සා චින්තෙසි ‘‘පිතා කිරස්ස ¶ අත්ථි, සචෙ මං සො පස්සිස්සති, කාජකොටියා මං පොථෙත්වා විනාසං පාපෙස්සති, මයා පඨමමෙව ගන්තබ්බ’’න්ති. අථ නං සා ‘‘තෙන හි අහං මග්ගසඤ්ඤං කුරුමානා පඨමතරං ගමිස්සාමි, ත්වං පච්ඡා ආගච්ඡාහී’’ති වත්වා අගමාසි. සො තස්සා ගතකාලෙ නෙව දාරූනි ආහරි, න පානීයං, න පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙසි, කෙවලං පජ්ඣායන්තොව නිසීදි, පිතු ආගමනකාලෙ පච්චුග්ගමනං නාකාසි. අථ නං පිතා ‘‘ඉත්ථීනං වසං ගතො එසො’’ති ඤත්වාපි ‘‘කස්මා තාත, නෙව දාරූනි ආහරි, න පානීයං, න පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙසි, පජ්ඣායන්තොයෙව පන නිසින්නොසී’’ති ආහ. අථ නං තාපසකුමාරො ‘‘තාත, අරඤ්ඤෙ කිර රක්ඛිතසීලං නාම න මහප්ඵලං හොති, මනුස්සපථෙ මහප්ඵලං ¶ , අහං තත්ථ ගන්ත්වා සීලං රක්ඛිස්සාමි, සහායො මෙ මං ‘ආගච්ඡෙය්යාසී’ති වත්වා පුරතො ගතො, අහං තෙනෙව සද්ධිං ගමිස්සාමි, තත්ථ පන වසන්තෙන මයා කතරො පුරිසො සෙවිතබ්බො’’ති පුච්ඡන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අරඤ්ඤා ගාමමාගම්ම, කිංසීලං කිංවතං අහං;
පුරිසං තාත සෙවෙය්යං, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
අථස්ස පිතා කථෙන්තො සෙසගාථා අභාසි –
‘‘යො තෙ විස්සාසයෙ තාත, විස්සාසඤ්ච ඛමෙය්ය තෙ;
සුස්සූසී ච තිතික්ඛී ච, තං භජෙහි ඉතො ගතො.
‘‘යස්ස කායෙන වාචාය, මනසා නත්ථි දුක්කටං;
උරසීව පතිට්ඨාය, තං භජෙහි ඉතො ගතො.
‘‘යො ච ධම්මෙන චරති, චරන්තොපි න මඤ්ඤති;
විසුද්ධකාරිං සප්පඤ්ඤං, තං භජෙහි ඉතො ගතො.
‘‘හලිද්දිරාගං ¶ කපිචිත්තං, පුරිසං රාගවිරාගිනං;
තාදිසං තාත මා සෙවි, නිම්මනුස්සම්පි චෙ සියා.
‘‘ආසීවිසංව කුපිතං, මීළ්හලිත්තං මහාපථං;
ආරකා පරිවජ්ජෙහි, යානීව විසමං පථං.
‘‘අනත්ථා ¶ තාත වඩ්ඪන්ති, බාලං අච්චුපසෙවතො;
මාස්සු බාලෙන සංගච්ඡි, අමිත්තෙනෙව සබ්බදා.
‘‘තං තාහං තාත යාචාමි, කරස්සු වචනං මම;
මාස්සු බාලෙන සංගච්ඡි, දුක්ඛො බාලෙහි සඞ්ගමො’’ති.
තත්ථ ¶ යො තෙ විස්සාසයෙති යො තව විස්සාසෙය්ය. ඛමෙය්ය තෙති යො ච තව අත්තනි තයා කතං විස්සාසං ඛමෙය්ය. සුස්සූසී ච තිතික්ඛී චාති තව වචනං සුස්සූසාය චෙව වචනාධිවාසනෙන ච සමන්නාගතො භවෙය්යාති අත්ථො. උරසීව පතිට්ඨායාති යථා මාතු උරසි පුත්තො පතිට්ඨාති, එවං පතිට්ඨහිත්වා අත්තනො මාතරං විය මඤ්ඤමානො තං භජෙය්යාසීති වදති. යො ච ධම්මෙන චරතීති යො තිවිධෙන සුචරිතෙන ධම්මෙන ඉරියති. න මඤ්ඤතීති තථා චරන්තොපි ‘‘අහං ධම්මං චරාමී’’ති මානං න කරොති. විසුද්ධකාරින්ති විසුද්ධානං දසකුසලකම්මපථානං කාරකං.
රාගවිරාගිනන්ති රාගිනඤ්ච විරාගිනඤ්ච රජ්ජිත්වා තංඛණඤ්ඤෙව විරජ්ජනසභාවං. නිම්මනුස්සම්පි චෙ සියාති සචෙපි සකලජම්බුදීපතලං නිම්මනුස්සං හොති, සොයෙව එකො මනුස්සො තිට්ඨති, තථාපි තාදිසං මා සෙවි. මහාපථන්ති ගූථමක්ඛිතං මග්ගං විය. යානීවාති යානෙන ගච්ඡන්තො විය. විසමන්ති නින්නඋන්නතඛාණුපාසාණාදිවිසමං. බාලං අච්චුපසෙවතොති බාලං අප්පඤ්ඤං අතිසෙවන්තස්ස. සබ්බදාති තාත, බාලෙන සහ සංවාසො නාම අමිත්තසංවාසො විය සබ්බදා නිච්චකාලමෙව දුක්ඛො. තං තාහන්ති තෙන කාරණෙන තං අහං.
සො එවං පිතරා ඔවදිතො ‘‘තාත, අහං මනුස්සපථං ගන්ත්වා තුම්හාදිසෙ පණ්ඩිතෙ න ලභිස්සාමි, තත්ථ ගන්තුං භායාමි, ඉධෙව තුම්හාකං සන්තිකෙ වසිස්සාමී’’ති ආහ. අථස්ස භිය්යොපි ඔවාදං දත්වා කසිණපරිකම්මං ¶ ආචික්ඛි. සො න චිරස්සෙව අභිඤ්ඤාසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා සද්ධිං පිතරා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.
තදා තාපසකුමාරො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අහොසි, කුමාරිකා ථුල්ලකුමාරිකාව, පිතා තාපසො පන අහමෙව අහොසින්ති.
හලිද්දිරාගජාතකවණ්ණනා නවමා.
[436] 10. සමුග්ගජාතකවණ්ණනා
කුතො ¶ ¶ නු ආගච්ඡථාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා භික්ඛු මාතුගාමං පත්ථෙසි, මාතුගාමො නාමෙස අසබ්භො අකතඤ්ඤූ, පුබ්බෙ දානවරක්ඛසා ගිලිත්වා කුච්ඡිනා පරිහරන්තාපි මාතුගාමං රක්ඛිතුං එකපුරිසනිස්සිතං කාතුං නාසක්ඛිංසු, ත්වං කථං සක්ඛිස්සසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාමෙ පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ඵලාඵලෙන යාපෙන්තො විහාසි. තස්ස පණ්ණසාලාය අවිදූරෙ එකො දානවරක්ඛසො වසති. සො අන්තරන්තරා මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුණාති, අටවියං පන මනුස්සානං සඤ්චරණමග්ගෙ ඨත්වා ආගතාගතෙ මනුස්සෙ ගහෙත්වා ඛාදති. තස්මිං කාලෙ එකා කාසිරට්ඨෙ කුලධීතා උත්තමරූපධරා අඤ්ඤතරස්මිං පච්චන්තගාමෙ නිවුත්ථා හොති. තස්සා එකදිවසං මාතාපිතූනං දස්සනත්ථාය ගන්ත්වා පච්චාගමනකාලෙ පරිවාරමනුස්සෙ දිස්වා සො දානවො භෙරවරූපෙන පක්ඛන්දි. මනුස්සා භීතා ගහිතගහිතාවුධානි ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිංසු. දානවො යානෙ නිසින්නං අභිරූපං මාතුගාමං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා තං අත්තනො ගුහං නෙත්වා භරියං අකාසි. තතො පට්ඨාය සප්පිතෙලතණ්ඩුලමච්ඡමංසාදීනි චෙව මධුරඵලාඵලානි ච ආහරිත්වා තං පොසෙසි, වත්ථාලඞ්කාරෙහි ච නං අලඞ්කරිත්වා රක්ඛණත්ථාය එකස්මිං කරණ්ඩකෙ පක්ඛිපිත්වා ¶ කරණ්ඩකං ගිලිත්වා කුච්ඡිනා පරිහරති. සො එකදිවසං න්හායිතුකාමතාය එකං සරං ගන්ත්වා කරණ්ඩකං උග්ගිලිත්වා තං තතො නීහරිත්වා න්හාපෙත්වා විලිම්පෙත්වා අලඞ්කාරෙත්වා ‘‘ථොකං තව සරීරං උතුං ගණ්හාපෙහී’’ති තං කරණ්ඩකසමීපෙ ඨපෙත්වා සයං න්හානතිත්ථං ඔතරිත්වා තං අනාසඞ්කමානො ථොකං දූරං ගන්ත්වා ¶ න්හායි.
තස්මිං සමයෙ වායුස්සපුත්තො නාම විජ්ජාධරො සන්නද්ධඛග්ගො ආකාසෙන ගච්ඡති. සා තං දිස්වා ‘‘එහී’’ති හත්ථමුද්දං අකාසි, විජ්ජාධරො ඛිප්පං ඔතරි. අථ නං සා කරණ්ඩකෙ පක්ඛිපිත්වා දානවස්ස ආගමනං ඔලොකෙන්තී කරණ්ඩකූපරි නිසීදිත්වා තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා තස්ස අත්තානං දස්සෙත්වා තස්මිං කරණ්ඩකසමීපං අසම්පත්තෙයෙව කරණ්ඩකං විවරිත්වා අන්තො පවිසිත්වා විජ්ජාධරස්ස උපරි නිපජ්ජිත්වා අත්තනො සාටකං පාරුපි. දානවො ආගන්ත්වා කරණ්ඩකං අසොධෙත්වා ‘‘මාතුගාමොයෙව මෙ’’ති සඤ්ඤාය කරණ්ඩකං ගිලිත්වා අත්තනො ගුහං ගච්ඡන්තො ¶ අන්තරාමග්ගෙ චින්තෙසි ‘‘තාපසො මෙ චිරං දිට්ඨො, අජ්ජ තාව නං ගන්ත්වා වන්දිස්සාමී’’ති. සො තස්ස සන්තිකං අගමාසි. තාපසොපි නං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා ද්වින්නං ජනානං කුච්ඡිගතභාවං ඤත්වා සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කුතො නු ආගච්ඡථ භො තයො ජනා, ස්වාගතා එථ නිසීදථාසනෙ;
කච්චිත්ථ, භොන්තො කුසලං අනාමයං, චිරස්සමබ්භාගමනඤ්හි වො ඉධා’’ති.
තත්ථ භොති ආලපනං. කච්චිත්ථාති කච්චි හොථ භවථ විජ්ජථ. භොන්තොති පුන ආලපන්තො ආහ. කුසලං අනාමයන්ති කච්චි තුම්හාකං කුසලං ආරොග්යං. චිරස්සමබ්භාගමනඤ්හි වො ඉධාති අජ්ජ තුම්හාකං ඉධ අබ්භාගමනඤ්ච චිරං ජාතං.
තං සුත්වා දානවො ‘‘අහං ඉමස්ස තාපසස්ස සන්තිකං එකකොව ආගතො, අයඤ්ච තාපසො ‘තයො ජනා’ති වදති, කිං නාමෙස කථෙති, කිං නු ඛො සභාවං ඤත්වා කථෙති, උදාහු උම්මත්තකො හුත්වා විලපතී’’ති චින්තෙත්වා තාපසං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අහමෙව ¶ ¶ එකො ඉධ මජ්ජ පත්තො, න චාපි මෙ දුතියො කොචි විජ්ජති;
කිමෙව සන්ධාය තෙ භාසිතං ඉසෙ, කුතො නු ආගච්ඡථ භො තයො ජනා’’ති.
තත්ථ ඉධ මජ්ජාති ඉධ අජ්ජ. කිමෙව සන්ධාය තෙ භාසිතං ඉසෙති භන්තෙ, ඉසි කිං නාමෙතං සන්ධාය තයා භාසිතං, පාකටං තාව මෙ කත්වා කථෙහීති.
තාපසො ‘‘එකංසෙනෙවාවුසො සොතුකාමොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි සුණාහී’’ති වත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘තුවඤ්ච එකො භරියා ච තෙ පියා, සමුග්ගපක්ඛිත්තනිකිණ්ණමන්තරෙ;
සා රක්ඛිතා කුච්ඡිගතාව තෙ සදා, වායුස්සපුත්තෙන සහා තහිං රතා’’ති.
තත්ථ තුවඤ්ච එකොති පඨමං තාව ත්වං එකො ජනො. පක්ඛිත්තනිකිණ්ණමන්තරෙති පක්ඛිත්තානිකිණ්ණඅන්තරෙ තං තත්ථ භරියං රක්ඛිතුකාමෙන සදා තයා සමුග්ගෙ පක්ඛිත්තා සද්ධිං සමුග්ගෙන ¶ නිකිණ්ණා අන්තරෙ, අන්තොකුච්ඡියං ඨපිතාති අත්ථො. වායුස්සපුත්තෙන සහාති එවංනාමකෙන විජ්ජාධරෙන සද්ධිං. තහිං රතාති තත්ථ තව අන්තොකුච්ඡියඤ්ඤෙව කිලෙසරතියා රතා. සො දානි ත්වං මාතුගාමං ‘‘එකං පුරිසනිස්සිතං කරිස්සාමී’’ති කුච්ඡිනාපි පරිහරන්තො තස්සා ජාරං උක්ඛිපිත්වා චරසීති.
තං සුත්වා දානවො ‘‘විජ්ජාධරා නාම බහුමායා හොන්ති, සචස්ස ඛග්ගො හත්ථගතො භවිස්සති, කුච්ඡිං මෙ ඵාලෙත්වාපි පලායිස්සතී’’ති භීතතසිතො හුත්වා ඛිප්පං කරණ්ඩකං උග්ගිලිත්වා පුරතො ඨපෙසි. සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා තං පවත්තිං පකාසෙන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘සංවිග්ගරූපො ¶ ඉසිනා වියාකතො, සො දානවො තත්ථ සමුග්ගමුග්ගිලි;
අද්දක්ඛි ¶ භරියං සුචිමාලධාරිනිං, වායුස්සපුත්තෙන සහා තහිං රත’’න්ති.
තත්ථ අද්දක්ඛීති සො කරණ්ඩකං විවරිත්වා අද්දස.
කරණ්ඩකෙ පන විවටමත්තෙයෙව විජ්ජාධරො විජ්ජං ජප්පිත්වා ඛග්ගං ගහෙත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. තං දිස්වා දානවො මහාසත්තස්ස තුස්සිත්වා ථුතිපුබ්බඞ්ගමා සෙසගාථා අභාසි –
‘‘සුදිට්ඨරූපමුග්ගතපානුවත්තිනා, හීනා නරා යෙ පමදාවසං ගතා;
යථා හවෙ පාණරිවෙත්ථ රක්ඛිතා, දුට්ඨා මයී අඤ්ඤමභිප්පමොදයි.
‘‘දිවා ච රත්තො ච මයා උපට්ඨිතා, තපස්සිනා ජොතිරිවා වනෙ වසං;
සා ධම්මමුක්කම්ම අධම්මමාචරි, අකිරියරූපො පමදාහි සන්ථවො.
‘‘සරීරමජ්ඣම්හි ඨිතාති මඤ්ඤහං, මය්හං අයන්ති අසතිං අසඤ්ඤතං;
සා ධම්මමුක්කම්ම අධම්මමාචරි, අකිරියරූපො පමදාහි සන්ථවො.
‘‘සුරක්ඛිතං මෙති කථං නු විස්සසෙ, අනෙකචිත්තාසු න හත්ථි රක්ඛණා;
එතා හි පාතාලපපාතසන්නිභා, එත්ථප්පමත්තො බ්යසනං නිගච්ඡති.
‘‘තස්මා ¶ හි තෙ සුඛිනො වීතසොකා, යෙ මාතුගාමෙහි චරන්ති නිස්සටා;
එතං සිවං උත්තමමාභිපත්ථයං, න මාතුගාමෙහි කරෙය්ය සන්ථව’’න්ති.
තත්ථ ¶ ¶ සුදිට්ඨරූපමුග්ගතපානුවත්තිනාති භන්තෙ, ඉසි උග්ගතපානුවත්තිනා තයා සුදිට්ඨරූපං ඉදං කාරණං. හීනාති නීචා. යථා හවෙ පාණරිවෙත්ථ රක්ඛිතාති අයං මයා අත්තනො පාණා විය එත්ථ අන්තොකුච්ඡියං පරිහරන්තෙන රක්ඛිතා. දුට්ඨා මයීති ඉදානි මයි මිත්තදුබ්භිකම්මං කත්වා දුට්ඨා අඤ්ඤං පුරිසං අභිප්පමොදති. ජොතිරිවා වනෙ වසන්ති වනෙ වසන්තෙන තපස්සිනා අග්ගි විය මයා උපට්ඨිතා පරිචරිතා. සා ධම්මමුක්කම්මාති සා එසා ධම්මං ඔක්කමිත්වා අතික්කමිත්වා. අකිරියරූපොති අකත්තබ්බරූපො. සරීරමජ්ඣම්හි ඨිතාති මඤ්ඤහං, මය්හං අයන්ති අසතිං අසඤ්ඤතන්ති ඉමං අසතිං අසප්පුරිසධම්මසමන්නාගතං අසඤ්ඤතං දුස්සීලං ‘‘මය්හං සරීරමජ්ඣම්හි ඨිතා’’ති ච ‘‘මය්හං අය’’න්ති ච මඤ්ඤාමි.
සුරක්ඛිතං මෙති කථං නු විස්සසෙති අයං මයා සුරක්ඛිතාති කථං පණ්ඩිතො විස්සාසෙය්ය, යත්ර හි නාම මාදිසොපි අන්තොකුච්ඡියං රක්ඛන්තො රක්ඛිතුං නාසක්ඛි. පාතාලපපාතසන්නිභාති ලොකස්සාදෙන දුප්පූරණීයත්තා මහාසමුද්දෙ පාතාලසඞ්ඛාතෙන පපාතෙන සදිසා. එත්ථප්පමත්තොති එතාසු එවරූපාසු නිග්ගුණාසු පමත්තො පුරිසො මහාබ්යසනං පාපුණාති. තස්මා හීති යස්මා මාතුගාමවසං ගතා මහාවිනාසං පාපුණන්ති, තස්මා යෙ මාතුගාමෙහි නිස්සටා හුත්වා චරන්ති, තෙ සුඛිනො. එතං සිවන්ති යදෙතං මාතුගාමතො නිස්සටානං විසංසට්ඨානං චරණං, එතං ඣානසුඛමෙව සිවං ඛෙමං උත්තමං අභිපත්ථෙතබ්බං, එතං පත්ථයමානො මාතුගාමෙහි සද්ධිං සන්ථවං න කරෙය්යාති.
එවඤ්ච පන වත්වා දානවො මහාසත්තස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ නිස්සාය මයා ජීවිතං ලද්ධං, අහං ඉමාය පාපධම්මාය විජ්ජාධරෙන මාරාපිතො’’ති මහාසත්තං අභිත්ථවි. සොපිස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘ඉමිස්සා මා කිඤ්චි පාපං අකාසි, සීලානි ගණ්හාහී’’ති තං පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. දානවො ‘‘අහං කුච්ඡිනා පරිහරන්තොපි තං රක්ඛිතුං න සක්කොමි, අඤ්ඤො කො රක්ඛිස්සතී’’ති තං උය්යොජෙත්වා අත්තනො අරඤ්ඤමෙව අගමාසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා දිබ්බචක්ඛුකතාපසො අහමෙව අහොසින්ති.
සමුග්ගජාතකවණ්ණනා දසමා.
[437] 11. පූතිමංසජාතකවණ්ණනා
න ¶ ¶ ඛො මෙ රුච්චතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඉන්ද්රියඅසංවරං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ බහූ භික්ඛූ ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරා අහෙසුං. සත්ථා ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ ඔවදිතුං වට්ටතී’’ති ආනන්දත්ථෙරස්ස වත්වා අනියමවසෙන භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා අලඞ්කතපල්ලඞ්කවරමජ්ඣගතො භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා නාම රූපාදීසු සුභනිමිත්තවසෙන නිමිත්තං ගහෙතුං වට්ටති, සචෙ හි තස්මිං සමයෙ කාලං කරොති, නිරයාදීසු නිබ්බත්තති, තස්මා රූපාදීසු සුභනිමිත්තං මා ගණ්හථ. භික්ඛුනා නාම රූපාදිගොචරෙන න භවිතබ්බං, රූපාදිගොචරා හි දිට්ඨෙව ධම්මෙ මහාවිනාසං පාපුණන්ති, තස්මා වරං, භික්ඛවෙ, තත්තාය අයොසලාකාය ආදිත්තාය සම්පජ්ජලිතාය සජොතිභූතාය චක්ඛුන්ද්රියං සම්පලිමට්ඨ’’න්ති විත්ථාරෙත්වා ‘‘තුම්හාකං රූපං ඔලොකනකාලොපි අත්ථි අනොලොකනකාලොපි. ඔලොකනකාලෙ සුභවසෙන අනොලොකෙත්වා අසුභවසෙනෙව ඔලොකෙය්යාථ, එවං අත්තනො ගොචරා න පරිහායිස්සථ. කො පන තුම්හාකං ගොචරොති? චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, නව ලොකුත්තරධම්මා. එතස්මිඤ්හි වො ගොචරෙ චරන්තානං න ලච්ඡති මාරො ඔතාරං, සචෙ පන කිලෙසවසිකා හුත්වා සුභනිමිත්තවසෙන ඔලොකෙස්සථ, පූතිමංසසිඞ්ගාලො විය අත්තනො ගොචරා පරිහායිස්සථා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ හිමවන්තපදෙසෙ අරඤ්ඤායතනෙ පබ්බතගුහායං අනෙකසතා එළකා වසන්ති. තෙසං වසනට්ඨානතො අවිදූරෙ එකිස්සා ගුහාය පූතිමංසො නාම සිඞ්ගාලො වෙණියා නාම භරියාය සද්ධිං වසති. සො එකදිවසං භරියාය සද්ධිං විචරන්තො ¶ තෙ එළකෙ දිස්වා ‘‘එකෙන උපායෙන ඉමෙසං මංසං ඛාදිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා උපායෙන එකෙකං එළකං මාරෙසි. තෙ උභොපි එළකමංසං ඛාදන්තා ථාමසම්පන්නා ථූලසරීරා අහෙසුං. අනුපුබ්බෙන එළකා පරික්ඛයං අගමංසු. තෙසං අන්තරෙ මෙණ්ඩමාතා ¶ නාම එකා එළිකා බ්යත්තා අහොසි උපායකුසලා. සිඞ්ගාලො තං මාරෙතුං අසක්කොන්තො එකදිවසං භරියාය සද්ධිං සම්මන්තෙන්තො ‘‘භද්දෙ, එළකා ඛීණා, ඉමං එළිකං එකෙන උපායෙන ඛාදිතුං වට්ටති, අයං පනෙත්ථ උපායො, ත්වං එකිකාව ගන්ත්වා එතාය සද්ධිං සඛී හොහි, අථ තෙ තාය සද්ධිං විස්සාසෙ උප්පන්නෙ අහං මතාලයං කරිත්වා නිපජ්ජිස්සාමි, ත්වං එතං උපසඞ්කමිත්වා ‘එළිකෙ සාමිකො මෙ මතො, අහඤ්ච අනාථා, ඨපෙත්වා තං අඤ්ඤො මෙ ඤාතකො නත්ථි, එහි රොදිත්වා කන්දිත්වා තස්ස සරීරකිච්චං කරිස්සාමා’ති වත්වා තං ගහෙත්වා ආගච්ඡෙය්යාසි, අථ නං අහං උප්පතිත්වා ගීවාය ඩංසිත්වා මාරෙස්සාමී’’ති ආහ.
සා ¶ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තාය සද්ධිං සඛිභාවං කත්වා විස්සාසෙ උප්පන්නෙ එළිකං තථා අවොච. එළිකා ‘‘ආළි සිඞ්ගාලි තව සාමිකෙන සබ්බෙ මම ඤාතකා ඛාදිතා, භායාමි න සක්කොමි ගන්තු’’න්ති ආහ. ‘‘ආළි, මා භායි, මතකො කිං කරිස්සතී’’ති? ‘‘ඛරමන්තො තෙ සාමිකො, භායාමෙවාහ’’න්ති සා එවං වත්වාපි තාය පුනප්පුනං යාචියමානා ‘‘අද්ධා මතො භවිස්සතී’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තාය සද්ධිං පායාසි. ගච්ඡන්තී පන ‘‘කො ජානාති, කිං භවිස්සතී’’ති තස්මිං ආසඞ්කාය සිඞ්ගාලිං පුරතො කත්වා සිඞ්ගාලං පරිග්ගණ්හන්තීයෙව ගච්ඡති. සිඞ්ගාලො තාසං පදසද්දං සුත්වා ‘‘ආගතා නු ඛො එළිකා’’ති සීසං උක්ඛිපිත්වා අක්ඛීනි පරිවත්තෙත්වා ඔලොකෙසි. එළිකා තං තථා කරොන්තං දිස්වා ‘‘අයං පාපධම්මො මං වඤ්චෙත්වා මාරෙතුකාමො මතාලයං දස්සෙත්වා නිපන්නො’’ති නිවත්තිත්වා පලායන්තී සිඞ්ගාලියා ‘‘කස්මා පලායසී’’ති වුත්තෙ තං කාරණං කථෙන්තී පඨමං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ ඛො මෙ රුච්චති ආළි, පූතිමංසස්ස පෙක්ඛනා;
එතාදිසා සඛාරස්මා, ආරකා පරිවජ්ජයෙ’’ති.
තත්ථ ¶ ආළීති ආලපනං, සඛි සහායිකෙති අත්ථො. එතාදිසා සඛාරස්මාති එවරූපා සහායකා අපක්කමිත්වා තං සහායකං ආරකා පරිවජ්ජෙය්යාති අත්ථො.
එවඤ්ච පන වත්වා සා නිවත්තිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතා. සිඞ්ගාලී තං නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තී තස්සා කුජ්ඣිත්වා අත්තනො සාමිකස්සෙව සන්තිකං ගන්ත්වා පජ්ඣායමානා නිසීදි. අථ නං සිඞ්ගාලො ගරහන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘උම්මත්තිකා අයං වෙණී, වණ්ණෙති පතිනො සඛිං;
පජ්ඣායි පටිගච්ඡන්තිං, ආගතං මෙණ්ඩමාතර’’න්ති.
තත්ථ වෙණීති තස්සා නාමං. වණ්ණෙති පතිනො සඛින්ති පඨමමෙව අත්තනො සඛිං එළිකං ‘‘මයි සිනෙහා විස්සාසිකා ආගමිස්සති නො සන්තිකං, මතාලයං කරොහී’’ති පතිනො සන්තිකෙ වණ්ණෙති. අථ නං සා ඉදානි ආගතං මම සන්තිකං අනාගන්ත්වාව පටිගච්ඡන්තිං මෙණ්ඩමාතරං පජ්ඣායති අනුසොචතීති.
තං සුත්වා සිඞ්ගාලී තතියං ගාථමාහ –
‘‘ත්වං ¶ ඛොසි සම්ම උම්මත්තො, දුම්මෙධො අවිචක්ඛණො;
යො ත්වං මතාලයං කත්වා, අකාලෙන විපෙක්ඛසී’’ති.
තත්ථ අවිචක්ඛණොති විචාරණපඤ්ඤාරහිතො. අකාලෙන විපෙක්ඛසීති එළිකාය අත්තනො සන්තිකං අනාගතායෙව ඔලොකෙසීති අත්ථො.
‘‘න අකාලෙ විපෙක්ඛය්ය, කාලෙ පෙක්ඛෙය්ය පණ්ඩිතො;
පූතිමංසොව පජ්ඣායි, යො අකාලෙ විපෙක්ඛතී’’ති. – අයං අභිසම්බුද්ධගාථා;
තත්ථ අකාලෙති කාමගුණෙ ආරබ්භ සුභවසෙන චිත්තුප්පාදකාලෙ. අයඤ්හි භික්ඛුනො රූපං ඔලොකෙතුං අකාලො නාම. කාලෙති අසුභවසෙන අනුස්සතිවසෙන කසිණවසෙන වා රූපග්ගහණකාලෙ. අයඤ්හි ¶ භික්ඛුනො රූපං ඔලොකෙතුං කාලො නාම. තත්ථ අකාලෙ සාරත්තකාලෙ රූපං ඔලොකෙන්තා මහාවිනාසං පාපුණන්තීති හරිතචජාතකලොමසකස්සපජාතකාදීහි දීපෙතබ්බං. කාලෙ අසුභවසෙන ඔලොකෙන්තා අරහත්තෙ පතිට්ඨහන්තීති අසුභකම්මිකතිස්සත්ථෙරවත්ථුනා කථෙතබ්බං. පූතිමංසොව පජ්ඣායීති භික්ඛවෙ, යථා පූතිමංසසිඞ්ගාලො අකාලෙ එළිකං ඔලොකෙත්වා අත්තනො ¶ ගොචරා පරිහීනො පජ්ඣායති, එවං භික්ඛු අකාලෙ සුභවසෙන රූපං ඔලොකෙත්වා සතිපට්ඨානාදිගොචරා පරිහීනො දිට්ඨධම්මෙ සම්පරායෙපි සොචති පජ්ඣායති කිලමතීති.
වෙණීපි ඛො සිඞ්ගාලී පූතිමංසං අස්සාසෙත්වා ‘‘සාමි, මා චින්තෙසි, අහං තං පුනපි උපායෙන ආනෙස්සාමි, ත්වං ආගතකාලෙ අප්පමත්තො ගණ්හෙය්යාසී’’ති වත්වා තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ආළි, තව ආගතකාලෙයෙව නො අත්ථො ජාතො, තව ආගතකාලස්මිංයෙව හි මෙ සාමිකො සතිං පටිලභි, ඉදානි ජීවති, එහි තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොහී’’ති වත්වා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘පියං ඛො ආළි මෙ හොතු, පුණ්ණපත්තං දදාහි මෙ;
පති සඤ්ජීවිතො මය්හං, එය්යාසි පියපුච්ඡිකා’’ති.
තත්ථ පුණ්ණපත්තං දදාහි මෙති පියක්ඛානං අක්ඛායිකා මය්හං තුට්ඨිදානං දෙහි. පති සඤ්ජීවිතො මය්හන්ති මම සාමිකො සඤ්ජීවිතො උට්ඨිතො අරොගොති අත්ථො. එය්යාසීති මයා සද්ධිං ආගච්ඡ.
එළිකා ¶ ‘‘අයං පාපධම්මා මං වඤ්චෙතුකාමා, අයුත්තං ඛො පන පටිපක්ඛකරණං, උපායෙනෙව නං වඤ්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘පියං ඛො ආළි තෙ හොතු, පුණ්ණපත්තං දදාමි තෙ;
මහතා පරිවාරෙන, එස්සං කයිරාහි භොජන’’න්ති.
තත්ථ එස්සන්ති ආගමිස්සාමි. ආගච්ඡමානා ච අත්තනො ආරක්ඛං කත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන ආගමිස්සාමීති.
අථ ¶ නං සිඞ්ගාලී පරිවාරං පුච්ඡන්තී සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘කීදිසො තුය්හං පරිවාරො, යෙසං කාහාමි භොජනං;
කිං නාමකා ච තෙ සබ්බෙ, තෙ මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතා’’ති.
සා ආචික්ඛන්තී අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘මාලියො චතුරක්ඛො ච, පිඞ්ගියො අථ ජම්බුකො;
එදිසො මය්හං පරිවාරො, තෙසං කයිරාහි භොජන’’න්ති.
තත්ථ ¶ තෙ මෙති තෙ පරිවාරෙ මය්හං ආචික්ඛි. මාලියොතිආදීනි චතුන්නං සුනඛානං නාමානි. ‘‘තත්ථ එකෙකස්ස පඤ්ච පඤ්ච සුනඛසතානි පරිවාරෙන්ති, එවං ද්වීහි සුනඛසහස්සෙහි පරිවාරිතා ආගමිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘සචෙ තෙ භොජනං න ලභිස්සන්ති, තුම්හෙ ද්වෙපි ජනෙ මාරෙත්වා ඛාදිස්සන්තී’’ති ආහ.
තං සුත්වා සිඞ්ගාලී භීතා ‘‘අලං ඉමිස්සා තත්ථ ගමනෙන, උපායෙනස්සා අනාගමනමෙව කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නවමං ගාථමාහ –
‘‘නික්ඛන්තාය අගාරස්මා, භණ්ඩකම්පි විනස්සති;
ආරොග්යං ආළිනො වජ්ජං, ඉධෙව වස මාගමා’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – ආළි, තව ගෙහෙ බහුභණ්ඩකං අත්ථි, තං තෙ නික්ඛන්තාය අගාරස්මා අනාරක්ඛං භණ්ඩකං විනස්සති, අහමෙව තෙ ආළිනො සහායකස්ස ආරොග්යං වජ්ජං වදිස්සාමි, ත්වං ඉධෙව වස මාගමාති.
එවඤ්ච පන වත්වා මරණභයභීතා වෙගෙන සාමිකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං ගහෙත්වා පලායි. තෙ පුන තං ඨානං ආගන්තුං නාසක්ඛිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා අහං තස්මිං ඨානෙ වනජෙට්ඨකරුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතා අහොසි’’න්ති.
පූතිමංසජාතකවණ්ණනා එකාදසමා.
[438] 12. දද්දරජාතකවණ්ණනා
යො ¶ තෙ පුත්තකෙති ඉදං සත්ථා ගිජ්ඣකූටෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස වධාය පරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි සමයෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘අහො ආවුසො දෙවදත්තො නිල්ලජ්ජො අනරියො එවං උත්තමගුණධරස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස අජාතසත්තුනා සද්ධිං එකතො හුත්වා ධනුග්ගහපයොජනසිලාපවිජ්ඣනනාළාගිරිවිස්සජ්ජනෙහි වධාය උපායං කරොතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මය්හං වධාය පරිසක්කි, ඉදානි පන මෙ තාසමත්තම්පි කාතුං නාසක්ඛී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො පඤ්චසතානං මාණවකානං සිප්පං වාචෙන්තො එකදිවසං චින්තෙසි ‘‘මය්හං ඉධ වසන්තස්ස පලිබොධො හොති, මාණවකානම්පි සිප්පං න නිට්ඨාති, හිමවන්තපදෙසෙ අරඤ්ඤායතනං පවිසිත්වා තත්ථ වසන්තො වාචෙස්සාමී’’ති. සො මාණවකානං කථෙත්වා තිලතණ්ඩුලතෙලවත්ථාදීනි ගාහාපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මග්ගතො අවිදූරෙ ඨානෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා නිවාසං කප්පෙසි, මාණවාපි අත්තනො පණ්ණසාලං කරිංසු. මාණවකානං ඤාතකා තෙලතණ්ඩුලාදීනි පෙසෙන්ති. රට්ඨවාසිනොපි ‘‘දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො කිර අරඤ්ඤෙ අසුකට්ඨානෙ නාම වසන්තො සිප්පං උග්ගණ්හාපෙතී’’ති තස්ස තණ්ඩුලාදීනි අභිහරන්ති, කන්තාරප්පටිපන්නාපි දෙන්ති, අඤ්ඤතරොපි පුරිසො ඛීරපානත්ථාය සවච්ඡං ¶ ධෙනුං අදාසි. ආචරියස්ස පණ්ණසාලාය සන්තිකෙ ද්වීහි පොතකෙහි සද්ධිං එකා ගොධා වසති, සීහබ්යග්ඝාපිස්ස උපට්ඨානං ආගච්ඡන්ති. එකො තිත්තිරොපි තත්ථ නිබද්ධවාසො අහොසි. සො ආචරියස්ස මාණවානං මන්තෙ වාචෙන්තස්ස සද්දං සුත්වා තයොපි වෙදෙ උග්ගණ්හි. මාණවා තෙන සද්ධිං අතිවිස්සාසිකා අහෙසුං.
අපරභාගෙ මාණවෙසු නිප්ඵත්තිං අප්පත්තෙසුයෙව ආචරියො කාලමකාසි. මාණවා තස්ස සරීරං ඣාපෙත්වා වාලුකාය ථූපං කත්වා නානාපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා රොදන්ති පරිදෙවන්ති. අථ නෙ තිත්තිරො ‘‘කස්මා ¶ රොදථා’’ති ආහ. ‘‘ආචරියො නො සිප්පෙ අනිට්ඨිතෙයෙව කාලකතො, තස්මා රොදාමා’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ මා සොචිත්ථ, අහං වො සිප්පං වාචෙස්සාමී’’ති. ‘‘ත්වං කථං ජානාසී’’ති? ‘‘අහං ආචරියෙ තුම්හාකං වාචෙන්තෙ සද්දං සුත්වා තයො වෙදෙ පගුණෙ අකාසින්ති. තෙන හි අත්තනො පගුණභාවං අම්හෙ ජානාපෙහී’’ති. තිත්තිරො ¶ ‘‘තෙන හි සුණාථා’’ති තෙසං ගණ්ඨිට්ඨානමෙව පබ්බතමත්ථකා නදිං ඔතරන්තො විය ඔසාරෙසි. මාණවා හට්ඨතුට්ඨා හුත්වා තිත්තිරපණ්ඩිතස්ස සන්තිකෙ සිප්පං පට්ඨපෙසුං. සොපි දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස ඨානෙ ඨත්වා තෙසං සිප්පං වාචෙසි. මාණවා තස්ස සුවණ්ණපඤ්ජරං කරිත්වා උපරි විතානං බන්ධිත්වා සුවණ්ණතට්ටකෙ මධුලාජාදීනි උපහරන්තා නානාවණ්ණෙහි පුප්ඵෙහි පූජෙන්තා මහන්තං සක්කාරං කරිංසු. ‘‘තිත්තිරො කිර අරඤ්ඤායතනෙ පඤ්චසතෙ මාණවකෙ මන්තං වාචෙතී’’ති සකලජම්බුදීපෙ පාකටො අහොසි.
තදා ජම්බුදීපෙ ගිරග්ගසමජ්ජසදිසං මහන්තං ඡණං ඝොසයිංසු. මාණවානං මාතාපිතරො ‘‘ඡණදස්සනත්ථාය ආගච්ඡන්තූ’’ති පෙසෙසුං. මාණවා තිත්තිරස්ස ආරොචෙත්වා තිත්තිරපණ්ඩිතං සබ්බඤ්ච අස්සමපදං ගොධං පටිච්ඡාපෙත්වා අත්තනො අත්තනො නගරමෙව අගමිංසු. තදා එකො නික්කාරුණිකො දුට්ඨතාපසො තත්ථ තත්ථ විචරන්තො තං ඨානං සම්පාපුණි. ගොධා තං දිස්වා පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘අසුකට්ඨානෙ තණ්ඩුලා, අසුකට්ඨානෙ තෙලාදීනි අත්ථි, භත්තං පචිත්වා භුඤ්ජාහී’’ති වත්වා ගොචරත්ථාය ගතා. තාපසො පාතොව භත්තං පචිත්වා ද්වෙ ගොධාපුත්තකෙ මාරෙත්වා ඛාදි, දිවා තිත්තිරපණ්ඩිතඤ්ච වච්ඡකඤ්ච මාරෙත්වා ඛාදි, සායං ධෙනුං ආගච්ඡන්තං දිස්වා තම්පි මාරෙත්වා මංසං ඛාදිත්වා රුක්ඛමූලෙ නිපජ්ජිත්වා ඝුරුඝුරායන්තො නිද්දං ඔක්කමි. ගොධා සායං ආගන්ත්වා පුත්තකෙ අපස්සන්තී උපධාරයමානා විචරි. රුක්ඛදෙවතා ගොධං පුත්තකෙ අදිස්වා කම්පමානං ඔලොකෙත්වා ඛන්ධවිටපබ්භන්තරෙ දිබ්බානුභාවෙන ඨත්වා ‘‘ගොධෙ මා කම්පි, ඉමිනා පාපපුරිසෙන තව පුත්තකා ච තිත්තිරො ච වච්ඡො ච ධෙනු ච මාරිතා, ගීවාය නං ඩංසිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙහී’’ති සල්ලපන්තී පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යො ¶ ¶ තෙ පුත්තකෙ අඛාදි, දින්නභත්තො අදූසකෙ;
තස්මිං දාඨං නිපාතෙහි, මා තෙ මුච්චිත්ථ ජීවතො’’ති.
තත්ථ ¶ දින්නභත්තොති භත්තං පචිත්වා භුඤ්ජාහීති තයා දින්නභත්තො. අදූසකෙති නිද්දොසෙ නිරපරාධෙ. තස්මිං දාඨං නිපාතෙහීති තස්මිං පාපපුරිසෙ චතස්සොපි දාඨා නිපාතෙහීති අධිප්පායො. මා තෙ මුච්චිත්ථ ජීවතොති ජීවන්තො සජීවො හුත්වා තව හත්ථතො එසො පාපධම්මො මා මුච්චිත්ථ, මොක්ඛං මා ලභතු, ජීවිතක්ඛයං පාපෙහීති අත්ථො.
තතො ගොධා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ආකිණ්ණලුද්දො පුරිසො, ධාතිචෙලංව මක්ඛිතො;
පදෙසං තං න පස්සාමි, යත්ථ දාඨං නිපාතයෙ.
‘‘අකතඤ්ඤුස්ස පොසස්ස, නිච්චං විවරදස්සිනො;
සබ්බං චෙ පථවිං දජ්ජා, නෙව නං අභිරාධයෙ’’ති.
තත්ථ ආකිණ්ණලුද්දොති ගාළ්හලුද්දො. විවරදස්සිනොති ඡිද්දං ඔතාරං පරියෙසන්තස්ස. නෙව නං අභිරාධයෙති එවරූපං පුග්ගලං සකලපථවිං දෙන්තොපි තොසෙතුං න සක්කුණෙය්ය, කිමඞ්ගං පනාහං භත්තමත්තදායිකාති දස්සෙති.
ගොධා එවං වත්වා ‘‘අයං පබුජ්ඣිත්වා මම්පි ඛාදෙය්යා’’ති අත්තනො ජීවිතං රක්ඛමානා පලායි. තෙපි පන සීහබ්යග්ඝා තිත්තිරස්ස සහායකාව, කදාචි තෙ ආගන්ත්වා තිත්තිරං පස්සන්ති, කදාචි සො ගන්ත්වා තෙසං ධම්මං දෙසෙත්වා ආගච්ඡති, තස්මිං පන දිවසෙ සීහො බ්යග්ඝං ආහ – ‘‘සම්ම, චිරං දිට්ඨො නො තිත්තිරො, අජ්ජ සත්තට්ඨදිවසා හොන්ති, ගච්ඡ, තාවස්ස පවත්තිං ඤත්වා එහී’’ති. බ්යග්ඝො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ගොධාය පලායනකාලෙ තං ඨානං පත්වා තං පාපපුරිසං නිද්දායන්තං පස්සි. තස්ස ජටන්තරෙ තිත්තිරපණ්ඩිතස්ස ලොමානි ¶ පඤ්ඤායන්ති, ධෙනුයා ච වච්ඡකස්ස ච අට්ඨීනි පඤ්ඤායන්ති. බ්යග්ඝරාජා තං සබ්බං දිස්වා සුවණ්ණපඤ්ජරෙ ච තිත්තිරපණ්ඩිතං අදිස්වා ‘‘ඉමිනා පාපපුරිසෙන එතෙ මාරිතා භවිස්සන්තී’’ති තං පාදෙන පහරිත්වා උට්ඨාපෙසි. සොපි තං දිස්වා භීතතසිතො අහොසි. අථ නං බ්යග්ඝො ‘‘ත්වං එතෙ මාරෙත්වා ඛාදසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘නෙව මාරෙමි, න ඛාදාමී’’ති. ‘‘පාපධම්ම තයි අමාරෙන්තෙ අඤ්ඤො ¶ කො මාරෙස්සති, කථෙහි තාව කාරණං, අකථෙන්තස්ස ජීවිතං තෙ නත්ථී’’ති. සො මරණභයභීතො ‘‘ආම, සාමි, ගොධාපුත්තකෙ ච වච්ඡකඤ්ච ධෙනුඤ්ච මාරෙත්වා ඛාදාමි, තිත්තිරං පන ¶ න මාරෙමී’’තිආහ. සො තස්ස බහුං කථෙන්තස්සපි අසද්දහිත්වා ‘‘ත්වං කුතො ආගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සාමි, කලිඞ්ගරට්ඨතො වාණිජකානං භණ්ඩං වහන්තො ජීවිකහෙතු ඉදඤ්චිදඤ්ච කම්මං කත්වා ඉදානිම්හි ඉධාගතො’’ති තෙන සබ්බස්මිං අත්තනා කතකම්මෙ කථිතෙ ‘‘පාපධම්ම තයි තිත්තිරං අමාරෙන්තෙ අඤ්ඤො කො මාරෙස්සති, එහි සීහස්ස මිගරඤ්ඤො සන්තිකං තං නෙස්සාමී’’ති තං පුරතො කත්වා තාසෙන්තො අගමාසි. සීහරාජා තං ආනෙන්තං බ්යග්ඝං පුච්ඡන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘කිං නු සුබාහු තරමානරූපො, පච්චාගතොසි සහ මාණවෙන;
කිං කිච්චමත්ථං ඉධමත්ථි තුය්හං, අක්ඛාහි මෙ පුච්ඡිතො එතමත්ථ’’න්ති.
තත්ථ සුබාහූති බ්යග්ඝං නාමෙනාලපති. බ්යග්ඝස්ස හි පුරිමකායො මනාපො හොති, තෙන තං එවමාහ. කිං කිච්චමත්ථං ඉධමත්ථි තුය්හන්ති කිං කරණීයං අත්ථසඤ්ඤිතං ඉමිනා මාණවෙන ඉධ අත්ථි. ‘‘තුය්හං කිං කිච්චමත්ථ’’න්තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො.
තං ¶ සුත්වා බ්යග්ඝො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘යො තෙ සඛා දද්දරො සාධුරූපො, තස්ස වධං පරිසඞ්කාමි අජ්ජ;
පුරිසස්ස කම්මායතනානි සුත්වා, නාහං සුඛිං දද්දරං අජ්ජ මඤ්ඤෙ’’ති.
තත්ථ දද්දරොති තිත්තිරො. තස්ස වධන්ති තස්ස තිත්තිරපණ්ඩිතස්ස ඉමම්හා පුරිසම්හා අජ්ජ වධං පරිසඞ්කාමි. නාහං සුඛින්ති අහං අජ්ජ දද්දරං සුඛිං අරොගං න මඤ්ඤාමි.
අථ නං සීහො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘කානිස්ස කම්මායතනානි අස්සු, පුරිසස්ස වුත්තිසමොධානතාය;
කං වා පටිඤ්ඤං පුරිසස්ස සුත්වා, පරිසඞ්කසි දද්දරං මාණවෙනා’’ති.
තත්ථ ¶ අස්සූති අස්සොසි. වුත්තිසමොධානතායාති ජීවිතවුත්තිසමොධානතාය, කානි නාම ඉමිනා ¶ අත්තනො කම්මානි තුය්හං කථිතානීති අත්ථො. මාණවෙනාති කිං සුත්වා ඉමිනා මාණවෙන මාරිතං පරිසඞ්කසි.
අථස්ස කථෙන්තො බ්යග්ඝරාජා සෙසගාථා අභාසි –
‘‘චිණ්ණා කලිඞ්ගා චරිතා වණිජ්ජා, වෙත්තාචරො සඞ්කුපථොපි චිණ්ණො;
නටෙහි චිණ්ණං සහ වාකුරෙහි, දණ්ඩෙන යුද්ධම්පි සමජ්ජමජ්ඣෙ.
‘‘බද්ධා කුලීකා මිතමාළකෙන, අක්ඛා ජිතා සංයමො අබ්භතීතො;
අබ්බාහිතං පුබ්බකං අඩ්ඪරත්තං, හත්ථා දඩ්ඪා පිණ්ඩපටිග්ගහෙන.
‘‘තානිස්ස ¶ කම්මායතනානි අස්සු, පුරිසස්ස වුත්තිසමොධානතාය;
යථා අයං දිස්සති ලොමපිණ්ඩො, ගාවො හතා කිං පන දද්දරස්සා’’ති.
තත්ථ චිණ්ණා කලිඞ්ගාති වාණිජකානං භණ්ඩං වහන්තෙන කිර තෙන කලිඞ්ගරට්ඨෙ චිණ්ණා. චරිතා වණිජ්ජාති වණිජ්ජාපි තෙන කතා. වෙත්තාචරොති වෙත්තෙහි සඤ්චරිතබ්බො. සඞ්කුපථොපි චිණ්ණොති ඛාණුකමග්ගොපි වලඤ්ජිතො. නටෙහීති ජීවිකහෙතුයෙව නටෙහිපි සද්ධිං. චිණ්ණං සහ වාකුරෙහීති වාකුරං වහන්තෙන වාකුරෙහි සද්ධිං චරිතං. දණ්ඩෙන යුද්ධන්ති දණ්ඩෙන යුද්ධම්පි කිර තෙන යුජ්ඣිතං.
බද්ධා කුලීකාති සකුණිකාපි කිර තෙන බද්ධා. මිතමාළකෙනාති ධඤ්ඤමාපකකම්මම්පි කිර තෙන කතං. අක්ඛා ජිතාති අක්ඛධුත්තානං වෙය්යාවච්චං කරොන්තෙන ¶ අක්ඛා හටා. සංයමො අබ්භතීතොති ජීවිතවුත්තිං නිස්සාය පබ්බජන්තෙනෙව සීලසංයමො අතික්කන්තො. අබ්බාහිතන්ති අපග්ඝරණං කතං. පුබ්බකන්ති ලොහිතං. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමිනා කිර ජීවිකං නිස්සාය රාජාපරාධිකානං හත්ථපාදෙ ඡින්දිත්වා තෙ ආනෙත්වා සාලාය නිපජ්ජාපෙත්වා වණමුඛෙහි පග්ඝරන්තං ලොහිතං අඩ්ඪරත්තසමයෙ තත්ථ ගන්ත්වා කුණ්ඩකධූමං දත්වා ඨපිතන්ති. හත්ථා දඩ්ඪාති ආජීවිකපබ්බජ්ජං පබ්බජිතකාලෙ උණ්හපිණ්ඩපාතපටිග්ගහණෙ හත්ථාපි කිරස්ස දඩ්ඪා.
තානිස්ස කම්මායතනානීති තානි අස්ස කම්මානි. අස්සූති අස්සොසිං. යථා අයන්ති යථා එස එතස්ස ජටන්තරෙ තිත්තිරලොමපිණ්ඩොපි දිස්සති, ඉමිනා කාරණෙන වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘එතෙනෙව ¶ සො මාරිතො’’ති. ගාවො හතා කිං පන දද්දරස්සාති ගාවොපි එතෙන හතා, දද්දරස්ස පන කිං න හනිතබ්බං, කස්මා එස තං න මාරෙස්සතීති.
සීහො තං පුරිසං පුච්ඡි ‘‘මාරිතො තෙ තිත්තිරපණ්ඩිතො’’ති? ‘‘ආම, සාමී’’ති. අථස්ස සච්චවචනං සුත්වා සීහො තං විස්සජ්ජෙතුකාමො අහොසි. බ්යග්ඝරාජා පන ‘‘මාරෙතබ්බයුත්තකො එසො’’ති වත්වා තත්ථෙව නං දාඨාහි පහරිත්වා මාරෙත්වා ආවාටං ඛණිත්වා ¶ පක්ඛිපි. මාණවා ආගන්ත්වා තිත්තිරපණ්ඩිකං අදිස්වා රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා නිවත්තිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො පුබ්බෙපි මය්හං වධාය පරිසක්කී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කූටජටිලො දෙවදත්තො අහොසි, ගොධා උප්පලවණ්ණා, බ්යග්ඝො මොග්ගල්ලානො, සීහො සාරිපුත්තො, දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො මහාකස්සපො, තිත්තිරපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
දද්දරජාතකවණ්ණනා ද්වාදසමා.
ජාතකුද්දානං –
ගිජ්ඣකොසම්බී ¶ සුවඤ්ච, චූළසූවං හරිත්තචං;
කුසලං ලොමකස්සපං, චක්කවාකං හලිද්දි ච.
සමුග්ගං පූතිමංසඤ්ච, දද්දරඤ්චෙව ද්වාදස;
ජාතකෙ නවනිපාතෙ, ගීයිංසු ගීතිකාරකා.
නවකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(තතියො භාගො නිට්ඨිතො.)