📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
ඛුද්දකනිකායෙ
ජාතක-අට්ඨකථා
චතුත්ථො භාගො
10. දසකනිපාතො
[439] 1. චතුද්වාරජාතකවණ්ණනා
චතුද්වාරමිදං ¶ ¶ ¶ නගරන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං දුබ්බචභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු නවකනිපාතස්ස පඨමජාතකෙ විත්ථාරිතමෙව. ඉධ පන සත්ථා තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු දුබ්බචො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘පුබ්බෙපි ත්වං භික්ඛු දුබ්බචතාය පණ්ඩිතානං වචනං අකත්වා ඛුරචක්කං ආපාදෙසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ කස්සපදසබලස්ස කාලෙ බාරාණසියං අසීතිකොටිවිභවස්ස සෙට්ඨිනො එකො පුත්තො මිත්තවින්දකො නාම අහොසි. තස්ස මාතාපිතරො සොතාපන්නා අහෙසුං, සො පන දුස්සීලො අස්සද්ධො. අථ නං අපරභාගෙ පිතරි කාලකතෙ මාතා කුටුම්බං විචාරෙන්තී ආහ – ‘‘තාත, තයා දුල්ලභං මනුස්සත්තං ලද්ධං, දානං දෙහි, සීලං රක්ඛාහි, උපොසථකම්මං කරොහි, ධම්මං සුණාහී’’ති. අම්ම, න මය්හං දානාදීහි අත්ථො, මා මං කිඤ්චි අවචුත්ථ, අහං යථාකම්මං ගමිස්සාමීති. එවං වදන්තම්පි නං එකදිවසං ¶ පුණ්ණමුපොසථදිවසෙ මාතා ආහ – ‘‘තාත, අජ්ජ අභිලක්ඛිතො මහාඋපොසථදිවසො, අජ්ජ උපොසථං සමාදියිත්වා විහාරං ගන්ත්වා සබ්බරත්තිං ධම්මං සුත්වා එහි, අහං තෙ සහස්සං දස්සාමී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති ධනලොභෙන උපොසථං සමාදියිත්වා භුත්තපාතරාසො විහාරං ගන්ත්වා දිවසං වීතිනාමෙත්වා රත්තිං යථා එකම්පි ධම්මපදං කණ්ණං න පහරති, තථා එකස්මිං ¶ පදෙසෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දං ඔක්කමිත්වා පුනදිවසෙ පාතොව මුඛං ධොවිත්වා ගෙහං ගන්ත්වා නිසීදි.
මාතා පනස්ස ‘‘අජ්ජ මෙ පුත්තො ධම්මං සුත්වා පාතොව ධම්මකථිකත්ථෙරං ආදාය ආගමිස්සතී’’ති යාගුං ඛාදනීයං භොජනීයං පටියාදෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා තස්සාගමනං පටිමානෙන්තී තං එකකං ආගතං දිස්වා ‘‘තාත, ධම්මකථිකො කෙන න ආනීතො’’ති වත්වා ‘‘න මය්හං ධම්මකථිකෙන අත්ථො’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි යාගුං පිවා’’ති ආහ. සො ‘‘තුම්හෙහි මය්හං සහස්සං පටිස්සුතං, තං තාව මෙ දෙථ, පච්ඡා පිවිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘පිව, තාත, පච්ඡා දස්සාමී’’ති. ‘‘ගහෙත්වාව පිවිස්සාමී’’ති. අථස්ස මාතා සහස්සභණ්ඩිකං පුරතො ඨපෙසි. සො යාගුං පිවිත්වා සහස්සභණ්ඩිකං ගහෙත්වා වොහාරං කරොන්තො න චිරස්සෙව වීසසතසහස්සං උප්පාදෙසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘නාවං උපට්ඨපෙත්වා වොහාරං කරිස්සාමී’’ති. සො නාවං උපට්ඨපෙත්වා ‘‘අම්ම, අහං නාවාය වොහාරං කරිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං මාතා ‘‘ත්වං තාත, එකපුත්තකො, ඉමස්මිං ඝරෙ ධනම්පි බහු, සමුද්දො අනෙකාදීනවො, මා ගමී’’ති නිවාරෙසි. සො ‘‘අහං ගමිස්සාමෙව, න සක්කා මං නිවාරෙතු’’න්ති වත්වා ‘‘අහං තං, තාත, වාරෙස්සාමී’’ති මාතරා හත්ථෙ ගහිතො හත්ථං විස්සජ්ජාපෙත්වා මාතරං පහරිත්වා පාතෙත්වා අන්තරං කත්වා ගන්ත්වා නාවාය සමුද්දං පක්ඛන්දි.
නාවා සත්තමෙ දිවසෙ මිත්තවින්දකං නිස්සාය සමුද්දපිට්ඨෙ නිච්චලා අට්ඨාසි. කාළකණ්ණිසලාකා කරියමානා මිත්තවින්දකස්සෙව හත්ථෙ තික්ඛත්තුං පති. අථස්ස උළුම්පං දත්වා ‘‘ඉමං එකං නිස්සාය බහූ මා නස්සන්තූ’’ති තං සමුද්දපිට්ඨෙ ඛිපිංසු. තාවදෙව නාවා ජවෙන මහාසමුද්දං පක්ඛන්දි. සොපි උළුම්පෙ නිපජ්ජිත්වා එකං දීපකං පාපුණි. තත්ථ ඵලිකවිමානෙ චතස්සො ¶ වෙමානිකපෙතියො අද්දස. තා සත්තාහං දුක්ඛං ¶ අනුභවන්ති, සත්තාහං සුඛං ¶ . සො තාහි සද්ධිං සත්තාහං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවි. අථ නං තා දුක්ඛානුභවනත්ථාය ගච්ඡමානා ‘‘සාමි, මයං සත්තමෙ දිවසෙ ආගමිස්සාම, යාව මයං ආගච්ඡාම, තාව අනුක්කණ්ඨමානො ඉධෙව වසා’’ති වත්වා අගමංසු. සො තණ්හාවසිකො හුත්වා තස්මිංයෙව ඵලකෙ නිපජ්ජිත්වා පුන සමුද්දපිට්ඨෙන ගච්ඡන්තො අපරං දීපකං පත්වා තත්ථ රජතවිමානෙ අට්ඨ වෙමානිකපෙතියො දිස්වා එතෙනෙව උපායෙන අපරස්මිං දීපකෙ මණිවිමානෙ සොළස, අපරස්මිං දීපකෙ කනකවිමානෙ ද්වත්තිංස වෙමානිකපෙතියො දිස්වා තාහි සද්ධිං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා තාසම්පි දුක්ඛං අනුභවිතුං ගතකාලෙ පුන සමුද්දපිට්ඨෙන ගච්ඡන්තො එකං පාකාරපරික්ඛිත්තං චතුද්වාරං නගරං අද්දස. උස්සදනිරයො කිරෙස, බහූනං නෙරයිකසත්තානං කම්මකරණානුභවනට්ඨානං මිත්තවින්දකස්ස අලඞ්කතපටියත්තනගරං විය හුත්වා උපට්ඨාසි.
සො ‘‘ඉමං නගරං පවිසිත්වා රාජා භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඛුරචක්කං උක්ඛිපිත්වා සීසෙ පච්චමානං නෙරයිකසත්තං අද්දස. අථස්ස තං තස්ස සීසෙ ඛුරචක්කං පදුමං විය හුත්වා උපට්ඨාසි. උරෙ පඤ්චඞ්ගිකබන්ධනං උරච්ඡදපසාධනං හුත්වා සීසතො ගලන්තං ලොහිතං ලොහිතචන්දනවිලෙපනං විය හුත්වා පරිදෙවනසද්දො මධුරසරො ගීතසද්දො විය හුත්වා උපට්ඨාසි. සො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භො පුරිස, චිරං තයා පදුමං ධාරිතං, දෙහි මෙ එත’’න්ති ආහ. ‘‘සම්ම, නයිදං පදුමං, ඛුරචක්කං එත’’න්ති. ‘‘ත්වං මය්හං අදාතුකාමතාය එවං වදසී’’ති. නෙරයිකසත්තො චින්තෙසි ‘‘මය්හං කම්මං ඛීණං භවිස්සති, ඉමිනාපි මයා විය මාතරං පහරිත්වා ආගතෙන භවිතබ්බං, දස්සාමිස්ස ඛුරචක්ක’’න්ති. අථ නං ‘‘එහි භො, ගණ්හ ඉම’’න්ති වත්වා ඛුරචක්කං තස්ස සීසෙ ඛිපි, තං තස්ස මත්ථකං පිසමානං භස්සි. තස්මිං ඛණෙ මිත්තවින්දකො ¶ තස්ස ඛුරචක්කභාවං ඤත්වා ‘‘තව ඛුරචක්කං ගණ්හ, තව ඛුරචක්කං ගණ්හා’’ති වෙදනාප්පත්තො පරිදෙවි, ඉතරො අන්තරධායි. තදා බොධිසත්තො රුක්ඛදෙවතා හුත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන උස්සදචාරිකං චරමානො තං ඨානං පාපුණි. මිත්තවින්දකො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘සාමි දෙවරාජ, ඉදං මං චක්කං සණ්හකරණියං විය තිලානි පිසමානං ඔතරති, කිං නු ඛො මයා පාපං පකත’’න්ති පුච්ඡන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘චතුද්වාරමිදං ¶ නගරං, ආයසං දළ්හපාකාරං;
ඔරුද්ධපටිරුද්ධොස්මි, කිං පාපං පකතං මයා.
‘‘සබ්බෙ ¶ අපිහිතා ද්වාරා, ඔරුද්ධොස්මි යථා දිජො;
කිමාධිකරණං යක්ඛ, චක්කාභිනිහතො අහ’’න්ති.
තත්ථ දළ්හපාකාරන්ති ථිරපාකාරං. ‘‘දළ්හතොරණ’’න්තිපි පාඨො, ථිරද්වාරන්ති අත්ථො. ඔරුද්ධපටිරුද්ධොස්මීති අන්තො කත්වා සමන්තා පාකාරෙන රුද්ධො, පලායනට්ඨානං න පඤ්ඤායති. කිං පාපං පකතන්ති කිං නු ඛො මයා පාපකම්මං කතං. අපිහිතාති ථකිතා. යථා දිජොති පඤ්ජරෙ පක්ඛිත්තො සකුණො විය. කිමාධිකරණන්ති කිං කාරණං. චක්කාභිනිහතොති චක්කෙන අභිනිහතො.
අථස්ස දෙවරාජා කාරණං කථෙතුං ඡ ගාථා අභාසි –
‘‘ලද්ධා සතසහස්සානි, අතිරෙකානි වීසති;
අනුකම්පකානං ඤාතීනං, වචනං සම්ම නාකරි.
‘‘ලඞ්ඝිං සමුද්දං පක්ඛන්දි, සාගරං අප්පසිද්ධිකං;
චතුබ්භි අට්ඨජ්ඣගමා, අට්ඨාහිපි ච සොළස.
‘‘සොළසාහි ච බාත්තිංස, අතිච්ඡං චක්කමාසදො;
ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ.
‘‘උපරිවිසාලා දුප්පූරා, ඉච්ඡා විසටගාමිනී;
යෙ ච තං අනුගිජ්ඣන්ති, තෙ හොන්ති චක්කධාරිනො.
‘‘බහුභණ්ඩං අවහාය, මග්ගං අප්පටිවෙක්ඛිය;
යෙසඤ්චෙතං අසඞ්ඛාතං, තෙ හොන්ති චක්කධාරිනො.
‘‘කම්මං ¶ සමෙක්ඛෙ විපුලඤ්ච භොගං, ඉච්ඡං න සෙවෙය්ය අනත්ථසංහිතං;
කරෙය්ය වාක්යං අනුකම්පකානං, තං තාදිසං නාතිවත්තෙය්ය චක්ක’’න්ති.
තත්ථ ලද්ධා සතසහස්සානි, අතිරෙකානි වීසතීති ත්වං උපොසථං කත්වා මාතු සන්තිකා සහස්සං ¶ ගහෙත්වා වොහාරං කරොන්තො සතසහස්සානි ¶ ච අතිරෙකානි වීසතිසහස්සානි ලභිත්වා. නාකරීති තෙන ධනෙන අසන්තුට්ඨො නාවාය සමුද්දං පවිසන්තො සමුද්දෙ ආදීනවඤ්ච කථෙත්වා මාතුයා වාරියමානොපි අනුකම්පකානං ඤාතීනං වචනං න කරොසි, සොතාපන්නං මාතරං පහරිත්වා අන්තරං කත්වා නික්ඛන්තොයෙවාසීති දීපෙති.
ලඞ්ඝින්ති නාවං උල්ලඞ්ඝනසමත්ථං. පක්ඛන්දීති පක්ඛන්දොසි. අප්පසිද්ධිකන්ති මන්දසිද්ධිං විනාසබහුලං. චතුබ්භි අට්ඨාති අථ නං නිස්සාය ඨිතාය නාවාය ඵලකං දත්වා සමුද්දෙ ඛිත්තොපි ත්වං මාතරං නිස්සාය එකදිවසං කතස්ස උපොසථකම්මස්ස නිස්සන්දෙන ඵලිකවිමානෙ චතස්සො ඉත්ථියො ලභිත්වා තතො රජතවිමානෙ අට්ඨ, මණිවිමානෙ සොළස, කනකවිමානෙ ද්වත්තිංස අධිගතොසීති. අතිච්ඡං චක්කමාසදොති අථ ත්වං යථාලද්ධෙන අසන්තුට්ඨො ‘‘අත්ර උත්තරිතරං ලභිස්සාමී’’ති එවං ලද්ධං ලද්ධං අතික්කමනලොභසඞ්ඛාතාය අතිච්ඡාය සමන්නාගතත්තා අතිච්ඡො පාපපුග්ගලො තස්ස උපොසථකම්මස්ස ඛීණත්තා ද්වත්තිංස ඉත්ථියො අතික්කමිත්වා ඉමං පෙතනගරං ආගන්ත්වා තස්ස මාතුපහාරදානඅකුසලස්ස නිස්සන්දෙන ඉදං ඛුරචක්කං සම්පත්තොසි. ‘‘අත්රිච්ඡ’’න්තිපි පාඨො, අත්ර අත්ර ඉච්ඡමානොති අත්ථො. ‘‘අත්රිච්ඡා’’තිපි පාඨො, අත්රිච්ඡායාති අත්ථො. භමතීති තස්ස තෙ ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස ඉදං චක්කං මත්ථකං පිසමානං ඉදානි කුම්භකාරචක්කං විය මත්ථකෙ භමතීති අත්ථො.
යෙ ච තං අනුගිජ්ඣන්තීති තණ්හා නාමෙසා ගච්ඡන්තී උපරූපරි විසාලා හොති, සමුද්දො විය ච දුප්පූරා, රූපාදීසු තස්ස තස්ස ඉච්ඡනඉච්ඡාය විසටගාමිනී, තං එවරූපං තණ්හං යෙ ච අනුගිජ්ඣන්ති ගිද්ධා ගධිතා හුත්වා පුනප්පුනං අල්ලීයන්ති. තෙ හොන්ති චක්කධාරිනොති තෙ එවං පච්චන්තා ඛුරචක්කං ධාරෙන්ති. බහුභණ්ඩන්ති මාතාපිතූනං සන්තකං බහුධනං ඔහාය. මග්ගන්ති ගන්තබ්බං අප්පසිද්ධිකං සමුද්දමග්ගං අපච්චවෙක්ඛිත්වා යථා ත්වං පටිපන්නො, එවමෙව අඤ්ඤෙසම්පි යෙසඤ්චෙතං අසඞ්ඛාතං අවීමංසිතං, තෙ යථා ත්වං තථෙව තණ්හාවසිකා හුත්වා ධනං පහාය ගමනමග්ගං අනපෙක්ඛිත්වා පටිපන්නා චක්කධාරිනො හොන්ති. කම්මං සමෙක්ඛෙති තස්මා පණ්ඩිතො පුරිසො අත්තනා කත්තබ්බකම්මං ‘‘සදොසං නු ඛො, නිද්දොස’’න්ති සමෙක්ඛෙය්ය ¶ පච්චවෙක්ඛෙය්ය. විපුලඤ්ච ¶ භොගන්ති අත්තනො ධම්මලද්ධං ධනරාසිම්පි සමෙක්ඛෙය්ය. නාතිවත්තෙය්යාති තං තාදිසං පුග්ගලං ඉදං චක්කං න අතිවත්තෙය්ය නාවත්ථරෙය්ය. ‘‘නාතිවත්තෙතී’’තිපි පාඨො, නාවත්ථරතීති අත්ථො.
තං ¶ සුත්වා මිත්තවින්දකො ‘‘ඉමිනා දෙවපුත්තෙන මයා කතකම්මං තථතො ඤාතං, අයං මය්හං පච්චනපමාණම්පි ජානිස්සති, පුච්ඡාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා නවමං ගාථමාහ –
‘‘කීවචිරං නු මෙ යක්ඛ, චක්කං සිරසි ඨස්සති;
කති වස්සසහස්සානි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
අථස්ස කථෙන්තො මහාසත්තො දසමං ගාථමාහ –
‘‘අතිසරො පච්චසරො, මිත්තවින්ද සුණොහි මෙ;
චක්කං තෙ සිරසි මාවිද්ධං, න තං ජීවං පමොක්ඛසී’’ති.
තත්ථ අතිසරොති අතිසරීතිපි අතිසරො, අතිසරිස්සතීතිපි අතිසරො. පච්චසරොති තස්සෙව වෙවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – සම්ම මිත්තවින්දක, සුණොහි මෙ වචනං, ත්වඤ්හි අතිදාරුණස්ස කම්මස්ස කතත්තා අතිසරො, තස්ස පන න සක්කා වස්සගණනාය විපාකො පඤ්ඤාපෙතුන්ති අපරිමාණං අතිමහන්තං විපාකදුක්ඛං සරිස්සසි පටිපජ්ජිස්සසීති අතිසරො. තෙන තෙ ‘‘එත්තකානි වස්සසහස්සානී’’ති වත්තුං න සක්කොමි. සිරසිමාවිද්ධන්ති යං පන තෙ ඉදං චක්කං සිරස්මිං ආවිද්ධං කුම්භකාරචක්කමිව භමති. න තං ජීවං පමොක්ඛසීති තං ත්වං යාව තෙ කම්මවිපාකො න ඛීයති, තාව ජීවමානො න පමොක්ඛසි, කම්මවිපාකෙ පන ඛීණෙ ඉදං චක්කං පහාය යථාකම්මං ගමිස්සසීති.
ඉදං වත්වා දෙවපුත්තො අත්තනො දෙවට්ඨානමෙව ගතො, ඉතරොපි මහාදුක්ඛං පටිපජ්ජි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මිත්තවින්දකො අයං දුබ්බචභික්ඛු අහොසි, දෙවරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චතුද්වාරජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[440] 2. කණ්හජාතකවණ්ණනා
කණ්හො ¶ ¶ වතායං පුරිසොති ඉදං සත්ථා කපිලවත්ථුං උපනිස්සාය නිග්රොධාරාමෙ විහරන්තො සිතපාතුකම්මං ආරබ්භ කථෙසි. තදා කිර සත්ථා සායන්හසමයෙ ¶ නිග්රොධාරාමෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ජඞ්ඝවිහාරං අනුචඞ්කමමානො අඤ්ඤතරස්මිං පදෙසෙ සිතං පාත්වාකාසි. ආනන්දත්ථෙරො ‘‘කො නු ඛො හෙතු, කො පච්චයො භගවතො සිතස්ස පාතුකම්මාය, න අහෙතු තථාගතා සිතං පාතුකරොන්ති, පුච්ඡිස්සාමි තාවා’’ති අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සිතකාරණං පුච්ඡි. අථස්ස සත්ථා ‘‘භූතපුබ්බං, ආනන්ද, කණ්හො නාම ඉසි අහොසි, සො ඉමස්මිං භූමිප්පදෙසෙ විහාසි ඣායී ඣානරතො, තස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පී’’ති සිතකාරණං වත්වා තස්ස වත්ථුනො අපාකටත්තා ථෙරෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසියං එකෙන අසීතිකොටිවිභවෙන අපුත්තකෙන බ්රාහ්මණෙන සීලං සමාදියිත්වා පුත්තෙ පත්ථිතෙ බොධිසත්තො තස්ස බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. කාළවණ්ණත්තා පනස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘කණ්හකුමාරො’’ති නාමං අකංසු. සො සොළසවස්සකාලෙ මණිපටිමා විය සොභග්ගප්පත්තො හුත්වා පිතරා සිප්පුග්ගහණත්ථාය පෙසිතො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගහෙත්වා පච්චාගච්ඡි. අථ නං පිතා අනුරූපෙන දාරෙන සංයොජෙසි. සො අපරභාගෙ මාතාපිතූනං අච්චයෙන සබ්බිස්සරියං පටිපජ්ජි. අථෙකදිවසං රතනකොට්ඨාගාරානි විලොකෙත්වා වරපල්ලඞ්කමජ්ඣගතො සුවණ්ණපට්ටං ආහරාපෙත්වා ‘‘එත්තකං ධනං අසුකෙන උප්පාදිතං, එත්තකං අසුකෙනා’’ති පුබ්බඤාතීහි සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිතානි අක්ඛරානි දිස්වා චින්තෙසි ‘‘යෙහි ඉමං ධනං උප්පාදිතං, තෙ න පඤ්ඤායන්ති, ධනමෙව පඤ්ඤායති, එකොපි ඉදං ධනං ගහෙත්වා ගතො නාම නත්ථි, න ඛො පන සක්කා ධනභණ්ඩිකං බන්ධිත්වා පරලොකං ගන්තුං. පඤ්චන්නං වෙරානං සාධාරණභාවෙන හි අසාරස්ස ධනස්ස දානං සාරො, බහුරොගසාධාරණභාවෙන අසාරස්ස සරීරස්ස සීලවන්තෙසු අභිවාදනාදිකම්මං සාරො, අනිච්චාභිභූතභාවෙන අසාරස්ස ¶ ජීවිතස්ස අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනායොගො සාරො, තස්මා අසාරෙහි භොගෙහි සාරග්ගහණත්ථං දානං දස්සාමී’’ති.
සො ආසනා වුට්ඨාය රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා රාජානං ආපුච්ඡිත්වා මහාදානං පවත්තෙසි. යාව සත්තමා දිවසා ධනං අපරික්ඛීයමානං ¶ දිස්වා ‘‘කිං මෙ ධනෙන, යාව මං ජරා නාභිභවති, තාවදෙව පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගෙහෙ සබ්බද්වාරානි විවරාපෙත්වා ‘‘දින්නං මෙ, හරන්තූ’’ති අසුචිං විය ජිගුච්ඡන්තො ¶ වත්ථුකාමෙ පහාය මහාජනස්ස රොදන්තස්ස පරිදෙවන්තස්ස නගරා නික්ඛමිත්වා හිමවන්තපදෙසං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අත්තනො වසනත්ථාය රමණීයං භූමිභාගං ඔලොකෙන්තො ඉමං ඨානං පත්වා ‘‘ඉධ වසිස්සාමී’’ති එකං ඉන්දවාරුණීරුක්ඛං ගොචරගාමං අධිට්ඨාය තස්සෙව රුක්ඛස්ස මූලෙ විහාසි. ගාමන්තසෙනාසනං පහාය ආරඤ්ඤිකො අහොසි, පණ්ණසාලං අකත්වා රුක්ඛමූලිකො අහොසි, අබ්භොකාසිකො නෙසජ්ජිකො. සචෙ නිපජ්ජිතුකාමො, භූමියංයෙව නිපජ්ජති, දන්තමූසලිකො හුත්වා අනග්ගිපක්කමෙව ඛාදති, ථුසපරික්ඛිත්තං කිඤ්චි න ඛාදති, එකදිවසං එකවාරමෙව ඛාදති, එකාසනිකො අහොසි. ඛමාය පථවීආපතෙජවායුසමො හුත්වා එතෙ එත්තකෙ ධුතඞ්ගගුණෙ සමාදාය වත්තති, ඉමස්මිං කිර ජාතකෙ බොධිසත්තො පරමප්පිච්ඡො අහොසි. සො න චිරස්සෙව අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ඣානකීළං කීළන්තො තත්ථෙව වසති, ඵලාඵලත්ථම්පි අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡති, රුක්ඛස්ස ඵලිතකාලෙ ඵලං ඛාදති, පුප්ඵිතකාලෙ පුප්ඵං ඛාදති, සපත්තකාලෙ පත්තානි ඛාදති, නිප්පත්තකාලෙ පපටිකං ඛාදති. එවං පරමසන්තුට්ඨො හුත්වා ඉමස්මිං ඨානෙ චිරං වසති.
සො එකදිවසං පුබ්බණ්හසමයෙ තස්ස රුක්ඛස්ස පක්කානි ඵලානි ගණ්හි, ගණ්හන්තො පන ලොලුප්පචාරෙන උට්ඨාය අඤ්ඤස්මිං පදෙසෙ න ගණ්හාති, යථානිසින්නොව හත්ථං පසාරෙත්වා හත්ථප්පසාරණට්ඨානෙ ඨිතානි ඵලානි සංහරති, තෙසුපි මනාපාමනාපං අවිචිනිත්වා සම්පත්තසම්පත්තමෙව ගණ්හාති. එවං පරමසන්තුට්ඨස්ස තස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. තං කිර සක්කස්ස ආයුක්ඛයෙන වා උණ්හං හොති පුඤ්ඤක්ඛයෙන ¶ වා, අඤ්ඤස්මිං ¶ වා මහානුභාවසත්තෙ තං ඨානං පත්ථෙන්තෙ, ධම්මිකානං වා මහිද්ධිකසමණබ්රාහ්මණානං සීලතෙජෙන උණ්හං හොති. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති ආවජ්ජෙත්වා ඉමස්මිං පදෙසෙ වසන්තං කණ්හං ඉසිං රුක්ඛඵලානි උච්චිනන්තං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘අයං ඉසි ඝොරතපො පරමජිතින්ද්රියො, ඉමං ධම්මකථාය සීහනාදං නදාපෙත්වා සුකාරණං සුත්වා වරෙන සන්තප්පෙත්වා ඉමමස්ස රුක්ඛං ධුවඵලං කත්වා ආගමිස්සාමී’’ති. සො මහන්තෙනානුභාවෙන සීඝං ඔතරිත්වා තස්මිං රුක්ඛමූලෙ තස්ස පිට්ඨිපස්සෙ ඨත්වා ‘‘අත්තනො අවණ්ණෙ කථිතෙ කුජ්ඣිස්සති නු ඛො, නො’’ති වීමංසන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කණ්හො වතායං පුරිසො, කණ්හං භුඤ්ජති භොජනං;
කණ්හෙ භූමිපදෙසස්මිං, න මය්හං මනසො පියො’’ති.
තත්ථ කණ්හොති කාළවණ්ණො. භොජනන්ති රුක්ඛඵලභොජනං.
කණ්හො ¶ ඉසි සක්කස්ස වචනං සුත්වා ‘‘කො නු ඛො මයා සද්ධිං කථෙතී’’ති දිබ්බචක්ඛුනා උපධාරෙන්තො ‘‘සක්කො’’ති ඤත්වා අනිවත්තිත්වා අනොලොකෙත්වාව දුතියං ගාථමාහ –
‘‘න කණ්හො තචසා හොති, අන්තොසාරො හි බ්රාහ්මණො;
යස්මිං පාපානි කම්මානි, ස වෙ කණ්හො සුජම්පතී’’ති.
තත්ථ තචසාති තචෙන කණ්හො නාම න හොතීති අත්ථො. අන්තොසාරොති අබ්භන්තරෙ සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසාරෙහි සමන්නාගතො. එවරූපො හි බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො නාම හොති. ස වෙති යස්මිං පන පාපානි කම්මානි අත්ථි, සො යත්ථ කත්ථචි කුලෙ ජාතොපි යෙන කෙනචි සරීරවණ්ණෙන සමන්නාගතොපි කාළකොව.
එවඤ්ච පන වත්වා ඉමෙසං සත්තානං කණ්හභාවකරානි පාපකම්මානි එකවිධාදිභෙදෙහි විත්ථාරෙත්වා සබ්බානිපි තානි ගරහිත්වා සීලාදයො ගුණෙ පසංසිත්වා ආකාසෙ චන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය ¶ සක්කස්ස ධම්මං දෙසෙසි. සක්කො තස්ස ධම්මකථං සුත්වා පමුදිතො සොමනස්සජාතො මහාසත්තං වරෙන නිමන්තෙන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘එතස්මිං ¶ තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං බ්රාහ්මණ තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසී’’ති.
තත්ථ එතස්මින්ති යං ඉදං තයා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන විය සුලපිතං, තස්මිං සුලපිතෙ තුම්හාකමෙව අනුච්ඡවිකත්තා පතිරූපෙ සුභාසිතෙ යං කිඤ්චි මනසා ඉච්ඡසි, සබ්බං තෙ යං වරං ඉච්ඡිතං පත්ථිතං, තං දම්මීති අත්ථො.
තං සුත්වා මහාසත්තො චින්තෙසි ‘‘අයං කිං නු ඛො අත්තනො අවණ්ණෙ කථිතෙ කුජ්ඣිස්සති, නොති මං වීමංසන්තො මය්හං ඡවිවණ්ණඤ්ච භොජනඤ්ච වසනට්ඨානඤ්ච ගරහිත්වා ඉදානි මය්හං අකුද්ධභාවං ඤත්වා පසන්නචිත්තො වරං දෙති, මං ඛො පනෙස ‘සක්කිස්සරියබ්රහ්මිස්සරියානං අත්ථාය බ්රහ්මචරියං චරතී’තිපි මඤ්ඤෙය්ය, තත්රස්ස නික්කඞ්ඛභාවත්ථං මය්හං පරෙසු කොධො වා දොසො වා මා උප්පජ්ජතු, පරසම්පත්තියං ලොභො වා පරෙසු සිනෙහො වා මා උප්පජ්ජතු, මජ්ඣත්තොව භවෙය්යන්ති ඉමෙ මයා චත්තාරො වරෙ ගහෙතුං වට්ටතී’’ති. සො තස්ස නික්කඞ්ඛභාවත්ථාය චත්තාරො වරෙ ගණ්හන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘වරඤ්චෙ ¶ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
සුනික්කොධං සුනිද්දොසං, නිල්ලොභං වුත්තිමත්තනො;
නිස්නෙහමභිකඞ්ඛාමි, එතෙ මෙ චතුරො වරෙ’’ති.
තත්ථ වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්කාති සචෙ ත්වං මය්හං වරං අදාසි. සුනික්කොධන්ති අකුජ්ඣනවසෙන සුට්ඨු නික්කොධං. සුනිද්දොසන්ති අදුස්සනවසෙන සුට්ඨු නිද්දොසං. නිල්ලොභන්ති පරසම්පත්තීසු නිල්ලොභං. වුත්තිමත්තනොති එවරූපං අත්තනො වුත්තිං. නිස්නෙහන්ති පුත්තධීතාදීසු වා සවිඤ්ඤාණකෙසු ධනධඤ්ඤාදීසු වා අවිඤ්ඤාණකෙසු අත්තනො සන්තකෙසුපි නිස්නෙහං අපගතලොභං. අභිකඞ්ඛාමීති එවරූපං ඉමෙහි චතූහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං අත්තනො වුත්තිං අභිකඞ්ඛාමි. එතෙ මෙ චතුරො වරෙති එතෙ නික්කොධාදිකෙ චතුරො මය්හං වරෙ දෙහීති.
කිං පනෙස න ජානාති ‘‘යථා න සක්කා සක්කස්ස සන්තිකෙ වරං ගහෙත්වා වරෙන කොධාදයො හනිතු’’න්ති. නො න ජානාති, සක්කෙ ඛො පන වරං ¶ දෙන්තෙ න ගණ්හාමීති වචනං න යුත්තන්ති තස්ස ච නික්කඞ්ඛභාවත්ථාය ගණ්හි ¶ . තතො සක්කො චින්තෙසි ‘‘කණ්හපණ්ඩිතො වරං ගණ්හන්තො අතිවිය අනවජ්ජෙ වරෙ ගණ්හි, එතෙසු වරෙසු ගුණදොසං එතමෙව පුච්ඡිස්සාමී’’ති. අථ නං පුච්ඡන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘කිංනු කොධෙ වා දොසෙ වා, ලොභෙ ස්නෙහෙ ච බ්රාහ්මණ;
ආදීනවං ත්වං පස්සසි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
තස්සත්ථො – බ්රාහ්මණ කිං නු ඛො ත්වං කොධෙ දොසෙ ලොභෙ ස්නෙහෙ ච ආදීනවං පස්සසි, තං තාව මෙ පුච්ඡිතො අක්ඛාහි, න හි මයං එත්ථ ආදීනවං ජානාමාති.
අථ නං මහාසත්තො ‘‘තෙන හි සුණාහී’’ති වත්වා චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘අප්පො හුත්වා බහු හොති, වඩ්ඪතෙ සො අඛන්තිජො;
ආසඞ්ගී බහුපායාසො, තස්මා කොධං න රොචයෙ.
‘‘දුට්ඨස්ස ¶ ඵරුසා වාචා, පරාමාසො අනන්තරා;
තතො පාණි තතො දණ්ඩො, සත්ථස්ස පරමා ගති;
දොසො කොධසමුට්ඨානො, තස්මා දොසං න රොචයෙ.
‘‘ආලොපසාහසාකාරා, නිකතී වඤ්චනානි ච;
දිස්සන්ති ලොභධම්මෙසු, තස්මා ලොභං න රොචයෙ.
‘‘ස්නෙහසඞ්ගථිතා ගන්ථා, සෙන්ති මනොමයා පුථූ;
තෙ භුසං උපතාපෙන්ති, තස්මා ස්නෙහං න රොචයෙ’’ති.
තත්ථ අඛන්තිජොති සො අනධිවාසකජාතිකස්ස අඛන්තිතො ජාතො කොධො පඨමං පරිත්තො හුත්වා පච්ඡා බහු හොති අපරාපරං වඩ්ඪති. තස්ස වඩ්ඪනභාවො ඛන්තිවාදීජාතකෙන (ජා. 1.4.49 ආදයො) චෙව චූළධම්මපාලජාතකෙන (ජා. 1.5.44 ආදයො) ච වණ්ණෙතබ්බො. අපිච තිස්සාමච්චස්සපෙත්ථ භරියං ආදිං කත්වා සබ්බං සපරිජනං මාරෙත්වා පච්ඡා අත්තනො මාරිතවත්ථු කථෙතබ්බං. ආසඞ්ගීති ආසඞ්ගකරණො. යස්ස උප්පජ්ජති, තං ආසත්තං ලග්ගිතං කරොති, තං වත්ථුං විස්සජ්ජෙත්වා ¶ ගන්තුං න දෙති, නිවත්තිත්වා අක්කොසනාදීනි කාරෙති. බහුපායාසොති බහුනා කායිකචෙතසිකදුක්ඛසඞ්ඛාතෙන උපායාසෙන කිලමථෙන සමන්නාගතො. කොධං නිස්සාය හි කොධවසෙන අරියාදීසු කතවීතික්කමා දිට්ඨධම්මෙ චෙව සම්පරායෙ ච වධබන්ධවිප්පටිසාරාදීනි ¶ චෙව පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකරණාදීනි ච බහූනි දුක්ඛානි අනුභවන්තීති කොධො බහුපායාසො නාම. තස්මාති යස්මා එස එවං අනෙකාදීනවො, තස්මා කොධං න රොචෙමි.
දුට්ඨස්සාති කුජ්ඣනලක්ඛණෙන කොධෙන කුජ්ඣිත්වා අපරභාගෙ දුස්සනලක්ඛණෙන දොසෙන දුට්ඨස්ස පඨමං තාව ‘‘අරෙ, දාස, පෙස්සා’’ති ඵරුසවාචා නිච්ඡරති, වාචාය අනන්තරා ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනවසෙන හත්ථපරාමාසො, තතො අනන්තරා උපක්කමනවසෙන පාණි පවත්තති, තතො දණ්ඩො, දණ්ඩප්පහාරෙ අතික්කමිත්වා පන එකතොධාරඋභතොධාරස්ස සත්ථස්ස පරමා ගති, සබ්බපරියන්තා සත්ථනිප්ඵත්ති හොති. යදා හි සත්ථෙන පරං ජීවිතා වොරොපෙත්වා පච්ඡා තෙනෙව සත්ථෙන අත්තානං ජීවිතා වොරොපෙති, තදා දොසො මත්ථකප්පත්තො හොති. දොසො කොධසමුට්ඨානොති යථා අනම්බිලං තක්කං වා කඤ්ජිකං වා පරිණාමවසෙන පරිවත්තිත්වා අම්බිලං හොති, තං එකජාතිකම්පි සමානං අම්බිලං අනම්බිලන්ති නානා වුච්චති, තථා පුබ්බකාලෙ කොධො පරිණමිත්වා ¶ අපරභාගෙ දොසො හොති. සො අකුසලමූලත්තෙන එකජාතිකොපි සමානො කොධො දොසොති නානා වුච්චති. යථා අනම්බිලතො අම්බිලං, එවං සොපි කොධතො සමුට්ඨාතීති කොධසමුට්ඨානො. තස්මාති යස්මා එවං අනෙකාදීනවො දොසො, තස්මා දොසම්පි න රොචෙමි.
ආලොපසාහසාකාරාති දිවා දිවස්සෙව ගාමං පහරිත්වා විලුම්පනානි ච ආවුධං සරීරෙ ඨපෙත්වා ‘‘ඉදං නාම මෙ දෙහී’’ති සාහසාකාරා ච. නිකතී වඤ්චනානි චාති පතිරූපකං දස්සෙත්වා පරස්ස හරණං නිකති නාම, සා අසුවණ්ණමෙව ‘‘සුවණ්ණ’’න්ති කූටකහාපණං ‘‘කහාපණො’’ති දත්වා පරසන්තකග්ගහණෙ දට්ඨබ්බා. පටිභානවසෙන පන උපායකුසලතාය පරසන්තකග්ගහණං වඤ්චනං නාම. තස්සෙවං පවත්ති දට්ඨබ්බා – එකො කිර උජුජාතිකො ගාමිකපුරිසො අරඤ්ඤතො සසකං ආනෙත්වා නදීතීරෙ ඨපෙත්වා න්හායිතුං ඔතරි. අථෙකො ධුත්තො තං සසකං සීසෙ කත්වා න්හායිතුං ඔතිණ්ණො. ඉතරො උත්තරිත්වා සසකං අපස්සන්තො ඉතො චිතො ච විලොකෙසි. තමෙනං ධුත්තො ‘‘කිං භො විලොකෙසී’’ති වත්වා ‘‘ඉමස්මිං මෙ ඨානෙ සසකො ඨපිතො, තං න පස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘අන්ධබාල, ත්වං න ජානාසි, සසකා නාම නදීතීරෙ ඨපිතා පලායන්ති, පස්ස අහං අත්තනො සසකං ¶ සීසෙ ඨපෙත්වාව න්හායාමී’’ති ආහ. සො අප්පටිභානතාය ‘‘එවං භවිස්සතී’’ති පක්කාමි. එකකහාපණෙන මිගපොතකං ගහෙත්වා පුන තං දත්වා ද්විකහාපණග්ඝනකස්ස මිගස්ස ගහිතවත්ථුපෙත්ථ කථෙතබ්බං. දිස්සන්ති ලොභධම්මෙසූති සක්ක, ඉමෙ ආලොපාදයො පාපධම්මා ලොභසභාවෙසු ලොභාභිභූතෙසු සත්තෙසු දිස්සන්ති. න හි අලුද්ධා එවරූපානි කම්මානි කරොන්ති. එවං ලොභො අනෙකාදීනවො, තස්මා ලොභම්පි න රොචෙමි.
ස්නෙහසඞ්ගථිතා ගන්ථාති ආරම්මණෙසු අල්ලීයනලක්ඛණෙන ස්නෙහෙන සඞ්ගථිතා පුනප්පුනං උප්පාදවසෙන ඝටිතා සුත්තෙන පුප්ඵානි ¶ විය බද්ධා නානප්පකාරෙසු ආරම්මණෙසු පවත්තමානා අභිජ්ඣාකායගන්ථා. සෙන්ති මනොමයා පුථූති තෙ පුථූසු ආරම්මණෙසු උප්පන්නා සුවණ්ණාදීහි නිබ්බත්තානි සුවණ්ණාදිමයානි ආභරණාදීනි විය මනෙන නිබ්බත්තත්තා මනොමයා අභිජ්ඣාකායගන්ථා තෙසු ආරම්මණෙසු සෙන්ති අනුසෙන්ති. තෙ භුසං උපතාපෙන්තීති තෙ එවං අනුසයිතා බලවතාපං ජනෙන්තා භුසං උපතාපෙන්ති අතිකිලමෙන්ති. තෙසං පන භුසං උපතාපනෙ ‘‘සල්ලවිද්ධොව රුප්පතී’’ති (සු. නි. 773) ගාථාය වත්ථු, ‘‘පියජාතිකා හි ගහපති, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා පියප්පභුතිකා’’ (ම. නි. 2.353), ‘‘පියතො ජායතී සොකො’’තිආදීනි (ධ. ප. 212) සුත්තානි ච ආහරිතබ්බානි. අපිච මඞ්ගලබොධිසත්තස්ස දාරකෙ දත්වා බලවසොකෙන හදයං ඵලි, වෙස්සන්තරබොධිසත්තස්ස මහන්තං දොමනස්සං උදපාදි. එවං පූරිතපාරමීනං ¶ මහාසත්තානං පෙමං උපතාපං කරොතියෙව. අයං ස්නෙහෙ ආදීනවො, තස්මා ස්නෙහම්පි න රොචෙමීති.
සක්කො පඤ්හවිස්සජ්ජනං සුත්වා ‘‘කණ්හපණ්ඩිත තයා ඉමෙ පඤ්හා බුද්ධලීළාය සාධුකං කථිතා, අතිවිය තුට්ඨොස්මි තෙ, අපරම්පි වරං ගණ්හාහී’’ති වත්වා දසමං ගාථමාහ –
‘‘එතස්මිං ¶ තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං බ්රාහ්මණ තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසී’’ති.
තතො බොධිසත්තො අනන්තරගාථමාහ –
‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
අරඤ්ඤෙ මෙ විහරතො, නිච්චං එකවිහාරිනො;
ආබාධා මා උප්පජ්ජෙය්යුං, අන්තරායකරා භුසා’’ති.
තත්ථ අන්තරායකරා භුසාති ඉමස්ස මෙ තපොකම්මස්ස අන්තරායකරා.
තං සුත්වා සක්කො ‘‘කණ්හපණ්ඩිතො වරං ගණ්හන්තො න ආමිසසන්නිස්සිතං ගණ්හාති, තපොකම්මනිස්සිතමෙව ගණ්හාතී’’ති චින්තෙත්වා භිය්යොසොමත්තාය පසන්නො අපරම්පි වරං දදමානො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං බ්රාහ්මණ තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසී’’ති.
බොධිසත්තොපි වරග්ගහණාපදෙසෙන තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘වරඤ්චෙ ¶ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
න මනො වා සරීරං වා, මං-කතෙ සක්ක කස්සචි;
කදාචි උපහඤ්ඤෙථ, එතං සක්ක වරං වරෙ’’ති.
තත්ථ ¶ මනො වාති මනොද්වාරං වා. සරීරං වාති කායද්වාරං වා, වචීද්වාරම්පි එතෙසං ගහණෙන ගහිතමෙවාති වෙදිතබ්බං. මං-කතෙති මම කාරණා. උපහඤ්ඤෙථාති උපඝාතං ආපජ්ජෙය්ය අපරිසුද්ධං අස්ස. ඉදං වුත්තං හොති – සක්ක දෙවරාජ, මම කාරණා මං නිස්සාය මම අනත්ථකාමතාය කස්සචි සත්තස්ස කිස්මිඤ්චි කාලෙ ඉදං තිවිධම්පි කම්මද්වාරං න උපහඤ්ඤෙථ, පාණාතිපාතාදීහි දසහි අකුසලකම්මපථෙහි විමුත්තං පරිසුද්ධමෙව භවෙය්යාති.
ඉති ¶ මහාසත්තො ඡසුපි ඨානෙසු වරං ගණ්හන්තො නෙක්ඛම්මනිස්සිතමෙව ගණ්හි, ජානාති චෙස ‘‘සරීරං නාම බ්යාධිධම්මං, න තං සක්කා සක්කෙන අබ්යාධිධම්මං කාතු’’න්ති. සත්තානඤ්හි තීසු ද්වාරෙසු පරිසුද්ධභාවො අසක්කායත්තොව, එවං සන්තෙපි තස්ස ධම්මදෙසනත්ථං ඉමෙ වරෙ ගණ්හි. සක්කොපි තං රුක්ඛං ධුවඵලං කත්වා මහාසත්තං වන්දිත්වා සිරසි අඤ්ජලිං පතිට්ඨපෙත්වා ‘‘අරොගා ඉධෙව වසථා’’ති වත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. බොධිසත්තොපි අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘ආනන්ද, පුබ්බෙ මයා නිවුත්ථභූමිප්පදෙසො චෙසො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සක්කො අනුරුද්ධො අහොසි, කණ්හපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කණ්හජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[441] 3. චතුපොසථිකජාතකවණ්ණනා
24-38. යො කොපනෙය්යොති ඉදං චතුපොසථිකජාතකං පුණ්ණකජාතකෙ ආවි භවිස්සති.
චතුපොසථිකජාතකවණ්ණනා තතියා.
[442] 4. සඞ්ඛජාතකවණ්ණනා
බහුස්සුතොති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සබ්බපරික්ඛාරදානං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකො උපාසකො තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නචිත්තො ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා අත්තනො ඝරද්වාරෙ මණ්ඩපං කාරෙත්වා අලඞ්කරිත්වා පුනදිවසෙ තථාගතස්ස කාලං ආරොචාපෙසි. සත්ථා ¶ පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරො තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. උපාසකො සපුත්තදාරො සපරිජනො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා පුන ස්වාතනායාති එවං සත්තාහං නිමන්තෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සබ්බපරික්ඛාරං අදාසි. තං පන දදමානො උපාහනදානං උස්සන්නං කත්වා අදාසි. දසබලස්ස දින්නො උපාහනසඞ්ඝාටො සහස්සග්ඝනකො ¶ අහොසි, ද්වින්නං අග්ගසාවකානං පඤ්චසතග්ඝනකො, සෙසානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං සතග්ඝනකො. ඉති සො සබ්බපරික්ඛාරදානං දත්වා අත්තනො පරිසාය සද්ධිං භගවතො සන්තිකෙ නිසීදි. අථස්ස සත්ථා මධුරෙන සරෙන අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘උපාසක, උළාරං තෙ සබ්බපරික්ඛාරදානං, අත්තමනො හොහි, පුබ්බෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස එකං උපාහනසඞ්ඝාටං දත්වා නාවාය භින්නාය අප්පතිට්ඨෙ මහාසමුද්දෙපි උපාහනදානනිස්සන්දෙන පතිට්ඨං ලභිංසු, ත්වං පන බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සබ්බපරික්ඛාරදානං අදාසි, තස්ස තෙ උපාහනදානස්ස ඵලං කස්මා න පතිට්ඨා භවිස්සතී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ අයං බාරාණසී මොළිනී නාම අහොසි. මොළිනිනගරෙ බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ සඞ්ඛො නාම බ්රාහ්මණො අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො පහූතවිත්තුපකරණො පහූතධනධඤ්ඤසුවණ්ණරජතො චතූසු නගරද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ නිවෙසනද්වාරෙ චාති ඡසු ඨානෙසු ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං ඡසතසහස්සානි විස්සජ්ජෙන්තො කපණද්ධිකානං මහාදානං පවත්තෙසි. සො එකදිවසං චින්තෙසි ‘‘අහං ගෙහෙ ධනෙ ඛීණෙ දාතුං න සක්ඛිස්සාමි, අපරික්ඛීණෙයෙව ධනෙ නාවාය සුවණ්ණභූමිං ගන්ත්වා ධනං ආහරිස්සාමී’’ති. සො නාවං බන්ධාපෙත්වා භණ්ඩස්ස පූරාපෙත්වා පුත්තදාරං ආමන්තෙත්වා ‘‘යාවාහං ආගච්ඡාමි ¶ , තාව මෙ දානං අනුපච්ඡින්දිත්වා පවත්තෙය්යාථා’’ති වත්වා දාසකම්මකරපරිවුතො ඡත්තං ආදාය උපාහනං ආරුය්හ මජ්ඣන්හිකසමයෙ පට්ටනගාමාභිමුඛො පායාසි. තස්මිං ඛණෙ ගන්ධමාදනෙ එකො පච්චෙකබුද්ධො ආවජ්ජෙත්වා තං ධනාහරණත්ථාය ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘මහාපුරිසො ධනං ආහරිතුං ගච්ඡති, භවිස්සති නු ඛො අස්ස සමුද්දෙ අන්තරායො, නො’’ති ආවජ්ජෙත්වා ‘‘භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘එස මං දිස්වා ඡත්තඤ්ච උපාහනඤ්ච මය්හං දත්වා උපාහනදානනිස්සන්දෙන සමුද්දෙ භින්නාය නාවාය පතිට්ඨං ලභිස්සති, කරිස්සාමිස්ස අනුග්ගහ’’න්ති ආකාසෙනාගන්ත්වා තස්සාවිදූරෙ ඔතරිත්වා චණ්ඩවාතාතපෙ අඞ්ගාරසන්ථරසදිසං උණ්හවාලුකං මද්දන්තො තස්ස අභිමුඛො ආගච්ඡි.
සො තං දිස්වාව ‘‘පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං මෙ ආගතං, අජ්ජ මයා එත්ථ දානබීජං රොපෙතුං වට්ටතී’’ති තුට්ඨචිත්තො වෙගෙන තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, මය්හං අනුග්ගහත්ථාය ථොකං මග්ගා ඔක්කම්ම ඉමං රුක්ඛමූලං උපසඞ්කමථා’’ති වත්වා ¶ තස්මිං රුක්ඛමූලං උපසඞ්කමන්තෙ රුක්ඛමූලෙ ¶ වාලුකං උස්සාපෙත්වා උත්තරාසඞ්ගං පඤ්ඤපෙත්වා පච්චෙකබුද්ධං නිසීදාපෙත්වා වන්දිත්වා වාසිතපරිස්සාවිතෙන උදකෙන පාදෙ ධොවිත්වා ගන්ධතෙලෙන මක්ඛෙත්වා අත්තනො උපාහනා ඔමුඤ්චිත්වා පප්ඵොටෙත්වා ගන්ධතෙලෙන මක්ඛෙත්වා තස්ස පාදෙසු පටිමුඤ්චිත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමා උපාහනා ආරුය්හ ඡත්තං මත්ථකෙ කත්වා ගච්ඡථා’’ති ඡත්තුපාහනං අදාසි. සො අස්ස අනුග්ගහත්ථාය තං ගහෙත්වා පසාදසංවඩ්ඪනත්ථං පස්සන්තස්සෙවස්ස උප්පතිත්වා ගන්ධමාදනමෙව අගමාසි. බොධිසත්තොපි තං දිස්වා අතිවිය පසන්නචිත්තො පට්ටනං ගන්ත්වා නාවං අභිරුහි. අථස්ස මහාසමුද්දං පටිපන්නස්ස සත්තමෙ දිවසෙ නාවා විවරං අදාසි, උදකං උස්සිඤ්චිතුං නාසක්ඛිංසු. මහාජනො මරණභයභීතො අත්තනො අත්තනො දෙවතා නමස්සිත්වා මහාවිරවං විරවි. මහාසත්තො එකං උපට්ඨාකං ¶ ගහෙත්වා සකලසරීරං තෙලෙන මක්ඛෙත්වා සප්පිනා සද්ධිං සක්ඛරචුණ්ණං යාවදත්ථං ඛාදිත්වා තම්පි ඛාදාපෙත්වා තෙන සද්ධිං කූපකයට්ඨිමත්ථකං ආරුය්හ ‘‘ඉමාය දිසාය අම්හාකං නගර’’න්ති දිසං වවත්ථපෙත්වා මච්ඡකච්ඡපපරිපන්ථතො අත්තානං මොචෙන්තො තෙන සද්ධිං උසභමත්තං අතික්කමිත්වා පති. මහාජනො විනාසං පාපුණි. මහාසත්තො පන උපට්ඨාකෙන සද්ධිං සමුද්දං තරිතුං ආරභි. තස්ස තරන්තස්සෙව සත්තමො දිවසො ජාතො. සො තස්මිම්පි කාලෙ ලොණොදකෙන මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථිකො අහොසියෙව.
තදා පන චතූහි ලොකපාලෙහි මණිමෙඛලා නාම දෙවධීතා ‘‘සචෙ සමුද්දෙ නාවාය භින්නාය තිසරණගතා වා සීලසම්පන්නා වා මාතාපිතුපට්ඨාකා වා මනුස්සා දුක්ඛප්පත්තා හොන්ති, තෙ රක්ඛෙය්යාසී’’ති සමුද්දෙ ආරක්ඛණත්ථාය ඨපිතා හොති. සා අත්තනො ඉස්සරියෙන සත්තාහමනුභවිත්වා පමජ්ජිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සමුද්දං ඔලොකෙන්තී සීලාචාරසංයුත්තං සඞ්ඛබ්රාහ්මණං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස සත්තමො දිවසො සමුද්දෙ පතිතස්ස, සචෙ සො මරිස්සති අතිවිය ගාරය්හා මෙ භවිස්සතී’’ති සංවිග්ගමානහදයා හුත්වා එකං සුවණ්ණපාතිං නානග්ගරසභොජනස්ස පූරෙත්වා වාතවෙගෙන තත්ථ ගන්ත්වා තස්ස පුරතො ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, ත්වං සත්තාහං නිරාහාරො, ඉදං දිබ්බභොජනං භුඤ්ජා’’ති ආහ. සො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘අපනෙහි තව භත්තං, අහං උපොසථිකො’’ති ආහ. අථස්ස ¶ උපට්ඨාකො පච්ඡතො ආගතො දෙවතං අදිස්වා සද්දමෙව සුත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො පකතිසුඛුමාලො සත්තාහං නිරාහාරතාය දුක්ඛිතො මරණභයෙන විලපති මඤ්ඤෙ, අස්සාසෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘බහුස්සුතො සුතධම්මොසි සඞ්ඛ, දිට්ඨා තයා සමණබ්රාහ්මණා ච;
අථක්ඛණෙ ¶ දස්සයසෙ විලාපං, අඤ්ඤො නු කො තෙ පටිමන්තකො මයා’’ති.
තත්ථ ¶ සුතධම්මොසීති ධම්මොපි තයා ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං සන්තිකෙ සුතො අසි. දිට්ඨා තයාති තෙසං පච්චයෙ දෙන්තෙන වෙය්යාවච්චං කරොන්තෙන ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණා ච තයා දිට්ඨා. එවං අකරොන්තො හි පස්සන්තොපි තෙ න පස්සතියෙව. අථක්ඛණෙති අථ අක්ඛණෙ සල්ලපන්තස්ස කස්සචි අභාවෙන වචනස්ස අනොකාසෙ. දස්සයසෙති ‘‘අහං උපොසථිකො’’ති වදන්තො විලාපං දස්සෙසි. පටිමන්තකොති මයා අඤ්ඤො කො තව පටිමන්තකො පටිවචනදායකො, කිංකාරණා එවං විප්පලපසීති?
සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ඉමස්ස දෙවතා න පඤ්ඤායති මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සම්ම, නාහං මරණස්ස භායාමි, අත්ථි පන මෙ අඤ්ඤො පටිමන්තකො’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සුබ්භූ සුභා සුප්පටිමුක්කකම්බු, පග්ගය්හ සොවණ්ණමයාය පාතියා;
‘භුඤ්ජස්සු භත්තං’ ඉති මං වදෙති, සද්ධාවිත්තා, තමහං නොති බ්රූමී’’ති.
තත්ථ සුබ්භූති සුභමුඛා. සුභාති පාසාදිකා උත්තමරූපධරා. සුප්පටිමුක්කකම්බූති පටිමුක්කසුවණ්ණාලඞ්කාරා. පග්ගය්හාති සුවණ්ණපාතියා භත්තං ගහෙත්වා උක්ඛිපිත්වා. සද්ධාවිත්තාති සද්ධා චෙව තුට්ඨචිත්තා ච. ‘‘සද්ධං චිත්ත’’න්තිපි පාඨො, තස්සත්ථො සද්ධන්ති සද්දහන්තං, චිත්තන්ති තුට්ඨචිත්තං. තමහං ¶ නොතීති තමහං දෙවතං උපොසථිකත්තා පටික්ඛිපන්තො නොති බ්රූමි, න විප්පලපාමි සම්මාති.
අථස්ස සො තතියං ගාථමාහ –
‘‘එතාදිසං බ්රාහ්මණ දිස්වාන යක්ඛං, පුච්ඡෙය්ය පොසො සුඛමාසිසානො;
උට්ඨෙහි නං පඤ්ජලිකාභිපුච්ඡ, දෙවී නුසි ත්වං උද මානුසී නූ’’ති.
තත්ථ සුඛමාසිසානොති එතාදිසං යක්ඛං දිස්වා අත්තනො සුඛං ආසීසන්තො පණ්ඩිතො පුරිසො ‘‘අම්හාකං සුඛං භවිස්සති, න භවිස්සතී’’ති පුච්ඡෙය්ය. උට්ඨෙහීති උදකතො උට්ඨානාකාරං දස්සෙන්තො උට්ඨහ. පඤ්ජලිකාභිපුච්ඡාති අඤ්ජලිකො ¶ හුත්වා අභිපුච්ඡ. උද මානුසීති උදාහු මහිද්ධිකා මානුසී ත්වන්ති.
බොධිසත්තො ‘‘යුත්තං කථෙසී’’ති තං පුච්ඡන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘යං ¶ ත්වං සුඛෙනාභිසමෙක්ඛසෙ මං, භුඤ්ජස්සු භත්තං ඉති මං වදෙසි;
පුච්ඡාමි තං නාරි මහානුභාවෙ, දෙවී නුසි ත්වං උද මානුසී නූ’’ති.
තත්ථ යං ත්වන්ති යස්මා ත්වං සුඛෙන මං අභිසමෙක්ඛසෙ, පියචක්ඛූහි ඔලොකෙසි. පුච්ඡාමි තන්ති තෙන කාරණෙන තං පුච්ඡාමි.
තතො දෙවධීතා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘දෙවී අහං සඞ්ඛ මහානුභාවා, ඉධාගතා සාගරවාරිමජ්ඣෙ;
අනුකම්පිකා නො ච පදුට්ඨචිත්තා, තවෙව අත්ථාය ඉධාගතාස්මි.
‘‘ඉධන්නපානං සයනාසනඤ්ච, යානානි නානාවිවිධානි සඞ්ඛ;
සබ්බස්ස ත්යාහං පටිපාදයාමි, යං කිඤ්චි තුය්හං මනසාභිපත්ථිත’’න්ති.
තත්ථ ¶ ඉධාති ඉමස්මිං මහාසමුද්දෙ. නානාවිවිධානීති බහූනි ච අනෙකප්පකාරානි ච හත්ථියානඅස්සයානාදීනි අත්ථි. සබ්බස්ස ත්යාහන්ති තස්ස අන්නපානාදිනො සබ්බස්ස සාමිකං කත්වා තං තෙ අන්නපානාදිං පටිපාදයාමි දදාමි. යං කිඤ්චීති අඤ්ඤම්පි යං කිඤ්චි මනසා ඉච්ඡිතං, තං සබ්බං තෙ දම්මීති.
තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘අයං දෙවධීතා සමුද්දපිට්ඨෙ මය්හං ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච දම්මී’ති වදති, කිං නු ඛො එසා මයා කතෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දාතුකාමා, උදාහු අත්තනො බලෙන, පුච්ඡිස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා පුච්ඡන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘යං කිඤ්චි යිට්ඨඤ්ච හුතඤ්ච මය්හං, සබ්බස්ස නො ඉස්සරා ත්වං සුගත්තෙ;
සුස්සොණි සුබ්භමු සුවිලග්ගමජ්ඣෙ, කිස්ස මෙ කම්මස්ස අයං විපාකො’’ති.
තත්ථ ¶ යිට්ඨන්ති දානවසෙන යජිතං. හුතන්ති ආහුනපාහුනවසෙන දින්නං. සබ්බස්ස නො ඉස්සරා ත්වන්ති තස්ස අම්හාකං පුඤ්ඤකම්මස්ස ත්වං ඉස්සරා, ‘‘ඉමස්ස අයං විපාකො, ඉමස්ස අය’’න්ති බ්යාකරිතුං සමත්ථාති අත්ථො. සුස්සොණීති සුන්දරඌරුලක්ඛණෙ. සුබ්භමූති සුන්දරභමුකෙ ¶ . සුවිලග්ගමජ්ඣෙති සුට්ඨුවිලග්ගිතතනුමජ්ඣෙ. කිස්ස මෙති මයා කතකම්මෙසු කතරකම්මස්ස අයං විපාකො, යෙනාහං අප්පතිට්ඨෙ සමුද්දෙ පතිට්ඨං ලභාමීති.
තං සුත්වා දෙවධීතා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ‘යං තෙන කුසලං කතං, තං කම්මං න ජානාතී’ති අඤ්ඤාය පුච්ඡති මඤ්ඤෙ, කථයිස්සාමි දානිස්සා’’ති තං කථෙන්තී අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඝම්මෙ පථෙ බ්රාහ්මණ එකභික්ඛුං, උග්ඝට්ටපාදං තසිතං කිලන්තං;
පටිපාදයී සඞ්ඛ උපාහනානි, සා දක්ඛිණා කාමදුහා තවජ්ජා’’ති.
තත්ථ එකභික්ඛුන්ති එකං පච්චෙකබුද්ධං සන්ධායාහ. උග්ඝට්ටපාදන්ති උණ්හවාලුකාය ඝට්ටිතපාදං. තසිතන්ති පිපාසිතං. පටිපාදයීති පටිපාදෙසි, යොජෙසීති අත්ථො. කාමදුහාති සබ්බකාමදායිකා.
තං ¶ සුත්වා මහාසත්තො ‘‘එවරූපෙපි නාම අප්පතිට්ඨෙ මහාසමුද්දෙ මයා දින්නඋපාහනදානං මම සබ්බකාමදදං ජාතං, අහො සුදින්නං මෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස දාන’’න්ති තුට්ඨචිත්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘සා හොතු නාවා ඵලකූපපන්නා, අනවස්සුතා එරකවාතයුත්තා;
අඤ්ඤස්ස යානස්ස න හෙත්ථ භූමි, අජ්ජෙව මං මොළිනිං පාපයස්සූ’’ති.
තස්සත්ථො – දෙවතෙ, එවං සන්තෙ මය්හං එකං නාවං මාපෙහි, ඛුද්දකං පන එකදොණිකනාවං මාපෙහි, යං නාවං මාපෙස්සසි, සා හොතු නාවා බහූහි සුසිබ්බිතෙහි ඵලකෙහි උපපන්නා, උදකපවෙසනස්සාභාවෙන අනවස්සුතා, එරකෙන සම්මා ¶ ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙන වාතෙන යුත්තා, ඨපෙත්වා දිබ්බනාවං අඤ්ඤස්ස යානස්ස එත්ථ භූමි නත්ථි, තාය පන දිබ්බනාවාය අජ්ජෙව මං මොළිනිනගරං පාපයස්සූති.
දෙවධීතා තස්ස වචනං සුත්වා තුට්ඨචිත්තා සත්තරතනමයං නාවං මාපෙසි. සා දීඝතො අට්ඨඋසභා අහොසි විත්ථාරතො චතුඋසභා, ගම්භීරතො වීසතියට්ඨිකා. තස්සා ඉන්දනීලමයා තයො කූපකා, සොවණ්ණමයානි යොත්තානි රජතමයානි පත්තානි සොවණ්ණමයානි ච ඵියාරිත්තානි අහෙසුං. දෙවතා තං නාවං සත්තන්නං රතනානං පූරෙත්වා බ්රාහ්මණං ආලිඞ්ගිත්වා අලඞ්කතනාවාය ¶ ආරොපෙසි, උපට්ඨාකං පනස්ස න ඔලොකෙසි. බ්රාහ්මණො අත්තනා කතකල්යාණතො තස්ස පත්තිං අදාසි, සො අනුමොදි. තදා දෙවතා තම්පි ආලිඞ්ගිත්වා නාවාය පතිට්ඨාපෙසි. අථ නං නාවං මොළිනිනගරං නෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස ඝරෙ ධනං පතිට්ඨාපෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව අගමාසි. සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා –
‘‘සා තත්ථ විත්තා සුමනා පතීතා, නාවං සුචිත්තං අභිනිම්මිනිත්වා;
ආදාය සඞ්ඛං පුරිසෙන සද්ධිං, උපානයී නගරං සාධුරම්ම’’න්ති. –
ඉමං ඔසානගාථං අභාසි.
තත්ථ ¶ සාති භික්ඛවෙ, සා දෙවතා තත්ථ සමුද්දමජ්ඣෙ තස්ස වචනං සුත්වා විත්තිසඞ්ඛාතාය පීතියා සමන්නාගතත්තා විත්තා. සුමනාති සුන්දරමනා පාමොජ්ජෙන පතීතචිත්තා හුත්වා විචිත්රනාවං නිම්මිනිත්වා බ්රාහ්මණං පරිචාරකෙන සද්ධිං ආදාය සාධුරම්මං අතිරමණීයං නගරං උපානයීති.
බ්රාහ්මණොපි යාවජීවං අපරිමිතධනං ගෙහං අජ්ඣාවසන්තො දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සපරිසො දෙවනගරං පරිපූරෙසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උපාසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.
තදා දෙවධීතා උප්පලවණ්ණා අහොසි, උපට්ඨාකපුරිසො ආනන්දො, සඞ්ඛබ්රාහ්මණො පන අහමෙව අහොසින්ති.
සඞ්ඛජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[443] 5. චූළබොධිජාතකවණ්ණනා
යො තෙ ඉමං විසාලක්ඛින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කොධනං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර භික්ඛු නිය්යානිකෙ බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වාපි කොධං නිග්ගහෙතුං නාසක්ඛි, කොධනො අහොසි උපායාසබහුලො, අප්පම්පි වුත්තො සමානො අභිසජ්ජි කුප්පි බ්යාපජ්ජි ¶ පතිට්ඨයි. සත්ථා තස්ස කොධනභාවං සුත්වා පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං කොධනො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු කොධො නාම වාරෙතබ්බො, එවරූපො හි ඉධලොකෙ ච පරලොකෙ ච අනත්ථකාරකො, ත්වං නික්කොධස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා කස්මා කුජ්ඣසි, පොරාණකපණ්ඩිතා බාහිරසාසනෙ පබ්බජිත්වාපි කොධං න කරිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ අඤ්ඤතරස්මිං කාසිනිගමෙ එකො බ්රාහ්මණො අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො අපුත්තකො අහොසි, තස්ස බ්රාහ්මණී පුත්තං පත්ථෙසි. තදා බොධිසත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා තස්සා කුච්ඡියං නිබ්බත්ති, තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘බොධිකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තස්ස වයප්පත්තකාලෙ තක්කසිලං ගන්ත්වා ¶ සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පච්චාගතස්ස අනිච්ඡන්තස්සෙව මාතාපිතරො සමානජාතිකා කුලා කුමාරිකං ආනෙසුං. සාපි බ්රහ්මලොකා චුතාව උත්තමරූපධරා දෙවච්ඡරපටිභාගා. තෙසං අනිච්ඡමානානඤ්ඤෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහවිවාහං කරිංසු. උභින්නං පනෙතෙසං කිලෙසසමුදාචාරො නාම න භූතපුබ්බො, සංරාගවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඔලොකනං නාම නාහොසි, සුපිනෙපි මෙථුනධම්මො නාම න දිට්ඨපුබ්බො, එවං පරිසුද්ධසීලා අහෙසුං.
අථාපරභාගෙ මහාසත්තො මාතාපිතූසු කාලකතෙසු තෙසං සරීරකිච්චං කත්වා තං පක්කොසිත්වා ‘‘භද්දෙ, ත්වං ඉමං ¶ අසීතිකොටිධනං ගහෙත්වා සුඛෙන ජීවාහී’’ති ආහ. ‘‘කිං කරිස්සථ තුම්හෙ පන, අය්යපුත්තා’’ති? ‘‘මය්හං ධනෙන කිච්චං නත්ථි, හිමවන්තපදෙසං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අත්තනො පතිට්ඨං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං පන අය්යපුත්ත පබ්බජ්ජා නාම පුරිසානඤ්ඤෙව වට්ටතී’’ති? ‘‘ඉත්ථීනම්පි වට්ටති, භද්දෙ’’ති. ‘‘තෙන හි අහං තුම්හෙහි ඡට්ටිතඛෙළං න ගණ්හිස්සාමි, මය්හම්පි ධනෙන කිච්චං නත්ථි, අහම්පි පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, භද්දෙ’’ති. තෙ උභොපි මහාදානං දත්වා නික්ඛමිත්වා රමණීයෙ භූමිභාගෙ අස්සමං කත්වා පබ්බජිත්වා උඤ්ඡාචරියාය ඵලාඵලෙහි යාපෙන්තා තත්ථ දසමත්තානි සංවච්ඡරානි වසිංසු, ඣානං පන නෙසං න තාව උප්පජ්ජති. තෙ තත්ථ පබ්බජ්ජාසුඛෙනෙව දස සංවච්ඡරෙ වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදචාරිකං චරන්තා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිංසු.
අථෙකදිවසං රාජා උය්යානපාලං පණ්ණාකාරං ආදාය ආගතං දිස්වා ‘‘උය්යානකීළිකං කීළිස්සාම, උය්යානං සොධෙහී’’ති වත්වා තෙන සොධිතං සජ්ජිතං උය්යානං මහන්තෙන පරිවාරෙන අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ තෙ උභොපි ජනා උය්යානස්ස එකපස්සෙ පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා නිසින්නා ¶ හොන්ති. අථ රාජා උය්යානෙ විචරන්තො තෙ උභොපි නිසින්නකෙ දිස්වා පරමපාසාදිකං උත්තමරූපධරං පරිබ්බාජිකං ඔලොකෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො අහොසි. සො කිලෙසවසෙන කම්පන්තො ‘‘පුච්ඡිස්සාමි තාව, අයං පරිබ්බාජිකා ඉමස්ස කිං හොතී’’ති බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පබ්බජිත අයං තෙ පරිබ්බාජිකා කිං හොතී’’ති පුච්ඡි. මහාරාජ, කිඤ්චි න හොති, කෙවලං එකපබ්බජ්ජාය පබ්බජිතා, අපිච ඛො පන මෙ ගිහිකාලෙ පාදපරිචාරිකා අහොසීති. තං සුත්වා රාජා ‘‘අයං කිරෙතස්ස කිඤ්චි න හොති, අපිච ඛො පන ගිහිකාලෙ පාදපරිචාරිකා කිරස්ස අහොසි ¶ , සචෙ පනාහං ඉස්සරියබලෙන ගහෙත්වා ගච්ඡෙය්යං, කිං නු ඛො එස කරිස්සති, පරිග්ගණ්හිස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමිත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යො ¶ තෙ ඉමං විසාලක්ඛිං, පියං සංම්හිතභාසිනිං;
ආදාය බලා ගච්ඡෙය්ය, කිං නු කයිරාසි බ්රාහ්මණා’’ති.
තත්ථ සංම්හිතභාසිනින්ති මන්දහසිතභාසිනිං. බලා ගච්ඡෙය්යාති බලක්කාරෙන ආදාය ගච්ඡෙය්ය. කිං නු කයිරාසීති තස්ස ත්වං බ්රාහ්මණ කිං කරෙය්යාසීති?
අථස්ස කථං සුත්වා මහාසත්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘උප්පජ්ජෙ මෙ න මුච්චෙය්ය, න මෙ මුච්චෙය්ය ජීවතො;
රජංව විපුලා වුට්ඨි, ඛිප්පමෙව නිවාරයෙ’’ති.
තස්සත්ථො – මහාරාජ, සචෙ ඉමං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ කිස්මිඤ්චි මම අබ්භන්තරෙ කොපො උප්පජ්ජෙය්ය, සො මෙ අන්තො උප්පජ්ජිත්වා න මුච්චෙය්ය, යාවාහං ජීවාමි, තාව මෙ න මුච්චෙය්ය. නාස්ස අන්තො ඝනසන්නිවාසෙන පතිට්ඨාතුං දස්සාමි, අථ ඛො යථා උප්පන්නං රජං විපුලා මෙඝවුට්ඨි ඛිප්පං නිවාරෙති, තථා ඛිප්පමෙව නං මෙත්තාභාවනාය නිග්ගහෙත්වා වාරෙස්සාමීති.
එවං මහාසත්තො සීහනාදං නදි. රාජා පනස්ස කථං සුත්වාපි අන්ධබාලතාය පටිබද්ධං අත්තනො චිත්තං නිවාරෙතුං අසක්කොන්තො අඤ්ඤතරං අමච්චං ආණාපෙසි ‘‘ඉමං පරිබ්බාජිකං රාජනිවෙසනං නෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ‘‘අධම්මො ලොකෙ වත්තති, අයුත්ත’’න්තිආදීනි ¶ වත්වා පරිදෙවමානංයෙව නං ආදාය පායාසි. බොධිසත්තො තස්සා පරිදෙවනසද්දං සුත්වා එකවාරං ඔලොකෙත්වා පුන න ඔලොකෙසි. තං රොදන්තිං පරිදෙවන්තිං රාජනිවෙසනමෙව නයිංසු. සොපි බාරාණසිරාජා උය්යානෙ පපඤ්චං අකත්වාව සීඝතරං ගන්ත්වා තං පරිබ්බාජිකං පක්කොසාපෙත්වා මහන්තෙන යසෙන නිමන්තෙසි. සා යසස්ස අගුණං පබ්බජාය එව ගුණං කථෙසි. රාජා කෙනචි පරියායෙන තස්සා මනං අලභන්තො තං එකස්මිං ගබ්භෙ කාරෙත්වා චින්තෙසි ‘‘අයං පරිබ්බාජිකා එවරූපං යසං න ඉච්ඡති, සොපි තාපසො එවරූපං මාතුගාමං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ කුජ්ඣිත්වා ඔලොකිතමත්තම්පි ¶ න අකාසි, පබ්බජිතා ඛො පන බහුමායා හොන්ති, කිඤ්චි පයොජෙත්වා අනත්ථම්පි මෙ කරෙය්ය, ගච්ඡාමි ¶ තාව ජානාමි කිං කරොන්තො නිසින්නො’’ති සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තො උය්යානං අගමාසි. බොධිසත්තොපි චීවරං සිබ්බන්තො නිසීදි. රාජා මන්දපරිවාරොව පදසද්දං අකරොන්තො සණිකං උපසඞ්කමි. බොධිසත්තො රාජානං අනොලොකෙත්වා චීවරමෙව සිබ්බි. රාජා ‘‘අයං කුජ්ඣිත්වා මයා සද්ධිං න සල්ලපතී’’ති මඤ්ඤමානො ‘‘අයං කූටතාපසො ‘කොධස්ස උප්පජ්ජිතුං න දස්සාමි, උප්පන්නම්පි නං ඛිප්පමෙව නිග්ගණ්හිස්සාමී’ති පඨමමෙව ගජ්ජිත්වා ඉදානි කොධෙන ථද්ධො හුත්වා මයා සද්ධිං න සල්ලපතී’’ති සඤ්ඤාය තතියං ගාථමාහ –
‘‘යං නු පුබ්බෙ විකත්ථිත්ථො, බලම්හිව අපස්සිතො;
ස්වජ්ජ තුණ්හිකතො දානි, සඞ්ඝාටිං සිබ්බමච්ඡසී’’ති.
තත්ථ බලම්හිව අපස්සිතොති බලනිස්සිතො විය හුත්වා. තුණ්හිකතොති කිඤ්චි අවදන්තො. සිබ්බමච්ඡසීති සිබ්බන්තො අච්ඡසි.
තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘අයං රාජා කොධවසෙන මං නාලපතීති මඤ්ඤති, කථෙස්සාමි දානිස්ස උප්පන්නස්ස කොධස්ස වසං අගතභාව’’න්ති චින්තෙත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘උප්පජ්ජි මෙ න මුච්චිත්ථ, න මෙ මුච්චිත්ථ ජීවතො;
රජංව විපුලා වුට්ඨි, ඛිප්පමෙව නිවාරයි’’න්ති.
තස්සත්ථො – මහාරාජ, උප්පජ්ජි මෙ, න න උප්පජ්ජි, න පන මෙ මුච්චිත්ථ, නාස්ස පවිසිත්වා හදයෙ ඨාතුං අදාසිං, ඉති සො මම ජීවතො න මුච්චිත්ථෙව, රජං විපුලා වුට්ඨි විය ඛිප්පමෙව නං නිවාරෙසින්ති.
තං ¶ සුත්වා රාජා ‘‘කිං නු ඛො එස කොපමෙව සන්ධාය වදති, උදාහු අඤ්ඤං කිඤ්චි සිප්පං සන්ධාය කථෙසි, පුච්ඡිස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා පුච්ඡන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘කිං තෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කිං තෙ න මුච්චි ජීවතො;
රජංව විපුලා වුට්ඨි, කතමං තං නිවාරයී’’ති.
තත්ථ ¶ කිං තෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චීති කිං තව උප්පජ්ජි චෙව න මුච්චි ච.
තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘මහාරාජ, එවං කොධො බහුආදීනවො මහාවිනාසදායකො, එසො මම උප්පජ්ජි, උප්පන්නඤ්ච නං මෙත්තාභාවනාය නිවාරෙසි’’න්ති කොධෙ ආදීනවං පකාසෙන්තො –
‘‘යම්හි ජාතෙ න පස්සති, අජාතෙ සාධු පස්සති;
සො මෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කොධො දුම්මෙධගොචරො.
‘‘යෙන ජාතෙන නන්දන්ති, අමිත්තා දුක්ඛමෙසිනො;
සො මෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කොධො දුම්මෙධගොචරො.
‘‘යස්මිඤ්ච ජායමානම්හි, සදත්ථං නාවබුජ්ඣති;
සො මෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කොධො දුම්මෙධගොචරො.
‘‘යෙනාභිභූතො කුසලං ජහාති, පරක්කරෙ විපුලඤ්චාපි අත්ථං;
ස භීමසෙනො බලවා පමද්දී, කොධො මහාරාජ න මෙ අමුච්චථ.
‘‘කට්ඨස්මිං මත්ථමානස්මිං, පාවකො නාම ජායති;
තමෙව කට්ඨං ඩහති, යස්මා සො ජායතෙ ගිනි.
‘‘එවං මන්දස්ස පොසස්ස, බාලස්ස අවිජානතො;
සාරම්භා ජායතෙ කොධො, සොපි තෙනෙව ඩය්හති.
‘‘අග්ගීව ¶ තිණකට්ඨස්මිං, කොධො යස්ස පවඩ්ඪති;
නිහීයති තස්ස යසො, කාළපක්ඛෙව චන්දිමා.
‘‘අනෙධො ධූමකෙතූව, කොධො යස්සූපසම්මති;
ආපූරති තස්ස යසො, සුක්කපක්ඛෙව චන්දිමා’’ති. – ඉමා ගාථා ආහ;
තත්ථ න පස්සතීති අත්තත්ථම්පි න පස්සති, පගෙව පරත්ථං. සාධු පස්සතීති අත්තත්ථං පරත්ථං උභයත්ථම්පි සාධු පස්සති. දුම්මෙධගොචරොති නිප්පඤ්ඤානං ආධාරභූතො ගොචරො. දුක්ඛමෙසිනොති දුක්ඛං ඉච්ඡන්තා. සදත්ථන්ති අත්තනො ¶ අත්ථභූතං අත්ථතො චෙව ධම්මතො ච වුද්ධිං. පරක්කරෙති විපුලම්පි අත්ථං උප්පන්නං පරතො කාරෙති, අපනෙථ, න මෙ ඉමිනා අත්ථොති වදති. ස භීමසෙනොති සො කොධො භීමාය භයජනනියා මහතියා කිලෙසසෙනාය ¶ සමන්නාගතො. පමද්දීති අත්තනො බලවභාවෙන උළාරෙපි සත්තෙ ගහෙත්වා අත්තනො වසෙ කරණෙන මද්දනසමත්ථො. න මෙ අමුච්චථාති මම සන්තිකා මොක්ඛං න ලභති, හදයෙ වා පන මෙ ඛීරං විය මුහුත්තං දධිභාවෙන න පතිට්ඨහිත්ථාතිපි අත්ථො.
කට්ඨස්මිං මත්ථමානස්මින්ති අරණීසහිතෙන මත්ථියමානෙ, ‘‘මද්දමානස්මි’’න්තිපි පාඨො. යස්මාති යතො කට්ඨා ජායති, තමෙව ඩහති. ගිනීති අග්ගි. බාලස්ස අවිජානතොති බාලස්ස අවිජානන්තස්ස. සාරම්භා ජායතෙති අහං ත්වන්ති ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනං කරොන්තස්ස කරණුත්තරියලක්ඛණා සාරම්භා අරණීමත්ථනා විය පාවකො කොධො ජායති. සොපි තෙනෙවාති සොපි බාලො තෙනෙව කොධෙන කට්ඨං විය අග්ගිනා ඩය්හති. අනෙධො ධූමකෙතූවාති අනින්ධනො අග්ගි විය. තස්සාති තස්ස අධිවාසනඛන්තියා සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස සුක්කපක්ඛෙ චන්දො විය ලද්ධො යසො අපරාපරං ආපූරතීති.
රාජා මහාසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා තුට්ඨො එකං අමච්චං ආණාපෙත්වා පරිබ්බාජිකං ආහරාපෙත්වා ‘‘භන්තෙ නික්කොධතාපස, උභොපි තුම්හෙ පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙන්තා ඉධෙව උය්යානෙ වසථ, අහං වො ධම්මිකං රක්ඛාවරණගුත්තිං කරිස්සාමී’’ති වත්වා ඛමාපෙත්වා වන්දිත්වා පක්කාමි. තෙ උභොපි තත්ථෙව වසිංසු. අපරභාගෙ පරිබ්බාජිකා කාලමකාසි. බොධිසත්තො තස්සා කාලකතාය හිමවන්තං පවිසිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කොධනො භික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි.
තදා පරිබ්බාජිකා රාහුලමාතා අහොසි, රාජා ආනන්දො, පරිබ්බාජකො පන අහමෙව අහොසින්ති.
චූළබොධිජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[444] 6. කණ්හදීපායනජාතකවණ්ණනා
සත්තාහමෙවාහන්ති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු කුසජාතකෙ (ජා. 2.20.1 ආදයො) ආවි භවිස්සති. සත්ථා තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං භන්තෙ’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු පොරාණකපණ්ඩිතා අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ බාහිරකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අතිරෙකපඤ්ඤාසවස්සානි අනභිරතා බ්රහ්මචරියං චරන්තා හිරොත්තප්පභෙදභයෙන අත්තනො උක්කණ්ඨිතභාවං න කස්සචි කථෙසුං, ත්වං කස්මා එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා මාදිසස්ස ගරුනො බුද්ධස්ස සම්මුඛෙ ඨත්වා චතුපරිසමජ්ඣෙ උක්කණ්ඨිතභාවං ආවි කරොසි, කිමත්ථං අත්තනො හිරොත්තප්පං න රක්ඛසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ වංසරට්ඨෙ කොසම්බියං නාම නගරෙ කොසම්බකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා අඤ්ඤතරස්මිං නිගමෙ ද්වෙ බ්රාහ්මණා අසීතිකොටිධනවිභවා අඤ්ඤමඤ්ඤං පියසහායකා කාමෙසු දොසං දිස්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා උභොපි කාමෙ පහාය මහාජනස්ස රොදන්තස්ස පරිදෙවන්තස්ස නික්ඛමිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ අස්සමපදං කත්වා පබ්බජිත්වා උඤ්ඡාචරියාය වනමූලඵලාඵලෙන යාපෙන්තා පණ්ණාස වස්සානි වසිංසු, ඣානං උප්පාදෙතුං නාසක්ඛිංසු. තෙ පණ්ණාසවස්සච්චයෙන ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදං චරන්තා කාසිරට්ඨං සම්පාපුණිංසු. තත්ර අඤ්ඤතරස්මිං නිගමගාමෙ දීපායනතාපසස්ස ගිහිසහායො මණ්ඩබ්යො නාම අත්ථි, තෙ උභොපි තස්ස සන්තිකං අගමංසු. සො තෙ දිස්වාව අත්තමනො පණ්ණසාලං කාරෙත්වා උභොපි තෙ චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහි. තෙ තත්ථ තීණි චත්තාරි වස්සානි වසිත්වා තං ආපුච්ඡිත්වා චාරිකං චරන්තා බාරාණසිං පත්වා අතිමුත්තකසුසානෙ වසිංසු. තත්ථ දීපායනො යථාභිරන්තං විහරිත්වා පුන තස්සෙව සහායස්ස සන්තිකං ගතො. මණ්ඩබ්යතාපසො තත්ථෙව වසි.
අථෙකදිවසං ¶ එකො චොරො අන්තොනගරෙ චොරිකං කත්වා ධනසාරං ආදාය නික්ඛන්තො ‘‘චොරො’’ති ඤත්වා පටිබුද්ධෙහි ඝරස්සාමිකෙහි චෙව ආරක්ඛමනුස්සෙහි ච අනුබද්ධො නිද්ධමනෙන නික්ඛමිත්වා වෙගෙන සුසානං පවිසිත්වා තාපසස්ස පණ්ණසාලද්වාරෙ භණ්ඩිකං ඡට්ටෙත්වා පලායි ¶ . මනුස්සා භණ්ඩිකං දිස්වා ‘‘අරෙ දුට්ඨජටිල, ත්වං රත්තිං චොරිකං කත්වා ¶ දිවා තාපසරූපෙන චරසී’’ති තජ්ජෙත්වා පොථෙත්වා තං ආදාය නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සයිංසු. රාජා අනුපපරික්ඛිත්වාව ‘‘ගච්ඡථ, නං සූලෙ උත්තාසෙථා’’ති ආහ. තෙ තං සුසානං නෙත්වා ඛදිරසූලං ආරොපයිංසු, තාපසස්ස සරීරෙ සූලං න පවිසති. තතො නිම්බසූලං ආහරිංසු, තම්පි න පවිසති. අයසූලං ආහරිංසු, තම්පි න පවිසති. තාපසො ‘‘කිං නු ඛො මෙ පුබ්බකම්ම’’න්ති ඔලොකෙසි, අථස්ස ජාතිස්සරඤාණං උප්පජ්ජි, තෙන පුබ්බකම්මං ඔලොකෙත්වා අද්දස. කිං පනස්ස පුබ්බකම්මන්ති? කොවිළාරසූලෙ මක්ඛිකාවෙධනං. සො කිර පුරිමභවෙ වඩ්ඪකිපුත්තො හුත්වා පිතු රුක්ඛතච්ඡනට්ඨානං ගන්ත්වා එකං මක්ඛිකං ගහෙත්වා කොවිළාරසලාකාය සූලෙ විය විජ්ඣි. තමෙනං පාපකම්මං ඉමං ඨානං පත්වා ගණ්හි. සො ‘‘න සක්කා ඉතො පාපා මයා මුච්චිතු’’න්ති ඤත්වා රාජපුරිසෙ ආහ ‘‘සචෙ මං සූලෙ උත්තාසෙතුකාමත්ථ, කොවිළාරසූලං ආහරථා’’ති. තෙ තථා කත්වා තං සූලෙ උත්තාසෙත්වා ආරක්ඛං දත්වා පක්කමිංසු.
ආරක්ඛකා පටිච්ඡන්නා හුත්වා තස්ස සන්තිකං ආගච්ඡන්තෙ ඔලොකෙන්ති. තදා දීපායනො ‘‘චිරදිට්ඨො මෙ සහායො’’ති මණ්ඩබ්යස්ස සන්තිකං ආගච්ඡන්තො ‘‘සූලෙ උත්තාසිතො’’ති තං දිවසඤ්ඤෙව අන්තරාමග්ගෙ සුත්වා තං ඨානං ගන්ත්වා එකමන්තං ඨිතො ‘‘කිං සම්ම කාරකොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අකාරකොම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘අත්තනො මනොපදොසං රක්ඛිතුං සක්ඛි, නාසක්ඛී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සම්ම, යෙහි අහං ගහිතො, නෙව තෙසං, න රඤ්ඤො උපරි මය්හං මනොපදොසො අත්ථී’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ තාදිසස්ස සීලවතො ඡායා මය්හං සුඛා’’ති වත්වා දීපායනො සූලං නිස්සාය නිසීදි. අථස්ස සරීරෙ මණ්ඩබ්යස්ස සරීරතො ලොහිතබින්දූනි පතිංසු. තානි සුවණ්ණවණ්ණසරීරෙ පතිතපතිතානි සුස්සිත්වා කාළකානි උප්පජ්ජිංසු. තතො පට්ඨායෙව සො කණ්හදීපායනො නාම අහොසි. සො සබ්බරත්තිං තත්ථෙව නිසීදි.
පුනදිවසෙ ආරක්ඛපුරිසා ආගන්ත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘අනිසාමෙත්වාව මෙ කත’’න්ති වෙගෙන තත්ථ ගන්ත්වා ¶ ‘‘පබ්බජිත, කස්මා සූලං නිස්සාය නිසින්නොසී’’ති දීපායනං පුච්ඡි. මහාරාජ, ඉමං තාපසං රක්ඛන්තො නිසින්නොම්හි. කිං පන ත්වං මහාරාජ, ඉමස්ස කාරකභාවං වා අකාරකභාවං වා ඤත්වා එවං කාරෙසීති? සො කම්මස්ස අසොධිතභාවං ආචික්ඛි. අථස්ස ¶ සො ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම නිසම්මකාරිනා භවිතබ්බං ¶ , අලසො ගිහී කාමභොගී න සාධූ’’තිආදීනි වත්වා ධම්මං දෙසෙසි. රාජා මණ්ඩබ්යස්ස නිද්දොසභාවං ඤත්වා ‘‘සූලං හරථා’’ති ආණාපෙසි. සූලං හරන්තා හරිතුං න සක්ඛිංසු. මණ්ඩබ්යො ආහ – ‘‘මහාරාජ, අහං පුබ්බෙ කතකම්මදොසෙන එවරූපං භයං සම්පත්තො, මම සරීරතො සූලං හරිතුං න සක්කා, සචෙ මය්හං ජීවිතං දාතුකාමො, කකචං ආහරාපෙත්වා ඉමං සූලං චම්මසමං ඡින්දාපෙහී’’ති. රාජා තථා කාරෙසි. අන්තොසරීරෙ සූලො අන්තොයෙව අහොසි. තදා කිර සො සුඛුමං කොවිළාරසලාකං ගහෙත්වා මක්ඛිකාය වච්චමග්ගං පවෙසෙසි, තං තස්ස අන්තොසරීරෙයෙව අහොසි. සො තෙන කාරණෙන අමරිත්වා අත්තනො ආයුක්ඛයෙනෙව මරි, තස්මා අයම්පි න මතො. රාජා තාපසෙ වන්දිත්වා ඛමාපෙත්වා උභොපි උය්යානෙ වසාපෙන්තො පටිජග්ගි, තතො පට්ඨාය මණ්ඩබ්යො ආණිමණ්ඩබ්යො නාම ජාතො. සො රාජානං උපනිස්සාය තත්ථෙව වසි, දීපායනො පන තස්ස වණං ඵාසුකං කත්වා අත්තනො ගිහිසහායමණ්ඩබ්යස්ස සන්තිකමෙව ගතො.
තං පණ්ණසාලං පවිසන්තං දිස්වා එකො පුරිසො සහායස්ස ආරොචෙසි. සො සුත්වාව තුට්ඨචිත්තො සපුත්තදාරො බහූ ගන්ධමාලතෙලඵාණිතාදීනි ආදාය තං පණ්ණසාලං ගන්ත්වා දීපායනං වන්දිත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා පානකං පායෙත්වා ආණිමණ්ඩබ්යස්ස පවත්තිං සුණන්තො නිසීදි. අථස්ස පුත්තො යඤ්ඤදත්තකුමාරො නාම චඞ්කමනකොටියං ගෙණ්ඩුකෙන කීළි, තත්ර චෙකස්මිං වම්මිකෙ ආසීවිසො වසති. කුමාරස්ස භූමියං පහටගෙණ්ඩුකො ගන්ත්වා වම්මිකබිලෙ ආසීවිසස්ස මත්ථකෙ පති. සො අජානන්තො බිලෙ හත්ථං පවෙසෙසි. අථ නං කුද්ධො ආසීවිසො හත්ථෙ ඩංසි. සො විසවෙගෙන මුච්ඡිතො තත්ථෙව පති. අථස්ස මාතාපිතරො ¶ සප්පෙන ඩට්ඨභාවං ඤත්වා කුමාරකං උක්ඛිපිත්වා තාපසස්ස සන්තිකං ආනෙත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘භන්තෙ, පබ්බජිතා නාම ඔසධං වා පරිත්තං වා ජානන්ති, පුත්තකං නො ආරොගං කරොථා’’ති ආහංසු. අහං ඔසධං න ජානාමි, නාහං වෙජ්ජකම්මං කරිස්සාමීති. ‘‘තෙන හි භන්තෙ, ඉමස්මිං කුමාරකෙ මෙත්තං කත්වා සච්චකිරියං කරොථා’’ති ¶ වුත්තෙ තාපසො ‘‘සාධු, සච්චකිරියං කරිස්සාමී’’ති වත්වා යඤ්ඤදත්තස්ස සීසෙ හත්ථං ඨපෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සත්තාහමෙවාහං පසන්නචිත්තො, පුඤ්ඤත්ථිකො ආචරිං බ්රහ්මචරියං;
අථාපරං යං චරිතං මමෙදං, වස්සානි පඤ්ඤාස සමාධිකානි;
අකාමකොවාපි අහං චරාමි, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතු;
හතං විසං ජීවතු යඤ්ඤදත්තො’’ති.
තත්ථ ¶ අථාපරං යං චරිතන්ති තස්මා සත්තාහා උත්තරි යං මම බ්රහ්මචරියං. අකාමකොවාපීති පබ්බජ්ජං අනිච්ඡන්තොයෙව. එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූති සචෙ අතිරෙකපණ්ණාසවස්සානි අනභිරතිවාසං වසන්තෙන මයා කස්සචි අනාරොචිතභාවො සච්චං, එතෙන සච්චෙන යඤ්ඤදත්තකුමාරස්ස සොත්ථිභාවො හොතු, ජීවිතං පටිලභතූති.
අථස්ස සහ සච්චකිරියාය යඤ්ඤදත්තස්ස ථනප්පදෙසතො උද්ධං විසං භස්සිත්වා පථවිං පාවිසි. කුමාරො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා මාතාපිතරො ඔලොකෙත්වා ‘‘අම්මතාතා’’ති වත්වා පරිවත්තිත්වා නිපජ්ජි. අථස්ස පිතරං කණ්හදීපායනො ආහ – ‘‘මයා තාව මම බලං කතං, ත්වම්පි අත්තනො බලං කරොහී’’ති. සො ‘‘අහම්පි සච්චකිරියං කරිස්සාමී’’ති පුත්තස්ස උරෙ හත්ථං ඨපෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘යස්මා දානං නාභිනන්දිං කදාචි, දිස්වානහං අතිථිං වාසකාලෙ;
න ¶ චාපි මෙ අප්පියතං අවෙදුං, බහුස්සුතා සමණබ්රාහ්මණා ච;
අකාමකොවාපි අහං දදාමි, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතු;
හතං විසං ජීවතු යඤ්ඤදත්තො’’ති.
තත්ථ වාසකාලෙති වසනත්ථාය ගෙහං ආගතකාලෙ. න චාපි මෙ අප්පියතං අවෙදුන්ති බහුස්සුතාපි සමණබ්රාහ්මණා ‘‘අයං නෙව දානං අභිනන්දති ¶ න අම්හෙ’’ති ඉමං මම අප්පියභාවං නෙව ජානිංසු. අහඤ්හි තෙ පියචක්ඛූහියෙව ඔලොකෙමීති දීපෙති. එතෙන සච්චෙනාති සචෙ අහං දානං දදමානො විපාකං අසද්දහිත්වා අත්තනො අනිච්ඡාය දම්මි, අනිච්ඡනභාවං මම පරෙ න ජානන්ති, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූති අත්ථො.
එවං තස්ස සච්චකිරියාය සහ කටිතො උද්ධං විසං භස්සිත්වා පථවිං පාවිසි. කුමාරො උට්ඨාය නිසීදි, ඨාතුං පන න සක්කොති. අථස්ස පිතා මාතරං ආහ ‘‘භද්දෙ, මයා අත්තනො බලං කතං, ත්වං ඉදානි සච්චකිරියං කත්වා පුත්තස්ස උට්ඨාය ගමනභාවං කරොහී’’ති. ‘‘සාමි, අත්ථි මය්හං එකං සච්චං, තව පන සන්තිකෙ කථෙතුං න සක්කොමී’’ති. ‘‘භද්දෙ, යථා තථා මෙ පුත්තං අරොගං කරොහී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සච්චං කරොන්තී තතියං ගාථමාහ –
‘‘ආසීවිසො ¶ තාත පහූතතෙජො, යො තං අඩංසී බිලරා උදිච්ච;
තස්මිඤ්ච මෙ අප්පියතාය අජ්ජ, පිතරඤ්ච තෙ නත්ථි කොචි විසෙසො;
එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතු, හතං විසං ජීවතු යඤ්ඤදත්තො’’ති.
තත්ථ තාතාති පුත්තං ආලපති. පහූතතෙජොති බලවවිසො. බිලරාති විවරා, අයමෙව වා පාඨො. උදිච්චාති උට්ඨහිත්වා, වම්මිකබිලතො උට්ඨායාති අත්ථො. පිතරඤ්ච තෙති පිතරි ච තෙ. අට්ඨකථායං පන අයමෙව පාඨො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘තාත, යඤ්ඤදත්ත තස්මිඤ්ච ආසීවිසෙ තව පිතරි ¶ ච අප්පියභාවෙන මය්හං කොචි විසෙසො නත්ථි. තඤ්ච පන අප්පියභාවං ඨපෙත්වා අජ්ජ මයා කොචි ජානාපිතපුබ්බො නාම නත්ථි, සචෙ එතං සච්චං, එතෙන සච්චෙන තව සොත්ථි හොතූ’’ති.
සහ ච සච්චකිරියාය සබ්බං විසං භස්සිත්වා පථවිං පාවිසි. යඤ්ඤදත්තො නිබ්බිසෙන සරීරෙන උට්ඨාය කීළිතුං ආරද්ධො. එවං පුත්තෙ උට්ඨිතෙ මණ්ඩබ්යො දීපායනස්ස අජ්ඣාසයං පුච්ඡන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘සන්තා ¶ දන්තායෙව පරිබ්බජන්ති, අඤ්ඤත්ර කණ්හා නත්ථාකාමරූපා;
දීපායන කිස්ස ජිගුච්ඡමානො, අකාමකො චරසි බ්රහ්මචරිය’’න්ති.
තස්සත්ථො – යෙ කෙචි ඛත්තියාදයො කාමෙ පහාය ඉධ ලොකෙ පබ්බජන්ති, තෙ අඤ්ඤත්ර කණ්හා භවන්තං කණ්හං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ අකාමරූපා නාම නත්ථි, සබ්බෙ ඣානභාවනාය කිලෙසානං සමිතත්තා සන්තා, චක්ඛාදීනි ද්වාරානි යථා නිබ්බිසෙවනානි හොන්ති, තථා තෙසං දමිතත්තා දන්තා හුත්වා අභිරතාව බ්රහ්මචරියං චරන්ති, ත්වං පන භන්තෙ දීපායන, කිංකාරණා තපං ජිගුච්ඡමානො අකාමකො හුත්වා බ්රහ්මචරියං චරසි, කස්මා පුන න අගාරමෙව අජ්ඣාවසසීති.
අථස්ස සො කාරණං කථෙන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘සද්ධාය නික්ඛම්ම පුනං නිවත්තො, සො එළමූගොව බාලො වතායං;
එතස්ස වාදස්ස ජිගුච්ඡමානො, අකාමකො චරාමි බ්රහ්මචරියං;
විඤ්ඤුප්පසත්ථඤ්ච සතඤ්ච ඨානං, එවම්පහං පුඤ්ඤකරො භවාමී’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – කණ්හො කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා තාව මහන්තං විභවං පහාය අගාරා නික්ඛමිත්වා යං ජහි, පුන තදත්ථමෙව නිවත්තො. සො අයං එළමූගො ගාමදාරකො විය බාලො වතාති ඉමං වාදං ජිගුච්ඡමානො අහං අත්තනො හිරොත්තප්පභෙදභයෙන අනිච්ඡමානොපි බ්රහ්මචරියං චරාමි. කිඤ්ච භිය්යො පබ්බජ්ජාපුඤ්ඤඤ්ච නාමෙතං විඤ්ඤූහි බුද්ධාදීහි පසත්ථං, තෙසංයෙව ච සතං නිවාසට්ඨානං. එවං ඉමිනාපි කාරණෙන අහං පුඤ්ඤකරො භවාමි, අස්සුමුඛොපි රුදමානො බ්රහ්මචරියං චරාමියෙවාති.
එවං ¶ සො අත්තනො අජ්ඣාසයං කථෙත්වා පුන මණ්ඩබ්යං පුච්ඡන්තො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘සමණෙ ¶ තුවං බ්රාහ්මණෙ අද්ධිකෙ ච, සන්තප්පයාසි අන්නපානෙන භික්ඛං;
ඔපානභූතංව ඝරං තව යිදං, අන්නෙන පානෙන උපෙතරූපං;
අථ කිස්ස වාදස්ස ජිගුච්ඡමානො, අකාමකො දානමිමං දදාසී’’ති.
තත්ථ භික්ඛන්ති භික්ඛාය චරන්තානං භික්ඛඤ්ච සම්පාදෙත්වා දදාසි. ඔපානභූතංවාති චතුමහාපථෙ ඛතසාධාරණපොක්ඛරණී විය.
තතො මණ්ඩබ්යො අත්තනො අජ්ඣාසයං කථෙන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘පිතරො ච මෙ ආසුං පිතාමහා ච, සද්ධා අහුං දානපතී වදඤ්ඤූ;
තං කුල්ලවත්තං අනුවත්තමානො, මාහං කුලෙ අන්තිමගන්ධනො අහුං;
එතස්ස වාදස්ස ජිගුච්ඡමානො, අකාමකො දානමිමං දදාමී’’ති.
තත්ථ ‘‘ආසු’’න්ති පදස්ස ‘‘සද්ධා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, සද්ධා අහෙසුන්ති අත්ථො. අහුන්ති සද්ධා හුත්වා තතො උත්තරි දානජෙට්ඨකා චෙව ‘‘දෙථ කරොථා’’ති වුත්තවචනස්ස අත්ථජානනකා ච අහෙසුං. තං කුල්ලවත්තන්ති තං කුලවත්තං, අට්ඨකථායං පන අයමෙව පාඨො. මාහං කුලෙ අන්තිමගන්ධනො අහුන්ති ‘‘අහං අත්තනො කුලෙ සබ්බපච්ඡිමකො චෙව කුලපලාපො ච මා අහු’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා එතං ‘‘කුලඅන්තිමො කුලපලාපො’’ති වාදං ජිගුච්ඡමානො දානං අනිච්ඡන්තොපි ඉදං දානං දදාමීති දීපෙති.
එවඤ්ච පන වත්වා මණ්ඩබ්යො අත්තනො භරියං පුච්ඡමානො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘දහරිං ¶ ¶ ¶ කුමාරිං අසමත්ථපඤ්ඤං, යං තානයිං ඤාතිකුලා සුගත්තෙ;
න චාපි මෙ අප්පියතං අවෙදි, අඤ්ඤත්ර කාමා පරිචාරයන්තා;
අථ කෙන වණ්ණෙන මයා තෙ භොති, සංවාසධම්මො අහු එවරූපො’’ති.
තත්ථ අසමත්ථපඤ්ඤන්ති කුටුම්බං විචාරෙතුං අප්පටිබලපඤ්ඤං අතිතරුණිඤ්ඤෙව සමානං. යං තානයින්ති යං තං ආනයිං, අහං දහරිමෙව සමානං තං ඤාතිකුලතො ආනෙසින්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤත්ර කාමා පරිචාරයන්තාති එත්තකං කාලං විනා කාමෙන අනිච්ඡාය මං පරිචාරයන්තාපි අත්තනො අප්පියතං මං න ජානාපෙසි, සම්පියායමානරූපාව පරිචරි. කෙන වණ්ණෙනාති කෙන කාරණෙන. භොතීති තං ආලපති. එවරූපොති ආසීවිසසමානපටිකූලභාවෙන මයා සද්ධිං තව සංවාසධම්මො එවරූපො පියසංවාසො විය කථං ජාතොති.
අථස්ස සා කථෙන්තී නවමං ගාථමාහ –
‘‘ආරා දූරෙ නයිධ කදාචි අත්ථි, පරම්පරා නාම කුලෙ ඉමස්මිං;
තං කුල්ලවත්තං අනුවත්තමානා, මාහං කුලෙ අන්තිමගන්ධිනී අහුං;
එතස්ස වාදස්ස ජිගුච්ඡමානා, අකාමිකා පද්ධචරාම්හි තුය්හ’’න්ති.
තත්ථ ආරා දූරෙති අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනං. අතිදූරෙති වා දස්සෙන්තී එවමාහ. ඉධාති නිපාතමත්තං, න කදාචීති අත්ථො. පරම්පරාති පුරිසපරම්පරා. ඉදං වුත්තං හොති – සාමි, ඉමස්මිං අම්හාකං ඤාතිකුලෙ දූරතො පට්ඨාය යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා පුරිසපරම්පරා නාම න කදාචි අත්ථි, එකිත්ථියාපි සාමිකං ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤො පුරිසො ගහිතපුබ්බො නාම නත්ථීති. තං කුල්ලවත්තන්ති අහම්පි තං කුලවත්තං කුලපවෙණිං අනුවත්තමානා අත්තනො කුලෙ පච්ඡිමිකා පලාලභූතා මා අහුන්ති සල්ලක්ඛෙත්වා එතං කුලඅන්තිමා ¶ කුලගන්ධිනීති වාදං ජිගුච්ඡමානා අකාමිකාපි තුය්හං පද්ධචරාම්හි වෙය්යාවච්චකාරිකා පාදපරිචාරිකා ජාතාම්හීති.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා ‘‘මයා සාමිකස්ස සන්තිකෙ අභාසිතපුබ්බං ගුය්හං භාසිතං, කුජ්ඣෙය්යපි මෙ අයං, අම්හාකං කුලූපකතාපසස්ස සම්මුඛෙයෙව ඛමාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඛමාපෙන්තී දසමං ගාථමාහ –
‘‘මණ්ඩබ්ය ¶ භාසිං යමභාසනෙය්යං, තං ඛම්යතං පුත්තකහෙතු මජ්ජ;
පුත්තපෙමා න ඉධ පරත්ථි කිඤ්චි, සො නො අයං ජීවති යඤ්ඤදත්තො’’ති.
තත්ථ තං ඛම්යතන්ති තං ඛමයතු. පුත්තකහෙතු මජ්ජාති තං මම භාසිතං අජ්ජ ඉමස්ස පුත්තස්ස හෙතු ඛමයතු. සො නො අයන්ති යස්ස පුත්තස්ස කාරණා මයා එතං භාසිතං, සො නො පුත්තො ජීවති, ඉමස්ස ජීවිතලාභභාවෙන මෙ ඛම සාමි, අජ්ජතො පට්ඨාය තව වසවත්තිනී භවිස්සාමීති.
අථ නං මණ්ඩබ්යො ‘‘උට්ඨෙහි භද්දෙ, ඛමාමි තෙ, ඉතො පන පට්ඨාය මා ඵරුසචිත්තා අහොසි, අහම්පි තෙ අප්පියං න කරිස්සාමී’’ති ආහ. බොධිසත්තො මණ්ඩබ්යං ආහ – ‘‘ආවුසො, තයා දුස්සඞ්ඝරං ධනං සඞ්ඝරිත්වා කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච අසද්දහිත්වා දානං දදන්තෙන අයුත්තං කතං, ඉතො පට්ඨාය දානං සද්දහිත්වා දෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා බොධිසත්තං ආහ – ‘‘භන්තෙ, තයා අම්හාකං දක්ඛිණෙය්යභාවෙ ඨත්වා අනභිරතෙන බ්රහ්මචරියං චරන්තෙන අයුත්තං කතං, ඉතො පට්ඨාය ඉදානි යථා තයි කතකාරා මහප්ඵලා හොන්ති, එවං චිත්තං පසාදෙත්වා සුද්ධචිත්තො අභිරතො හුත්වා බ්රහ්මචරියං චරාහී’’ති. තෙ මහාසත්තං වන්දිත්වා උට්ඨාය අගමංසු. තතො පට්ඨාය භරියා සාමිකෙ සස්නෙහා අහොසි, මණ්ඩබ්යො පසන්නචිත්තො සද්ධාය දානං අදාසි. බොධිසත්තො අනභිරතිං විනොදෙත්වා ඣානාභිඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි ¶ . තදා මණ්ඩබ්යො ආනන්දො අහොසි, භරියා ¶ විසාඛා, පුත්තො රාහුලො, ආණිමණ්ඩබ්යො සාරිපුත්තො, කණ්හදීපායනො පන අහමෙව අහොසින්ති.
කණ්හදීපායනජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[445] 7. නිග්රොධජාතකවණ්ණනා
න වාහමෙතං ජානාමීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි භික්ඛූ තෙන ‘‘ආවුසො දෙවදත්ත, සත්ථා තව බහූපකාරො, ත්වඤ්හි සත්ථාරං නිස්සාය පබ්බජ්ජං ලභි උපසම්පදං ලභි, තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හි, ඣානං උප්පාදෙසි, ලාභසක්කාරොපි ¶ තෙ දසබලස්සෙව සන්තකො’’ති භික්ඛූහි වුත්තෙ තිණසලාකං උක්ඛිපිත්වා ‘‘එත්තකම්පි සමණෙන ගොතමෙන මය්හං කතං ගුණං න පස්සාමී’’ති වුත්තෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ රාජගහෙ මගධමහාරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. තදා රාජගහසෙට්ඨි අත්තනො පුත්තස්ස ජනපදසෙට්ඨිනො ධීතරං ආනෙසි, සා වඤ්ඣා අහොසි. අථස්සා අපරභාගෙ සක්කාරො පරිහායි. ‘‘අම්හාකං පුත්තස්ස ගෙහෙ වඤ්ඣිත්ථියා වසන්තියා කථං කුලවංසො වඩ්ඪිස්සතී’’ති යථා සා සුණාති, එවම්පි කථං සමුට්ඨාපෙන්ති. සා තං සුත්වා ‘‘හොතු ගබ්භිනිආලයං කත්වා එතෙ වඤ්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො අත්ථචාරිකං ධාතිං ආහ ‘‘අම්ම, ගබ්භිනියො නාම කිඤ්ච කිඤ්ච කරොන්තී’’ති ගබ්භිනිපරිහාරං පුච්ඡිත්වා උතුනිකාලෙ පටිච්ඡාදෙත්වා අම්බිලාදිරුචිකා හුත්වා හත්ථපාදානං උද්ධුමායනකාලෙ හත්ථපාදපිට්ඨියො කොට්ටාපෙත්වා බහලං කාරෙසි, දිවසෙ දිවසෙපි පිලොතිකාවෙඨනෙන ච උදරවඩ්ඪනං වඩ්ඪෙසි, ථනමුඛානි කාළානි කාරෙසි, සරීරකිච්චං කරොන්තීපි අඤ්ඤත්ර තස්සා ධාතියා අඤ්ඤෙසං සම්මුඛට්ඨානෙ න කරොති. සාමිකොපිස්සා ගබ්භපරිහාරං අදාසි. එවං නව මාසෙ වසිත්වා ‘‘ඉදානි ජනපදෙ පිතු ඝරං ගන්ත්වා විජායිස්සාමී’’ති සසුරෙ ආපුච්ඡිත්වා රථමාරුහිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන ¶ රාජගහා නික්ඛමිත්වා ¶ මග්ගං පටිපජ්ජි. තස්සා පන පුරතො එකො සත්ථො ගච්ඡති. සත්ථෙන වසිත්වා ගතට්ඨානං එසා පාතරාසකාලෙ පාපුණාති.
අථෙකදිවසං තස්මිං සත්ථෙ එකා දුග්ගතිත්ථී රත්තියා එකස්මිං නිග්රොධමූලෙ පුත්තං විජායිත්වා පාතොව සත්ථෙ ගච්ඡන්තෙ ‘‘අහං විනා සත්ථෙන ගන්තුං න සක්ඛිස්සාමි, සක්කා ඛො පන ජීවන්තියා පුත්තං ලභිතු’’න්ති නිග්රොධමූලජාලෙ ජලාබුඤ්චෙව ගබ්භමලඤ්ච අත්ථරිත්වා පුත්තං ඡට්ටෙත්වා අගමාසි. දාරකස්සපි දෙවතා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු. සො හි න යො වා සො වා, බොධිසත්තොයෙව. සො පන තදා තාදිසං පටිසන්ධිං ගණ්හි. ඉතරා පාතරාසකාලෙ තං ඨානං පත්වා ‘‘සරීරකිච්චං කරිස්සාමී’’ති තාය ධාතියා සද්ධිං නිග්රොධමූලං ගතා සුවණ්ණවණ්ණං දාරකං දිස්වා ‘‘අම්ම, නිප්ඵන්නං නො කිච්ච’’න්ති පිලොතිකායො අපනෙත්වා උච්ඡඞ්ගපදෙසං ලොහිතෙන ච ගබ්භමලෙන ච මක්ඛෙත්වා අත්තනො ගබ්භවුට්ඨානං ආරොචෙසි. තාවදෙව නං සාණියා පරික්ඛිපිත්වා හට්ඨතුට්ඨො සපරිජනො රාජගහං පණ්ණං පෙසෙසි. අථස්සා සස්සුසසුරා විජාතකාලතො පට්ඨාය ‘‘පිතු කුලෙ කිං කරිස්සති, ඉධෙව ආගච්ඡතූ’’ති පෙසයිංසු. සා පටිනිවත්තිත්වා ¶ රාජගහමෙව පාවිසි. තත්ථ තං සම්පටිච්ඡිත්වා දාරකස්ස නාමං කරොන්තා නිග්රොධමූලෙ ජාතත්තා ‘‘නිග්රොධකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තං දිවසඤ්ඤෙව අනුසෙට්ඨිසුණිසාපි විජායනත්ථාය කුලඝරං ගච්ඡන්තී අන්තරාමග්ගෙ එකිස්සා රුක්ඛසාඛාය හෙට්ඨා පුත්තං විජායි, තස්ස ‘‘සාඛකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තං දිවසඤ්ඤෙව සෙට්ඨිං නිස්සාය වසන්තස්ස තුන්නකාරස්ස භරියාපි පිලොතිකන්තරෙ පුත්තං විජායි, තස්ස ‘‘පොත්තිකො’’ති නාමං කරිංසු.
මහාසෙට්ඨි උභොපි තෙ දාරකෙ ‘‘නිග්රොධකුමාරස්ස ජාතදිවසඤ්ඤෙව ජාතා’’ති ආණාපෙත්වා තෙනෙව සද්ධිං සංවඩ්ඪෙසි. තෙ එකතො වඩ්ඪිත්වා වයප්පත්තා තක්කසිලං ගන්ත්වා සිප්පං උග්ගණ්හිංසු. උභොපි සෙට්ඨිපුත්තා ආචරියස්ස ද්වෙ සහස්සානි අදංසු. නිග්රොධකුමාරො ¶ පොත්තිකස්ස අත්තනො සන්තිකෙ සිප්පං පට්ඨපෙසි. තෙ නිප්ඵන්නසිප්පා ආචරියං ආපුච්ඡිත්වා නික්ඛන්තා ‘‘ජනපදචාරිකං චරිස්සාමා’’ති අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිපජ්ජිංසු. තදා බාරාණසිරඤ්ඤො කාලකතස්ස සත්තමො දිවසො, ‘‘ස්වෙ ඵුස්සරථං යොජෙස්සාමා’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙසුං. තෙසුපි සහායෙසු රුක්ඛමූලෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තෙසු පොත්තිකො ¶ පච්චූසකාලෙ උට්ඨාය නිග්රොධකුමාරස්ස පාදෙ පරිමජ්ජන්තො නිසීදි. තස්මිං රුක්ඛෙ වුත්ථකුක්කුටෙසු උපරිකුක්කුටො හෙට්ඨාකුක්කුටස්ස සරීරෙ වච්චං පාතෙසි. අථ නං සො ‘‘කෙනෙතං පාතිත’’න්ති ආහ. ‘‘සම්ම, මා කුජ්ඣි, මයා අජානන්තෙන පාතිත’’න්ති ආහ. ‘‘අරෙ, ත්වං මම සරීරං අත්තනො වච්චට්ඨානං මඤ්ඤසි, කිං මම පමාණං න ජානාසී’’ති. අථ නං ඉතරො ‘‘අරෙ ත්වං ‘අජානන්තෙන මෙ කත’න්ති වුත්තෙපි කුජ්ඣසියෙව, කිං පන තෙ පමාණ’’න්ති ආහ. ‘‘යො මං මාරෙත්වා මංසං ඛාදති, සො පාතොව සහස්සං ලභති, තස්මා අහං මානං කරොමී’’ති. අථ නං ඉතරො ‘‘අරෙ එත්තකමත්තෙන ත්වං මානං කරොසි, මං පන මාරෙත්වා යො ථූලමංසං ඛාදති, සො පාතොව රාජා හොති, යො මජ්ඣිමමංසං ඛාදති, සො සෙනාපති, යො අට්ඨිනිස්සිතං ඛාදති, සො භණ්ඩාගාරිකො හොතී’’ති ආහ.
පොත්තිකො තෙසං කථං සුත්වා ‘‘කිං නො සහස්සෙන, රජ්ජමෙව වර’’න්ති සණිකං රුක්ඛං අභිරුහිත්වා උපරිසයිතකුක්කුටං ගහෙත්වා මාරෙත්වා අඞ්ගාරෙ පචිත්වා ථූලමංසං නිග්රොධස්ස අදාසි, මජ්ඣිමමංසං සාඛස්ස අදාසි, අට්ඨිමංසං අත්තනා ඛාදි. ඛාදිත්වා පන ‘‘සම්ම නිග්රොධ, ත්වං අජ්ජ රාජා භවිස්සසි, සම්ම සාඛ, ත්වං සෙනාපති භවිස්සසි, අහං පන භණ්ඩාගාරිකො භවිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කථං ජානාසී’’ති පුට්ඨො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. තෙ තයොපි ජනා පාතරාසවෙලාය බාරාණසිං පවිසිත්වා එකස්ස බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ සප්පිසක්කරයුත්තං පායාසං භුඤ්ජිත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා උය්යානං ¶ පවිසිංසු. නිග්රොධකුමාරො සිලාපට්ටෙ නිපජ්ජි ¶ , ඉතරෙ ද්වෙ බහි නිපජ්ජිංසු. තස්මිං සමයෙ පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි අන්තො ඨපෙත්වා ඵුස්සරථං විස්සජ්ජෙසුං. තත්ථ විත්ථාරකථා මහාජනකජාතකෙ (ජා. 2.22.123 ආදයො) ආවි භවිස්සති. ඵුස්සරථො උය්යානං ගන්ත්වා නිවත්තිත්වා ආරොහනසජ්ජො හුත්වා අට්ඨාසි. පුරොහිතො ‘‘උය්යානෙ පුඤ්ඤවතා සත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති උය්යානං පවිසිත්වා කුමාරං දිස්වා පාදන්තතො සාටකං අපනෙත්වා පාදෙසු ලක්ඛණානි උපධාරෙත්වා ‘‘තිට්ඨතු බාරාණසියං රජ්ජං, සකලජම්බුදීපස්ස අධිපතිරාජා භවිතුං යුත්තො’’ති සබ්බතාලාවචරෙ පග්ගණ්හාපෙසි. නිග්රොධකුමාරො පබුජ්ඣිත්වා මුඛතො සාටකං අපනෙත්වා මහාජනං ඔලොකෙත්වා පරිවත්තිත්වා නිපන්නො ථොකං වීතිනාමෙත්වා සිලාපට්ටෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. අථ ¶ නං පුරොහිතො ජණ්ණුනා පතිට්ඨාය ‘‘රජ්ජං තෙ දෙව පාපුණාතී’’ති වත්වා ‘‘‘සාධූ’’ති වුත්තෙ තත්ථෙව රතනරාසිම්හි ඨපෙත්වා අභිසිඤ්චි. සො රජ්ජං පත්වා සාඛස්ස සෙනාපතිට්ඨානං දත්වා මහන්තෙන සක්කාරෙන නගරං පාවිසි, පොත්තිකොපි තෙහි සද්ධිඤ්ඤෙව අගමාසි. තතො පට්ඨාය මහාසත්තො බාරාණසියං ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි.
සො එකදිවසං මාතාපිතූනං සරිත්වා සාඛං ආහ – ‘‘සම්ම, න සක්කා මාතාපිතූහි විනා වත්තිතුං, මහන්තෙන පරිවාරෙන ගන්ත්වා මාතාපිතරො නො ආනෙහී’’ති. සාඛො ‘‘න මෙ තත්ථ ගමනකම්මං අත්ථී’’ති පටික්ඛිපි. තතො පොත්තිකං ආණාපෙසි. සො ‘‘සාධූ’’ති තත්ථ ගන්ත්වා නිග්රොධස්ස මාතාපිතරො ‘‘පුත්තො වො රජ්ජෙ පතිට්ඨිතො, එථ ගච්ඡාමා’’ති ආහ. තෙ ‘‘අත්ථි නො තාව විභවමත්තං, අලං තත්ථ ගමනෙනා’’ති පටික්ඛිපිංසු. සාඛස්සපි මාතාපිතරො අවොච, තෙපි න ඉච්ඡිංසු. අත්තනො මාතාපිතරො අවොච, ‘‘මයං තාත තුන්නකාරකම්මෙන ජීවිස්සාම අල’’න්ති පටික්ඛිපිංසු. සො තෙසං මනං අලභිත්වා බාරාණසිමෙව පච්චාගන්ත්වා ‘‘සෙනාපතිස්ස ඝරෙ මග්ගකිලමථං විනොදෙත්වා පච්ඡා නිග්රොධසහායං පස්සිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තස්ස නිවෙසනද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘සහායො කිර ¶ තෙ පොත්තිකො නාම ආගතොති සෙනාපතිස්ස ආරොචෙහී’’ති දොවාරිකං ආහ, සො තථා අකාසි. සාඛො පන ‘‘අයං මය්හං රජ්ජං අදත්වා සහායනිග්රොධස්ස අදාසී’’ති තස්මිං වෙරං බන්ධි. සො තං කථං සුත්වාව කුද්ධො ආගන්ත්වා ‘‘කො ඉමස්ස සහායො උම්මත්තකො දාසිපුත්තො, ගණ්හථ න’’න්ති වත්වා හත්ථපාදජණ්ණුකප්පරෙහි කොට්ටාපෙත්වා ගීවායං ගාහාපෙත්වා නීහරාපෙසි.
සො චින්තෙසි ‘‘සාඛො මම සන්තිකා සෙනාපතිට්ඨානං ලභිත්වා අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී, මං කොට්ටාපෙත්වා නීහරාපෙසි, නිග්රොධො පන පණ්ඩිතො කතඤ්ඤූ සප්පුරිසො, තස්සෙව සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති. සො රාජද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘දෙව, පොත්තිකො කිර නාම තෙ සහායො ද්වාරෙ ඨිතො’’ති ¶ රඤ්ඤො ආරොචාපෙසි. රාජා පක්කොසාපෙත්වා තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ආසනා වුට්ඨාය පච්චුග්ගන්ත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා මස්සුකම්මාදීනි කාරාපෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතෙන පරිභුත්තනානග්ගරසභොජනෙන තෙන සද්ධිං සුඛනිසින්නො මාතාපිතූනං පවත්තිං පුච්ඡිත්වා අනාගමනභාවං සුණි. සාඛොපි ‘‘පොත්තිකො මං රඤ්ඤො සන්තිකෙ පරිභින්දෙය්ය ¶ , මයි පන ගතෙ කිඤ්චි වත්තුං න සක්ඛිස්සතී’’ති තත්ථෙව අගමාසි. පොත්තිකො තස්ස සන්තිකෙයෙව රාජානං ආමන්තෙත්වා ‘‘දෙව, අහං මග්ගකිලන්තො ‘සාඛස්ස ගෙහං ගන්ත්වා විස්සමිත්වා ඉධාගමිස්සාමී’ති අගමිං. අථ මං සාඛො ‘නාහං තං ජානාමී’ති වත්වා කොට්ටාපෙත්වා ගීවායං ගාහාපෙත්වා නීහරාපෙසීති සද්දහෙය්යාසි ත්වං එත’’න්ති වත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘න වාහමෙතං ජානාමි, කො වායං කස්ස වාති වා;
යථා සාඛො වදි එව, නිග්රොධ කින්ති මඤ්ඤසි.
‘‘තතො ගලවිනීතෙන, පුරිසා නීහරිංසු මං;
දත්වා මුඛපහාරානි, සාඛස්ස වචනංකරා.
‘‘එතාදිසං දුම්මතිනා, අකතඤ්ඤුන දුබ්භිනා;
කතං අනරියං සාඛෙන, සඛිනා තෙ ජනාධිපා’’ති.
තත්ථ ¶ කින්ති මඤ්ඤසීති යථා මං සාඛො අචරි, කිං ත්වම්පි එවමෙව මඤ්ඤසි, උදාහු අඤ්ඤථා මඤ්ඤසි, මං සාඛො එවං වදෙය්යාති සද්දහසි, තං න සද්දහසීති අධිප්පායො. ගලවිනීතෙනාති ගලග්ගාහෙන. දුබ්භිනාති මිත්තදුබ්භිනා.
තං සුත්වා නිග්රොධො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘න වාහමෙතං ජානාමි, නපි මෙ කොචි සංසති;
යං මෙ ත්වං සම්ම අක්ඛාසි, සාඛෙන කාරණං කතං.
‘‘සඛීනං සාජීවකරො, මම සාඛස්ස චූභයං;
ත්වං නොසිස්සරියං දාතා, මනුස්සෙසු මහන්තතං;
තයාමා ලබ්භිතා ඉද්ධී, එත්ථ මෙ නත්ථි සංසයො.
‘‘යථාපි ¶ බීජමග්ගිම්හි, ඩය්හති න විරූහති;
එවං කතං අසප්පුරිසෙ, නස්සති න විරූහති.
‘‘කතඤ්ඤුම්හි ච පොසම්හි, සීලවන්තෙ අරියවුත්තිනෙ;
සුඛෙත්තෙ විය බීජානි, කතං තම්හි න නස්සතී’’ති.
තත්ථ ¶ සංසතීති ආචික්ඛති. කාරණං කතන්ති ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනපොථනකොට්ටනසඞ්ඛාතං කාරණං කතන්ති අත්ථො. සඛීනං සාජීවකරොති සම්ම, පොත්තික ත්වං සහායකානං සුආජීවකරො ජීවිකාය උප්පාදෙතා. මම සාඛස්ස චූභයන්ති මය්හඤ්ච සාඛස්ස ච උභින්නම්පි සඛීනන්ති අත්ථො. ත්වං නොසිස්සරියන්ති ත්වං නො අසි ඉස්සරියං දාතා, තව සන්තිකා ඉමා සම්පත්තී අම්හෙහි ලද්ධා. මහන්තතන්ති මහන්තභාවං.
එවඤ්ච පන වත්වා එත්තකං කථෙන්තෙ නිග්රොධෙ සාඛො තත්ථෙව අට්ඨාසි. අථ නං රාජා ‘‘සාඛ ඉමං පොත්තිකං සඤ්ජානාසී’’ති පුච්ඡි. සො තුණ්හී අහොසි. අථස්ස රාජා දණ්ඩං ආණාපෙන්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඉමං ජම්මං නෙකතිකං, අසප්පුරිසචින්තකං;
හනන්තු සාඛං සත්තීහි, නාස්ස ඉච්ඡාමි ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ ජම්මන්ති ලාමකං. නෙකතිකන්ති වඤ්චකං.
තං සුත්වා පොත්තිකො ‘‘මා එස බාලො මං නිස්සාය නස්සතූ’’ති චින්තෙත්වා නවමං ගාථමාහ –
‘‘ඛමතස්ස ¶ මහාරාජ, පාණා න පටිආනයා;
ඛම දෙව අසප්පුරිසස්ස, නාස්ස ඉච්ඡාමහං වධ’’න්ති.
තත්ථ ඛමතස්සාති ඛමතං අස්ස, එතස්ස අසප්පුරිසස්ස ඛමථාති අත්ථො. න පටිආනයාති මතස්ස නාම පාණා පටිආනෙතුං න සක්කා.
රාජා තස්ස වචනං සුත්වා සාඛස්ස ඛමි, සෙනාපතිට්ඨානම්පි පොත්තිකස්සෙව දාතුකාමො අහොසි ¶ , සො පන න ඉච්ඡි. අථස්ස සබ්බසෙනානීනං විචාරණාරහං භණ්ඩාගාරිකට්ඨානං නාම අදාසි. පුබ්බෙ කිරෙතං ඨානන්තරං නාහොසි, තතො පට්ඨාය ජාතං. අපරභාගෙ පොත්තිකො භණ්ඩාගාරිකො පුත්තධීතාහි වඩ්ඪමානො අත්තනො පුත්තධීතානං ඔවාදවසෙන ඔසානගාථමාහ –
‘‘නිග්රොධමෙව සෙවෙය්ය, න සාඛමුපසංවසෙ;
නිග්රොධස්මිං මතං සෙය්යො, යඤ්චෙ සාඛස්මි ජීවිත’’න්ති.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො පුබ්බෙපි අකතඤ්ඤූයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සාඛො දෙවදත්තො අහොසි, පොත්තිකො ආනන්දො, නිග්රොධො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
නිග්රොධජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[446] 8. තක්කලජාතකවණ්ණනා
න තක්කලා සන්ති න ආලුවානීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං පිතුපොසකං උපාසකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර දලිද්දකුලෙ පච්චාජාතො මාතරි කාලකතාය පාතොව උට්ඨාය දන්තකට්ඨමුඛොදකදානාදීනි කරොන්තො භතිං වා කසිං වා කත්වා ලද්ධවිභවානුරූපෙන යාගුභත්තාදීනි සම්පාදෙත්වා පිතරං පොසෙසි. අථ නං පිතා ආහ – ‘‘තාත, ත්වං එකකොව අන්තො ච බහි ච කත්තබ්බං කරොසි, එකං තෙ කුලදාරිකං ආනෙස්සාමි, සා තෙ ගෙහෙ කත්තබ්බං කරිස්සතී’’ති. ‘‘තාත, ඉත්ථියො නාම ඝරං ආගතා නෙව මය්හං, න තුම්හාකං චිත්තසුඛං කරිස්සන්ති, මා එවරූපං චින්තයිත්ථ, අහං යාවජීවං තුම්හෙ පොසෙත්වා තුම්හාකං ¶ අච්චයෙන ජානිස්සාමී’’ති. අථස්ස පිතා අනිච්ඡමානස්සෙව එකං කුමාරිකං ආනෙසි. සා සසුරස්ස ච සාමිකස්ස ච උපකාරිකා අහොසි නීචවුත්ති. සාමිකොපිස්සා ‘‘මම පිතු උපකාරිකා’’ති තුස්සිත්වා ලද්ධං ලද්ධං මනාපං ආහරිත්වා දෙති, සාපි තං සසුරස්සෙව උපනාමෙසි. සා අපරභාගෙ චින්තෙසි ‘‘මය්හං සාමිකො ලද්ධං ලද්ධං පිතු අදත්වා මය්හමෙව දෙති, අද්ධා පිතරි නිස්නෙහො ජාතො, ඉමං මහල්ලකං එකෙනුපායෙන මම සාමිකස්ස පටික්කූලං කත්වා ගෙහා නික්කඩ්ඪාපෙස්සාමී’’ති.
සා තතො පට්ඨාය උදකං අතිසීතං වා අච්චුණ්හං වා, ආහාරං අතිලොණං වා අලොණං වා ¶ , භත්තං උත්තණ්ඩුලං වා අතිකිලින්නං වාති එවමාදීනි තස්ස කොධුප්පත්තිකාරණානි කත්වා තස්මිං කුජ්ඣන්තෙ ‘‘කො ඉමං මහල්ලකං උපට්ඨාතුං සක්ඛිස්සතී’’ති ඵරුසානි වත්වා කලහං වඩ්ඪෙසි. තත්ථ තත්ථ ඛෙළපිණ්ඩාදීනි ඡඩ්ඩෙත්වාපි සාමිකං උජ්ඣාපෙසි ‘‘පස්ස පිතු කම්මං, ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මා කරී’ති වුත්තෙ කුජ්ඣති, ඉමස්මිං ගෙහෙ පිතරං වා වසාපෙහි මං වා’’ති. අථ නං සො ‘‘භද්දෙ, ත්වං දහරා යත්ථ කත්ථචි ජීවිතුං සක්ඛිස්සසි, මය්හං ¶ පිතා මහල්ලකො, ත්වං තස්ස අසහන්තී ඉමම්හා ගෙහා නික්ඛමා’’ති ආහ. සා භීතා ‘‘ඉතො පට්ඨාය එවං න කරිස්සාමී’’ති සසුරස්ස පාදෙසු පතිත්වා ඛමාපෙත්වා පකතිනියාමෙනෙව පටිජග්ගිතුං ආරභි. අථ සො උපාසකො පුරිමදිවසෙසු තාය උබ්බාළ්හො සත්ථු සන්තිකං ධම්මස්සවනාය අගන්ත්වා තස්සා පකතියා පතිට්ඨිතකාලෙ අගමාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං, උපාසක, සත්තට්ඨ දිවසානි ධම්මස්සවනාය නාගතොසී’’ති පුච්ඡි. සො තං කාරණං කථෙසි. සත්ථා ‘‘ඉදානි තාව තස්සා කථං අග්ගහෙත්වා පිතරං න නීහරාපෙසි, පුබ්බෙ පන එතිස්සා කථං ගහෙත්වා පිතරං ආමකසුසානං නෙත්වා ආවාටං ඛණිත්වා තත්ථ නං පක්ඛිපිත්වා මාරණකාලෙ අහං සත්තවස්සිකො හුත්වා මාතාපිතූනං ගුණං කථෙත්වා පිතුඝාතකකම්මා නිවාරෙසිං, තදා ත්වං මම කථං සුත්වා තව පිතරං යාවජීවං පටිජග්ගිත්වා සග්ගපරායණො ජාතො, ස්වායං මයා දින්නො ඔවාදො භවන්තරගතම්පි න විජහති, ඉමිනා කාරණෙන තස්සා කථං අග්ගහෙත්වා ඉදානි තයා පිතා න නීහටො’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ අඤ්ඤතරස්මිං කාසිගාමෙ එකස්ස කුලස්ස ඝරෙ එකපුත්තකො අහොසි නාමෙන සවිට්ඨකො නාම. සො මාතාපිතරො පටිජග්ගන්තො ¶ අපරභාගෙ මාතරි කාලකතාය පිතරං පොසෙසීති සබ්බං වත්ථු පච්චුප්පන්නවත්ථුනියාමෙනෙව කථෙතබ්බං. අයං පනෙත්ථ විසෙසො. තදා සා ඉත්ථී ‘‘පස්ස පිතු කම්මං, ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මා කරී’ති වුත්තෙ කුජ්ඣතී’’ති වත්වා ‘‘සාමි, පිතා තෙ චණ්ඩො ඵරුසො නිච්චං කලහං කරොති, ජරාජිණ්ණො බ්යාධිපීළිතො න චිරස්සෙව මරිස්සති, අහඤ්ච එතෙන සද්ධිං එකගෙහෙ වසිතුං න සක්කොමි, සයම්පෙස කතිපාහෙන මරිස්සතියෙව, ත්වං එතං ආමකසුසානං නෙත්වා ආවාටං ඛණිත්වා තත්ථ නං පක්ඛිපිත්වා කුද්දාලෙන සීසං ඡින්දිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා උපරි පංසුනා ඡාදෙත්වා ආගච්ඡාහී’’ති ආහ. සො තාය පුනප්පුනං වුච්චමානො ‘‘භද්දෙ, පුරිසමාරණං නාම භාරියං, කථං නං මාරෙස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘අහං තෙ උපායං ආචික්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘ආචික්ඛ තාවා’’ති. ‘‘සාමි, ත්වං පච්චූසකාලෙ පිතු නිසින්නට්ඨානං ගන්ත්වා යථා සබ්බෙ සුණන්ති, එවං මහාසද්දං කත්වා ‘තාත, අසුකගාමෙ තුම්හාකං උද්ධාරණකො ¶ අත්ථි, මයි ගතෙ න දෙති, තුම්හාකං අච්චයෙන න දස්සතෙව, ස්වෙ යානකෙ නිසීදිත්වා පාතොව ගච්ඡිස්සාමා’ති වත්වා තෙන වුත්තවෙලායමෙව ¶ උට්ඨාය යානකං යොජෙත්වා තත්ථ නිසීදාපෙත්වා ආමකසුසානං නෙත්වා ආවාටං ඛණිත්වා චොරෙහි අච්ඡින්නසද්දං කත්වා මාරෙත්වා ආවාටෙ පක්ඛිපිත්වා සීසං ඡින්දිත්වා න්හායිත්වා ආගච්ඡා’’ති.
සවිට්ඨකො ‘‘අත්ථෙස උපායො’’ති තස්සා වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා යානකං ගමනසජ්ජං අකාසි. තස්ස පනෙකො සත්තවස්සිකො පුත්තො අත්ථි පණ්ඩිතො බ්යත්තො. සො මාතු වචනං සුත්වා ‘‘මය්හං මාතා පාපධම්මා පිතරං මෙ පිතුඝාතකම්මං කාරෙති, අහං ඉමස්ස පිතුඝාතකම්මං කාතුං න දස්සාමී’’ති සණිකං ගන්ත්වා අය්යකෙන සද්ධිං නිපජ්ජි. සවිට්ඨකොපි ඉතරාය වුත්තවෙලාය යානකං යොජෙත්වා ‘‘එහි, තාත, උද්ධාරං සොධෙස්සාමා’’ති පිතරං යානකෙ නිසීදාපෙසි. කුමාරොපි පඨමතරං යානකං අභිරුහි. සවිට්ඨකො තං ¶ නිවාරෙතුං අසක්කොන්තො තෙනෙව සද්ධිං ආමකසුසානං ගන්ත්වා පිතරඤ්ච කුමාරකෙන සද්ධිං එකමන්තෙ ඨපෙත්වා සයං ඔතරිත්වා කුද්දාලපිටකං ආදාය එකස්මිං පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ චතුරස්සාවාටං ඛණිතුං ආරභි. කුමාරකො ඔතරිත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා අජානන්තො විය කථං සමුට්ඨාපෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘න තක්කලා සන්ති න ආලුවානි, න බිළාලියො න කළම්බානි තාත;
එකො අරඤ්ඤම්හි සුසානමජ්ඣෙ, කිමත්ථිකො තාත ඛණාසි කාසු’’න්ති.
තත්ථ න තක්කලා සන්තීති පිණ්ඩාලුකන්දා න සන්ති. ආලුවානීති ආලුවකන්දා. බිළාලියොති බිළාරිවල්ලිකන්දා. කළම්බානීති තාලකන්දා.
අථස්ස පිතා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘පිතාමහො තාත සුදුබ්බලො තෙ, අනෙකබ්යාධීහි දුඛෙන ඵුට්ඨො;
තමජ්ජහං නිඛණිස්සාමි සොබ්භෙ, න හිස්ස තං ජීවිතං රොචයාමී’’ති.
තත්ථ ¶ අනෙකබ්යාධීහීති අනෙකෙහි බ්යාධීහි උප්පන්නෙන දුක්ඛෙන ඵුට්ඨො. න හිස්ස තන්ති අහඤ්හි තස්ස තව පිතාමහස්ස තං දුජ්ජීවිතං න ඉච්ඡාමි, ‘‘එවරූපා ජීවිතා මරණමෙවස්ස වර’’න්ති මඤ්ඤමානො තං සොබ්භෙ නිඛණිස්සාමීති.
තං සුත්වා කුමාරො උපඩ්ඪං ගාථමාහ –
‘‘සඞ්කප්පමෙතං ¶ පටිලද්ධ පාපකං, අච්චාහිතං කම්ම කරොසි ලුද්ද’’න්ති.
තස්සත්ථො – තාත, ත්වං ‘‘පීතරං දුක්ඛා පමොචෙස්සාමී’’ති මරණදුක්ඛෙන යොජෙන්තො එතං පාපකං සඞ්කප්පං පටිලද්ධා තස්ස ච සඞ්කප්පවසෙන හිතං අතික්කම්ම ඨිතත්තා අච්චාහිතං කම්මං කරොසි ලුද්දන්ති.
එවඤ්ච පන වත්වා කුමාරො පිතු හත්ථතො කුද්දාලං ගහෙත්වා අවිදූරෙ අඤ්ඤතරං ආවාටං ඛණිතුං ආරභි. අථ නං පිතා උපසඞ්කමිත්වා ¶ ‘‘කස්මා, තාත, ආවාටං ඛණසී’’ති පුච්ඡි. සො තස්ස කථෙන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘මයාපි තාත පටිලච්ඡසෙ තුවං, එතාදිසං කම්ම ජරූපනීතො;
තං කුල්ලවත්තං අනුවත්තමානො, අහම්පි තං නිඛණිස්සාමි සොබ්භෙ’’ති.
තස්සත්ථො – තාත, අහම්පි එතස්මිං සොබ්භෙ තං මහල්ලකකාලෙ නිඛණිස්සාමි, ඉති ඛො තාත, මයාපි කතෙ ඉමස්මිං සොබ්භෙ තුවං ජරූපනීතො එතාදිසං කම්මං පටිලච්ඡසෙ, යං එතං තයා පවත්තිතං කුලවත්තං, තං අනුවත්තමානො වයප්පත්තො භරියාය සද්ධිං වසන්තො අහම්පි තං නිඛණිස්සාමි සොබ්භෙති.
අථස්ස පිතා චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘ඵරුසාහි වාචාහි පකුබ්බමානො, ආසජ්ජ මං ත්වං වදසෙ කුමාර;
පුත්තො මමං ඔරසකො සමානො, අහීතානුකම්පී මම ත්වංසි පුත්තා’’ති.
තත්ථ පකුබ්බමානොති අභිභවන්තො. ආසජ්ජාති ඝට්ටෙත්වා.
එවං ¶ වුත්තෙ පණ්ඩිතකුමාරකො එකං පටිවචනගාථං, ද්වෙ උදානගාථාති තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘න තාහං තාත අහිතානුකම්පී, හිතානුකම්පී තෙ අහම්පි තාත;
පාපඤ්ච තං කම්ම පකුබ්බමානං, අරහාමි නො වාරයිතුං තතො.
‘‘යො ¶ මාතරං වා පිතරං සවිට්ඨ, අදූසකෙ හිංසති පාපධම්මො;
කායස්ස භෙදා අභිසම්පරායං, අසංසයං සො නිරයං උපෙති.
‘‘යො මාතරං වා පිතරං සවිට්ඨ, අන්නෙන පානෙන උපට්ඨහාති;
කායස්ස ¶ භෙදා අභිසම්පරායං, අසංසයං සො සුගතිං උපෙතී’’ති. –
ඉමං පන පුත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා පිතා අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘න මෙ ත්වං පුත්ත අහිතානුකම්පී, හිතානුකම්පී මෙ ත්වංසි පුත්ත;
අහඤ්ච තං මාතරා වුච්චමානො, එතාදිසං කම්ම කරොමි ලුද්ද’’න්ති.
තත්ථ අහඤ්ච තං මාතරාති අහඤ්ච තෙ මාතරා, අයමෙව වා පාඨො.
තං සුත්වා කුමාරො ‘‘තාත, ඉත්ථියො නාම උප්පන්නෙ දොසෙ අනිග්ගය්හමානා පුනප්පුනං පාපං කරොන්ති, මම මාතා යථා පුන එවරූපං න කරොති, තථා නං පණාමෙතුං වට්ටතී’’ති නවමං ගාථමාහ –
‘‘යා තෙ සා භරියා අනරියරූපා, මාතා මමෙසා සකියා ජනෙත්ති;
නිද්ධාපයෙ තඤ්ච සකා අගාරා, අඤ්ඤම්පි තෙ සා දුඛමාවහෙය්යා’’ති.
සවිට්ඨකො ¶ පණ්ඩිතපුත්තස්ස කථං සුත්වා සොමනස්සජාතො හුත්වා ‘‘ගච්ඡාම, තාතා’’ති සද්ධිං පුත්තෙන ච පිතරා ච යානකෙ නිසීදිත්වා පායාසි. සාපි ඛො අනාචාරා ‘‘නික්ඛන්තා නො ගෙහා කාළකණ්ණී’’ති හට්ඨතුට්ඨා අල්ලගොමයෙන ගෙහං උපලිම්පෙත්වා පායාසං පචිත්වා ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තී තෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘නික්ඛන්තං කාළකණ්ණිං පුන ගහෙත්වා ආගතො’’ති කුජ්ඣිත්වා ‘‘අරෙ නිකතික, නික්ඛන්තං කාළකණ්ණිං පුන ආදාය ආගතොසී’’ති පරිභාසි. සවිට්ඨකො කිඤ්චි අවත්වා යානකං මොචෙත්වා ‘‘අනාචාරෙ කිං වදෙසී’’ති තං සුකොට්ටිතං කොට්ටෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මා ඉමං ගෙහං පාවිසී’’ති පාදෙ ගහෙත්වා නික්කඩ්ඪි. තතො පිතරඤ්ච පුත්තඤ්ච න්හාපෙත්වා සයම්පි න්හායිත්වා තයොපි ¶ පායාසං පරිභුඤ්ජිංසු. සාපි පාපධම්මා කතිපාහං අඤ්ඤස්මිං ගෙහෙ වසි. තස්මිං කාලෙ පුත්තො පිතරං ආහ – ‘‘තාත, මම මාතා එත්තකෙන න බුජ්ඣති, තුම්හෙ මම මාතු මඞ්කුභාවකරණත්ථං ‘අසුකගාමකෙ මම මාතුලධීතා අත්ථි ¶ , සා මය්හං පිතරඤ්ච පුත්තඤ්ච මඤ්ච පටිජග්ගිස්සති, තං ආනෙස්සාමී’ති වත්වා මාලාගන්ධාදීනි ආදාය යානකෙන නික්ඛමිත්වා ඛෙත්තං අනුවිචරිත්වා සායං ආගච්ඡථා’’ති. සො තථා අකාසි.
පටිවිස්සකකුලෙ ඉත්ථියො ‘‘සාමිකො කිර තෙ අඤ්ඤං භරියං ආනෙතුං අසුකගාමං නාම ගතො’’ති තස්සා ආචික්ඛිංසු. සා ‘‘දානිම්හි නට්ඨා, නත්ථි මෙ පුන ඔකාසො’’ති භීතා තසිතා හුත්වා ‘‘පුත්තමෙව යාචිස්සාමී’’ති පණ්ඩිතපුත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තස්ස පාදෙසු පතිත්වා ‘‘තාත, තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො මම පටිසරණං නත්ථි, ඉතො පට්ඨාය තව පිතරඤ්ච පිතාමහඤ්ච අලඞ්කතචෙතියං විය පටිජග්ගිස්සාමි, පුන මය්හං ඉමස්මිං ඝරෙ පවෙසනං කරොහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, අම්ම, සචෙ පුන එවරූපං න කරිස්සථ, කරිස්සාමි, අප්පමත්තා හොථා’’ති වත්වා පිතු ආගතකාලෙ දසමං ගාථමාහ –
‘‘යා තෙ සා භරියා අනරියරූපා, මාතා මමෙසා සකියා ජනෙත්ති;
දන්තා කරෙණූව වසූපනීතා, සා පාපධම්මා පුනරාවජාතූ’’ති.
තත්ථ ¶ කරෙණූවාති තාත, ඉදානි සා ආනෙඤ්ජකාරණං කාරිකා හත්ථිනී විය දන්තා වසං උපනීතා නිබ්බිසෙවනා ජාතා. පුනරාගජාතූති පුන ඉමං ගෙහං ආගච්ඡතූති.
එවං සො පිතු ධම්මං කථෙත්වා ගන්ත්වා මාතරං ආනෙසි. සා සාමිකඤ්ච සසුරඤ්ච ඛමාපෙත්වා තතො පට්ඨාය දන්තා ධම්මෙන සමන්නාගතා හුත්වා සාමිකඤ්ච සසුරඤ්ච පුත්තඤ්ච පටිජග්ගි. උභොපි ච පුත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරිත්වා සග්ගපරායණා අහෙසුං.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ පිතුපොසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා පිතා ච පුත්තො ච සුණිසා ච තෙයෙව අහෙසුං, පණ්ඩිතකුමාරො පන අහමෙව අහොසින්ති.
තක්කලජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[447] 9. මහාධම්මපාලජාතකවණ්ණනා
කිං ¶ තෙ වතන්ති ඉදං සත්ථා පඨමගමනෙන කපිලපුරං ගන්ත්වා නිග්රොධාරාමෙ විහරන්තො පිතු නිවෙසනෙ රඤ්ඤො අසද්දහනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සුද්ධොදනමහාරාජා වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස භගවතො අත්තනො නිවෙසනෙ යාගුඛජ්ජකං දත්වා අන්තරාභත්තෙ සම්මොදනීයං කථං කථෙන්තො ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං පධානකාලෙ දෙවතා ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨත්වා ‘පුත්තො තෙ සිද්ධත්ථකුමාරො අප්පාහාරතාය මතො’ති මය්හං ආරොචෙසු’’න්ති ආහ. සත්ථාරා ච ‘‘සද්දහි, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘න සද්දහිං, භන්තෙ, ආකාසෙ ඨත්වා කථෙන්තියොපි දෙවතා, ‘මම පුත්තස්ස බොධිතලෙ බුද්ධත්තං අප්පත්වා පරිනිබ්බානං නාම නත්ථී’ති පටික්ඛිපි’’න්ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, පුබ්බෙපි ත්වං මහාධම්මපාලකාලෙපි ‘පුත්තො තෙ මතො ඉමානිස්ස අට්ඨීනී’ති දස්සෙත්වා වදන්තස්සපි දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස ‘අම්හාකං කුලෙ තරුණකාලෙ කාලකිරියා නාම නත්ථී’ති න සද්දහි, ඉදානි පන කස්මා සද්දහිස්සසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කාසිරට්ඨෙ ධම්මපාලගාමො නාම අහොසි. සො ධම්මපාලකුලස්ස වසනතාය එතං නාමං ලභි. තත්ථ දසන්නං කුසලකම්මපථානං පාලනතො ‘‘ධම්මපාලො’’ත්වෙව පඤ්ඤාතො බ්රාහ්මණො පටිවසති, තස්ස කුලෙ අන්තමසො දාසකම්මකරාපි දානං දෙන්ති, සීලං රක්ඛන්ති, උපොසථකම්මං කරොන්ති. තදා බොධිසත්තො තස්මිං කුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘ධම්මපාලකුමාරො’’ත්වෙවස්ස නාමං කරිංසු. අථ නං වයප්පත්තං පිතා සහස්සං දත්වා සිප්පුග්ගහණත්ථාය තක්කසිලං පෙසෙසි. සො තත්ථ ගන්ත්වා දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හි, පඤ්චන්නං මාණවකසතානං ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො අහොසි. තදා ආචරියස්ස ජෙට්ඨපුත්තො කාලමකාසි. ආචරියො මාණවකපරිවුතො ¶ ඤාතිගණෙන සද්ධිං රොදන්තො කන්දන්තො සුසානෙ තස්ස සරීරකිච්චං කාරෙති. තත්ථ ආචරියො ච ඤාතිවග්ගො චස්ස අන්තෙවාසිකා ච රොදන්ති පරිදෙවන්ති, ධම්මපාලොයෙවෙකො න රොදති න පරිදෙවති. අපිච ඛො පන තෙසු පඤ්චසතෙසු මාණවෙසු සුසානා ආගම්ම ආචරියස්ස සන්තිකෙ නිසීදිත්වා ‘‘අහො එවරූපො නාම ආචාරසම්පන්නො තරුණමාණවො තරුණකාලෙයෙව මාතාපිතූහි විප්පයුත්තො මරණප්පත්තො’’ති වදන්තෙසු ‘‘සම්මා, තුම්හෙ ‘තරුණො’ති භණථ, අථ කස්මා තරුණකාලෙයෙව මරති, නනු අයුත්තං තරුණකාලෙ මරිතු’’න්ති ආහ.
අථ නං තෙ ආහංසු ‘‘කිං පන සම්ම, ත්වං ඉමෙසං සත්තානං මරණභාවං න ජානාසී’’ති? ජානාමි, තරුණකාලෙ පන න මරන්ති, මහල්ලකකාලෙයෙව මරන්තීති. නනු අනිච්චා සබ්බෙ සඞ්ඛාරා ¶ හුත්වා අභාවිනොති? ‘‘සච්චං අනිච්චා, දහරකාලෙ පන සත්තා න මරන්ති, මහල්ලකකාලෙ මරන්ති, අනිච්චතං පාපුණන්තී’’ති. ‘‘කිං සම්ම, ධම්මපාල, තුම්හාකං ගෙහෙ න කෙචි මරන්තී’’ති? ‘‘දහරකාලෙ පන න මරන්ති, මහල්ලකකාලෙයෙව මරන්තී’’ති. ‘‘කිං පනෙසා තුම්හාකං කුලපවෙණී’’ති? ‘‘ආම කුලපවෙණී’’ති. මාණවා තං තස්ස කථං ආචරියස්ස ආරොචෙසුං. අථ නං සො පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි ‘‘සච්චං කිර තාත ධම්මපාල, තුම්හාකං කුලෙ දහරකාලෙ න මීයන්තී’’ති? ‘‘සච්චං ආචරියා’’ති. සො තස්ස වචනං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘අයං අතිවිය අච්ඡරියං වදති, ඉමස්ස පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡිත්වා සචෙ එතං සච්චං, අහම්පි තමෙව ¶ ධම්මං පූරෙස්සාමී’’ති. සො පුත්තස්ස කත්තබ්බකිච්චං කත්වා සත්තට්ඨදිවසච්චයෙන ධම්මපාලං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, අහං ඛිප්පං ආගමිස්සාමි, යාව මමාගමනා ඉමෙ මාණවෙ සිප්පං වාචෙහී’’ති වත්වා එකස්ස එළකස්ස ¶ අට්ඨීනි ගහෙත්වා ධොවිත්වා පසිබ්බකෙ කත්වා එකං චූළුපට්ඨාකං ආදාය තක්කසිලතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන තං ගාමං පත්වා ‘‘කතරං මහාධම්මපාලස්ස ගෙහ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ගන්ත්වා ද්වාරෙ අට්ඨාසි. බ්රාහ්මණස්ස දාසමනුස්සෙසු යො යො පඨමං අද්දස, සො සො ආචරියස්ස හත්ථතො ඡත්තං ගණ්හි, උපාහනං ගණ්හි, උපට්ඨාකස්සපි හත්ථතො පසිබ්බකං ගණ්හි. ‘‘පුත්තස්ස වො ධම්මපාලකුමාරස්ස ආචරියො ද්වාරෙ ඨිතොති කුමාරස්ස පිතු ආරොචෙථා’’ති ච වුත්තා ‘‘සාධූ’’ති ගන්ත්වා ආරොචයිංසු. සො වෙගෙන ද්වාරමූලං ගන්ත්වා ‘‘ඉතො එථා’’ති තං ඝරං අභිනෙත්වා පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා සබ්බං පාදධොවනාදිකිච්චං අකාසි.
ආචරියො භුත්තභොජනො සුඛකථාය නිසින්නකාලෙ ‘‘බ්රාහ්මණ, පුත්තො තෙ ධම්මපාලකුමාරො පඤ්ඤවා තිණ්ණං වෙදානං අට්ඨාරසන්නඤ්ච සිප්පානං නිප්ඵත්තිං පත්තො, අපිච ඛො පනෙකෙන අඵාසුකෙන ජීවිතක්ඛයං පත්තො, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, මා සොචිත්ථා’’ති ආහ. බ්රාහ්මණො පාණිං පහරිත්වා මහාහසිතං හසි. ‘‘කිං නු බ්රාහ්මණ, හසසී’’ති ච වුත්තෙ ‘‘මය්හං පුත්තො න මරති, අඤ්ඤො කොචි මතො භවිස්සතී’’ති ආහ. ‘‘බ්රාහ්මණ, පුත්තොයෙව තෙ මතො, පුත්තස්සෙව තෙ අට්ඨීනි දිස්වා සද්දහා’’ති අට්ඨීනි නීහරිත්වා ‘‘ඉමානි තෙ පුත්තස්ස අට්ඨීනී’’ති ආහ. එතානි එළකස්ස වා සුනඛස්ස වා භවිස්සන්ති, මය්හං පන පුත්තො න මරති, අම්හාකාඤ්හි කුලෙ යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා තරුණකාලෙ මතපුබ්බා නාම නත්ථි, ත්වං මුසා භණසීති. තස්මිං ඛණෙ සබ්බෙපි පාණිං පහරිත්වා මහාහසිතං හසිංසු. ආචරියො තං අච්ඡරියං දිස්වා සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, තුම්හාකං කුලපවෙණියං දහරානං අමරණෙන න සක්කා අහෙතුකෙන භවිතුං, කෙන වො කාරණෙන දහරා න මීයන්තී’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කිං ¶ තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරියං, කිස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;
අක්ඛාහි මෙ බ්රාහ්මණ එතමත්ථං, කස්මා නු තුම්හං දහරා න මීයරෙ’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ වතන්ති වතසමාදානං. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨචරියං. කිස්ස සුචිණ්ණස්සාති තුම්හාකං කුලෙ දහරානං අමරණං නාම කතරසුචරිතස්ස විපාකොති.
තං සුත්වා බ්රාහ්මණො යෙසං ගුණානං ආනුභාවෙන තස්මිං කුලෙ දහරා න මීයන්ති, තෙ වණ්ණයන්තො –
‘‘ධම්මං චරාම න මුසා භණාම, පාපානි කම්මානි පරිවජ්ජයාම;
අනරියං පරිවජ්ජෙමු සබ්බං, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘සුණොම ධම්මං අසතං සතඤ්ච, න චාපි ධම්මං අසතං රොචයාම;
හිත්වා අසන්තෙ න ජහාම සන්තෙ, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘පුබ්බෙව දානා සුමනා භවාම, දදම්පි වෙ අත්තමනා භවාම;
දත්වාපි වෙ නානුතප්පාම පච්ඡා, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘සමණෙ මයං බ්රාහ්මණෙ අද්ධිකෙ ච, වනිබ්බකෙ යාචනකෙ දලිද්දෙ;
අන්නෙන පානෙන අභිතප්පයාම, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘මයඤ්ච භරියං නාතික්කමාම, අම්හෙ ච භරියා නාතික්කමන්ති;
අඤ්ඤත්ර තාහි බ්රහ්මචරියං චරාම, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘පාණාතිපාතා ¶ විරමාම සබ්බෙ, ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයාම;
අමජ්ජපා නොපි මුසා භණාම, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘එතාසු වෙ ජායරෙ සුත්තමාසු, මෙධාවිනො හොන්ති පහූතපඤ්ඤා;
බහුස්සුතා වෙදගුනො ච හොන්ති, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘මාතා ¶ පිතා ච භගිනී භාතරො ච, පුත්තා ච දාරා ච මයඤ්ච සබ්බෙ;
ධම්මං චරාම පරලොකහෙතු, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘දාසා ච දාස්යො අනුජීවිනො ච, පරිචාරකා කම්මකරා ච සබ්බෙ;
ධම්මං ¶ චරන්ති පරලොකහෙතු, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ’’ති. –
ඉමා ගාථා ආහ.
තත්ථ ධම්මං චරාමාති දසකුසලකම්මපථධම්මං චරාම, අත්තනො ජීවිතහෙතු අන්තමසො කුන්ථකිපිල්ලිකම්පි ජීවිතා න වොරොපෙම, පරභණ්ඩං ලොභචිත්තෙන න ඔලොකෙමාති සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. මුසාවාදො චෙත්ථ මුසාවාදිස්ස අකරණපාපං නාම නත්ථීති උස්සන්නවසෙන පුන වුත්තො. තෙ කිර හසාධිප්පායෙනපි මුසා න භණන්ති. පාපානීති සබ්බානි නිරයගාමිකම්මානි. අනරියන්ති අරියගරහිතං සබ්බං අසුන්දරං අපරිසුද්ධං කම්මං පරිවජ්ජයාම. තස්මා හි අම්හන්ති එත්ථ හි-කාරො නිපාතමත්තො, තෙන කාරණෙන අම්හාකං දහරා න මීයන්ති, අන්තරා අකාලමරණං නාම නො නත්ථීති අත්ථො. ‘‘තස්මා අම්හ’’න්තිපි පාඨො. සුණොමාති මයං කිරියවාදානං සප්පුරිසානං කුසලදීපනම්පි අසප්පුරිසානං අකුසලදීපනම්පි ධම්මං සුණොම ¶ , සො පන නො සුතමත්තකොව හොති, තං න රොචයාම. තෙහි පන නො සද්ධිං විග්ගහො වා විවාදො වා මා හොතූති ධම්මං සුණාම, සුත්වාපි හිත්වා අසන්තෙ සන්තෙ වත්තාම, එකම්පි ඛණං න ජහාම සන්තෙ, පාපමිත්තෙ පහාය කල්යාණමිත්තසෙවිනොව හොමාති.
සමණෙ මයං බ්රාහ්මණෙති මයං සමිතපාපෙ බාහිතපාපෙ පච්චෙකබුද්ධසමණබ්රාහ්මණෙපි අවසෙසධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙපි අද්ධිකයාචකෙ සෙසජනෙපි අන්නපානෙන අභිතප්පෙමාති අත්ථො. පාළියං පන අයං ගාථා ‘‘පුබ්බෙව දානා’’ති ගාථාය පච්ඡතො ආගතා. නාතික්කමාමාති අත්තනො භරියං අතික්කමිත්වා බහි අඤ්ඤං මිච්ඡාචාරං න කරොම. අඤ්ඤත්ර තාහීති තා අත්තනො භරියා ඨපෙත්වා සෙසඉත්ථීසු බ්රහ්මචරියං චරාම, අම්හාකං භරියාපි සෙසපුරිසෙසු එවමෙව වත්තන්ති. ජායරෙති ජායන්ති. සුත්තමාසූති සුසීලාසු උත්තමිත්ථීසු. ඉදං වුත්තං හොති – යෙ එතාසු සම්පන්නසීලාසු උත්තමිත්ථීසු අම්හාකං පුත්තා ජායන්ති, තෙ මෙධාවිනොති එවංපකාරා හොන්ති, කුතො තෙසං අන්තරා මරණං, තස්මාපි අම්හාකං කුලෙ දහරා න මරන්තීති. ධම්මං චරාමාති පරලොකත්ථාය තිවිධසුචරිතධම්මං චරාම. දාස්යොති දාසියො.
අවසානෙ ¶ –
‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහති;
එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී.
‘‘ධම්මො ¶ හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ඡත්තං මහන්තං විය වස්සකාලෙ;
ධම්මෙන ගුත්තො මම ධම්මපාලො, අඤ්ඤස්ස අට්ඨීනි සුඛී කුමාරො’’ති. –
ඉමාහි ද්වීහි ගාථාහි ධම්මචාරීනං ගුණං කථෙසි.
තත්ථ රක්ඛතීති ධම්මො නාමෙසො රක්ඛිතො අත්තනො රක්ඛිතං පටිරක්ඛති. සුඛමාවහතීති දෙවමනුස්සසුඛඤ්චෙව නිබ්බානසුඛඤ්ච ආවහති. න ¶ දුග්ගතින්ති නිරයාදිභෙදං දුග්ගතිං න ගච්ඡති. එවං බ්රාහ්මණ, මයං ධම්මං රක්ඛාම, ධම්මොපි අම්හෙ රක්ඛතීති දස්සෙති. ධම්මෙන ගුත්තොති මහාඡත්තසදිසෙන අත්තනා ගොපිතධම්මෙන ගුත්තො. අඤ්ඤස්ස අට්ඨීනීති තයා ආනීතානි අට්ඨීනි අඤ්ඤස්ස එළකස්ස වා සුනඛස්ස වා අට්ඨීනි භවිස්සන්ති, ඡඩ්ඩෙථෙතානි, මම පුත්තො සුඛී කුමාරොති.
තං සුත්වා ආචරියො ‘‘මය්හං ආගමනං සුආගමනං, සඵලං, නො නිප්ඵල’’න්ති සඤ්ජාතසොමනස්සො ධම්මපාලස්ස පිතරං ඛමාපෙත්වා ‘‘මයා ආගච්ඡන්තෙන තුම්හාකං වීමංසනත්ථාය ඉමානි එළකඅට්ඨීනි ආභතානි, පුත්තො තෙ අරොගොයෙව, තුම්හාකං රක්ඛිතධම්මං මය්හම්පි දෙථා’’ති පණ්ණෙ ලිඛිත්වා කතිපාහං තත්ථ වසිත්වා තක්කසිලං ගන්ත්වා ධම්මපාලං සබ්බසිප්පානි සික්ඛාපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන පෙසෙසි.
සත්ථා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ රාජා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, ආචරියො සාරිපුත්තො, පරිසා බුද්ධපරිසා, ධම්මපාලකුමාරො පන අහමෙව අහොසින්ති.
මහාධම්මපාලජාතකවණ්ණනා නවමා.
[448] 10. කුක්කුටජාතකවණ්ණනා
නාස්මසෙ ¶ කතපාපම්හීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස වධාය පරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි. ධම්මසභායඤ්හි භික්ඛූ දෙවදත්තස්ස අගුණකථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො ධනුග්ගහාදිපයොජනෙන දසබලස්ස වධත්ථමෙව උපායං කරොතී’’ති. සත්ථා ¶ ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි එස මය්හං වධාය පරිසක්කියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කොසම්බියං කොසම්බකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො එකස්මිං වෙළුවනෙ කුක්කුටයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අනෙකසතකුක්කුටපරිවාරො අරඤ්ඤෙ වසති, තස්සාවිදූරෙ එකො සෙනො වසති ¶ . සො උපායෙන එකෙකං කුක්කුටං ගහෙත්වා ඛාදන්තො ඨපෙත්වා බොධිසත්තං සෙසෙ ඛාදි, බොධිසත්තො එකකොව අහොසි. සො අප්පමත්තො වෙලාය ගොචරං ගහෙත්වා වෙළුවනං පවිසිත්වා වසති. සො සෙනො තං ගණ්හිතුං අසක්කොන්තො ‘‘එකෙන නං උපායෙන උපලාපෙත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තස්සාවිදූරෙ සාඛාය නිලීයිත්වා ‘‘සම්ම කුක්කුටරාජ, ත්වං මය්හං කස්මා භායසි, අහං තයා සද්ධිං විස්සාසං කත්තුකාමො, අසුකස්මිං නාම පදෙසෙ සම්පන්නගොචරො, තත්ථ උභොපි ගොචරං ගහෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං පියසංවාසං වසිස්සාමා’’ති ආහ. අථ නං බොධිසත්තො ආහ ‘‘සම්ම, මය්හං තයා සද්ධිං විස්සාසො නාම නත්ථි, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති. ‘‘සම්ම, ත්වං මයා පුබ්බෙ කතපාපතාය න සද්දහසි, ඉතො පට්ඨාය එවරූපං න කරිස්සාමී’’ති. ‘‘න මය්හං තාදිසෙන සහායෙනත්ථො, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති. ඉති නං යාවතතියං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘එතෙහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන පුග්ගලෙන සද්ධිං විස්සාසො නාම කාතුං න වට්ටතී’’ති වනඝටං උන්නාදෙන්තො දෙවතාසු සාධුකාරං දදමානාසු ධම්මකථං සමුට්ඨාපෙන්තො –
‘‘නාස්මසෙ කතපාපම්හි, නාස්මසෙ අලිකවාදිනෙ;
නාස්මසෙ අත්තත්ථපඤ්ඤම්හි, අතිසන්තෙපි නාස්මසෙ.
‘‘භවන්ති හෙකෙ පුරිසා, ගොපිපාසිකජාතිකා;
ඝසන්ති මඤ්ඤෙ මිත්තානි, වාචාය න ච කම්මුනා.
‘‘සුක්ඛඤ්ජලිපග්ගහිතා ¶ , වාචාය පලිගුණ්ඨිතා;
මනුස්සඵෙග්ගූ නාසීදෙ, යස්මිං නත්ථි කතඤ්ඤුතා.
‘‘න ¶ හි අඤ්ඤඤ්ඤචිත්තානං, ඉත්ථීනං පුරිසාන වා;
නානාවිකත්වා සංසග්ගං, තාදිසම්පි ච නාස්මසෙ.
‘‘අනරියකම්මමොක්කන්තං, අථෙතං සබ්බඝාතිනං;
නිසිතංව පටිච්ඡන්නං, තාදිසම්පි ච නාස්මසෙ.
‘‘මිත්තරූපෙනිධෙකච්චෙ, සාඛල්යෙන අචෙතසා;
විවිධෙහි උපායන්ති, තාදිසම්පි ච නාස්මසෙ.
‘‘ආමිසං ¶ වා ධනං වාපි, යත්ථ පස්සති තාදිසො;
දුබ්භිං කරොති දුම්මෙධො, තඤ්ච හන්ත්වාන ගච්ඡතී’’ති. – ඉමා ගාථා ආහ;
තත්ථ නාස්මසෙති නාස්සසෙ. අයමෙව වා පාඨො, න විස්සසෙති වුත්තං හොති. කතපාපම්හීති පඨමං කතපාපෙ පුග්ගලෙ. අලිකවාදිනෙති මුසාවාදිම්හිපි න විස්සසෙ. තස්ස හි අකත්තබ්බං නාම පාපං නත්ථි. නාස්මසෙ අත්තත්ථපඤ්ඤම්හීති අත්තනො අත්ථාය එව යස්ස පඤ්ඤා ස්නෙහවසෙන න භජති, ධනත්ථිකොව භජති, තස්මිං අත්තත්ථපඤ්ඤෙපි න විස්සසෙ. අතිසන්තෙති අන්තො උපසමෙ අවිජ්ජමානෙයෙව ච බහි උපසමදස්සනෙන අතිසන්තෙ විය පටිච්ඡන්නකම්මන්තෙපි බිලපටිච්ඡන්නආසීවිසසදිසෙ කුහකපුග්ගලෙ. ගොපිපාසිකජාතිකාති ගුන්නං පිපාසකජාතිකා විය, පිපාසිතගොසදිසාති වුත්තං හොති. යථා පිපාසිතගාවො තිත්ථං ඔතරිත්වා මුඛපූරං උදකං පිවන්ති, න පන උදකස්ස කත්තබ්බයුත්තකං කරොන්ති, එවමෙව එකච්චෙ ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච කරිස්සාමා’’ති මධුරවචනෙන මිත්තානි ඝසන්ති, පියවචනානුච්ඡවිකං පන න කරොන්ති, තාදිසෙසු විස්සාසො මහතො අනත්ථාය හොතීති දීපෙති.
සුක්ඛඤ්ජලිපග්ගහිතාති පග්ගහිතතුච්ඡඅඤ්ජලිනො. වාචාය පලිගුණ්ඨිතාති ‘‘ඉදං දස්සාම, ඉදං කරිස්සාමා’’ති වචනෙන පටිච්ඡාදිකා. මනුස්සඵෙග්ගූති එවරූපා අසාරකා මනුස්සා මනුස්සඵෙග්ගූ නාම. නාසීදෙති න ආසීදෙ එවරූපෙ න උපගච්ඡෙය්ය. යස්මිං නත්ථීති යස්මිඤ්ච පුග්ගලෙ කතඤ්ඤුතා නත්ථි, තම්පි නාසීදෙති අත්ථො. අඤ්ඤඤ්ඤචිත්තානන්ති අඤ්ඤෙනඤ්ඤෙන චිත්තෙන සමන්නාගතානං ¶ , ලහුචිත්තානන්ති අත්ථො. එවරූපානං ඉත්ථීනං වා පුරිසානං වා න විස්සසෙති දීපෙති. නානාවිකත්වා සංසග්ගන්ති යොපි න සක්කා අනුපගන්ත්වා එතස්ස අන්තරායං කාතුන්ති අන්තරායකරණත්ථං නානාකාරණෙහි සංසග්ගමාවිකත්වා දළ්හං කරිත්වා පච්ඡා අන්තරායං කරොති, තාදිසම්පි පුග්ගලං නාස්මසෙ න විස්සසෙය්යාති දීපෙති.
අනරියකම්මමොක්කන්තති අනරියානං දුස්සීලානං කම්මං ඔතරිත්වා ඨිතං. අථෙතන්ති අථිරං අප්පතිට්ඨිතවචනං. සබ්බඝාතිනන්ති ඔකාසං ලභිත්වා සබ්බෙසං ¶ උපඝාතකරං. නිසිතංව ¶ පටිච්ඡන්නන්ති කොසියා වා පිලොතිකාය වා පටිච්ඡන්නං නිසිතඛග්ගමිව. තාදිසම්පීති එවරූපම්පි අමිත්තං මිත්තපතිරූපකං න විස්සසෙය්ය. සාඛල්යෙනාති මට්ඨවචනෙන. අචෙතසාති අචිත්තකෙන. වචනමෙව හි නෙසං මට්ඨං, චිත්තං පන ථද්ධං ඵරුසං. විවිධෙහීති විවිධෙහි උපායෙහි ඔතාරාපෙක්ඛා උපගච්ඡන්ති. තාදිසම්පීති යො එතෙහි අමිත්තෙහි මිත්තපතිරූපකෙහි සදිසො හොති, තම්පි න විස්සසෙති අත්ථො. ආමිසන්ති ඛාදනීයභොජනීයං. ධනන්ති මඤ්චපටිපාදකං ආදිං කත්වා අවසෙසං. යත්ථ පස්සතීති සහායකගෙහෙ යස්මිං ඨානෙ පස්සති. දුබ්භිං කරොතීති දුබ්භිචිත්තං උප්පාදෙති, තං ධනං හරති. තඤ්ච හන්ත්වානාති තඤ්ච සහායකම්පි ඡෙත්වා ගච්ඡති. ඉති ඉමා සත්ත ගාථා කුක්කුටරාජා කථෙසි.
‘‘මිත්තරූපෙන බහවො, ඡන්නා සෙවන්ති සත්තවො;
ජහෙ කාපුරිසෙ හෙතෙ, කුක්කුටො විය සෙනකං.
‘‘යො ච උප්පතිතං අත්ථං, න ඛිප්පමනුබුජ්ඣති;
අමිත්තවසමන්වෙති, පච්ඡා ච මනුතප්පති.
‘‘යො ච උප්පතිතං අත්ථං, ඛිප්පමෙව නිබොධති;
මුච්චතෙ සත්තුසම්බාධා, කුක්කුටො විය සෙනකා.
‘‘තං තාදිසං කූටමිවොඩ්ඩිතං වනෙ, අධම්මිකං නිච්චවිධංසකාරිනං;
ආරා විවජ්ජෙය්ය නරො විචක්ඛණො, සෙනං යථා කුක්කුටො වංසකානනෙ’’ති. –
ඉමා චතස්සො ධම්මරාජෙන භාසිතා අභිසම්බුද්ධගාථා.
තත්ථ ¶ ජහෙ කාපුරිසෙ හෙතෙති භික්ඛවෙ, එතෙ කාපුරිසෙ පණ්ඩිතො ජහෙය්ය. හ-කාරො පනෙත්ථ නිපාතමත්තං. පච්ඡා ච මනුතප්පතීති පච්ඡා ච අනුතප්පති. කූටමිවොඩ්ඩිතන්ති වනෙ මිගානං බන්ධනත්ථාය කූටපාසං විය ඔඩ්ඩිතං. නිච්චවිධංසකාරිනන්ති නිච්චං විද්ධංසනකරං. වංසකානනෙති යථා වංසවනෙ කුක්කුටො සෙනං විවජ්ජෙති, එවං විචක්ඛණො පාපමිත්තෙ විවජ්ජෙය්ය.
සොපි ¶ තා ගාථා වත්වා සෙනං ආමන්තෙත්වා ‘‘සචෙ ඉමස්මිං ඨානෙ වසිස්සසි, ජානිස්සාමි තෙ කත්තබ්බ’’න්ති තජ්ජෙසි. සෙනො තතො පලායිත්වා අඤ්ඤත්ර ගතො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං භික්ඛවෙ දෙවදත්තො පුබ්බෙපි මය්හං වධාය පරිසක්කී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සෙනො දෙවදත්තො අහොසි, කුක්කුටො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කුක්කුටජාතකවණ්ණනා දසමා.
[449] 11. මට්ඨකුණ්ඩලීජාතකවණ්ණනා
අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මතපුත්තං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකස්ස බුද්ධුපට්ඨාකස්ස කුටුම්බිකස්ස පියපුත්තො කාලමකාසි. සො පුත්තසොකසමප්පිතො න න්හායති න භුඤ්ජති න කම්මන්තෙ විචාරෙති, න බුද්ධුපට්ඨානං ගච්ඡති, කෙවලං ‘‘පියපුත්තක, මං ඔහාය පඨමතරං ගතොසී’’තිආදීනි වත්වා විප්පලපති. සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො තස්ස සොතාපත්තිඵලූපනිස්සයං දිස්වා පුනදිවසෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො භික්ඛූ උය්යොජෙත්වා ආනන්දත්ථෙරෙන පච්ඡාසමණෙන තස්ස ඝරද්වාරං අගමාසි. සත්ථු ආගතභාවං කුටුම්බිකස්ස ආරොචෙසුං. අථස්ස ගෙහජනො ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා සත්ථාරං නිසීදාපෙත්වා කුටුම්බිකං පරිග්ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ආනෙසි. තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නං සත්ථා කරුණාසීතලෙන වචනෙන ආමන්තෙත්වා ‘‘කිං, උපාසක, පුත්තකං අනුසොචසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘උපාසක, පොරාණකපණ්ඩිතා පුත්තෙ කාලකතෙ සොකසමප්පිතා විචරන්තාපි පණ්ඩිතානං කථං සුත්වා ‘අලබ්භනීයට්ඨාන’න්ති තථතො ඤත්වා අප්පමත්තකම්පි සොකං න කරිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකස්ස මහාවිභවස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො පඤ්චදසසොළසවස්සකාලෙ එකෙන බ්යාධිනා ඵුට්ඨො කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. බ්රාහ්මණො තස්ස කාලකිරියතො පට්ඨාය සුසානං ගන්ත්වා ඡාරිකපුඤ්ජං ආවිජ්ඣන්තො පරිදෙවති, සබ්බකම්මන්තෙ පරිච්චජිත්වා සොකසමප්පිතො විචරති. තදා දෙවපුත්තො අනුවිචරන්තො තං දිස්වා ‘‘එකං උපමං කත්වා සොකං හරිස්සාමී’’ති තස්ස සුසානං ගන්ත්වා පරිදෙවනකාලෙ තස්සෙව පුත්තවණ්ණී හුත්වා සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතො එකස්මිං පදෙසෙ ඨත්වා උභො හත්ථෙ සීසෙ ඨපෙත්වා ¶ මහාසද්දෙන පරිදෙවි. බ්රාහ්මණො සද්දං සුත්වා තං ඔලොකෙත්වා පුත්තපෙමං පටිලභිත්වා තස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා ‘‘තාත මාණව, ඉමස්මිං සුසානමජ්ඣෙ කස්මා පරිදෙවසී’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලී, මාලධාරී හරිචන්දනුස්සදො;
බාහා පග්ගය්හ කන්දසි, වනමජ්ඣෙ කිං දුක්ඛිතො තුව’’න්ති.
තත්ථ අලඞ්කතොති නානාභරණවිභූසිතො. මට්ඨකුණ්ඩලීති කරණපරිනිට්ඨිතෙහි මට්ඨෙහි කුණ්ඩලෙහි සමන්නාගතො. මාලධාරීති විචිත්රකුසුමමාලධරො. හරිචන්දනුස්සදොති සුවණ්ණවණ්ණෙන චන්දනෙන අනුලිත්තො. වනමජ්ඣෙති සුසානමජ්ඣෙ. කිං දුක්ඛිතො තුවන්ති කිංකාරණා දුක්ඛිතො ත්වං, ආචික්ඛ, අහං තෙ යං ඉච්ඡසි, තං දස්සාමීති ආහ.
අථස්ස කථෙන්තො මාණවො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සොවණ්ණමයො පභස්සරො, උප්පන්නො රථපඤ්ජරො මම;
තස්ස චක්කයුගං න වින්දාමි, තෙන දුක්ඛෙන ජහාමි ජීවිත’’න්ති.
බ්රාහ්මණො සම්පටිච්ඡන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘සොවණ්ණමයං මණීමයං, ලොහමයං අථ රූපියාමයං;
පාවද රථං කරිස්සාමි තෙ, චක්කයුගං පටිපාදයාමි ත’’න්ති.
තත්ථ ¶ පාවදාති යාදිසෙන තෙ අත්ථො යාදිසං රොචෙසි, තාදිසං වද, අහං තෙ රථ කරිස්සාමි. පටිපාදයාමි තන්ති තං පඤ්ජරානුරූපං චක්කයුගං අධිගච්ඡාපෙමි.
තං ¶ සුත්වා මාණවෙන කථිතාය ගාථාය පඨමපාදං සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා කථෙසි, සෙසං මාණවො.
‘‘සො මාණවො තස්ස පාවදි, චන්දසූරියා ¶ උභයෙත්ථ භාතරො;
සොවණ්ණමයො රථො මම, තෙන චක්කයුගෙන සොභතී’’ති.
බ්රාහ්මණො තදනන්තරං ආහ –
‘‘බාලො ඛො ත්වංසි මාණව, යො ත්වං පත්ථයසි අපත්ථියං;
මඤ්ඤාමි තුවං මරිස්සසි, න හි ත්වං ලච්ඡසි චන්දසූරියෙ’’ති. –
බ්රාහ්මණෙන වුත්තගාථාය අපත්ථියන්ති අපත්ථෙතබ්බං.
තතො මාණවො ආහ –
‘‘ගමනාගමනම්පි දිස්සති, වණ්ණධාතු උභයෙත්ථ වීථියො;
පෙතො පන නෙව දිස්සති, කො නු ඛො කන්දතං බාල්යතරො’’ති.
මාණවෙන වුත්තගාථාය ගමනාගමනන්ති උග්ගමනඤ්ච අත්ථගමනඤ්ච. වණ්ණොයෙව වණ්ණධාතු. උභයෙත්ථ වීථියොති එත්ථ ආකාසෙ ‘‘අයං චන්දස්ස වීථි, අයං සූරියස්ස වීථී’’ති එවං උභයගමනාගමනභූමියොපි පඤ්ඤායන්ති. පෙතො පනාති පරලොකං ගතසත්තො පන න දිස්සතෙව. කො නු ඛොති එවං සන්තෙ අම්හාකං ද්වින්නං කන්දන්තානං කො නු ඛො බාල්යතරොති.
එවං ¶ මාණවෙ කථෙන්තෙ බ්රාහ්මණො සල්ලක්ඛෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘සච්චං ඛො වදෙසි මාණව, අහමෙව කන්දතං බාල්යතරො;
චන්දං විය දාරකො රුදං, පෙතං කාලකතාභිපත්ථයෙ’’ති.
තත්ථ චන්දං විය දාරකොති යථා දහරො ගාමදාරකො ‘‘චන්දං දෙථා’’ති චන්දස්සත්ථාය රොදෙය්ය, එවං අහම්පි පෙතං කාලකතං අභිපත්ථෙමීති.
ඉති ¶ බ්රාහ්මණො මාණවස්ස කථාය නිස්සොකො හුත්වා තස්ස ථුතිං කරොන්තො සෙසගාථා අභාසි –
‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;
වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.
‘‘අබ්බහී ¶ වත මෙ සල්ලං, යමාසි හදයස්සිතං;
යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.
‘‘සොහං අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, වීතසොකො අනාවිලො;
න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණවා’’ති.
අථ නං මාණවො ‘‘බ්රාහ්මණ, යස්සත්ථාය ත්වං රොදසි, අහං තෙ පුත්තො, අහං දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො, ඉතො පට්ඨාය මා මං අනුසොචි, දානං දෙහි, සීලං රක්ඛාහි, උපොසථං කරොහී’’ති ඔවදිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. බ්රාහ්මණොපි තස්සොවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා කාලකතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙහි, සච්චපරියොසානෙ කුටුම්බිකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.තදා ධම්මදෙසකදෙවපුත්තො අහමෙව අහොසින්ති.
මට්ඨකුණ්ඩලීජාතකවණ්ණනා එකාදසමා.
[450] 12. බිලාරකොසියජාතකවණ්ණනා
අපචන්තාපීති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං දානවිත්තං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වා පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය දානවිත්තො අහොසි දානජ්ඣාසයො, පත්තපරියාපන්නම්පි පිණ්ඩපාතං අඤ්ඤස්ස අදත්වා න භුඤ්ජි, අන්තමසො පානීයම්පි ලභිත්වා අඤ්ඤස්ස අදත්වා න පිවි, එවං දානාභිරතො අහොසි. අථස්ස ධම්මසභායං භික්ඛූ ගුණකථං කථෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ තං භික්ඛුං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං ¶ භික්ඛු දානවිත්තො දානජ්ඣාසයො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛවෙ අයං පුබ්බෙ අස්සද්ධො අහොසි අප්පසන්නො, තිණග්ගෙන තෙලබින්දුම්පි උද්ධරිත්වා කස්සචි න අදාසි, අථ නං අහං දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා දානඵලං ඤාපෙසිං, තමෙව දානනින්නං චිත්තං භවන්තරෙපි න පජහතී’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා පිතු අච්චයෙන සෙට්ඨිට්ඨානං පත්වා එකදිවසං ධනවිලොකනං කත්වා ‘‘ධනං පඤ්ඤායති, එතස්ස ¶ උප්පාදකා න පඤ්ඤායන්ති, ඉමං ධනං විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දාතුං වට්ටතී’’ති දානසාලං කාරෙත්වා යාවජීවං මහාදානං පවත්තෙත්වා ආයුපරියොසානෙ ‘‘ඉදං දානවත්තං මා උපච්ඡින්දී’’ති පුත්තස්ස ඔවාදං දත්වා තාවතිංසභවනෙ සක්කො හුත්වා නිබ්බත්ති. පුත්තොපිස්ස තථෙව දානං දත්වා පුත්තං ඔවදිත්වා ආයුපරියොසානෙ චන්දො දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පුත්තො සූරියො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්සපි පුත්තො මාතලිසඞ්ගාහකො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පුත්තො පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. ඡට්ඨො පන අස්සද්ධො අහොසි ථද්ධචිත්තො නිස්නෙහො මච්ඡරී, දානසාලං විද්ධංසෙත්වා ඣාපෙත්වා යාචකෙ පොථෙත්වා නීහරාපෙසි, කස්සචි තිණග්ගෙන උද්ධරිත්වා තෙලබින්දුම්පි න දෙති. තදා සක්කො දෙවරාජා අත්තනො පුබ්බකම්මං ඔලොකෙත්වා ‘‘පවත්තති නු ඛො මෙ දානවංසො, උදාහු නො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘පුත්තො මෙ දානං පවත්තෙත්වා ¶ චන්දො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පුත්තො සූරියො, තස්ස පුත්තො මාතලි, තස්ස පුත්තො පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ඡට්ඨො පන තං වංසං උපච්ඡින්දී’’ති පස්සි.
අථස්ස එතදහොසි ‘‘ඉමං පාපධම්මං දමෙත්වා දානඵලං ජානාපෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති. සො චන්දසූරියමාතලිපඤ්චසිඛෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සම්මා, අම්හාකං වංසෙ ඡට්ඨො කුලවංසං සමුච්ඡින්දිත්වා දානසාලං ඣාපෙත්වා යාචකෙ නීහරාපෙසි, න කස්සචි කිඤ්චි දෙති, එථ නං දමෙස්සාමා’’ති තෙහි සද්ධිං බාරාණසිං අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ සෙට්ඨි රාජුපට්ඨානං කත්වා ආගන්ත්වා සත්තමෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ අන්තරවීථිං ඔලොකෙන්තො චඞ්කමති. සක්කො ‘‘තුම්හෙ මම පවිට්ඨකාලෙ පච්ඡතො පටිපාටියා ආගච්ඡථා’’ති වත්වා ගන්ත්වා සෙට්ඨිස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා ‘‘භො මහාසෙට්ඨි, භොජනං මෙ දෙහී’’ති ආහ. ‘‘බ්රාහ්මණ නත්ථි තව ඉධ භත්තං, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡා’’ති. ‘‘භො මහාසෙට්ඨි, බ්රාහ්මණෙහි භත්තෙ යාචිතෙ ¶ න දාතුං න ලබ්භතී’’ති. ‘‘බ්රාහ්මණ, මම ගෙහෙ පක්කම්පි පචිතබ්බම්පි භත්තං නත්ථි, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡා’’ති. ‘‘මහාසෙට්ඨි, එකං තෙ සිලොකං කථෙස්සාමි, තං සුණාහී’’ති. ‘‘නත්ථි මය්හං තව සිලොකෙනත්ථො, මා ඉධ තිට්ඨා’’ති. සක්කො තස්ස කථං අසුණන්තො විය ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘අපචන්තාපි ¶ දිච්ඡන්ති, සන්තො ලද්ධාන භොජනං;
කිමෙව ත්වං පචමානො, යං න දජ්ජා න තං සමං.
‘‘මච්ඡෙරා ච පමාදා ච, එවං දානං න දීයති;
පුඤ්ඤං ආකඞ්ඛමානෙන, දෙය්යං හොති විජානතා’’ති.
තාසං අත්ථො – මහාසෙට්ඨි අපචන්තාපි සන්තො සප්පුරිසා භික්ඛාචරියාය ලද්ධම්පි භොජනං දාතුං ඉච්ඡන්ති, න එකකා පරිභුඤ්ජන්ති. කිමෙව ත්වං පචමානො යං න දදෙය්යාසි, න තං සමං, තං තව අනුරූපං අනුච්ඡවිකං න හොති. දානඤ්හි මච්ඡෙරෙන ච පමාදෙන චාති ද්වීහි දොසෙහි න දීයති, පුඤ්ඤං ආකඞ්ඛමානෙන විජානතා පණ්ඩිතමනුස්සෙන දාතබ්බමෙව හොතීති.
සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘තෙන හි ගෙහං පවිසිත්වා නිසීද, ථොකං ලච්ඡසී’’ති ආහ. සක්කො පවිසිත්වා තෙ සිලොකෙ සජ්ඣායන්තො නිසීදි. අථ නං චන්දො ආගන්ත්වා භත්තං යාචි. ‘‘නත්ථි තෙ භත්තං, ගච්ඡා’’ති ච ¶ වුත්තො ‘‘මහාසෙට්ඨි අන්තො එකො බ්රාහ්මණො නිසින්නො, බ්රාහ්මණවාචනකං මඤ්ඤෙ භවිස්සති, අහම්පි භවිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘නත්ථි බ්රාහ්මණවාචනකං, නික්ඛමා’’ති වුච්චමානොපි ‘‘මහාසෙට්ඨි ඉඞ්ඝ තාව සිලොකං සුණාහී’’ති ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යස්සෙව භීතො න දදාති මච්ඡරී, තදෙවාදදතො භයං;
ජිඝච්ඡා ච පිපාසා ච, යස්ස භායති මච්ඡරී;
තමෙව බාලං ඵුසති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි ච.
‘‘තස්මා විනෙය්ය මච්ඡෙරං, දජ්ජා දානං මලාභිභූ;
පුඤ්ඤානි පරලොකස්මිං, පතිට්ඨා හොන්ති පාණින’’න්ති.
තත්ථ යස්ස භායතීති ‘‘අහං අඤ්ඤෙසං දත්වා සයං ජිඝච්ඡිතො ච පිපාසිතො ච භවිස්සාමී’’ති යස්සා ජිඝච්ඡාය පිපාසාය භායති. තමෙවාති ¶ තඤ්ඤෙව ජිඝච්ඡාපිපාසාසඞ්ඛාතං භයං එතං බාලං නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ ඉධලොකෙ පරලොකෙ ච ඵුසති පීළෙති, අච්චන්තදාලිද්දියං පාපුණාති. මලාභිභූති මච්ඡරියමලං අභිභවන්තො.
තස්සපි වචනං සුත්වා ‘‘තෙන හි පවිස, ථොකං ලභිස්සසී’’ති ආහ. සොපි පවිසිත්වා ¶ සක්කස්ස සන්තිකෙ නිසීදි. තතො ථොකං වීතිනාමෙත්වා සූරියො ආගන්ත්වා භත්තං යාචන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘දුද්දදං දදමානානං, දුක්කරං කම්ම කුබ්බතං;
අසන්තො නානුකුබ්බන්ති, සතං ධම්මො දුරන්නයො.
‘‘තස්මා සතඤ්ච අසතං, නානා හොති ඉතො ගති;
අසන්තො නිරයං යන්ති, සන්තො සග්ගපරායණා’’ති.
තත්ථ දුද්දදන්ති දානං නාම දුද්දදං මච්ඡෙරං අභිභවිත්වා දාතබ්බතො, තං දදමානානං. දුක්කරන්ති තදෙව දානකම්මං දුක්කරං යුද්ධසදිසං, තං කුබ්බතං. නානුකුබ්බන්තීති අසප්පුරිසා දානඵලං අජානන්තා තෙසං ගතමග්ගං නානුගච්ඡන්ති. සතං ධම්මොති සප්පුරිසානං බොධිසත්තානං ධම්මො අඤ්ඤෙහි දුරනුගමො. අසන්තොති මච්ඡරියවසෙන දානං අදත්වා අසප්පුරිසා නිරයං යන්ති.
සෙට්ඨි ¶ ගහෙතබ්බගහණං අපස්සන්තො ‘‘තෙන හි පවිසිත්වා බ්රාහ්මණානං සන්තිකෙ නිසීද, ථොකං ලච්ඡසී’’ති ආහ. තතො ථොකං වීතිනාමෙත්වා මාතලි ආගන්ත්වා භත්තං යාචිත්වා ‘‘නත්ථී’’ති වචනමත්තකාලමෙව සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘අප්පස්මෙකෙ පවෙච්ඡන්ති, බහුනෙකෙ න දිච්ඡරෙ;
අප්පස්මා දක්ඛිණා දින්නා, සහස්සෙන සමං මිතා’’ති.
තත්ථ අප්පස්මෙකෙ පවෙච්ඡන්තීති මහාසෙට්ඨි එකච්චෙ පණ්ඩිතපුරිසා අප්පස්මිම්පි දෙය්යධම්මෙ පවෙච්ඡන්ති, දදන්තියෙවාති අත්ථො. බහුනාපි දෙය්යධම්මෙන සමන්නාගතා එකෙ සත්තා න දිච්ඡරෙ න දදන්ති. දක්ඛිණාති කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා දින්නදානං. සහස්සෙන සමං මිතාති එවං දින්නා කටච්ඡුභත්තමත්තාපි දක්ඛිණා සහස්සදානෙන සද්ධිං මිතා, මහාඵලත්තා සහස්සදානසදිසාව හොතීති අත්ථො.
තම්පි ¶ සො ‘‘තෙන හි පවිසිත්වා නිසීදා’’ති ආහ. තතො ථොකං වීතිනාමෙත්වා පඤ්චසිඛො ආගන්ත්වා භත්තං යාචිත්වා ‘‘නත්ථි ගච්ඡා’’ති වුත්තෙ ‘‘අහං න ගතපුබ්බො, ඉමස්මිං ගෙහෙ බ්රාහ්මණවාචනකං භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති තස්ස ධම්මකථං ආරභන්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘ධම්මං ¶ චරෙ යොපි සමුඤ්ඡකං චරෙ, දාරඤ්ච පොසං දදමප්පකස්මිං;
සතං සහස්සානං සහස්සයාගිනං, කලම්පි නාග්ඝන්ති තථාවිධස්ස තෙ’’ති.
තත්ථ ධම්මන්ති තිවිධසුචරිතධම්මං. සමුඤ්ඡකන්ති ගාමෙ වා ආමකපක්කභික්ඛාචරියං අරඤ්ඤෙ වා ඵලාඵලහරණසඞ්ඛාතං උඤ්ඡං යො චරෙය්ය, සොපි ධම්මමෙව චරෙ. දාරඤ්ච පොසන්ති අත්තනො ච පුත්තදාරං පොසෙන්තොයෙව. දදමප්පකස්මින්ති පරිත්තෙ වා දෙය්යධම්මෙ ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං දදමානො ධම්මං චරෙති අත්ථො. සතං සහස්සානං සහස්සයාගිනන්ති පරං පොථෙත්වා විහෙඨෙත්වා සහස්සෙන යාගං යජන්තානං සහස්සයාගීනං ඉස්සරානං සතසහස්සම්පි. කලම්පි නාග්ඝන්ති තථාවිධස්ස තෙති තෙසං සතසහස්සසඞ්ඛාතානං සහස්සයාගීනං යාගා තථාවිධස්ස ධම්මෙන සමෙන ¶ දෙය්යධම්මං උප්පාදෙත්වා දෙන්තස්ස දුග්ගතමනුස්සස්ස සොළසිං කලං න අග්ඝන්තීති.
සෙට්ඨි පඤ්චසිඛස්ස කථං සුත්වා සල්ලක්ඛෙසි. අථ නං අනග්ඝකාරණං පුච්ඡන්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘කෙනෙස යඤ්ඤො විපුලො මහග්ඝතො, සමෙන දින්නස්ස න අග්ඝමෙති;
කථං සතං සහස්සානං සහස්සයාගිනං, කලම්පි නාග්ඝන්ති තථාවිධස්ස තෙ’’ති.
තත්ථ යඤ්ඤොති දානයාගො සතසහස්සපරිච්චාගවසෙන විපුලො, විපුලත්තාව මහග්ඝතො. සමෙන දින්නස්සාති ධම්මෙන දින්නස්ස කෙන කාරණෙන අග්ඝං න උපෙති. කථං සතං සහස්සානන්ති බ්රාහ්මණ, කථං ¶ සහස්සයාගීනං පුරිසානං බහූනං සහස්සානං සතසහස්සසඞ්ඛාතා ඉස්සරා තථාවිධස්ස ධම්මෙන උප්පාදෙත්වා දායකස්ස එකස්ස දුග්ගතමනුස්සස්ස කලං නාග්ඝන්තීති.
අථස්ස කථෙන්තො පඤ්චසිඛො ඔසානගාථමාහ –
‘‘දදන්ති හෙකෙ විසමෙ නිවිට්ඨා, ඡෙත්වා වධිත්වා අථ සොචයිත්වා;
සා දක්ඛිණා අස්සුමුඛා සදණ්ඩා, සමෙන දින්නස්ස න අග්ඝමෙති;
එවං සතං සහස්සානං සහස්සයාගිනං, කලම්පි නාග්ඝන්ති තථාවිධස්ස තෙ’’ති.
තත්ථ විසමෙති විසමෙ කායකම්මාදිම්හි නිවිට්ඨා. ඡෙත්වාති කිලමෙත්වා. වධිත්වාති මාරෙත්වා. සොචයිත්වාති සසොකෙ කත්වා.
සො ¶ පඤ්චසිඛස්ස ධම්මකථං සුත්වා ‘‘තෙන හි ගච්ඡ, ගෙහං පවිසිත්වා නිසීද, ථොකං ලච්ඡසී’’ති ආහ. සොපි ගන්ත්වා තෙසං සන්තිකෙ නිසීදි. තතො බිලාරකොසියො සෙට්ඨි එකං දාසිං ආමන්තෙත්වා ‘‘එතෙසං බ්රාහ්මණානං පලාපවීහීනං නාළිං නාළිං දෙහී’’ති ආහ. සා වීහී ගහෙත්වා බ්රාහ්මණෙ ¶ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉමෙ ආදාය යත්ථ කත්ථචි පචාපෙත්වා භුඤ්ජථා’’ති ආහ. ‘‘න අම්හාකං වීහිනා අත්ථො, න මයං වීහිං ආමසාමා’’ති. ‘‘අය්ය, වීහිං කිරෙතෙ නාමසන්තී’’ති? ‘‘තෙන හි තෙසං තණ්ඩුලෙ දෙහී’’ති. සා තණ්ඩුලෙ ආදාය ගන්ත්වා ‘‘බ්රාහ්මණා තණ්ඩුලෙ ගණ්හථා’’ති ආහ. ‘‘මයං ආමකං න පටිග්ගණ්හාමා’’ති. ‘‘අය්ය, ආමකං කිර න ගණ්හන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි තෙසං කරොටියං වඩ්ඪෙත්වා ගොභත්තං දෙහී’’ති. සා තෙසං කරොටියං වඩ්ඪෙත්වා මහාගොණානං පක්කභත්තං ආහරිත්වා අදාසි. පඤ්චපි ජනා කබළෙ වඩ්ඪෙත්වා මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා ගලෙ ලග්ගාපෙත්වා අක්ඛීනි පරිවත්තෙත්වා විස්සට්ඨසඤ්ඤා මතා විය නිපජ්ජිංසු. දාසී තෙ දිස්වා ‘‘මතා භවිස්සන්තී’’ති භීතා ගන්ත්වා සෙට්ඨිනො ආරොචෙසි ‘‘අය්ය, තෙ බ්රාහ්මණා ගොභත්තං ගිලිතුං අසක්කොන්තා ¶ මතා’’ති.
සො චින්තෙසි ‘‘ඉදානි අයං පාපධම්මො සුඛුමාලබ්රාහ්මණානං ගොභත්තං දාපෙසි, තෙ තං ගිලිතුං අසක්කොන්තා මතාති මං ගරහිස්සන්තී’’ති. තතො දාසිං ආහ – ‘‘ඛිප්පං ගන්ත්වා එතෙසං කරොටිකෙසු භත්තං හරිත්වා නානග්ගරසං සාලිභත්තං වඩ්ඪෙහී’’ති. සා තථා අකාසි. සෙට්ඨි අන්තරපීථිං පටිපන්නමනුස්සෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘අහං මම භුඤ්ජනනියාමෙන එතෙසං බ්රාහ්මණානං භත්තං දාපෙසිං, එතෙ ලොභෙන මහන්තෙ පිණ්ඩෙ කත්වා භුඤ්ජමානා ගලෙ ලග්ගාපෙත්වා මතා, මම නිද්දොසභාවං ජානාථා’’ති වත්වා පරිසං සන්නිපාතෙසි. මහාජනෙ සන්නිපතිතෙ බ්රාහ්මණා උට්ඨාය මහාජනං ඔලොකෙත්වා ‘‘පස්සථිමස්ස සෙට්ඨිස්ස මුසාවාදිතං, ‘අම්හාකං අත්තනො භුඤ්ජනභත්තං දාපෙසි’න්ති වදති, පඨමං ගොභත්තං අම්හාකං දත්වා අම්හෙසු මතෙසු විය නිපන්නෙසු ඉමං භත්තං වඩ්ඪාපෙසී’’ති වත්වා අත්තනො මුඛෙහි ගහිතභත්තං භූමියං පාතෙත්වා දස්සෙසුං. මහාජනො සෙට්ඨිං ගරහි ‘‘අන්ධබාල, අත්තනො කුලවංසං නාසෙසි, දානසාලං ඣාපෙසි, යාචකෙ ගීවායං ගහෙත්වා නීහරාපෙසි, ඉදානි ඉමෙසං සුඛුමාලබ්රාහ්මණානං භත්තං දෙන්තො ගොභත්තං දාපෙසි, පරලොකං ගච්ඡන්තො තව ඝරෙ විභවං ගීවායං බන්ධිත්වා ගමිස්සසි මඤ්ඤෙ’’ති.
තස්මිං ඛණෙ සක්කො මහාජනං පුච්ඡි ‘‘ජානාථ, තුම්හෙ ඉමස්මිං ගෙහෙ ධනං කස්ස සන්තක’’න්ති? ‘‘න ජානාමා’’ති. ‘‘ඉමස්මිං නගරෙ අසුකකාලෙ බාරාණසියං ¶ මහාසෙට්ඨි නාම දානසාලං කාරෙත්වා මහාදානං පවත්තයී’’ති සුතපුබ්බං තුම්හෙහීති. ‘‘ආම සුණාමා’’ති. ‘‘අහං සො සෙට්ඨි, දානං දත්වා සක්කො දෙවරාජා හුත්වා පුත්තොපි මෙ තං වංසං අවිනාසෙත්වා දානං දත්වා චන්දො ¶ දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො, තස්ස පුත්තො සූරියො, තස්ස පුත්තො මාතලි, තස්ස පුත්තො පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො. තෙසු අයං චන්දො, අයං සූරියො, අයං මාතලිසඞ්ගාහකො, අයං ඉමස්ස ¶ පාපධම්මස්ස පිතා පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො, එවං බහුගුණං එතං දානං නාම, කත්තබ්බමෙව කුසලං පණ්ඩිතෙහී’’ති කථෙන්තා මහාජනස්ස කඞ්ඛච්ඡෙදනත්ථං ආකාසෙ උප්පතිත්වා මහන්තෙනානුභාවෙන මහන්තෙන පරිවාරෙන ජලමානසරීරා අට්ඨංසු, සකලනගරං පජ්ජලන්තං විය අහොසි. සක්කො මහාජනං ආමන්තෙත්වා ‘‘මයං අත්තනො දිබ්බසම්පත්තිං පහාය ආගච්ඡන්තා ඉමං කුලවංසනාසකරං පාපධම්මබිලාරකොසියං නිස්සාය ආගතා, අයං පාපධම්මො අත්තනො කුලවංසං නාසෙත්වා දානසාලං ඣාපෙත්වා යාචකෙ ගීවායං ගහෙත්වා නීහරාපෙත්වා අම්හාකං වංසං සමුච්ඡින්දි, ‘අයං අදානසීලො හුත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තෙය්යා’ති ඉමස්ස අනුකම්පාය ආගතාම්හා’’ති වත්වා දානගුණං පකාසෙන්තො මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙසි. බිලාරකොසියො සිරස්මිං අඤ්ජලිං පතිට්ඨපෙත්වා ‘‘දෙව, අහං ඉතො පට්ඨාය පොරාණකුලවංසං අනාසාපෙත්වා දානං පවත්තෙස්සාමි, අජ්ජ ආදිං කත්වා අන්තමසො උදකදන්තපොනං උපාදාය අත්තනො ලද්ධාහාරං පරස්ස අදත්වා න ඛාදිස්සාමී’’ති සක්කස්ස පටිඤ්ඤං අදාසි. සක්කො තං දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨපෙත්වා චත්තාරො දෙවපුත්තෙ ආදාය සකට්ඨානමෙව ගතො. සොපි සෙට්ඨි යාවජීවං දානං දත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, අයං භික්ඛු පුබ්බෙ අස්සද්ධො අහොසි කස්සචි කිඤ්චි අදාතා, අහං පන නං දමෙත්වා දානඵලං ජානාපෙසිං, තමෙව චිත්තං භවන්තරගතම්පි න ජහාතී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සෙට්ඨි අයං දානපතිකො භික්ඛු අහොසි, චන්දො සාරිපුත්තො, සූරියො මොග්ගල්ලානො, මාතලි කස්සපො, පඤ්චසිඛො ආනන්දො, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
බිලාරකොසියජාතකවණ්ණනා ද්වාදසමා.
[451] 13. චක්කවාකජාතකවණ්ණනා
වණ්ණවා ¶ ¶ අභිරූපොසීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ලොලභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර චීවරාදීහි අතිත්තො ‘‘කහං සඞ්ඝභත්තං, කහං නිමන්තන’’න්ති පරියෙසන්තො විචරති, ආමිසකථායමෙව අභිරමති. අථඤ්ඤෙ පෙසලා භික්ඛූ තස්සානුග්ගහෙන සත්ථු ආරොචෙසුං. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු ලොලො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු කස්මා එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා ලොලො අහොසි, ලොලභාවො ච නාම පාපකො, පුබ්බෙපි ත්වං ලොලභාවං නිස්සාය බාරාණසියං හත්ථිකුණපාදීහි අතිත්තො මහාඅරඤ්ඤං පවිට්ඨො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො ලොලකාකො බාරාණසියං හත්ථිකුණපාදීහි අතිත්තො ‘‘අරඤ්ඤං නු ඛො කීදිස’’න්ති අරඤ්ඤං ගන්ත්වා තත්ථපි ඵලාඵලෙහි අසන්තුට්ඨො ගඞ්ගාය තීරං ගන්ත්වා විචරන්තො ජයම්පතිකෙ චක්කවාකෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ සකුණා අතිවිය සොභන්ති, ඉමෙ ඉමස්මිං ගඞ්ගාතීරෙ බහුං මච්ඡමංසං ඛාදන්ති මඤ්ඤෙ, ඉමෙ පටිපුච්ඡිත්වා මයාපි ඉමෙසං භොජනං ගොචරං ඛාදිත්වා වණ්ණවන්තෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති තෙසං අවිදූරෙ නිසීදිත්වා චක්කවාකං පුච්ඡන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘වණ්ණවා අභිරූපොසි, ඝනො සඤ්ජාතරොහිතො;
චක්කවාක සුරූපොසි, විප්පසන්නමුඛින්ද්රියො.
‘‘පාඨීනං පාවුසං මච්ඡං, බලජං මුඤ්ජරොහිතං;
ගඞ්ගාය තීරෙ නිසින්නො, එවං භුඤ්ජසි භොජන’’න්ති.
තත්ථ ඝනොති ඝනසරීරො. සඤ්ජාතරොහිතොති උත්තත්තසුවණ්ණං විය සුට්ඨුජාතරොහිතවණ්ණො. පාඨීනන්ති පාඨීනනාමකං පාසාණමච්ඡං. පාවුසන්ති මහාමුඛමච්ඡං, ‘‘පාහුස’’න්තිපි පාඨො. බලජන්ති බලජමච්ඡං. මුඤ්ජරොහිතන්ති මුඤ්ජමච්ඡඤ්ච රොහිතමච්ඡඤ්ච. එවං භුඤ්ජසීති එවරූපං භොජනං මඤ්ඤෙ භුඤ්ජසීති පුච්ඡති.
චක්කවාකො ¶ තස්ස වචනං පටික්ඛිපන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ වාහමෙතං භුඤ්ජාමි, ජඞ්ගලානොදකානි වා;
අඤ්ඤත්ර සෙවාලපණකා, එතං මෙ සම්ම භොජන’’න්ති.
තස්සත්ථො – අහං සම්ම, අඤ්ඤත්ර සෙවාලා ච පණකා ච සෙසානි ජඞ්ගලානි වා ඔදකානි වා මංසානි ආදාය එතං භොජනං න භුඤ්ජාමි, යං පනෙතං සෙවාලපණකං, එතං මෙ සම්ම, භොජනන්ති.
තතො ¶ කාකො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘න වාහමෙතං සද්දහාමි, චක්කවාකස්ස භොජනං;
අහම්පි සම්ම භුඤ්ජාමි, ගාමෙ ලොණියතෙලියං.
‘‘මනුස්සෙසු කතං භත්තං, සුචිං මංසූපසෙචනං;
න ච මෙ තාදිසො වණ්ණො, චක්කවාක යථා තුව’’න්ති.
තත්ථ යථා තුවන්ති යථා තුවං සොභග්ගප්පත්තො සරීරවණ්ණො, තාදිසො මය්හං වණ්ණො නත්ථි, එතෙන කාරණෙන අහං තව ‘‘සෙවාලපණකං මම භොජන’’න්ති වදන්තස්ස වචනං න සද්දහාමීති.
අථස්ස චක්කවාකො දුබ්බණ්ණකාරණං කථෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො සෙසගාථා අභාසි –
‘‘සම්පස්සං අත්තනි වෙරං, හිංසයං මානුසිං පජං;
උත්රස්තො ඝසසී භීතො, තෙන වණ්ණො තවෙදිසො.
‘‘සබ්බලොකවිරුද්ධොසි, ධඞ්ක පාපෙන කම්මුනා;
ලද්ධො පිණ්ඩො න පීණෙති, තෙන වණ්ණො තවෙදිසො.
‘‘අහම්පි සම්ම භුඤ්ජාමි, අහිංසං සබ්බපාණිනං;
අප්පොස්සුක්කො නිරාසඞ්කී, අසොකො අකුතොභයො.
‘‘සො කරස්සු ආනුභාවං, වීතිවත්තස්සු සීලියං;
අහිංසාය චර ලොකෙ, පියො හොහිසි මංමිව.
‘‘යො ¶ න හන්ති න ඝාතෙති, න ජිනාති න ජාපයෙ;
මෙත්තංසො සබ්බභූතෙසු, වෙරං තස්ස න කෙනචී’’ති.
තත්ථ සම්පස්සන්ති සම්ම කාක ත්වං පරෙසු උප්පන්නං අත්තනි වෙරචිත්තං සම්පස්සමානො මානුසිං පජං හිංසන්තො විහෙඨෙන්තො. උත්රස්තොති භීතො. ඝසසීති භුඤ්ජසි. තෙන තෙ එදිසො බීභච්ඡවණ්ණො ¶ ජාතො. ධඞ්කාති කාකං ආලපති. පිණ්ඩොති භොජනං. අහිංසං සබ්බපාණිනන්ති අහං පන සබ්බසත්තෙ අහිංසන්තො ¶ භුඤ්ජාමීති වදති. සො කරස්සු ආනුභාවන්ති සො ත්වම්පි වීරියං කරොහි, අත්තනො සීලියසඞ්ඛාතං දුස්සීලභාවං වීතිවත්තස්සු. අහිංසායාති අහිංසාය සමන්නාගතො හුත්වා ලොකෙ චර. පියො හොහිසි මංමිවාති එවං සන්තෙ මයා සදිසොව ලොකස්ස පියො හොහිසි. න ජිනාතීති ධනජානිං න කරොති. න ජාපයෙති අඤ්ඤෙපි න කාරෙති. මෙත්තංසොති මෙත්තකොට්ඨාසො මෙත්තචිත්තො. න කෙනචීති කෙනචි එකසත්තෙනපි සද්ධිං තස්ස වෙරං නාම නත්ථීති.
තස්මා සචෙ ලොකස්ස පියො භවිතුං ඉච්ඡසි, සබ්බවෙරෙහි විරමාහීති එවං චක්කවාකො කාකස්ස ධම්මං දෙසෙසි. කාකො ‘‘තුම්හෙ අත්තනො ගොචරං මය්හං න කථෙථ, කා කා’’ති වස්සන්තො උප්පතිත්වා බාරාණසියං උක්කාරභූමියඤ්ඤෙව ඔතරි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ලොලභික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා කාකො ලොලභික්ඛු අහොසි, චක්කවාකී රාහුලමාතා, චක්කවාකො පන අහමෙව අහොසින්ති.
චක්කවාකජාතකවණ්ණනා තෙරසමා.
[452] 14. භූරිපඤ්ඤජාතකවණ්ණනා
145-154. සච්චං කිරාති ඉදං භූරිපඤ්ඤජාතකං මහාඋමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවි භවිස්සති.
භූරිපඤ්ඤජාතකවණ්ණනා චුද්දසමා.
[453] 15. මහාමඞ්ගලජාතකවණ්ණනා
කිංසු ¶ නරොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාමඞ්ගලසුත්තං (ඛු. පා. 5.1 ආදයො) ආරබ්භ කථෙසි. රාජගහනගරස්මිඤ්හි කෙනචිදෙව කරණීයෙන සන්ථාගාරෙ සන්නිපතිතස්ස මහාජනස්ස මජ්ඣෙ එකො පුරිසො ‘‘අජ්ජ මෙ මඞ්ගලකිරියා අත්ථී’’ති උට්ඨාය අගමාසි. අපරො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘අයං ‘මඞ්ගල’න්ති වත්වාව ගතො, කිං එතං මඞ්ගලං නාමා’’ති ආහ ¶ . තමඤ්ඤො ‘‘අභිමඞ්ගලරූපදස්සනං මඞ්ගලං නාම. එකච්චො හි කාලස්සෙව උට්ඨාය සබ්බසෙතං උසභං වා පස්සති, ගබ්භිනිත්ථිං වා රොහිතමච්ඡං වා පුණ්ණඝටං වා නවනීතං වා ගොසප්පිං වා අහතවත්ථං වා පායාසං වා පස්සති, ඉතො උත්තරි මඞ්ගලං නාම නත්ථී’’ති ආහ. තෙන කථිතං එකච්චෙ ‘‘සුකථිත’’න්ති අභිනන්දිංසු. අපරො ‘‘නෙතං ¶ මඞ්ගලං, සුතං නාම මඞ්ගලං. එකච්චො හි ‘පුණ්ණා’ති වදන්තානං සුණාති, තථා ‘වඩ්ඪා’ති ‘වඩ්ඪමානා’ති සුණාති, ‘භුඤ්ජා’ති ‘ඛාදා’ති වදන්තානං සුණාති, ඉතො උත්තරි මඞ්ගලං නාම නත්ථී’’ති ආහ. තෙන කථිතම්පි එකච්චෙ ‘‘සුකථිත’’න්ති අභිනන්දිංසු. අපරො ‘‘න එතං මඞ්ගලං, මුතං නාම මඞ්ගලං. එකච්චො හි කාලස්සෙව උට්ඨාය පථවිං ආමසති, හරිතතිණං අල්ලගොමයං පරිසුද්ධසාටකං රොහිතමච්ඡං සුවණ්ණරජතභාජනං ආමසති, ඉතො උත්තරි මඞ්ගලං නාම නත්ථී’’ති ආහ. තෙන කථිතම්පි එකච්චෙ ‘‘සුකථිත’’න්ති අභිනන්දිංසු. එවං දිට්ඨමඞ්ගලිකා සුතමඞ්ගලිකා මුතමඞ්ගලිකාති තිස්සොපි පරිසා හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං සඤ්ඤාපෙතුං නාසක්ඛිංසු, භුම්මදෙවතා ආදිං කත්වා යාව බ්රහ්මලොකා ‘‘ඉදං මඞ්ගල’’න්ති තථතො න ජානිංසු.
සක්කො චින්තෙසි ‘‘ඉමං මඞ්ගලපඤ්හං සදෙවකෙ ලොකෙ අඤ්ඤත්ර භගවතා අඤ්ඤො කථෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ඉමං පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති. සො රත්තිභාගෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘බහූ දෙවා මනුස්සා චා’’ති පඤ්හං පුච්ඡි. අථස්ස සත්ථා ද්වාදසහි ගාථාහි අට්ඨතිංස මහාමඞ්ගලානි කථෙසි. මඞ්ගලසුත්තෙ විනිවට්ටන්තෙයෙව කොටිසතසහස්සමත්තා දෙවතා අරහත්තං පාපුණිංසු, සොතාපන්නාදීනං ගණනපථො නත්ථි. සක්කො මඞ්ගලං සුත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. සත්ථාරා මඞ්ගලෙ කථිතෙ සදෙවකො ලොකො ‘‘සුකථිත’’න්ති අභිනන්දි. තදා ¶ ධම්මසභායං තථාගතස්ස ගුණකථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සත්ථා අඤ්ඤෙසං අවිසයං මඞ්ගලපඤ්හං සදෙවකස්ස ලොකස්ස චිත්තං ගහෙත්වා කුක්කුච්චං ඡින්දිත්වා ගගනතලෙ චන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය කථෙසි, එවං මහාපඤ්ඤො, ආවුසො, තථාගතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සම්බොධිප්පත්තස්ස මම මඞ්ගලපඤ්හකථනං, ස්වාහං බොධිසත්තචරියං චරන්තොපි දෙවමනුස්සානං කඞ්ඛං ඡින්දිත්වා මඞ්ගලපඤ්හං කථෙසි’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං ගාමෙ විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස කුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘රක්ඛිතකුමාරො’’තිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං උග්ගහිතසිප්පො කතදාරපරිග්ගහො මාතාපිතූනං අච්චයෙන රතනවිලොකනං කත්වා සංවිග්ගමානසො මහාදානං පවත්තෙත්වා කාමෙ පහාය හිමවන්තපදෙසෙ පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා ¶ වනමූලඵලාහාරො එකස්මිං පදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. අනුපුබ්බෙනස්ස පරිවාරො මහා අහොසි, පඤ්ච අන්තෙවාසිකසතානි අහෙසුං. අථෙකදිවසං තෙ තාපසා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘ආචරිය, වස්සාරත්තසමයෙ හිමවන්තතො ඔතරිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදචාරිකං ගච්ඡාම, එවං නො සරීරඤ්ච ථිරං භවිස්සති, ජඞ්ඝවිහාරො ච කතො භවිස්සතී’’ති ආහංසු. තෙ ‘‘තෙන හි තුම්හෙ ගච්ඡථ, අහං ඉධෙව වසිස්සාමී’’ති වුත්තෙ තං වන්දිත්වා හිමවන්තා ඔතරිත්වා චාරිකං චරමානා බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිංසු. තෙසං මහාසක්කාරසම්මානො අහොසි. අථෙකදිවසං බාරාණසියං සන්ථාගාරෙ සන්නිපතිතෙ මහාජනකායෙ මඞ්ගලපඤ්හො සමුට්ඨාති. සබ්බං පච්චුප්පන්නවත්ථුනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.
තදා පන මනුස්සානං කඞ්ඛං ඡින්දිත්වා මඞ්ගලපඤ්හං කථෙතුං සමත්ථං අපස්සන්තො මහාජනො උය්යානං ගන්ත්වා ඉසිගණං මඞ්ගලපඤ්හං පුච්ඡි. ඉසයො රාජානං ආමන්තෙත්වා ‘‘මහාරාජ, මයං එතං කථෙතුං න සක්ඛිස්සාම, අපිච ඛො අම්හාකං ආචරියො රක්ඛිතතාපසො නාම මහාපඤ්ඤො හිමවන්තෙ වසති, සො සදෙවකස්ස ලොකස්ස චිත්තං ගහෙත්වා එතං මඞ්ගලපඤ්හං කථෙස්සතී’’ති වදිංසු. රාජා ‘‘භන්තෙ, හිමවන්තො ¶ නාම දූරෙ දුග්ගමොව, න සක්ඛිස්සාම මයං තත්ථ ගන්තුං, සාධු වත තුම්හෙයෙව ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡිත්වා උග්ගණ්හිත්වා පුනාගන්ත්වා අම්හාකං කථෙථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා කතපටිසන්ථාරා ආචරියෙන රඤ්ඤො ධම්මිකභාවෙ ජනපදචාරිත්තෙ ච පුච්ඡිතෙ තං දිට්ඨමඞ්ගලාදීනං උප්පත්තිං ආදිතො පට්ඨාය කථෙත්වා ¶ රඤ්ඤො යාචනාය ච අත්තනො පඤ්හසවනත්ථං ආගතභාවං පකාසෙත්වා ‘‘සාධු නො භන්තෙ, මඞ්ගලපඤ්හං පාකටං කත්වා කථෙථා’’ති යාචිංසු. තතො ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො ආචරියං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කිංසු නරො ජප්පමධිච්ච කාලෙ, කං වා විජ්ජං කතමං වා සුතානං;
සො මච්චො අස්මිඤ්ච පරම්හි ලොකෙ, කථං කරො සොත්ථානෙන ගුත්තො’’ති.
තත්ථ කාලෙති මඞ්ගලපත්ථනකාලෙ. විජ්ජන්ති වෙදං. සුතානන්ති සික්ඛිතබ්බයුත්තකපරියත්තීනං. අස්මිඤ්චාති එත්ථ චාති නිපාතමත්තං. සොත්ථානෙනාති සොත්ථිභාවාවහෙන මඞ්ගලෙන. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘ආචරිය, පුරිසො මඞ්ගලං ඉච්ඡන්තො මඞ්ගලකාලෙ කිංසු නාම ජප්පන්තො තීසු වෙදෙසු කතරං වා වෙදං කතරං වා සුතානං අන්තරෙ සුතපරියත්තිං අධීයිත්වා සො මච්චො ඉමස්මිඤ්ච ලොකෙ පරම්හි ච කථං කරො එතෙසු ජප්පාදීසු කිං කෙන නියාමෙන කරොන්තො සොත්ථානෙන නිරපරාධමඞ්ගලෙන ගුත්තො රක්ඛිතො හොති, තං උභයලොකහිතං ගහෙත්වා ඨිතමඞ්ගලං අම්හාකං කථෙහී’’ති.
එවං ¶ ජෙට්ඨන්තෙවාසිකෙන මඞ්ගලපඤ්හං පුට්ඨො මහාසත්තො දෙවමනුස්සානං කඞ්ඛං ඡින්දන්තො ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මඞ්ගල’’න්ති බුද්ධලීළාය මඞ්ගලං කථෙන්තො ආහ –
‘‘යස්ස ¶ දෙවා පිතරො ච සබ්බෙ, සරීසපා සබ්බභූතානි චාපි;
මෙත්තාය නිච්චං අපචිතානි හොන්ති, භූතෙසු වෙ සොත්ථානං තදාහූ’’ති.
තත්ථ යස්සාති යස්ස පුග්ගලස්ස. දෙවාති භුම්මදෙවෙ ආදිං කත්වා සබ්බෙපි කාමාවචරදෙවා. පිතරො චාති තතුත්තරි රූපාවචරබ්රහ්මානො. සරීසපාති දීඝජාතිකා. සබ්බභූතානි චාපීති වුත්තාවසෙසානි ච සබ්බානිපි භූතානි. මෙත්තාය නිච්චං අපචිතානි හොන්තීති එතෙ සබ්බෙ සත්තා දසදිසාඵරණවසෙන පවත්තාය අප්පනාප්පත්තාය මෙත්තාභාවනාය අපචිතා හොන්ති. භූතෙසු වෙති තං තස්ස පුග්ගලස්ස සබ්බසත්තෙසු සොත්ථානං නිරන්තරං පවත්තං නිරපරාධමඞ්ගලං ¶ ආහු. මෙත්තාවිහාරී හි පුග්ගලො සබ්බෙසං පියො හොති පරූපක්කමෙන අවිකොපියො. ඉති සො ඉමිනා මඞ්ගලෙන රක්ඛිතො ගොපිතො හොතීති.
ඉති මහාසත්තො පඨමං මඞ්ගලං කථෙත්වා දුතියාදීනි කථෙන්තො –
‘‘යො සබ්බලොකස්ස නිවාතවුත්ති, ඉත්ථීපුමානං සහදාරකානං;
ඛන්තා දුරුත්තානමප්පටිකූලවාදී, අධිවාසනං සොත්ථානං තදාහු.
‘‘යො නාවජානාති සහායමත්තෙ, සිප්පෙන කුල්යාහි ධනෙන ජච්චා;
රුචිපඤ්ඤො අත්ථකාලෙ මතීමා, සහායෙසු වෙ සොත්ථානං තදාහු.
‘‘මිත්තානි වෙ යස්ස භවන්ති සන්තො, සංවිස්සත්ථා අවිසංවාදකස්ස;
න මිත්තදුබ්භී සංවිභාගී ධනෙන, මිත්තෙසු වෙ සොත්ථානං තදාහු.
‘‘යස්ස ¶ භරියා තුල්යවයා සමග්ගා, අනුබ්බතා ධම්මකාමා පජාතා;
කොලිනියා සීලවතී පතිබ්බතා, දාරෙසු වෙ සොත්ථානං තදාහු.
‘‘යස්ස රාජා භූතපති යසස්සී, ජානාති සොචෙය්යං පරක්කමඤ්ච;
අද්වෙජ්ඣතා සුහදයං මමන්ති, රාජූසු වෙ සොත්ථානං තදාහු.
‘‘අන්නඤ්ච ¶ පානඤ්ච දදාති සද්ධො, මාලඤ්ච ගන්ධඤ්ච විලෙපනඤ්ච;
පසන්නචිත්තො අනුමොදමානො, සග්ගෙසු වෙ සොත්ථානං තදාහු.
‘‘යමරියධම්මෙන පුනන්ති වුද්ධා, ආරාධිතා සමචරියාය සන්තො;
බහුස්සුතා ¶ ඉසයො සීලවන්තො, අරහන්තමජ්ඣෙ සොත්ථානං තදාහූ’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
තත්ථ නිවාතවුත්තීති මුදුචිත්තතාය සබ්බලොකස්ස නීචවුත්ති හොති. ඛන්තා දුරුත්තානන්ති පරෙහි වුත්තානං දුට්ඨවචනානං අධිවාසකො හොති. අප්පටිකූලවාදීති ‘‘අක්කොච්ඡි මං, අවධි ම’’න්ති යුගග්ගාහං අකරොන්තො අනුකූලමෙව වදති. අධිවාසනන්ති ඉදං අධිවාසනං තස්ස සොත්ථානං නිරපරාධමඞ්ගලං පණ්ඩිතා වදන්ති.
සහායමත්තෙති සහායෙ ච සහායමත්තෙ ච. තත්ථ සහපංසුකීළිතා සහායා නාම, දස ද්වාදස වස්සානි එකතො වුත්ථා සහායමත්තා නාම, තෙ සබ්බෙපි ‘‘අහං සිප්පවා, ඉමෙ නිසිප්පා’’ති එවං සිප්පෙන වා ‘‘අහං කුලීනො, ඉමෙ න කුලීනා’’ති එවං කුලසම්පත්තිසඞ්ඛාතාහි කුල්යාහි වා, ‘‘අහං අඩ්ඪො, ඉමෙ දුග්ගතා’’ති එවං ධනෙන වා, ‘‘අහං ජාතිසම්පන්නො, ඉමෙ දුජ්ජාතා’’ති එවං ජච්චා වා නාවජානාති. රුචිපඤ්ඤොති සාධුපඤ්ඤො සුන්දරපඤ්ඤො ¶ . අත්ථකාලෙති කස්සචිදෙව අත්ථස්ස කාරණස්ස උප්පන්නකාලෙ. මතීමාති තං තං අත්ථං පරිච්ඡින්දිත්වා විචාරණසමත්ථතාය මතිමා හුත්වා තෙ සහායෙ නාවජානාති. සහායෙසූති තං තස්ස අනවජානනං සහායෙසු සොත්ථානං නාමාති පොරාණකපණ්ඩිතා ආහු. තෙන හි සො නිරපරාධමඞ්ගලෙන ඉධලොකෙ ච පරලොකෙ ච ගුත්තො හොති. තත්ථ පණ්ඩිතෙ සහායෙ නිස්සාය සොත්ථිභාවො කුසනාළිජාතකෙන (ජා. 1.1.121 ආදයො) කථෙතබ්බො.
සන්තොති පණ්ඩිතා සප්පුරිසා යස්ස මිත්තානි භවන්ති. සංවිස්සත්ථාති ඝරං පවිසිත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතස්සෙව ගහණවසෙන විස්සාසමාපන්නා. අවිසංවාදකස්සාති අවිසංවාදනසීලස්ස. න මිත්තදුබ්භීති යො ච මිත්තදුබ්භී න හොති. සංවිභාගී ධනෙනාති අත්තනො ධනෙන මිත්තානං සංවිභාගං කරොති. මිත්තෙසූති මිත්තෙ නිස්සාය ලද්ධබ්බං තස්ස තං මිත්තෙසු සොත්ථානං නාම හොති. සො හි එවරූපෙහි මිත්තෙහි රක්ඛිතො සොත්ථිං පාපුණාති. තත්ථ මිත්තෙ නිස්සාය සොත්ථිභාවො මහාඋක්කුසජාතකාදීහි (ජා. 1.14.44 ආදයො) කථෙතබ්බො.
තුල්යවයාති ¶ සමානවයා. සමග්ගාති සමග්ගවාසා. අනුබ්බතාති අනුවත්තිතා. ධම්මකාමාති තිවිධසුචරිතධම්මං රොචෙති. පජාතාති විජායිනී, න වඤ්ඣා. දාරෙසූති එතෙහි සීලගුණෙහි සමන්නාගතෙ මාතුගාමෙ ගෙහෙ වසන්තෙ සාමිකස්ස සොත්ථි හොතීති පණ්ඩිතා කථෙන්ති. තත්ථ සීලවන්තං මාතුගාමං නිස්සාය සොත්ථිභාවො මණිචොරජාතක- (ජා. 1.2.87 ආදයො) සම්බූලජාතක- (ජා. 1.16.297 ආදයො) ඛණ්ඩහාලජාතකෙහි (ජා. 2.22.982 ආදයො) කථෙතබ්බො.
සොචෙය්යන්ති සුචිභාවං. අද්වෙජ්ඣතාති අද්වෙජ්ඣතාය න එස මයා සද්ධිං භිජ්ජිත්වා ද්විධා භවිස්සතීති එවං අද්වෙජ්ඣභාවෙන යං ජානාති. සුහදයං මමන්ති සුහදො අයං මමන්ති ච යං ජානාති. රාජූසු වෙති එවං රාජූසු සෙවකානං සොත්ථානං නාමාති පණ්ඩිතා කථෙන්ති. දදාති ¶ සද්ධොති කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා දදාති. සග්ගෙසු වෙති එවං සග්ගෙ දෙවලොකෙ සොත්ථානං නිරපරාධමඞ්ගලන්ති පණ්ඩිතා කථෙන්ති, තං පෙතවත්ථුවිමානවත්ථූහි විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බං.
පුනන්ති ¶ වුද්ධාති යං පුග්ගලං ඤාණවුද්ධා අරියධම්මෙන පුනන්ති පරිසොධෙන්ති. සමචරියායාති සම්මාපටිපත්තියා. බහුස්සුතාති පටිවෙධබහුස්සුතා. ඉසයොති එසිතගුණා. සීලවන්තොති අරියසීලෙන සමන්නාගතා. අරහන්තමජ්ඣෙති අරහන්තානං මජ්ඣෙ පටිලභිතබ්බං තං සොත්ථානන්ති පණ්ඩිතා කථෙන්ති. අරහන්තො හි අත්තනා පටිවිද්ධමග්ගං ආචික්ඛිත්වා පටිපාදෙන්තා ආරාධකං පුග්ගලං අරියමග්ගෙන පුනන්ති, සොපි අරහාව හොති.
එවං මහාසත්තො අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හන්තො අට්ඨහි ගාථාහි අට්ඨ මහාමඞ්ගලානි කථෙත්වා තෙසඤ්ඤෙව මඞ්ගලානං ථුතිං කරොන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘එතානි ඛො සොත්ථානානි ලොකෙ, විඤ්ඤුප්පසත්ථානි සුඛුද්රයානි;
තානීධ සෙවෙථ නරො සපඤ්ඤො, න හි මඞ්ගලෙ කිඤ්චනමත්ථි සච්ච’’න්ති.
තත්ථ න හි මඞ්ගලෙති තස්මිං පන දිට්ඨසුතමුතප්පභෙදෙ මඞ්ගලෙ කිඤ්චනං එකමඞ්ගලම්පි සච්චං නාම නත්ථි, නිබ්බානමෙව පනෙකං පරමත්ථසච්චන්ති.
ඉසයො තානි මඞ්ගලානි සුත්වා සත්තට්ඨදිවසච්චයෙන ආචරියං ආපුච්ඡිත්වා තත්ථෙව අගමංසු. රාජා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡි. තෙ තස්ස ආචරියෙන කථිතනියාමෙන මඞ්ගලපඤ්හං ¶ කථෙත්වා හිමවන්තමෙව ආගමංසු. තතො පට්ඨාය ලොකෙ මඞ්ගලං පාකටං අහොසි. මඞ්ගලෙසු වත්තිත්වා මතමතා සග්ගපථං පූරෙසුං. බොධිසත්තො චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා ඉසිගණං ආදාය බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපාහං මඞ්ගලපඤ්හං කථෙසි’’න්ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ඉසිගණො බුද්ධපරිසා අහොසි ¶ , මඞ්ගලපඤ්හපුච්ඡකො ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො සාරිපුත්තො, ආචරියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාමඞ්ගලජාතකවණ්ණනා පන්නරසමා.
[454] 16. ඝටපණ්ඩිතජාතකවණ්ණනා
උට්ඨෙහි ¶ කණ්හාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මතපුත්තං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු මට්ඨකුණ්ඩලිසදිසමෙව. ඉධ පන සත්ථා තං උපාසකං ‘‘කිං, උපාසක, සොචසී’’ති වත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘උපාසක, පොරාණකපණ්ඩිතා පණ්ඩිතානං කථං සුත්වා මතපුත්තං නානුසොචිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ උත්තරපථෙ කංසභොගෙ අසිතඤ්ජනනගරෙ මහාකංසො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස කංසො ච, උපකංසො චාති ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං, දෙවගබ්භා නාම එකා ධීතා. තස්සා ජාතදිවසෙ නෙමිත්තකා බ්රාහ්මණා ‘‘එතිස්සා කුච්ඡියං නිබ්බත්තපුත්තා කංසගොත්තං කංසවංසං නාසෙස්සන්තී’’ති බ්යාකරිංසු. රාජා බලවසිනෙහෙන ධීතරං විනාසෙතුං නාසක්ඛි, ‘‘භාතරො ජානිස්සන්තී’’ති යාවතායුකං ඨත්වා කාලමකාසි. තස්මිං කාලකතෙ කංසො රාජා අහොසි, උපකංසො උපරාජා. තෙ චින්තයිංසු ‘‘සචෙ මයං භගිනිං නාසෙස්සාම, ගාරය්හා භවිස්සාම, එතං කස්සචි අදත්වා නිස්සාමිකං කත්වා පටිජග්ගිස්සාමා’’ති. තෙ එකථූණකං පාසාදං කාරෙත්වා තං තත්ථ වසාපෙසුං. නන්දිගොපා නාම තස්සා පරිචාරිකා අහොසි. අන්ධකවෙණ්ඩො නාම දාසො තස්සා සාමිකො ආරක්ඛමකාසි.
තදා උත්තරමධුරාය මහාසාගරො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස සාගරො, උපසාගරො චාති ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං. තෙසු පිතු අච්චයෙන සාගරො රාජා අහොසි, උපසාගරො උපරාජා. සො උපකංසස්ස සහායකො එකාචරියකුලෙ එකතො උග්ගහිතසිප්පො. සො සාගරස්ස භාතු අන්තෙපුරෙ ¶ දුබ්භිත්වා භායමානො පලායිත්වා කංසභොගෙ උපකංසස්ස සන්තිකං අගමාසි. උපකංසො තං රඤ්ඤො දස්සෙසි, රාජා තස්ස ¶ මහන්තං යසං අදාසි. සො රාජුපට්ඨානං ගච්ඡන්තො දෙවගබ්භාය නිවාසං එකථම්භං පාසාදං දිස්වා ‘‘කස්සෙසො නිවාසො’’ති පුච්ඡිත්වා තං කාරණං සුත්වා දෙවගබ්භාය පටිබද්ධචිත්තො අහොසි. දෙවගබ්භාපි එකදිවසං තං උපකංසෙන සද්ධිං රාජුපට්ඨානං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘කො එසො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘මහාසාගරස්ස පුත්තො උපසාගරො නාමා’’ති නන්දිගොපාය ¶ සන්තිකා සුත්වා තස්මිං පටිබද්ධචිත්තා අහොසි. උපසාගරො නන්දිගොපාය ලඤ්ජං දත්වා ‘‘භගිනි, සක්ඛිස්සසි මෙ දෙවගබ්භං දස්සෙතු’’න්ති ආහ. සා ‘‘න එතං සාමි, ගරුක’’න්ති වත්වා තං කාරණං දෙවගබ්භාය ආරොචෙසි. සා පකතියාව තස්මිං පටිබද්ධචිත්තා තං වචනං සුත්වා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා නන්දිගොපා උපසාගරස්ස සඤ්ඤං දත්වා රත්තිභාගෙ තං පාසාදං ආරොපෙසි. සො දෙවගබ්භාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි. අථ නෙසං පුනප්පුනං සංවාසෙන දෙවගබ්භා ගබ්භං පටිලභි.
අපරභාගෙ තස්සා ගබ්භපතිට්ඨානං පාකටං අහොසි. භාතරො නන්දිගොපං පුච්ඡිංසු, සා අභයං යාචිත්වා තං අන්තරං කථෙසි. තෙ සුත්වා ‘‘භගිනිං නාසෙතුං න සක්කා, සචෙ ධීතරං විජායිස්සති, තම්පි න නාසෙස්සාම, සචෙ පන පුත්තො භවිස්සති, නාසෙස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා දෙවගබ්භං උපසාගරස්සෙව අදංසු. සා පරිපුණ්ණගබ්භා ධීතරං විජායි. භාතරො සුත්වා හට්ඨතුට්ඨා තස්සා ‘‘අඤ්ජනදෙවී’’ති නාමං කරිංසු. තෙසං භොගවඩ්ඪමානං නාම භොගගාමං අදංසු. උපසාගරො දෙවගබ්භං ගහෙත්වා භොගවඩ්ඪමානගාමෙ වසි. දෙවගබ්භාය පුනපි ගබ්භො පතිට්ඨාසි, නන්දිගොපාපි තං දිවසමෙව ගබ්භං පටිලභි. තාසු පරිපුණ්ණගබ්භාසු එකදිවසමෙව දෙවගබ්භා පුත්තං විජායි, නන්දිගොපා ධීතරං විජායි. දෙවගබ්භා පුත්තස්ස විනාසනභයෙන පුත්තං නන්දිගොපාය රහස්සෙන පෙසෙත්වා තස්සා ධීතරං ආහරාපෙසි. තස්සා විජාතභාවං භාතිකානං ආරොචෙසුං. තෙ ‘‘පුත්තං විජාතා, ධීතර’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධීතර’’න්ති ¶ වුත්තෙ ‘‘තෙන හි පොසෙථා’’ති ආහංසු. එතෙනුපායෙන දෙවගබ්භා දස පුත්තෙ විජායි, දස ධීතරො නන්දිගොපා විජායි. දස පුත්තා නන්දිගොපාය සන්තිකෙ වඩ්ඪන්ති, ධීතරො දෙවගබ්භාය. තං අන්තරං කොචි න ජානාති. දෙවගබ්භාය ජෙට්ඨපුත්තො වාසුදෙවො නාම අහොසි, දුතියො බලදෙවො, තතියො චන්දදෙවො, චතුත්ථො සූරියදෙවො, පඤ්චමො අග්ගිදෙවො, ඡට්ඨො වරුණදෙවො, සත්තමො අජ්ජුනො, අට්ඨමො පජ්ජුනො, නවමො ඝටපණ්ඩිතො, දසමො අඞ්කුරො නාම අහොසි. තෙ අන්ධකවෙණ්ඩදාසපුත්තා දස භාතිකා චෙටකාති පාකටා අහෙසුං.
තෙ අපරභාගෙ වුද්ධිමන්වාය ථාමබලසම්පන්නා කක්ඛළා ඵරුසා හුත්වා විලොපං කරොන්තා විචරන්ති ¶ , රඤ්ඤො ගච්ඡන්තෙ පණ්ණාකාරෙපි විලුම්පන්තෙව. මනුස්සා ¶ සන්නිපතිත්වා ‘‘අන්ධකවෙණ්ඩදාසපුත්තා දස භාතිකා රට්ඨං විලුම්පන්තී’’ති රාජඞ්ගණෙ උපක්කොසිංසු. රාජා අන්ධකවෙණ්ඩං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කස්මා පුත්තෙහි විලොපං කාරාපෙසී’’ති තජ්ජෙසි. එවං දුතියම්පි තතියම්පි මනුස්සෙහි උපක්කොසෙ කතෙ රාජා තං සන්තජ්ජෙසි. සො මරණභයභීතො රාජානං අභයං යාචිත්වා ‘‘දෙව, එතෙ න මය්හං පුත්තා, උපසාගරස්ස පුත්තා’’ති තං අන්තරං ආරොචෙසි. රාජා භීතො ‘‘කෙන තෙ උපායෙන ගණ්හාමා’’ති අමච්චෙ පුච්ඡිත්වා ‘‘එතෙ, දෙව, මල්ලයුද්ධවිත්තකා, නගරෙ යුද්ධං කාරෙත්වා තත්ථ නෙ යුද්ධමණ්ඩලං ආගතෙ ගාහාපෙත්වා මාරෙස්සාමා’’ති වුත්තෙ චාරුරඤ්ච, මුට්ඨිකඤ්චාති ද්වෙ මල්ලෙ පොසෙත්වා ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ යුද්ධං භවිස්සතී’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ යුද්ධමණ්ඩලං සජ්ජාපෙත්වා අක්ඛවාටං කාරෙත්වා යුද්ධමණ්ඩලං අලඞ්කාරාපෙත්වා ධජපටාකං බන්ධාපෙසි. සකලනගරං සඞ්ඛුභි. චක්කාතිචක්කං මඤ්චාතිමඤ්චං බන්ධිත්වා චාරුරමුට්ඨිකා යුද්ධමණ්ඩලං ආගන්ත්වා වග්ගන්තා ගජ්ජන්තා අප්ඵොටෙන්තා විචරිංසු. දස භාතිකාපි ආගන්ත්වා රජකවීථිං විලුම්පිත්වා වණ්ණසාටකෙ නිවාසෙත්වා ගන්ධාපණෙසු ගන්ධං ¶ , මාලාකාරාපණෙසු මාලං විලුම්පිත්වා විලිත්තගත්තා මාලධාරිනො කතකණ්ණපූරා වග්ගන්තා ගජ්ජන්තා අප්ඵොටෙන්තා යුද්ධමණ්ඩලං පවිසිංසු.
තස්මිං ඛණෙ චාරුරො අප්ඵොටෙන්තො විචරති. බලදෙවො තං දිස්වා ‘‘න නං හත්ථෙන ඡුපිස්සාමී’’ති හත්ථිසාලතො මහන්තං හත්ථියොත්තං ආහරිත්වා වග්ගිත්වා ගජ්ජිත්වා යොත්තං ඛිපිත්වා චාරුරං උදරෙ වෙඨෙත්වා ද්වෙ යොත්තකොටියො එකතො කත්වා වත්තෙත්වා උක්ඛිපිත්වා සීසමත්ථකෙ භමෙත්වා භූමියං පොථෙත්වා බහි අක්ඛවාටෙ ඛිපි. චාරුරෙ මතෙ රාජා මුට්ඨිකමල්ලං ආණාපෙසි. සො උට්ඨාය වග්ගිත්වා ගජ්ජිත්වා අප්ඵොටෙසි. බලදෙවො තං පොථෙත්වා අට්ඨීනි සඤ්චුණ්ණෙත්වා ‘‘අමල්ලොම්හි, අමල්ලොම්හී’’ති වදන්තමෙව ‘‘නාහං තව මල්ලභාවං වා අමල්ලභාවං වා ජානාමී’’ති හත්ථෙ ගහෙත්වා භූමියං පොථෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා බහි අක්ඛවාටෙ ඛිපි. මුට්ඨිකො මරන්තො ‘‘යක්ඛො හුත්වා තං ඛාදිතුං ලභිස්සාමී’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. සො කාලමත්තිකඅටවියං නාම යක්ඛො හුත්වා නිබ්බත්ති. රාජා ‘‘ගණ්හථ දස භාතිකෙ චෙටකෙ’’ති උට්ඨහි ¶ . තස්මිං ඛණෙ වාසුදෙවො චක්කං ඛිපි. තං ද්වින්නම්පි භාතිකානං සීසානි පාතෙසි. මහාජනො භීතතසිතො ‘‘අවස්සයා නො හොථා’’ති තෙසං පාදෙසු පතිත්වා නිපජ්ජි. තෙ ද්වෙපි මාතුලෙ මාරෙත්වා අසිතඤ්ජනනගරෙ රජ්ජං ගහෙත්වා මාතාපිතරො තත්ථ කත්වා ‘‘සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං ගණ්හිස්සාමා’’ති නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන කාලයොනකරඤ්ඤො නිවාසං අයුජ්ඣනගරං ගන්ත්වා තං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතං පරිඛාරුක්ඛගහනං විද්ධංසෙත්වා පාකාරං භින්දිත්වා රාජානං ¶ ගහෙත්වා තං රජ්ජං අත්තනො හත්ථගතං කත්වා ද්වාරවතිං පාපුණිංසු. තස්ස පන නගරස්ස එකතො සමුද්දො එකතො පබ්බතො, අමනුස්සපරිග්ගහිතං කිර තං අහොසි.
තස්ස ආරක්ඛං ගහෙත්වා ඨිතයක්ඛො පච්චාමිත්තෙ දිස්වා ගද්රභවෙසෙන ගද්රභරවං රවති. තස්මිං ඛණෙ යක්ඛානුභාවෙන ¶ සකලනගරං උප්පතිත්වා මහාසමුද්දෙ එකස්මිං දීපකෙ තිට්ඨති. පච්චාමිත්තෙසු ගතෙසු පුනාගන්ත්වා සකට්ඨානෙයෙව පතිට්ඨාති. තදාපි සො ගද්රභො තෙසං දසන්නං භාතිකානං ආගමනං ඤත්වා ගද්රභරවං රවි. නගරං උප්පතිත්වා දීපකෙ පතිට්ඨාය තෙසු නගරං අදිස්වා නිවත්තන්තෙසු පුනාගන්ත්වා සකට්ඨානෙ පතිට්ඨාසි. තෙ පුන නිවත්තිංසු, පුනපි ගද්රභො තථෙව අකාසි. තෙ ද්වාරවතිනගරෙ රජ්ජං ගණ්හිතුං අසක්කොන්තා කණ්හදීපායනස්ස ඉසිනො සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, මයං ද්වාරවතියං රජ්ජං ගහෙතුං න සක්කොම, එකං නො උපායං කරොථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පරිඛාපිට්ඨෙ අසුකස්මිං නාම ඨානෙ එකො ගද්රභො චරති. සො හි අමිත්තෙ දිස්වා විරවති, තස්මිං ඛණෙ නගරං උප්පතිත්වා ගච්ඡති, තුම්හෙ තස්ස පාදෙ ගණ්හථ, අයං වො නිප්ඵජ්ජනූපායො’’ති වුත්තෙ තාපසං වන්දිත්වා ගන්ත්වා ගද්රභස්ස පාදෙසු ගහෙත්වා නිපතිත්වා ‘‘සාමි, ඨපෙත්වා තුම්හෙ අඤ්ඤො අම්හාකං අවස්සයො නත්ථි, අම්හාකං නගරං ගණ්හනකාලෙ මා රවිත්ථා’’ති යාචිංසු. ගද්රභො ‘‘න සක්කා න විරවිතුං, තුම්හෙ පන පඨමතරං ආගන්ත්වා චත්තාරො ජනා මහන්තානි අයනඞ්ගලානි ගහෙත්වා චතූසු නගරද්වාරෙසු මහන්තෙ අයඛාණුකෙ භූමියං ආකොටෙත්වා නගරස්ස උප්පතනකාලෙ නඞ්ගලානි ගහෙත්වා නඞ්ගලබද්ධං අයසඞ්ඛලිකං අයඛාණුකෙ බන්ධෙය්යාථ, නගරං උප්පතිතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති ආහ.
තෙ ¶ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තස්මිං අවිරවන්තෙයෙව නඞ්ගලානි ආදාය චතූසු නගරද්වාරෙසු ඛාණුකෙ භූමියං ආකොටෙත්වා අට්ඨංසු. තස්මිං ඛණෙ ගද්රභො විරවි, නගරං උප්පතිතුමාරභි. චතූසු ද්වාරෙසු ඨිතා චතූහි අයනඞ්ගලෙහි ගහෙත්වා නඞ්ගලබද්ධා අයසඞ්ඛලිකා ඛාණුකෙසු බන්ධිංසු, නගරං උප්පතිතුං නාසක්ඛි. දස භාතිකා තතො නගරං පවිසිත්වා රාජානං මාරෙත්වා රජ්ජං ගණ්හිංසු. එවං තෙ සකලජම්බුදීපෙ තෙසට්ඨියා ¶ නගරසහස්සෙසු සබ්බරාජානො චක්කෙන ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා ද්වාරවතියං වසමානා රජ්ජං දස කොට්ඨාසෙ කත්වා විභජිංසු, භගිනිං පන අඤ්ජනදෙවිං න සරිංසු. තතො පුන ‘‘එකාදස කොට්ඨාසෙ කරොමා’’ති වුත්තෙ අඞ්කුරො ‘‘මම කොට්ඨාසං තස්සා දෙථ, අහං වොහාරං කත්වා ජීවිස්සාමි, කෙවලං තුම්හෙ අත්තනො ජනපදෙ මය්හං සුඞ්කං විස්සජ්ජෙථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තස්ස කොට්ඨාසං භගිනියා දත්වා සද්ධිං තාය නව රාජානො ද්වාරවතියං වසිංසු. අඞ්කුරො පන වණිජ්ජමකාසි. එවං තෙසු අපරාපරං පුත්තධීතාහි වඩ්ඪමානෙසු අද්ධානෙ ගතෙ මාතාපිතරො කාලමකංසු.
තදා ¶ කිර මනුස්සානං වීසතිවස්සසහස්සායුකකාලො අහොසි. තදා වාසුදෙවමහාරාජස්ස එකො පුත්තො කාලමකාසි. රාජා සොකපරෙතො සබ්බකිච්චානි පහාය මඤ්චස්ස අටනිං පරිග්ගහෙත්වා විලපන්තො නිපජ්ජි. තස්මිං කාලෙ ඝටපණ්ඩිතො චින්තෙසි ‘‘ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො කොචි මම භාතු සොකං හරිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, උපායෙනස්ස සොකං හරිස්සාමී’’ති. සො උම්මත්තකවෙසං ගහෙත්වා ‘‘සසං මෙ දෙථ, සසං මෙ දෙථා’’ති ආකාසං උල්ලොකෙන්තො සකලනගරං විචරි. ‘‘ඝටපණ්ඩිතො උම්මත්තකො ජාතො’’ති සකලනගරං සඞ්ඛුභි. තස්මිං කාලෙ රොහිණෙය්යො නාම අමච්චො වාසුදෙවරඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා තෙන සද්ධිං කථං සමුට්ඨාපෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘උට්ඨෙහි කණ්හ කිං සෙසි, කො අත්ථො සුපනෙන තෙ;
යොපි තුය්හං සකො භාතා, හදයං චක්ඛු ච දක්ඛිණං;
තස්ස වාතා බලීයන්ති, ඝටො ජප්පති කෙසවා’’ති.
තත්ථ ¶ කණ්හාති ගොත්තෙනාලපති, කණ්හායනගොත්තො කිරෙස. කො අත්ථොති කතරා නාම වඩ්ඪි. හදයං චක්ඛු ච දක්ඛිණන්ති හදයෙන චෙව දක්ඛිණචක්ඛුනා ච සමානොති අත්ථො. තස්ස වාතා බලීයන්තීති තස්ස හදයං අපස්මාරවාතා අවත්ථරන්තීති අත්ථො. ජප්පතීති ‘‘සසං මෙ දෙථා’’ති විප්පලපති. කෙසවාති සො කිර කෙසසොභනතාය ‘‘කෙසවා’’ති පඤ්ඤායිත්ථ, තෙන තං නාමෙනාලපති.
එවං ¶ අමච්චෙන වුත්තෙ තස්ස උම්මත්තකභාවං ඤත්වා සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, රොහිණෙය්යස්ස කෙසවො;
තරමානරූපො වුට්ඨාසි, භාතුසොකෙන අට්ටිතො’’ති.
රාජා උට්ඨාය සීඝං පාසාදා ඔතරිත්වා ඝටපණ්ඩිතස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා උභොසු හත්ථෙසු දළ්හං ගහෙත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘කිං නු උම්මත්තරූපොව, කෙවලං ද්වාරකං ඉමං;
සසො සසොති ලපසි, කො නු තෙ සසමාහරී’’ති.
තත්ථ ¶ කෙවලං ද්වාරකං ඉමන්ති කස්මා උම්මත්තකො විය හුත්වා සකලං ඉමං ද්වාරවතිනගරං විචරන්තො ‘‘සසො සසො’’ති ලපසි. කො තව සසං හරි, කෙන තෙ සසො ගහිතොති පුච්ඡති.
සො රඤ්ඤා එවං වුත්තෙපි පුනප්පුනං තදෙව වචනං වදති. රාජා පුන ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සොවණ්ණමයං මණීමයං, ලොහමයං අථ රූපියාමයං;
සඞ්ඛසිලාපවාළමයං, කාරයිස්සාමි තෙ සසං.
‘‘සන්ති අඤ්ඤෙපි සසකා, අරඤ්ඤෙ වනගොචරා;
තෙපි තෙ ආනයිස්සාමි, කීදිසං සසමිච්ඡසී’’ති.
තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – තෙසු සුවණ්ණමයාදීසු යං ඉච්ඡසි, තං වද, අහං තෙ කාරෙත්වා දස්සාමි, අථාපි තෙ න රොචෙසි, අඤ්ඤෙපි අරඤ්ඤෙ ¶ වනගොචරා සසකා අත්ථි, තෙපි තෙ ආනයිස්සාමි, වද භද්රමුඛ, කීදිසං සසමිච්ඡසීති.
රඤ්ඤො කථං සුත්වා ඝටපණ්ඩිතො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘න චාහමෙතෙ ඉච්ඡාමි, යෙ සසා පථවිස්සිතා;
චන්දතො සසමිච්ඡාමි, තං මෙ ඔහර කෙසවා’’ති.
තත්ථ ඔහරාති ඔතාරෙහි.
රාජා තස්ස කථං සුත්වා ‘‘නිස්සංසයං මෙ භාතා උම්මත්තකොව ජාතො’’ති දොමනස්සප්පත්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘සො ¶ නූන මධුරං ඤාති, ජීවිතං විජහිස්සසි;
අපත්ථියං යො පත්ථයසි, චන්දතො සසමිච්ඡසී’’ති.
තත්ථ ¶ ඤාතීති කනිට්ඨං ආලපන්තො ආහ. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘තාත, මය්හං පියඤාති සො ත්වං නූන අතිමධුරං අත්තනො ජීවිතං විජහිස්සසි, යො අපත්ථෙතබ්බං පත්ථයසී’’ති.
ඝටපණ්ඩිතො රඤ්ඤො වචනං සුත්වා නිච්චලො ඨත්වා ‘‘භාතික, ත්වං චන්දතො සසකං පත්ථෙන්තස්ස තං අලභිත්වා ජීවිතක්ඛයභාවං ජානන්තො කිං කාරණා මතපුත්තං අනුසොචසී’’ති වත්වා අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘එවං චෙ කණ්හ ජානාසි, යදඤ්ඤමනුසාසසි;
කස්මා පුරෙ මතං පුත්තං, අජ්ජාපි මනුසොචසී’’ති.
තත්ථ එවන්ති ඉදං අලබ්භනෙය්යට්ඨානං නාම න පත්ථෙතබ්බන්ති යදි එවං ජානාසි. යදඤ්ඤමනුසාසසීති එවං ජානන්තොව යදි අඤ්ඤං අනුසාසසීති අත්ථො. පුරෙති අථ කස්මා ඉතො චතුමාසමත්ථකෙ මතපුත්තං අජ්ජාපි අනුසොචසීති වදති.
එවං සො අන්තරවීථියං ඨිතකොව ‘‘භාතික, අහං තාව පඤ්ඤායමානං පත්ථෙමි, ත්වං පන අපඤ්ඤායමානස්ස සොචසී’’ති වත්වා තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො පුන ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යං ¶ න ලබ්භා මනුස්සෙන, අමනුස්සෙන වා පුන;
ජාතො මෙ මා මරී පුත්තො, කුතො ලබ්භා අලබ්භියං.
‘‘න මන්තා මූලභෙසජ්ජා, ඔසධෙහි ධනෙන වා;
සක්කා ආනයිතුං කණ්හ, යං පෙතමනුසොචසී’’ති.
තත්ථ යන්ති භාතික යං එවං ජාතො මෙ පුත්තො මා මරීති මනුස්සෙන වා දෙවෙන වා පුන න ලබ්භා න සක්කා ලද්ධුං, තං ත්වං පත්ථෙසි, තදෙතං කුතො ලබ්භා කෙන කාරණෙන සක්කා ලද්ධුං, න සක්කාති දීපෙති. කස්මා? යස්මා අලබ්භියං, අලබ්භනෙය්යට්ඨානඤ්හි නාමෙතන්ති අත්ථො. මන්තාති මන්තපයොගෙන. මූලභෙසජ්ජාති මූලභෙසජ්ජෙන. ඔසධෙහීති නානාවිධොසධෙහි. ධනෙන වාති කොටිසතසඞ්ඛ්යෙනපි ධනෙන වා. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යං ත්වං පෙතමනුසොචසි, තං එතෙහි මන්තපයොගාදීහි ආනෙතුං න සක්කා’’ති.
රාජා ¶ තං සුත්වා ‘‘යුත්තං, තාත, සල්ලක්ඛිතං මෙ, මම සොකහරණත්ථාය තයා ඉදං කත’’න්ති ඝටපණ්ඩිතං වණ්ණෙන්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘යස්ස ¶ එතාදිසා අස්සු, අමච්චා පුරිසපණ්ඩිතා;
යථා නිජ්ඣාපයෙ අජ්ජ, ඝටො පුරිසපණ්ඩිතො.
‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;
වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.
‘‘අබ්බහී වත මෙ සල්ලං, යමාසි හදයස්සිතං;
යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.
‘‘සොහං අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, වීතසොකො අනාවිලො;
න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණවා’’ති.
තත්ථ පඨමගාථාය සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා යෙන කාරණෙන අජ්ජ මං පුත්තසොකපරෙතං ඝටො පුරිසපණ්ඩිතො සොකහරණත්ථාය නිජ්ඣාපයෙ නිජ්ඣාපෙසි බොධෙසි. යස්ස අඤ්ඤස්සපි එතාදිසා පුරිසපණ්ඩිතා අමච්චා අස්සු, තස්ස කුතො සොකොති. සෙසගාථා වුත්තත්ථායෙව.
අවසානෙ ¶ –
‘‘එවං කරොන්ති සප්පඤ්ඤා, යෙ හොන්ති අනුකම්පකා;
නිවත්තයන්ති සොකම්හා, ඝටො ජෙට්ඨංව භාතර’’න්ති. –
අයං අභිසම්බුද්ධගාථා උත්තානත්ථායෙව.
එවං ඝටකුමාරෙන වීතසොකෙ කතෙ වාසුදෙවෙ රජ්ජං අනුසාසන්තෙ දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන දසභාතිකපුත්තා කුමාරා චින්තයිංසු ‘‘කණ්හදීපායනං ‘දිබ්බචක්ඛුකො’ති වදන්ති, වීමංසිස්සාම තාව න’’න්ති. තෙ එකං දහරකුමාරං අලඞ්කරිත්වා ගබ්භිනිආකාරෙන දස්සෙත්වා උදරෙ මසූරකං බන්ධිත්වා තස්ස සන්තිකං නෙත්වා ‘‘භන්තෙ, අයං කුමාරිකා කිං විජායිස්සතී’’ති පුච්ඡිංසු. තාපසො ‘‘දසභාතිකරාජූනං විනාසකාලො පත්තො, මය්හං නු ඛො ආයුසඞ්ඛාරො කීදිසො ¶ හොතී’’ති ඔලොකෙන්තො ‘‘අජ්ජෙව මරණං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘කුමාරා ඉමිනා තුම්හාකං කො අත්ථො’’ති වත්වා ‘‘කථෙථෙව නො, භන්තෙ’’ති නිබද්ධො ‘‘අයං ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ ඛදිරඝටිකං විජායිස්සති, තාය වාසුදෙවකුලං නස්සිස්සති, අපිච ඛො පන තුම්හෙ තං ඛදිරඝටිකං ගහෙත්වා ඣාපෙත්වා ඡාරිකං නදියං පක්ඛිපෙය්යාථා’’ති ආහ. අථ නං තෙ ‘‘කූටජටිල, පුරිසො විජායනකො නාම නත්ථී’’ති වත්වා තන්තරජ්ජුකං නාම කම්මකරණං කත්වා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපයිංසු. රාජානො කුමාරෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කිං කාරණා තාපසං මාරයිත්ථා’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා සබ්බං සුත්වා භීතා තස්ස ආරක්ඛං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ තස්ස කුච්ඡිතො නික්ඛන්තං ඛදිරඝටිකං ඣාපෙත්වා ඡාරිකං නදියං ඛිපිංසු. සා නදියා වුය්හමානා මුඛද්වාරෙ එකපස්සෙ ලග්ගි, තතො එරකං නිබ්බත්ති.
අථෙකදිවසං තෙ රාජානො ‘‘සමුද්දකීළං කීළිස්සාමා’’ති මුඛද්වාරං ගන්ත්වා මහාමණ්ඩපං කාරාපෙත්වා අලඞ්කතමණ්ඩපෙ ඛාදන්තා පිවන්තා කීළාවසෙනෙව පවත්තහත්ථපාදපරාමාසා ද්විධා භිජ්ජිත්වා මහාකලහං කරිංසු. අථෙකො අඤ්ඤං මුග්ගරං අලභන්තො එරකවනතො එකං එරකපත්තං ගණ්හි. තං ගහිතමත්තමෙව ඛදිරමුසලං අහොසි. සො තෙන මහාජනං පොථෙසි ¶ . අථඤ්ඤෙහි සබ්බෙහි ගහිතගහිතං ඛදිරමුසලමෙව අහොසි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරිත්වා මහාවිනාසං පාපුණිංසු. තෙසු මහාවිනාසං විනස්සන්තෙසු වාසුදෙවො ච බලදෙවො ච භගිනී අඤ්ජනදෙවී ච පුරොහිතො චාති චත්තාරො ජනා රථං අභිරුහිත්වා පලායිංසු, සෙසා සබ්බෙපි විනට්ඨා. තෙපි චත්තාරො රථෙන පලායන්තා කාළමත්තිකඅටවිං පාපුණිංසු. සො හි මුට්ඨිකමල්ලො පත්ථනං කත්වා යක්ඛො හුත්වා තත්ථ නිබ්බත්තො බලදෙවස්ස ආගතභාවං ඤත්වා තත්ථ ගාමං මාපෙත්වා මල්ලවෙසං ගහෙත්වා ‘‘කො යුජ්ඣිතුකාමො’’ති වග්ගන්තො ගජ්ජන්තො අප්ඵොටෙන්තො විචරි. බලදෙවො තං දිස්වාව ‘‘භාතික, අහං ඉමිනා සද්ධිං යුජ්ඣිස්සාමී’’ති වත්වා වාසුදෙවෙ වාරෙන්තෙයෙව රථා ඔරුය්හ තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වග්ගන්තො ගජ්ජන්තො අප්ඵොටෙසි. අථ නං සො පසාරිතහත්ථෙයෙව ගහෙත්වා මූලකන්දං විය ඛාදි. වාසුදෙවො තස්ස මතභාවං ඤත්වා භගිනිඤ්ච පුරොහිතඤ්ච ආදාය සබ්බරත්තිං ගන්ත්වා සූරියොදයෙ එකං පච්චන්තගාමං පත්වා ‘‘ආහාරං පචිත්වා ආහරථා’’ති භගිනිඤ්ච පුරොහිතඤ්ච ගාමං පහිණිත්වා සයං එකස්මිං ගච්ඡන්තරෙ පටිච්ඡන්නො නිපජ්ජි.
අථ නං ජරා නාම එකො ලුද්දකො ගච්ඡං චලන්තං දිස්වා ‘‘සූකරො එත්ථ භවිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය සත්තිං ඛිපිත්වා පාදෙ විජ්ඣිත්වා ‘‘කො මං විජ්ඣී’’ති වුත්තෙ මනුස්සස්ස විද්ධභාවං ඤත්වා භීතො පලායිතුං ආරභි ¶ . රාජා සතිං පච්චුපට්ඨපෙත්වා උට්ඨාය ‘‘මාතුල, මා භායි, එහී’’ති පක්කොසිත්වා ආගතං ‘‘කොසි නාම ත්ව’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අහං සාමි, ජරා නාමා’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘ජරාය විද්ධො මරිස්සතීති කිර මං පොරාණා බ්යාකරිංසු, නිස්සංසයං අජ්ජ මයා මරිතබ්බ’’න්ති ඤත්වා ‘‘මාතුල, මා භායි, එහි පහාරං මෙ බන්ධා’’ති තෙන පහාරමුඛං බන්ධාපෙත්වා තං උය්යොජෙසි. බලවවෙදනා පවත්තිංසු, ඉතරෙහි ආභතං ආහාරං පරිභුඤ්ජිතුං නාසක්ඛි. අථ තෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘අජ්ජ අහං මරිස්සාමි, තුම්හෙ පන සුඛුමාලා අඤ්ඤං කම්මං කත්වා ජීවිතුං න සක්ඛිස්සථ, ඉමං විජ්ජං සික්ඛථා’’ති එකං විජ්ජං සික්ඛාපෙත්වා තෙ උය්යොජෙත්වා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. එවං අඤ්ජනදෙවිං ඨපෙත්වා සබ්බෙව විනාසං පාපුණිංසූති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘උපාසක, එවං පොරාණකපණ්ඩිතා පණ්ඩිතානං කථං සුත්වා අත්තනො පුත්තසොකං හරිංසු, මා චින්තයී’’ති වත්වා ¶ සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උපාසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා රොහිණෙය්යො ආනන්දො අහොසි, වාසුදෙවො සාරිපුත්තො, අවසෙසා බුද්ධපරිසා, ඝටපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසින්ති.
ඝටපණ්ඩිතජාතකවණ්ණනා සොළසමා.
ඉති සොළසජාතකපටිමණ්ඩිතස්ස
දසකනිපාතජාතකස්ස අත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ජාතකුද්දානං –
චතුද්වාරො කණ්හුපොසො, සඞ්ඛ බොධි දීපායනො;
නිග්රොධ තක්කල ධම්ම-පාලො කුක්කුට කුණ්ඩලී;
බිලාර චක්ක භූරි ච, මඞ්ගල ඝට සොළස.
දසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.