📜
11. එකාදසකනිපාතො
[455] 1. මාතුපොසකජාතකවණ්ණනා
තස්ස ¶ ¶ ¶ නාගස්ස විප්පවාසෙනාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මාතුපොසකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු සාමජාතකවත්ථුසදිසමෙව. සත්ථා පන භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘මා භික්ඛවෙ, එතං භික්ඛුං උජ්ඣායිත්ථ, පොරාණකපණ්ඩිතා තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තාපි මාතරා වියුත්තා සත්තාහං නිරාහාරතාය සුස්සමානා රාජාරහං භොජනං ලභිත්වාපි ‘මාතරා විනා න භුඤ්ජිස්සාමා’ති මාතරං දිස්වාව ගොචරං ගණ්හිංසූ’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතමාහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ හත්ථියොනියං නිබ්බත්තිත්වා සබ්බසෙතො අහොසි අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො ලක්ඛණසම්පන්නො අසීතිහත්ථිසහස්සපරිවාරො. සො ජරාජිණ්ණං මාතරං පොසෙසි, මාතා පනස්ස අන්ධා. සො මධුරමධුරානි ඵලාඵලානි හත්ථීනං දත්වා මාතු සන්තිකං පෙසෙසි. හත්ථී තස්සා අදත්වා අත්තනාව ඛාදන්ති. සො පරිග්ගණ්හන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘යූථං ඡඩ්ඩෙත්වා මාතරමෙව පොසෙස්සාමී’’ති රත්තිභාගෙ අඤ්ඤෙසං හත්ථීනං අජානන්තානං මාතරං ගහෙත්වා චණ්ඩොරණපබ්බතපාදං ගන්ත්වා එකං නළිනිං උපනිස්සාය ඨිතාය පබ්බතගුහායං මාතරං ඨපෙත්වා පොසෙසි. අථෙකො බාරාණසිවාසී වනචරකො මග්ගමූළ්හො දිසං වවත්ථපෙතුං අසක්කොන්තො මහන්තෙන ¶ සද්දෙන පරිදෙවි. බොධිසත්තො තස්ස සද්දං සුත්වා ‘‘අයං පුරිසො අනාථො, න ඛො පන මෙතං පතිරූපං, යං එස මයි ඨිතෙ ඉධ විනස්සෙය්යා’’ති තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං භයෙන පලායන්තං දිස්වා ‘‘අම්භො පුරිස, නත්ථි තෙ මං නිස්සාය භයං, මා පලායි, කස්මා ත්වං පරිදෙවන්තො විචරසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සාමි, අහං මග්ගමූළ්හො, අජ්ජ මෙ සත්තමො දිවසො’’ති වුත්තෙ ‘‘භො පුරිස, මා භායි, අහං තං මනුස්සපථෙ ඨපෙස්සාමී’’ති තං අත්තනො පිට්ඨියං නිසීදාපෙත්වා අරඤ්ඤා නීහරිත්වා නිවත්ති. සොපි පාපො ‘‘නගරං ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමී’’ති රුක්ඛසඤ්ඤං පබ්බතසඤ්ඤං කරොන්තොව නික්ඛමිත්වා බාරාණසිං අගමාසි.
තස්මිං ¶ ¶ කාලෙ රඤ්ඤො මඞ්ගලහත්ථී කාලමකාසි. රාජා ‘‘සචෙ කෙනචි කත්ථචි ඔපවය්හං කාතුං යුත්තරූපො හත්ථී දිට්ඨො අත්ථි, සො ආචික්ඛතූ’’ති භෙරිං චරාපෙසි. සො පුරිසො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මයා, දෙව, තුම්හාකං ඔපවය්හො භවිතුං යුත්තරූපො සබ්බසෙතො සීලවා හත්ථිරාජා දිට්ඨො, අහං මග්ගං දස්සෙස්සාමි, මයා සද්ධිං හත්ථාචරියෙ පෙසෙත්වා තං ගණ්හාපෙථා’’ති ආහ. රාජා ‘‘සාධූ’’ති ‘‘ඉමං මග්ගදෙසකං කත්වා අරඤ්ඤං ගන්ත්වා ඉමිනා වුත්තං හත්ථිනාගං ආනෙථා’’ති තෙන සද්ධිං මහන්තෙන පරිවාරෙන හත්ථාචරියං පෙසෙසි. සො තෙන සද්ධිං ගන්ත්වා බොධිසත්තං නළිනිං පවිසිත්වා ගොචරං ගණ්හන්තං පස්සි. බොධිසත්තොපි හත්ථාචරියං දිස්වා ‘‘ඉදං භයං න අඤ්ඤතො උප්පන්නං, තස්ස පුරිසස්ස සන්තිකා උප්පන්නං භවිස්සති, අහං ඛො පන මහාබලො හත්ථිසහස්සම්පි විද්ධංසෙතුං සමත්ථො හොමි, කුජ්ඣිත්වා සරට්ඨකං සෙනාවාහනං නාසෙතුං, සචෙ පන කුජ්ඣිස්සාමි, සීලං මෙ භිජ්ජිස්සති, තස්මා අජ්ජ සත්තීහි කොට්ටියමානොපි න කුජ්ඣිස්සාමී’’ති අධිට්ඨාය සීසං නාමෙත්වා නිච්චලොව අට්ඨාසි. හත්ථාචරියො පදුමසරං ඔතරිත්වා තස්ස ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘එහි පුත්තා’’ති රජතදාමසදිසාය සොණ්ඩාය ගහෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ බාරාණසිං පාපුණි. බොධිසත්තමාතා පන පුත්තෙ අනාගච්ඡන්තෙ ‘‘පුත්තො මෙ රාජරාජමහාමත්තාදීහි නීතො ¶ භවිස්සති, ඉදානි තස්ස විප්පවාසෙන අයං වනසණ්ඩො වඩ්ඪිස්සතී’’ති පරිදෙවමානා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘තස්ස නාගස්ස විප්පවාසෙන, විරූළ්හො සල්ලකී ච කුටජා ච;
කුරුවින්දකරවීරා භිසසාමා ච, නිවාතෙ පුප්ඵිතා ච කණිකාරා.
‘‘කොචිදෙව සුවණ්ණකායුරා, නාගරාජං භරන්ති පිණ්ඩෙන;
යත්ථ රාජා රාජකුමාරො වා, කවචමභිහෙස්සති අඡම්භිතො’’ති.
තත්ථ ¶ විරූළ්හාති වඩ්ඪිතා නාම, නත්ථෙත්ථ සංසයොති අසංසයවසෙනෙවමාහ. සල්ලකී ච කුටජා චාති ඉන්දසාලරුක්ඛා ච කුටජරුක්ඛා ච. කුරුවින්දකරවීරා භිසසාමා චාති කුරුවින්දරුක්ඛා ච කරවීරනාමකානි මහාතිණානි ච භිසානි ච සාමාකානි චාති අත්ථො. එතෙ ච සබ්බෙ ඉදානි වඩ්ඪිස්සන්තීති පරිදෙවති. නිවාතෙති පබ්බතපාදෙ. පුප්ඵිතාති මම පුත්තෙන සාඛං භඤ්ජිත්වා අඛාදියමානා කණිකාරාපි පුප්ඵිතා භවිස්සන්තීති වුත්තං හොති. කොචිදෙවාති කත්ථචිදෙව ගාමෙ වා නගරෙ වා. සුවණ්ණකායුරාති සුවණ්ණාභරණා රාජරාජමහාමත්තා. භරන්ති පිණ්ඩෙනාති අජ්ජ මාතුපොසකං නාගරාජං රාජාරහස්ස භොජනස්ස සුවඩ්ඪිතෙන පිණ්ඩෙන පොසෙන්ති. යත්ථාති යස්මිං නාගරාජෙ රාජා නිසීදිත්වා. කවචමභිහෙස්සතීති ¶ සඞ්ගාමං පවිසිත්වා පච්චාමිත්තානං කවචං අභිහනිස්සති භින්දිස්සති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යත්ථ මම පුත්තෙ නිසින්නො රාජා වා රාජකුමාරො වා අඡම්භිතො හුත්වා සපත්තානං කවචං හනිස්සති, තං මෙ පුත්තං නාගරාජානං සුවණ්ණාභරණා අජ්ජ පිණ්ඩෙන භරන්තී’’ති.
හත්ථාචරියොපි අන්තරාමග්ගෙව රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි. තං සුත්වා රාජා නගරං අලඞ්කාරාපෙසි. හත්ථාචරියො බොධිසත්තං කතගන්ධපරිභණ්ඩං අලඞ්කතපටියත්තං හත්ථිසාලං නෙත්වා විචිත්රසාණියා පරික්ඛිපාපෙත්වා රඤ්ඤො ආරොචාපෙසි. රාජා නානග්ගරසභොජනං ආදාය ගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස දාපෙසි. සො ‘‘මාතරං විනා ගොචරං න ගණ්හිස්සාමී’’ති පිණ්ඩං න ගණ්හි. අථ නං යාචන්තො රාජා තතියං ගාථමාහ –
‘‘ගණ්හාහි ¶ නාග කබළං, මා නාග කිසකො භව;
බහූනි රාජකිච්චානි, තානි නාග කරිස්සසී’’ති.
තං සුත්වා බොධිසත්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘සා නූනසා කපණිකා, අන්ධා අපරිණායිකා;
ඛාණුං පාදෙන ඝට්ටෙති, ගිරිං චණ්ඩොරණං පතී’’ති.
තත්ථ සා නූනසාති මහාරාජ, නූන සා එසා. කපණිකාති පුත්තවියොගෙන කපණා. ඛාණුන්ති තත්ථ තත්ථ පතිතං රුක්ඛකලිඞ්ගරං. ඝට්ටෙතීති පරිදෙවමානා තත්ථ තත්ථ පාදෙන පොථෙන්තී නූන පාදෙන හනති ¶ . ගිරිං චණ්ඩොරණං පතීති චණ්ඩොරණපබ්බතාභිමුඛී, පබ්බතපාදෙ පරිප්ඵන්දමානාති අත්ථො.
අථ නං පුච්ඡන්තො රාජා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘කා නු තෙ සා මහානාග, අන්ධා අපරිණායිකා;
ඛාණුං පාදෙන ඝට්ටෙති, ගිරිං චණ්ඩොරණං පතී’’ති.
බොධිසත්තො ¶ ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘මාතා මෙ සා මහාරාජ, අන්ධා අපරිණායිකා;
ඛාණුං පාදෙන ඝට්ටෙති, ගිරිං චණ්ඩොරණං පතී’’ති.
රාජා ඡට්ඨගාථාය තමත්ථං සුත්වා මුඤ්චාපෙන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘මුඤ්චථෙතං මහානාගං, යොයං භරති මාතරං;
සමෙතු මාතරා නාගො, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභී’’ති.
තත්ථ යොයං භරතීති අයං නාගො ‘‘අහං, මහාරාජ, අන්ධං මාතරං පොසෙමි, මයා විනා මය්හං මාතා ජීවිතක්ඛයං පාපුණිස්සති, තාය විනා මය්හං ඉස්සරියෙන අත්ථො නත්ථි, අජ්ජ මෙ මාතු ගොචරං අලභන්තියා සත්තමො දිවසො’’ති වදති, තස්මා යො අයං මාතරං භරති, එතං මහානාගං ඛිප්පං මුඤ්චථ. සබ්බෙහි ඤාතිභීති සද්ධිං එස මාතරා සමෙතු සමාගච්ඡතූති.
අට්ඨමනවමා අභිසම්බුද්ධගාථා හොන්ති –
‘‘මුත්තො ච බන්ධනා නාගො, මුත්තමාදාය කුඤ්ජරො;
මුහුත්තං අස්සාසයිත්වා, අගමා යෙන පබ්බතො.
‘‘තතො ¶ සො නළිනිං ගන්ත්වා, සීතං කුඤ්ජරසෙවිතං;
සොණ්ඩායූදකමාහත්වා, මාතරං අභිසිඤ්චථා’’ති.
සො කිර නාගො බන්ධනා මුත්තො ථොකං විස්සමිත්වා රඤ්ඤො දසරාජධම්මගාථාය ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහි, මහාරාජා’’ති ඔවාදං ¶ දත්වා මහාජනෙන ගන්ධමාලාදීහි පූජියමානො නගරා නික්ඛමිත්වා තදහෙව තං පදුමසරං පත්වා ‘‘මම මාතරං ගොචරං ගාහාපෙත්වාව සයං ගණ්හිස්සාමී’’ති බහුං භිසමුළාලං ආදාය සොණ්ඩපූරං උදකං ගහෙත්වා ගුහාලෙණතො නික්ඛමිත්වා ගුහාද්වාරෙ නිසින්නාය මාතුයා සන්තිකං ගන්ත්වා සත්තාහං නිරාහාරතාය මාතු සරීරස්ස ඵස්සපටිලාභත්ථං ¶ උපරි උදකං සිඤ්චි, තමත්ථං ආවිකරොන්තො සත්ථා ද්වෙ ගාථා අභාසි. බොධිසත්තස්ස මාතාපි ‘‘දෙවො වස්සතී’’ති සඤ්ඤාය තං අක්කොසන්තී දසමං ගාථමාහ –
‘‘කොයං අනරියො දෙවො, අකාලෙනපි වස්සති;
ගතො මෙ අත්රජො පුත්තො, යො මය්හං පරිචාරකො’’ති.
තත්ථ අත්රජොති අත්තතො ජාතො.
අථ නං සමස්සාසෙන්තො බොධිසත්තො එකාදසමං ගාථමාහ –
‘‘උට්ඨෙහි අම්ම කිං සෙසි, ආගතො ත්යාහමත්රජො;
මුත්තොම්හි කාසිරාජෙන, වෙදෙහෙන යසස්සිනා’’ති.
තත්ථ ආගතො ත්යාහන්ති ආගතො තෙ අහං. වෙදෙහෙනාති ඤාණසම්පන්නෙන. යසස්සිනාති මහාපරිවාරෙන තෙන රඤ්ඤා මඞ්ගලහත්ථිභාවාය ගහිතොපි අහං මුත්තො, ඉදානි තව සන්තිකං ආගතො උට්ඨෙහි ගොචරං ගණ්හාහීති.
සා තුට්ඨමානසා රඤ්ඤො අනුමොදනං කරොන්තී ඔසානගාථමාහ –
‘‘චිරං ජීවතු සො රාජා, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪනො;
යො මෙ පුත්තං පමොචෙසි, සදා වුද්ධාපචායික’’න්ති.
තදා රාජා බොධිසත්තස්ස ගුණෙ පසීදිත්වා නළිනියා අවිදූරෙ ගාමං මාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස ච මාතු චස්ස නිබද්ධං වත්තං පට්ඨපෙසි. අපරභාගෙ බොධිසත්තො මාතරි කාලකතාය තස්සා සරීරපරිහාරං කත්වා ¶ කාරණ්ඩකඅස්සමපදං නාම ගතො. තස්මිං පන ඨානෙ හිමවන්තතො ඔතරිත්වා පඤ්චසතා ඉසයො වසිංසු, තං වත්තං තෙසං අදාසි. රාජා බොධිසත්තස්ස සමානරූපං සිලාපටිමං කාරෙත්වා මහාසක්කාරං පවත්තෙසි ¶ . සකලජම්බුදීපවාසිනො අනුසංවච්ඡරං සන්නිපතිත්වා හත්ථිමහං නාම කරිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ¶ මාතුපොසකභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, පාපපුරිසො දෙවදත්තො, හත්ථාචරියො සාරිපුත්තො, මාතා හත්ථිනී මහාමායා, මාතුපොසකනාගො පන අහමෙව අහොසින්ති.
මාතුපොසකජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[456] 2. ජුණ්හජාතකවණ්ණනා
සුණොහි මය්හං වචනං ජනින්දාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආනන්දත්ථෙරෙන ලද්ධවරෙ ආරබ්භ කථෙසි. පඨමබොධියඤ්හි වීසති වස්සානි භගවතො අනිබද්ධුපට්ඨාකා අහෙසුං. එකදා ථෙරො නාගසමාලො, එකදා නාගිතො, එකදා උපවාණො, එකදා සුනක්ඛත්තො, එකදා චුන්දො, එකදා නන්දො, එකදා සාගතො, එකදා මෙඝියො භගවන්තං උපට්ඨහි. අථෙකදිවසං භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘‘භික්ඛවෙ, ඉදානිම්හි මහල්ලකො, එකච්චෙ භික්ඛූ ‘ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡාමා’ති වුත්තෙ අඤ්ඤෙන ගච්ඡන්ති, එකච්චෙ මය්හං පත්තචීවරං භූමියං නික්ඛිපන්ති, නිබද්ධුපට්ඨාකං මෙ එකං භික්ඛුං ජානාථා’’ති. ‘‘භන්තෙ, අහං උපට්ඨහිස්සාමි, අහං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති සිරසි අඤ්ජලිං කත්වා උට්ඨිතෙ සාරිපුත්තත්ථෙරාදයො ‘‘තුම්හාකං පත්ථනා මත්ථකං පත්තා, අල’’න්ති පටික්ඛිපි. තතො භික්ඛූ ආනන්දත්ථෙරං ‘‘ත්වං ආවුසො, උපට්ඨාකට්ඨානං යාචාහී’’ති ආහංසු. ථෙරො ‘‘සචෙ මෙ භන්තෙ, භගවා අත්තනා ලද්ධචීවරං න දස්සති, පිණ්ඩපාතං න දස්සති, එකගන්ධකුටියං වසිතුං න දස්සති, මං ගහෙත්වා නිමන්තනං න ගමිස්සති, සචෙ පන භගවා මයා ගහිතං නිමන්තනං ගමිස්සති, සචෙ අහං තිරොරට්ඨා තිරොජනපදා භගවන්තං දට්ඨුං ආගතං පරිසං ආගතක්ඛණෙයෙව දස්සෙතුං ලභිස්සාමි ¶ , යදා මෙ කඞ්ඛා උප්පජ්ජති, තස්මිං ඛණෙයෙව භගවන්තං උපසඞ්කමිතුං ලභිස්සාමි, සචෙ යං භගවා මම පරම්මුඛා ධම්මං කථෙති, තං ආගන්ත්වා මය්හං කථෙස්සති, එවාහං ¶ භගවන්තං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති ඉමෙ චත්තාරො පටික්ඛෙපෙ චතස්සො ච ආයාචනාති අට්ඨ වරෙ යාචි, භගවාපිස්ස අදාසි.
සො තතො පට්ඨාය පඤ්චවීසති වස්සානි නිබද්ධුපට්ඨාකො අහොසි. සො පඤ්චසු ඨානෙසු එතදග්ගෙ ඨපනං පත්වා ආගමසම්පදා, අධිගමසම්පදා, පුබ්බහෙතුසම්පදා, අත්තත්ථපරිපුච්ඡාසම්පදා, තිත්ථවාසසම්පදා, යොනිසොමනසිකාරසම්පදා, බුද්ධූපනිස්සයසම්පදාති ඉමාහි සත්තහි සම්පදාහි සමන්නාගතො බුද්ධස්ස සන්තිකෙ අට්ඨවරදායජ්ජං ලභිත්වා බුද්ධසාසනෙ පඤ්ඤාතො ගගනමජ්ඣෙ චන්දො විය පාකටො අහොසි. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, තථාගතො ආනන්දත්ථෙරං ¶ වරදානෙන සන්තප්පෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපාහං ආනන්දං වරෙන සන්තප්පෙසිං, පුබ්බෙපාහං යං යං එස යාචි, තං තං අදාසිංයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස පුත්තො ජුණ්හකුමාරො නාම හුත්වා තක්කසිලායං සිප්පං උග්ගහෙත්වා ආචරියස්ස අනුයොගං දත්වා රත්තිභාගෙ අන්ධකාරෙ ආචරියස්ස ඝරා නික්ඛමිත්වා අත්තනො නිවාසට්ඨානං වෙගෙන ගච්ඡන්තො අඤ්ඤතරං බ්රාහ්මණං භික්ඛං චරිත්වා අත්තනො නිවාසට්ඨානං ගච්ඡන්තං අපස්සන්තො බාහුනා පහරිත්වා තස්ස භත්තපාතිං භින්දිං, බ්රාහ්මණො පතිත්වා විරවි. කුමාරො කාරුඤ්ඤෙන නිවත්තිත්වා තං හත්ථෙ ගහෙත්වා උට්ඨාපෙසි. බ්රාහ්මණො ‘‘තයා, තාත, මම භික්ඛාභාජනං භින්නං, භත්තමූලං මෙ දෙහී’’ති ආහ. කුමාරො ‘‘බ්රාහ්මණ, න දානාහං තව භත්තමූලං දාතුං සක්කොමි, අහං ඛො පන කාසිකරඤ්ඤො පුත්තො ජුණ්හකුමාරො නාම, මයි රජ්ජෙ පතිට්ඨිතෙ ආගන්ත්වා මං ධනං යාචෙය්යාසී’’ති වත්වා නිට්ඨිතසිප්පො ආචරියං වන්දිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා පිතු සිප්පං දස්සෙසි. පිතා ‘‘ජීවන්තෙන මෙ පුත්තො දිට්ඨො, රාජභූතම්පි නං පස්සිස්සාමී’’ති රජ්ජෙ අභිසිඤ්චි. සො ¶ ජුණ්හරාජා නාම හුත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. බ්රාහ්මණො තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘ඉදානි මම භත්තමූලං ආහරිස්සාමී’’ති බාරාණසිං ගන්ත්වා රාජානං අලඞ්කතනගරං පදක්ඛිණං කරොන්තමෙව දිස්වා එකස්මිං උන්නතප්පදෙසෙ ඨිතො හත්ථං පසාරෙත්වා ජයාපෙසි. අථ නං රාජා අනොලොකෙත්වාව අතික්කමි. බ්රාහ්මණො තෙන අදිට්ඨභාවං ඤත්වා කථං සමුට්ඨාපෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සුණොහි ¶ මය්හං වචනං ජනින්ද, අත්ථෙන ජුණ්හම්හි ඉධානුපත්තො;
න බ්රාහ්මණෙ අද්ධිකෙ තිට්ඨමානෙ, ගන්තබ්බමාහු ද්විපදින්ද සෙට්ඨා’’ති.
තත්ථ ජුණ්හම්හීති මහාරාජ, තයි ජුණ්හම්හි අහං එකෙන අත්ථෙන ඉධානුප්පත්තො, න නික්කාරණා ඉධාගතොම්හීති දීපෙති. අද්ධිකෙති අද්ධානං ආගතෙ. ගන්තබ්බන්ති තං අද්ධිකං අද්ධානමාගතං යාචමානං බ්රාහ්මණං අනොලොකෙත්වාව ගන්තබ්බන්ති පණ්ඩිතා න ආහු න කථෙන්තීති.
රාජා තස්ස වචනං සුත්වා හත්ථිං වජිරඞ්කුසෙන නිග්ගහෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සුණොමි ¶ තිට්ඨාමි වදෙහි බ්රහ්මෙ, යෙනාසි අත්ථෙන ඉධානුපත්තො;
කං වා ත්වමත්ථං මයි පත්ථයානො, ඉධාගමො බ්රහ්මෙ තදිඞ්ඝ බ්රූහී’’ති.
තත්ථ ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො.
තතො පරං බ්රාහ්මණස්ස ච රඤ්ඤො ච වචනපටිවචනවසෙන සෙසගාථා කථිතා –
‘‘දදාහි මෙ ගාමවරානි පඤ්ච, දාසීසතං සත්ත ගවංසතානි;
පරොසහස්සඤ්ච සුවණ්ණනික්ඛෙ, භරියා ච මෙ සාදිසී ද්වෙ දදාහි.
‘‘තපො ¶ නු තෙ බ්රාහ්මණ භිංසරූපො, මන්තා නු තෙ බ්රාහ්මණ චිත්තරූපා;
යක්ඛා නු තෙ අස්සවා සන්ති කෙචි, අත්ථං වා මෙ අභිජානාසි කත්තං.
‘‘න ¶ මෙ තපො අත්ථි න චාපි මන්තා, යක්ඛාපි මෙ අස්සවා නත්ථි කෙචි;
අත්ථම්පි තෙ නාභිජානාමි කත්තං, පුබ්බෙ ච ඛො සඞ්ගතිමත්තමාසි.
‘‘පඨමං ඉදං දස්සනං ජානතො මෙ, න තාභිජානාමි ඉතො පුරත්ථා;
අක්ඛාහි මෙ පුච්ඡිතො එතමත්ථං, කදා කුහිං වා අහු සඞ්ගමො නො.
‘‘ගන්ධාරරාජස්ස පුරම්හි රම්මෙ, අවසිම්හසෙ තක්කසීලායං දෙව;
තත්ථන්ධකාරම්හි තිමීසිකායං, අංසෙන අංසං සමඝට්ටයිම්හ.
‘‘තෙ තත්ථ ඨත්වාන උභො ජනින්ද, සාරාණියං වීතිසාරයිම්හ තත්ථ;
සායෙව නො සඞ්ගතිමත්තමාසි, තතො න පච්ඡා න පුරෙ අහොසි.
‘‘යදා කදාචි මනුජෙසු බ්රහ්මෙ, සමාගමො සප්පුරිසෙන හොති;
න පණ්ඩිතා සඞ්ගතිසන්ථවානි, පුබ්බෙ කතං වාපි විනාසයන්ති.
‘‘බාලාව ඛො සඞ්ගතිසන්ථවානි, පුබ්බෙ කතං වාපි විනාසයන්ති;
බහුම්පි බාලෙසු කතං විනස්සති, තථා හි බාලා අකතඤ්ඤුරූපා.
‘‘ධීරා ¶ ච ඛො සඞ්ගතිසන්ථවානි, පුබ්බෙ කතං වාපි න නාසයන්ති;
අප්පම්පි ¶ ධීරෙසු කතං න නස්සති, තථා හි ධීරා සුකතඤ්ඤුරූපා.
‘‘දදාමි ¶ තෙ ගාමවරානි පඤ්ච, දාසීසතං සත්ත ගවංසතානි;
පරොසහස්සඤ්ච සුවණ්ණනික්ඛෙ, භරියා ච තෙ සාදිසී ද්වෙ දදාමි.
‘‘එවං සතං හොති සමෙච්ච රාජ, නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං;
ආපූරතී කාසිපතී තථාහං, තයාපි මෙ සඞ්ගමො අජ්ජ ලද්ධො’’ති.
තත්ථ සාදිසීති රූපවණ්ණජාතිකුලපදෙසෙන මයා සාදිසී එකසදිසා ද්වෙ මහායසා භරියා ච මෙ දෙහීති අත්ථො. භිංසරූපොති කිං නු තෙ බ්රාහ්මණ බලවරූපසීලාචාරගුණසඞ්ඛාතං තපොකම්මං අත්ථීති පුච්ඡති. මන්තා නු තෙති උදාහු විචිත්රරූපා සබ්බත්ථසාධකා මන්තා තෙ අත්ථි. අස්සවාති වචනකාරකා ඉච්ඡිතිච්ඡිතදායකා යක්ඛා වා තෙ කෙචි සන්ති. කත්තන්ති කතං, උදාහු තයා කතං කිඤ්චි මම අත්ථං අභිජානාසීති පුච්ඡති. සඞ්ගතිමත්තන්ති සමාගමමත්තං තයා සද්ධිං පුබ්බෙ මම ආසීති වදති. ජානතො මෙති ජානන්තස්ස මම ඉදං පඨමං තව දස්සනං. න තාභිජානාමීති න තං අභිජානාමි. තිමීසිකායන්ති බහලතිමිරායං රත්තියං. තෙ තත්ථ ඨත්වානාති තෙ මයං තස්මිං අංසෙන අංසං ඝට්ටිතට්ඨානෙ ඨත්වා වීතිසාරයිම්හ තත්ථාති තස්මිංයෙව ඨානෙ සරිතබ්බයුත්තකං කථං වීතිසාරයිම්හ, අහං ‘‘භික්ඛාභාජනං මෙ තයා භින්නං, භත්තමූලං මෙ දෙහී’’ති අවචං, ත්වං ‘‘ඉදානාහං තව භත්තමූලං දාතුං න සක්කොමි, අහං ඛො පන කාසිකරඤ්ඤො පුත්තො ජුණ්හකුමාරො නාම, මයි රජ්ජෙ පතිට්ඨිතෙ ආගන්ත්වා මං ධනං යාචෙය්යාසී’’ති අවචාති ඉමං සාරණීයකථං කරිම්හාති ආහ. සායෙව නො සඞ්ගතිමත්තමාසීති දෙව, අම්හාකං සායෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ගතිමත්තමාසි, එකමුහුත්තිකමහොසීති දීපෙති. තතොති තතො පන තංමුහුත්තිකමිත්තධම්මතො පච්ඡා වා පුරෙ වා කදාචි අම්හාකං සඞ්ගති නාම න භූතපුබ්බා.
න පණ්ඩිතාති බ්රාහ්මණ පණ්ඩිතා නාම තංමුහුත්තිකං සඞ්ගතිං වා චිරකාලසන්ථවානි වා යං කිඤ්චි පුබ්බෙ කතගුණං වා න නාසෙන්ති. බහුම්පීති බහුකම්පි ¶ . අකතඤ්ඤුරූපාති යස්මා බාලා අකතඤ්ඤුසභාවා, තස්මා තෙසු බහුම්පි කතං නස්සතීති අත්ථො. සුකතඤ්ඤුරූපාති සුට්ඨු කතඤ්ඤුසභාවා. එත්ථාපි තත්ථාපි තථා හීති හි-කාරො කාරණත්ථො. දදාමි තෙති බ්රාහ්මණෙන යාචිතයාචිතං දදන්තො එවමාහ. එවං සතන්ති බ්රාහ්මණො රඤ්ඤො ¶ අනුමොදනං කරොන්තො වදති, සතං ¶ සප්පුරිසානං එකවාරම්පි සමෙච්ච සඞ්ගති නාම එවං හොති. නක්ඛත්තරාජාරිවාති එත්ථ ර-කාරො නිපාතමත්තං. තාරකානන්ති තාරකගණමජ්ඣෙ. කාසිපතීති රාජානමාලපති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘දෙව, කාසිරට්ඨාධිපති යථා චන්දො තාරකානං මජ්ඣෙ ඨිතො තාරකගණපරිවුතො පාටිපදතො පට්ඨාය යාව පුණ්ණමා ආපූරති, තථා අහම්පි අජ්ජ තයා දින්නෙහි ගාමවරාදීහි ආපූරාමී’’ති. තයාපි මෙති මයා පුබ්බෙ තයා සද්ධිං ලද්ධොපි සඞ්ගමො අලද්ධොව, අජ්ජ පන මම මනොරථස්ස නිප්ඵන්නත්තා මයා තයා සහ සඞ්ගමො ලද්ධො නාමාති නිප්ඵන්නං මෙ තයා සද්ධිං මිත්තඵලන්ති වදති. බොධිසත්තො තස්ස මහන්තං යසං අදාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපාහං ආනන්දං වරෙන සන්තප්පෙසිං යෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බ්රාහ්මණො ආනන්දො අහොසි, රාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ජුණ්හජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[457] 3. ධම්මදෙවපුත්තජාතකවණ්ණනා
යසොකරො පුඤ්ඤකරොහමස්මීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස පථවිපවෙසනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො තථාගතෙන සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣිත්වා පථවිං පවිට්ඨො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න ඉදානෙවෙස, භික්ඛවෙ, මම ජිනචක්කෙ පහාරං දත්වා පථවිං පවිට්ඨො, පුබ්බෙපි ධම්මචක්කෙ ¶ පහාරං දත්වා පථවිං පවිසිත්වා අවීචිපරායණො ජාතොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාමාවචරදෙවලොකෙ ධම්මො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, දෙවදත්තො අධම්මො නාම. තෙසු ධම්මො දිබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො දිබ්බරථවරමභිරුය්හ අච්ඡරාගණපරිවුතො මනුස්සෙසු සායමාසං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො අත්තනො ඝරද්වාරෙ සුඛකථාය නිසින්නෙසු පුණ්ණමුපොසථදිවසෙ ගාමනිගමජනපදරාජධානීසු ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘පාණාතිපාතාදීහි දසහි අකුසලකම්මපථෙහි විරමිත්වා මාතුපට්ඨානධම්මං පිතුපට්ඨානධම්මං තිවිධසුචරිතධම්මඤ්ච පූරෙථ ¶ , එවං සග්ගපරායණා හුත්වා මහන්තං යසං අනුභවිස්සථා’’ති මනුස්සෙ දස කුසලකම්මපථෙ සමාදපෙන්තො ජම්බුදීපං පදක්ඛිණං කරොති. අධම්මො පන දෙවපුත්තො ‘‘පාණං හනථා’’තිආදිනා නයෙන දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදපෙන්තො ජම්බුදීපං වාමං කරොති. අථ තෙසං ¶ ආකාසෙ රථා සම්මුඛා අහෙසුං. අථ නෙසං පරිසා ‘‘තුම්හෙ කස්ස, තුම්හෙ කස්සා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘මයං ධම්මස්ස, මයං අධම්මස්සා’’ති වත්වා මග්ගා ඔක්කමිත්වා ද්විධා ජාතා. ධම්මොපි අධම්මං ආමන්තෙත්වා ‘‘සම්ම, ත්වං අධම්මො, අහං ධම්මො, මග්ගො මය්හං අනුච්ඡවිකො, තව රථං ඔක්කාමෙත්වා මය්හං මග්ගං දෙහී’’ති පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යසොකරො පුඤ්ඤකරොහමස්මි, සදාත්ථුතො සමණබ්රාහ්මණානං;
මග්ගාරහො දෙවමනුස්සපූජිතො, ධම්මො අහං දෙහි අධම්ම මග්ග’’න්ති.
තත්ථ යසොකරොති අහං දෙවමනුස්සානං යසදායකො. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. සදාත්ථුතොති සදා ථුතො නිච්චපසත්ථො. තතො පරා –
‘‘අධම්මයානං දළ්හමාරුහිත්වා, අසන්තසන්තො බලවාහමස්මි;
ස කිස්ස හෙතුම්හි තවජ්ජ දජ්ජං, මග්ගං අහං ධම්ම අදින්නපුබ්බං.
‘‘ධම්මො ¶ හවෙ පාතුරහොසි පුබ්බෙ, පච්ඡා අධම්මො උදපාදි ලොකෙ;
ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච සනන්තනො ච, උය්යාහි ජෙට්ඨස්ස කනිට්ඨ මග්ගා.
‘‘න යාචනාය නපි පාතිරූපා, න අරහතා තෙහං දදෙය්යං මග්ගං;
යුද්ධඤ්ච ¶ නො හොතු උභින්නමජ්ජ, යුද්ධම්හි යො ජෙස්සති තස්ස මග්ගො.
‘‘සබ්බා දිසා අනුවිසටොහමස්මි, මහබ්බලො අමිතයසො අතුල්යො;
ගුණෙහි සබ්බෙහි උපෙතරූපො, ධම්මො අධම්ම ත්වං කථං විජෙස්සසි.
‘‘ලොහෙන වෙ හඤ්ඤති ජාතරූපං, න ජාතරූපෙන හනන්ති ලොහං;
සචෙ අධම්මො හඤ්ඡති ධම්මමජ්ජ, අයො සුවණ්ණං විය දස්සනෙය්යං.
‘‘සචෙ තුවං යුද්ධබලො අධම්ම, න තුය්හ වුඩ්ඪා ච ගරූ ච අත්ථි;
මග්ගඤ්ච තෙ දම්මි පියාප්පියෙන, වාචාදුරුත්තානිපි තෙ ඛමාමී’’ති. –
ඉමා ඡ ගාථා තෙසඤ්ඤෙව වචනපටිවචනවසෙන කථිතා.
තත්ථ ¶ ස කිස්ස හෙතුම්හි තවජ්ජ දජ්ජන්ති සොම්හි අහං අධම්මො අධම්මයානං රථං ආරුළ්හො අභීතො බලවා. කිංකාරණා අජ්ජ භො ධම්ම, කස්සචි අදින්නපුබ්බං මග්ගං තුය්හං දම්මීති. පුබ්බෙති පඨමකප්පිකකාලෙ ඉමස්මිං ලොකෙ දසකුසලකම්මපථධම්මො ච පුබ්බෙ පාතුරහොසි, පච්ඡා අධම්මො. ජෙට්ඨො චාති පුරෙ නිබ්බත්තභාවෙන අහං ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච පොරාණකො ච, ත්වං පන කනිට්ඨො, තස්මා මග්ගා උය්යාහීති වදති. නපි ¶ පාතිරූපාති අහඤ්හි තෙ නෙව යාචනාය න පතිරූපවචනෙන මග්ගාරහතාය මග්ගං දදෙය්යං. අනුවිසටොති අහං චතස්සො දිසා චතස්සො අනුදිසාති සබ්බා දිසා අත්තනො ගුණෙන පත්ථටො පඤ්ඤාතො පාකටො. ලොහෙනාති අයමුට්ඨිකෙන. හඤ්ඡතීති හනිස්සති. තුවං යුද්ධබලො අධම්මාති සචෙ ත්වං යුද්ධබලොසි අධම්ම. වුඩ්ඪා ච ගරූ චාති යදි තුය්හං ‘‘ඉමෙ වුඩ්ඪා, ඉමෙ ගරූ පණ්ඩිතා’’ති එවං නත්ථි. පියාප්පියෙනාති පියෙනාපි අප්පියෙනාපි දදන්තො පියෙන විය තෙ මග්ගං දදාමීති අත්ථො.
බොධිසත්තෙන ¶ පන ඉමාය ගාථාය කථිතක්ඛණෙයෙව අධම්මො රථෙ ඨාතුං අසක්කොන්තො අවංසිරො පථවියං පතිත්වා පථවියා විවරෙ දින්නෙ ගන්ත්වා අවීචිම්හියෙව නිබ්බත්ති. එතමත්ථං විදිත්වා භගවා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා සෙසගාථා අභාසි –
‘‘ඉදඤ්ච සුත්වා වචනං අධම්මො, අවංසිරො පතිතො උද්ධපාදො;
යුද්ධත්ථිකො චෙ න ලභාමි යුද්ධං, එත්තාවතා හොති හතො අධම්මො.
‘‘ඛන්තීබලො යුද්ධබලං විජෙත්වා, හන්ත්වා අධම්මං නිහනිත්ව භූම්යා;
පායාසි විත්තො අභිරුය්හ සන්දනං, මග්ගෙනෙව අතිබලො සච්චනික්කමො.
‘‘මාතා පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච, අසම්මානිතා යස්ස සකෙ අගාරෙ;
ඉධෙව නික්ඛිප්ප සරීරදෙහං, කායස්ස භෙදා නිරයං වජන්ති තෙ;
යථා අධම්මො පතිතො අවංසිරො.
‘‘මාතා පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච, සුසම්මානිතා යස්ස සකෙ අගාරෙ;
ඉධෙව නික්ඛිප්ප සරීරදෙහං, කායස්ස භෙදා සුගතිං වජන්ති තෙ;
යථාපි ධම්මො අභිරුය්හ සන්දන’’න්ති.
තත්ථ ¶ යුද්ධත්ථිකො චෙති අයං තස්ස විලාපො, සො කිරෙවං විලපන්තොයෙව පතිත්වා පථවිං පවිට්ඨො ¶ . එත්තාවතාති භික්ඛවෙ, යාවතා පථවිං පවිට්ඨො, තාවතා අධම්මො හතො නාම හොති. ඛන්තීබලොති භික්ඛවෙ, එවං අධම්මො පථවිං පවිට්ඨො අධිවාසනඛන්තීබලො තං යුද්ධබලං විජෙත්වා වධිත්වා භූමියං නිහනිත්වා පාතෙත්වා විත්තජාතතාය විත්තො අත්තනො රථං ආරුය්හ මග්ගෙනෙව සච්චනික්කමො තථපරක්කමො ධම්මදෙවපුත්තො පායාසි. අසම්මානිතාති අසක්කතා. සරීරදෙහන්ති ඉමස්මිංයෙව ලොකෙ සරීරසඞ්ඛාතං දෙහං නික්ඛිපිත්වා. නිරයං වජන්තීති යස්ස පාපපුග්ගලස්ස එතෙ සක්කාරාරහා ගෙහෙ අසක්කතා, තථාරූපා යථා අධම්මො පතිතො අවංසිරො, එවං අවංසිරා ¶ නිරයං වජන්තීති අත්ථො. සුගතිං වජන්තීති යස්ස පනෙතෙ සක්කතා, තාදිසා පණ්ඩිතා යථාපි ධම්මො සන්දනං අභිරුය්හ දෙවලොකං ගතො, එවං සුගතිං වජන්තීති.
සත්ථා එවං ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මයා සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣිත්වා පථවිං පවිට්ඨො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අධම්මො දෙවපුත්තො දෙවදත්තො අහොසි, පරිසාපිස්ස දෙවදත්තපරිසා, ධම්මො පන අහමෙව, පරිසා බුද්ධපරිසායෙවා’’ති.
ධම්මදෙවපුත්තජාතකවණ්ණනා තතියා.
[458] 4. උදයජාතකවණ්ණනා
එකා නිසින්නාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු කුසජාතකෙ (ජා. 2.20.1 ආදයො) ආවි භවිස්සති. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු කස්මා කිලෙසවසෙන එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා උක්කණ්ඨිතොසි? පොරාණකපණ්ඩිතා සමිද්ධෙ ද්වාදසයොජනිකෙ සුරුන්ධනනගරෙ රජ්ජං කාරෙන්තා දෙවච්ඡරපටිභාගාය ඉත්ථියා සද්ධිං සත්ත වස්සසතානි එකගබ්භෙ වසන්තාපි ඉන්ද්රියානි භින්දිත්වා ලොභවසෙන න ඔලොකෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ කාසිරට්ඨෙ සුරුන්ධනනගරෙ කාසිරාජා රජ්ජං කාරෙසි, තස්ස නෙව පුත්තො, න ධීතා අහොසි. සො අත්තනො දෙවියො ‘‘පුත්තෙ පත්ථෙථා’’ති ආහ. අග්ගමහෙසීපි රඤ්ඤො වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තථා අකාසි. තදා බොධිසත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා තස්සෙව රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. අථස්ස මහාජනස්ස හදයං වඩ්ඪෙත්වා ජාතභාවෙන ‘‘උදයභද්දො’’ති ¶ නාමං කරිංසු. කුමාරස්ස පදසා චරණකාලෙ අඤ්ඤොපි සත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා තස්සෙව රඤ්ඤො අඤ්ඤතරාය දෙවියා කුච්ඡිම්හි කුමාරිකා හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්සාපි ‘‘උදයභද්දා’’ති නාමං කරිංසු. කුමාරො වයප්පත්තො සබ්බසිප්පනිප්ඵත්තිං පාපුණි ¶ , ජාතබ්රහ්මචාරී පන අහොසි, සුපිනන්තෙනපි මෙථුනධම්මං න ජානාති, න තස්ස කිලෙසෙසු චිත්තං අල්ලීයි. රාජා පුත්තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිතුකාමො ‘‘කුමාරස්ස ඉදානි රජ්ජසුඛසෙවනකාලො, නාටකාපිස්ස පච්චුපට්ඨාපෙස්සාමී’’ති සාසනං පෙසෙසි. බොධිසත්තො ‘‘න මය්හං රජ්ජෙනත්ථො, කිලෙසෙසු මෙ චිත්තං න අල්ලීයතී’’ති පටික්ඛිපිත්වා පුනප්පුනං වුච්චමානො රත්තජම්බුනදමයං ඉත්ථිරූපං කාරෙත්වා ‘‘එවරූපං ඉත්ථිං ලභමානො රජ්ජං සම්පටිච්ඡිස්සාමී’’ති මාතාපිතූනං පෙසෙසි. තෙ තං සුවණ්ණරූපකං සකලජම්බුදීපං පරිහාරාපෙත්වා තථාරූපං ඉත්ථිං අලභන්තා උදයභද්දං අලඞ්කාරෙත්වා තස්ස සන්තිකෙ ඨපෙසුං. සා තං සුවණ්ණරූපකං අභිභවිත්වා අට්ඨාසි. අථ නෙසං අනිච්ඡමානානඤ්ඤෙව වෙමාතිකං භගිනිං උදයභද්දකුමාරිං අග්ගමහෙසිං කත්වා බොධිසත්තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. තෙ පන ද්වෙපි බ්රහ්මචරියවාසමෙව වසිංසු.
අපරභාගෙ මාතාපිතූනං අච්චයෙන බොධිසත්තො රජ්ජං කාරෙසි. උභො එකගබ්භෙ වසමානාපි ලොභවසෙන ඉන්ද්රියානි භින්දිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං න ඔලොකෙසුං, අපිච ඛො පන ‘‘යො අම්හෙසු පඨමතරං කාලං කරොති, සො නිබ්බත්තට්ඨානතො ආගන්ත්වා ‘අසුකට්ඨානෙ නිබ්බත්තොස්මී’ති ආරොචෙතූ’’ති සඞ්ගරමකංසු. අථ ඛො බොධිසත්තො අභිසෙකතො සත්තවස්සසතච්චයෙන කාලමකාසි. අඤ්ඤො රාජා නාහොසි, උදයභද්දායයෙව ආණා පවත්ති. අමච්චා රජ්ජං අනුසාසිංසු. බොධිසත්තොපි චුතික්ඛණෙ තාවතිංසභවනෙ සක්කත්තං පත්වා යසමහන්තතාය සත්තාහං අනුස්සරිතුං නාසක්ඛි. ඉති සො මනුස්සගණනාය සත්තවස්සසතච්චයෙන ආවජ්ජෙත්වා ‘‘උදයභද්දං රාජධීතරං ධනෙන වීමංසිත්වා සීහනාදං නදාපෙත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා සඞ්ගරං මොචෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. තදා ¶ කිර මනුස්සානං දසවස්සසහස්සායුකකාලො හොති. රාජධීතාපි තං දිවසං රත්තිභාගෙ පිහිතෙසු ද්වාරෙසු ඨපිතආරක්ඛෙ සත්තභූමිකපාසාදවරතලෙ අලඞ්කතසිරිගබ්භෙ එකිකාව නිච්චලා අත්තනො ¶ සීලං ආවජ්ජමානා නිසීදි. අථ සක්කො සුවණ්ණමාසකපූරං එකං සුවණ්ණපාතිං ආදාය ආගන්ත්වා සයනගබ්භෙයෙව පාතුභවිත්වා එකමන්තං ඨිතො තාය සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘එකා නිසින්නා සුචි සඤ්ඤතූරූ, පාසාදමාරුය්හ අනින්දිතඞ්ගී;
යාචාමි තං කින්නරනෙත්තචක්ඛු, ඉමෙකරත්තිං උභයො වසෙමා’’ති.
තත්ථ ¶ සුචීති සුචිවත්ථනිවත්ථා. සඤ්ඤතූරූති සුට්ඨු ඨපිතඌරූ, ඉරියාපථං සණ්ඨපෙත්වා සුචිවත්ථා එකිකාව නිසින්නාසීති වුත්තං හොති. අනින්දිතඞ්ගීති පාදන්තතො යාව කෙසග්ගා අනින්දිතසරීරා පරමසොභග්ගප්පත්තසරීරා. කින්නරනෙත්තචක්ඛූති තීහි මණ්ඩලෙහි පඤ්චහි ච පසාදෙහි උපසොභිතත්තා කින්නරානං නෙත්තසදිසෙහි චක්ඛූහි සමන්නාගතෙ. ඉමෙකරත්තින්ති ඉමං එකරත්තං අජ්ජ ඉමස්මිං අලඞ්කතසයනගබ්භෙ එකතො වසෙය්යාමාති යාචති.
තතො රාජධීතා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ඔකිණ්ණන්තරපරිඛං, දළ්හමට්ටාලකොට්ඨකං;
රක්ඛිතං ඛග්ගහත්ථෙහි, දුප්පවෙසමිදං පුරං.
‘‘දහරස්ස යුවිනො චාපි, ආගමො ච න විජ්ජති;
අථ කෙන නු වණ්ණෙන, සඞ්ගමං ඉච්ඡසෙ මයා’’ති.
තත්ථ ඔකිණ්ණන්තරපරිඛන්ති ඉදං ද්වාදසයොජනිකං සුරුන්ධනපුරං අන්තරන්තරා උදකපරිඛානං කද්දමපරිඛානං සුක්ඛපරිඛානං ඔකිණ්ණත්තා ඔකිණ්ණන්තරපරිඛං. දළ්හමට්ටාලකොට්ඨකන්ති ථිරතරෙහි අට්ටාලකෙහි ද්වාරකොට්ඨකෙහි ච සමන්නාගතං. ඛග්ගහත්ථෙහීති ආවුධහත්ථෙහි දසහි යොධසහස්සෙහි රක්ඛිතං. දුප්පවෙසමිදං පුරන්ති ඉදං සකලපුරම්පි තස්ස අන්තො මාපිතං මය්හං නිවාසපුරම්පි උභයං කස්සචි පවිසිතුං න සක්කා. ආගමො චාති ඉධ ඉමාය ¶ වෙලාය තරුණස්ස වා යොබ්බනප්පත්තස්ස වා ථාමසම්පන්නයොධස්ස වා අඤ්ඤස්ස වා මහන්තම්පි පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තස්ස ආගමො නාම නත්ථි. සඞ්ගමන්ති අථ ත්වං කෙන කාරණෙන ඉමාය වෙලාය මයා සහ සමාගමං ඉච්ඡසීති.
අථ සක්කො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘යක්ඛොහමස්මි ¶ කල්යාණි, ආගතොස්මි තවන්තිකෙ;
ත්වං මං නන්දය භද්දන්තෙ, පුණ්ණකංසං දදාමි තෙ’’ති.
තස්සත්ථො – කල්යාණි, සුන්දරදස්සනෙ අහමෙකො දෙවපුත්තො දෙවතානුභාවෙන ඉධාගතො, ත්වං අජ්ජ මං නන්දය තොසෙහි, අහං තෙ ඉමං සුවණ්ණමාසකපුණ්ණං සුවණ්ණපාතිං දදාමීති.
තං ¶ සුත්වා රාජධීතා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘දෙවංව යක්ඛං අථ වා මනුස්සං, න පත්ථයෙ උදයමතිච්ච අඤ්ඤං;
ගච්ඡෙව ත්වං යක්ඛ මහානුභාව, මා චස්සු ගන්ත්වා පුනරාවජිත්ථා’’ති.
තස්සත්ථො – අහං දෙවරාජ, දෙවං වා යක්ඛං වා උදයං අතික්කමිත්වා අඤ්ඤං න පත්ථෙමි, සො ත්වං ගච්ඡෙව, මා ඉධ අට්ඨාසි, න මෙ තයා ආභතෙන පණ්ණාකාරෙන අත්ථො, ගන්ත්වා ච මා ඉමං ඨානං පුනරාවජිත්ථාති.
සො තස්සා සීහනාදං සුත්වා අට්ඨත්වා ගතසදිසො හුත්වා තත්ථෙව අන්තරහිතො අට්ඨාසි. සො පුනදිවසෙ තාය වෙලායමෙව සුවණ්ණමාසකපූරං රජතපාතිං ආදාය තාය සද්ධිං සල්ලපන්තො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘යා සා රති උත්තමා කාමභොගිනං, යංහෙතු සත්තා විසමං චරන්ති;
මා තං රතිං ජීයි තුවං සුචිම්හිතෙ, දදාමි තෙ රූපියං කංසපූර’’න්ති.
තස්සත්ථො ¶ – භද්දෙ, රාජධීතෙ යා එසා කාමභොගිසත්තානං රතීසු මෙථුනකාමරති නාම උත්තමා රති, යස්සා රතියා කාරණා සත්තා කායදුච්චරිතාදිවිසමං චරන්ති, තං රතිං ත්වං භද්දෙ, සුචිම්හිතෙ මනාපහසිතෙ මා ජීයි, අහම්පි ආගච්ඡන්තො න තුච්ඡහත්ථො ආගතො, හිය්යො සුවණ්ණමාසකපූරං සුවණ්ණපාතිං ආහරිං, අජ්ජ රූපියපාතිං, ඉමං තෙ අහං රූපියපාතිං සුවණ්ණපූරං දදාමීති.
රාජධීතා චින්තෙසි ‘‘අයං කථාසල්ලාපං ලභන්තො පුනප්පුනං ආගමිස්සති, න දානි තෙන සද්ධිං කථෙස්සාමී’’ති. සා කිඤ්චි න ¶ කථෙසි.
සක්කො තස්සා අකථිතභාවං ඤත්වා තත්ථෙව අන්තරහිතො හුත්වා පුනදිවසෙ තායමෙව වෙලාය ලොහපාතිං කහාපණපූරං ආදාය ‘‘භද්දෙ, ත්වං මං කාමරතියා සන්තප්පෙහි, ඉමං තෙ කහාපණපූරං ලොහපාතිං දස්සාමී’’ති ආහ. තං දිස්වා රාජධීතා සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘නාරිං ¶ නරො නිජ්ඣපයං ධනෙන, උක්කංසතී යත්ථ කරොති ඡන්දං;
විපච්චනීකො තව දෙවධම්මො, පච්චක්ඛතො ථොකතරෙන එසී’’ති.
තස්සත්ථො – භො පුරිස, ත්වං ජළො. නරො හි නාම නාරිං කිලෙසරතිකාරණා ධනෙන නිජ්ඣාපෙන්තො සඤ්ඤාපෙන්තො යත්ථ නාරියා ඡන්දං කරොති, තං උක්කංසති වණ්ණෙත්වා ථොමෙත්වා බහුතරෙන ධනෙන පලොභෙති, තුය්හං පනෙසො දෙවසභාවො විපච්චනීකො, ත්වඤ්හි මයා පච්චක්ඛතො ථොකතරෙන එසි, පඨමදිවසෙ සුවණ්ණපූරං සුවණ්ණපාතිං ආහරිත්වා, දුතියදිවසෙ සුවණ්ණපූරං රූපියපාතිං, තතියදිවසෙ කහාපණපූරං ලොහපාතිං ආහරසීති.
තං සුත්වා සක්කො ‘‘භද්දෙ රාජකුමාරි, අහං ඡෙකවාණිජො න නිරත්ථකෙන අත්ථං නාසෙමි, සචෙ ත්වං ආයුනා වා වණ්ණෙන වා වඩ්ඪෙය්යාසි, අහං තෙ පණ්ණාකාරං වඩ්ඪෙත්වා ආහරෙය්යං, ත්වං පන පරිහායසෙව, තෙනාහම්පි ධනං පරිහාපෙමී’’ති වත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘ආයු ¶ ච වණ්ණො ච මනුස්සලොකෙ, නිහීයති මනුජානං සුගත්තෙ;
තෙනෙව වණ්ණෙන ධනම්පි තුය්හං, නිහීයති ජිණ්ණතරාසි අජ්ජ.
‘‘එවං මෙ පෙක්ඛමානස්ස, රාජපුත්ති යසස්සිනි;
හායතෙව තව වණ්ණො, අහොරත්තානමච්චයෙ.
‘‘ඉමිනාව ත්වං වයසා, රාජපුත්ති සුමෙධසෙ;
බ්රහ්මචරියං චරෙය්යාසි, භිය්යො වණ්ණවතී සියා’’ති.
තත්ථ නිහීයතීති පරිස්සාවනෙ ආසිත්තඋදකං විය පරිහායති. මනුස්සලොකස්මිඤ්හි සත්තා ජීවිතෙන වණ්ණෙන චක්ඛුපසාදාදීහි ච දිනෙ දිනෙ පරිහායන්තෙව. ජිණ්ණතරාසීති ¶ මම පඨමං ආගතදිවසෙ පවත්තඤ්හි තෙ ආයු හිය්යො දිවසං න පාපුණි, කුඨාරියා ඡින්නං විය තත්ථෙව නිරුජ්ඣි, හිය්යො පවත්තම්පි අජ්ජදිවසං න පාපුණි, හිය්යොව කුඨාරියා ඡින්නං විය නිරුජ්ඣි, තස්මා අජ්ජ ජිණ්ණතරාසි ජාතා. එවං මෙති තිට්ඨතු හිය්යො ච පරහිය්යො ච, අජ්ජෙව පන මය්හං එවං පෙක්ඛමානස්සෙව හායතෙව තව වණ්ණො. අහොරත්තානමච්චයෙති ඉතො පට්ඨාය රත්තින්දිවෙසු වීතිවත්තෙසු අහොරත්තානං අච්චයෙන අපණ්ණත්තිකභාවමෙව ගමිස්සසීති දස්සෙති. ඉමිනාවාති තස්මා භද්දෙ, සචෙ ත්වං ඉමිනා වයෙනෙව ඉමස්මිං සුවණ්ණවණ්ණෙ සරීරෙ රජාය ¶ අවිලුත්තෙයෙව සෙට්ඨචරියං චරෙය්යාසි, පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරෙය්යාසි. භිය්යො වණ්ණවතී සියාති අතිරෙකතරවණ්ණා භවෙය්යාසීති.
තතො රාජධීතා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘දෙවා න ජීරන්ති යථා මනුස්සා, ගත්තෙසු තෙසං වලියො න හොන්ති;
පුච්ඡාමි තං යක්ඛ මහානුභාව, කථං නු දෙවාන සරීරදෙහො’’ති.
තත්ථ ¶ සරීරදෙහොති සරීරසඞ්ඛාතො දෙහො, දෙවානං සරීරං කථං න ජීරති, ඉදං අහං තං පුච්ඡාමීති වදති.
අථස්සා කථෙන්තො සක්කො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘දෙවා න ජීරන්ති යථා මනුස්සා, ගත්තෙසු තෙසං වලියො න හොන්ති;
සුවෙ සුවෙ භිය්යතරොව තෙසං, දිබ්බො ච වණ්ණො විපුලා ච භොගා’’ති.
තත්ථ යථා මනුස්සාති යථා මනුස්සා ජීරන්තා රූපෙන වණ්ණෙන භොගෙන චක්ඛුපසාදාදීහි ච ජීරන්ති, න එවං දෙවා. තෙසඤ්හි ගත්තෙසු වලියොපි න සන්ති, මට්ඨකඤ්චනපට්ටමිව සරීරං හොති. සුවෙ සුවෙති දිවසෙ දිවසෙ. භිය්යතරොවාති අතිරෙකතරොව තෙසං දිබ්බො ච වණ්ණො විපුලා ච භොගා හොන්ති, මනුස්සෙසු හි රූපපරිහානි චිරජාතභාවස්ස සක්ඛි, දෙවෙසු අතිරෙකරූපසම්පත්ති ච අතිරෙකපරිවාරසම්පත්ති ච. එවං අපරිහානධම්මො නාමෙස දෙවලොකො ¶ . තස්මා ත්වං ජරං අප්පත්වාව නික්ඛමිත්වා පබ්බජ, එවං පරිහානියසභාවා මනුස්සලොකා චවිත්වා අපරිහානියසභාවං එවරූපං දෙවලොකං ගමිස්සසීති.
සා දෙවලොකස්ස වණ්ණං සුත්වා තස්ස ගමනමග්ගං පුච්ඡන්තී ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘කිංසූධ භීතා ජනතා අනෙකා, මග්ගො ච නෙකායතනං පවුත්තො;
පුච්ඡාමි තං යක්ඛ මහානුභාව, කත්ථට්ඨිතො පරලොකං න භායෙ’’ති.
තත්ථ කිංසූධ භීතාති දෙවරාජ, අයං ඛත්තියාදිභෙදා අනෙකා ජනතා කිංභීතා කස්ස භයෙන ¶ පරිහානියසභාවා මනුස්සලොකා දෙවලොකං න ගච්ඡතීති පුච්ඡති. මග්ගොති දෙවලොකගාමිමග්ගො. ඉධ පන ‘‘කි’’න්ති ආහරිත්වා ‘‘කො’’ති පුච්ඡා කාතබ්බා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො ‘‘අනෙකතිත්ථායතනවසෙන පණ්ඩිතෙහි පවුත්තො දෙවලොකමග්ගො කො කතරො’’ති වුත්තො. කත්ථට්ඨිතොති පරලොකං ගච්ඡන්තො කතරස්මිං මග්ගෙ ඨිතො න භායතීති.
අථස්සා ¶ කථෙන්තො සක්කො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘වාචං මනඤ්ච පණිධාය සම්මා, කායෙන පාපානි අකුබ්බමානො;
බහුන්නපානං ඝරමාවසන්තො, සද්ධො මුදූ සංවිභාගී වදඤ්ඤූ;
සඞ්ගාහකො සඛිලො සණ්හවාචො, එත්ථට්ඨිතො පරලොකං න භායෙ’’ති.
තස්සත්ථො – භද්දෙ, උදයෙ වාචං මනඤ්ච සම්මා ඨපෙත්වා කායෙන පාපානි අකරොන්තො ඉමෙ දස කුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තන්තො බහුඅන්නපානෙ පහූතදෙය්යධම්මෙ ඝරෙ වසන්තො ‘‘දානස්ස විපාකො අත්ථී’’ති සද්ධාය සමන්නාගතො මුදුචිත්තො දානසංවිභාගතාය සංවිභාගී පබ්බජිතා භික්ඛාය චරමානා වදන්ති නාම, තෙසං පච්චයදානෙන තස්ස වාදස්ස ජානනතො වදඤ්ඤූ චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සඞ්ගහතාය සඞ්ගාහකො පියවාදිතාය සඛිලො මට්ඨවචනතාය සණ්හවාචො එත්ථ එත්තකෙ ගුණරාසිම්හි ඨිතො පරලොකං ගච්ඡන්තො න භායතීති.
තතො ¶ රාජධීතා තං තස්ස වචනං සුත්වා ථුතිං කරොන්තී ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘අනුසාසසි මං යක්ඛ, යථා මාතා යථා පිතා;
උළාරවණ්ණ පුච්ඡාමි, කො නු ත්වමසි සුබ්රහා’’ති.
තස්සත්ථො – යථා මාතාපිතරො පුත්තකෙ අනුසාසන්ති, තථා මං අනුසාසසි. උළාරවණ්ණ සොභග්ගප්පත්තරූපදාරක කො නු අසි ත්වං එවං අච්චුග්ගතසරීරොති.
තතො බොධිසත්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘උදයොහමස්මි කල්යාණි, සඞ්ගරත්තා ඉධාගතො;
ආමන්ත ඛො තං ගච්ඡාමි, මුත්තොස්මි තව සඞ්ගරා’’ති.
තස්සත්ථො ¶ ¶ – කල්යාණදස්සනෙ අහං පුරිමභවෙ තව සාමිකො උදයො නාම තාවතිංසභවනෙ සක්කො හුත්වා නිබ්බත්තො, ඉධාගච්ඡන්තො න කිලෙසවසෙනාගතො, තං වීමංසිත්වා පන සඞ්ගරං මොචෙස්සාමීති සඞ්ගරත්තා පුබ්බෙ සඞ්ගරස්ස කතත්තා ආගතොස්මි, ඉදානි තං ආමන්තෙත්වා ගච්ඡාමි, මුත්තොස්මි තව සඞ්ගරාති.
රාජධීතා අස්සසිත්වා ‘‘සාමි, ත්වං උදයභද්දරාජා’’ති අස්සුධාරා පවත්තයමානා ‘‘අහං තුම්හෙහි විනා වසිතුං න සක්කොමි, යථා තුම්හාකං සන්තිකෙ වසාමි, තථා මං අනුසාසථා’’ති වත්වා ඉතරං ගාථං අභාසි –
‘‘සචෙ ඛො ත්වං උදයොසි, සඞ්ගරත්තා ඉධාගතො;
අනුසාස මං රාජපුත්ත, යථාස්ස පුන සඞ්ගමො’’ති.
අථ නං අනුසාසන්තො මහාසත්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘අතිපතති වයො ඛණො තථෙව, ඨානං නත්ථි ධුවං චවන්ති සත්තා;
පරිජීයති අද්ධුවං සරීරං, උදයෙ මා පමාද චරස්සු ධම්මං.
‘‘කසිණා පථවී ධනස්ස පූරා, එකස්සෙව සියා අනඤ්ඤධෙය්යා;
තං චාපි ජහති අවීතරාගො, උදයෙ මා පමාද චරස්සු ධම්මං.
‘‘මාතා ¶ ච පිතා ච භාතරො ච, භරියා යාපි ධනෙන හොති කීතා;
තෙ චාපි ජහන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං, උදයෙ මා පමාද චරස්සු ධම්මං.
‘‘කායො ¶ පරභොජනන්ති ඤත්වා, සංසාරෙ සුගතිඤ්ච දුග්ගතිඤ්ච;
ඉත්තරවාසොති ජානියාන, උදයෙ මා පමාද චරස්සු ධම්ම’’න්ති.
තත්ථ අතිපතතීති අතිවිය පතති, සීඝං අතික්කමති. වයොති පඨමවයාදිතිවිධොපි වයො. ඛණො තථෙවාති උප්පාදට්ඨිතිභඞ්ගක්ඛණොපි තථෙව අතිපතති. උභයෙනපි භින්නො ඉමෙසං සත්තානං ආයුසඞ්ඛාරො නාම සීඝසොතා නදී විය අනිවත්තන්තො සීඝං අතික්කමතීති දස්සෙති. ඨානං නත්ථීති ‘‘උප්පන්නා සඞ්ඛාරා අභිජ්ජිත්වා තිට්ඨන්තූ’’ති පත්ථනායපි ¶ තෙසං ඨානං නාම නත්ථි, ධුවං එකංසෙනෙව බුද්ධං භගවන්තං ආදිං කත්වා සබ්බෙපි සත්තා චවන්ති, ‘‘ධුවං මරණං, අද්ධුවං ජීවිත’’න්ති එවං මරණස්සතිං භාවෙහීති දීපෙති. පරිජීයතීති ඉදං සුවණ්ණවණ්ණම්පි සරීරං ජීරතෙව, එවං ජානාහි. මා පමාදන්ති තස්මා ත්වං උදයභද්දෙ මා පමාදං ආපජ්ජි, අප්පමත්තා හුත්වා දසකුසලකම්මපථධම්මං චරාහීති.
කසිණාති සකලා. එකස්සෙවාති යදි එකස්සෙව රඤ්ඤො, තස්මිං එකස්මිංයෙව අනඤ්ඤාධීනා අස්ස. තං චාපි ජහති අවීතරාගොති තණ්හාවසිකො පුග්ගලො එත්තකෙනපි යසෙන අතිත්තො මරණකාලෙ අවීතරාගොව තං විජහති. එවං තණ්හාය අපූරණීයභාවං ජානාහීති දීපෙති. තෙ චාපීති මාතා පුත්තං, පුත්තො මාතරං, පිතා පුත්තං, පුත්තො පිතරං, භාතා භගිනිං, භගිනී භාතරං, භරියා සාමිකං, සාමිකො භරියන්ති එතෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ජහන්ති, නානා හොන්ති. එවං සත්තානං නානාභාවවිනාභාවං ජානාහීති දීපෙති.
පරභොජනන්ති විවිධානං කාකාදීනං පරසත්තානං භොජනං. ඉත්තරවාසොති යා එසා ඉමස්මිං සංසාරෙ මනුස්සභූතා සුග්ගති ච තිරච්ඡානභූතා දුග්ගති ච, එතං උභයම්පි ‘‘ඉත්තරවාසො’’ති ජානිත්වා මා පමාදං, චරස්සු ධම්මං. ඉමෙසං සත්තානං නානාඨානතො ආගන්ත්වා එකස්මිං ඨානෙ සමාගමො පරිත්තො, ඉමෙ සත්තා අප්පකස්මිංයෙව කාලෙ එකතො වසන්ති, තස්මා අප්පමත්තා හොහීති.
එවං ¶ මහාසත්තො තස්සා ඔවාදමදාසි. සාපි තස්ස ධම්මකථාය පසීදිත්වා ථුතිං කරොන්තී ඔසානගාථමාහ –
‘‘සාධු ¶ භාසතියං යක්ඛො, අප්පං මච්චාන ජීවිතං;
කසිරඤ්ච පරිත්තඤ්ච, තඤ්ච දුක්ඛෙන සංයුතං;
සාහං එකා පබ්බජිස්සාමි, හිත්වා කාසිං සුරුන්ධන’’න්ති.
තත්ථ සාධූති ‘‘අප්පං මච්චාන ජීවිත’’න්ති භාසමානො අයං දෙවරාජා සාධු භාසති. කිංකාරණා? ඉදඤ්හි කසිරඤ්ච දුක්ඛං අස්සාදරහිතං, පරිත්තඤ්ච න බහුකං ඉත්තරකාලං. සචෙ හි කසිරම්පි සමානං දීඝකාලං පවත්තෙය්ය, පරිත්තකම්පි සමානං සුඛං භවෙය්ය, ඉදං පන කසිරඤ්චෙව පරිත්තඤ්ච සකලෙන වට්ටදුක්ඛෙන සංයුතං සන්නිහිතං. සාහන්ති සා අහං. සුරුන්ධනන්ති සුරුන්ධනනගරඤ්ච කාසිරට්ඨඤ්ච ඡඩ්ඩෙත්වා එකිකාව පබ්බජිස්සාමීති ආහ.
බොධිසත්තො ¶ තස්සා ඔවාදං දත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. සාපි පුනදිවසෙ අමච්චෙ රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා අන්තොනගරෙයෙව රමණීයෙ උය්යානෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ධම්මං චරිත්වා ආයුපරියොසානෙ තාවතිංසභවනෙ බොධිසත්තස්ස පාදපරිචාරිකා හුත්වා නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා රාජධීතා රාහුලමාතා අහොසි, සක්කො පන අහමෙව අහොසින්ති.
උදයජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[459] 5. පානීයජාතකවණ්ණනා
මිත්තො මිත්තස්සාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කිලෙසනිග්ගහං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ සාවත්ථිවාසිනො පඤ්චසතා ගිහිසහායකා තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නා අන්තොකොටිසන්ථාරෙ වසන්තා අඩ්ඪරත්තසමයෙ කාමවිතක්කං විතක්කෙසුං. සබ්බං ¶ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. භගවතො ආණත්තියා පනායස්මතා ආනන්දෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙ සන්නිපාතිතෙ සත්ථා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා අනොදිස්සකං කත්වා ‘‘කාමවිතක්කං විතක්කයිත්ථා’’ති අවත්වා සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙනෙව ‘‘භික්ඛවෙ, කිලෙසො ඛුද්දකො නාම නත්ථි, භික්ඛුනා නාම උප්පන්නුප්පන්නා කිලෙසා නිග්ගහෙතබ්බා, පොරාණකපණ්ඩිතා අනුප්පන්නෙපි බුද්ධෙ කිලෙසෙ නිග්ගහෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං පත්තා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කාසිරට්ඨෙ එකස්මිං ගාමකෙ ද්වෙ සහායකා පානීයතුම්බානි ආදාය ඛෙත්තං ගන්ත්වා එකමන්තං ඨපෙත්වා ඛෙත්තං කොට්ටෙත්වා පිපාසිතකාලෙ ආගන්ත්වා පානීයං පිවන්ති. තෙසු එකො පානීයත්ථාය ආගන්ත්වා අත්තනො පානීයං රක්ඛන්තො ඉතරස්ස තුම්බතො පිවිත්වා සායං අරඤ්ඤා නික්ඛමිත්වා න්හායිත්වා ඨිතො ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ කායද්වාරාදීහි අජ්ජ කිඤ්චි පාපං කත’’න්ති උපධාරෙන්තො ථෙනෙත්වා පානීයස්ස පිවිතභාවං දිස්වා සංවෙගප්පත්තො හුත්වා ‘‘අයං තණ්හා වඩ්ඪමානා මං අපායෙසු ඛිපිස්සති, ඉමං කිලෙසං නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති පානීයස්ස ථෙනෙත්වා පිවිතභාවං ආරම්මණං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා පටිලද්ධගුණං ආවජ්ජෙන්තො අට්ඨාසි. අථ නං ඉතරො න්හායිත්වා උට්ඨිතො ‘‘එහි, සම්ම, ඝරං ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘ගච්ඡ ත්වං, මම ඝරෙන කිච්චං නත්ථි, පච්චෙකබුද්ධා ¶ නාම මය’’න්ති. ‘‘පච්චෙකබුද්ධා නාම තුම්හාදිසා න හොන්තී’’ති. ‘‘අථ කීදිසා පච්චෙකබුද්ධා හොන්තී’’ති? ‘‘ද්වඞ්ගුලකෙසා කාසායවත්ථවසනා උත්තරහිමවන්තෙ නන්දමූලකපබ්භාරෙ වසන්තී’’ති. සො සීසං පරාමසි, තං ඛණඤ්ඤෙවස්ස ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි, සුරත්තදුපට්ටං නිවත්ථමෙව, විජ්ජුලතාසදිසං කායබන්ධනං බද්ධමෙව, අලත්තකපාටලවණ්ණං උත්තරාසඞ්ගචීවරං එකංසං කතමෙව, මෙඝවණ්ණං පංසුකූලචීවරං දක්ඛිණඅංසකූටෙ ඨපිතමෙව, භමරවණ්ණො මත්තිකාපත්තො වාමඅංසකූටෙ ලග්ගිතොව අහොසි. සො ආකාසෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා උප්පතිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරෙයෙව ඔතරි.
අපරොපි කාසිගාමෙයෙව කුටුම්බිකො ආපණෙ නිසින්නො එකං පුරිසං අත්තනො භරියං ආදාය ගච්ඡන්තං දිස්වා තං උත්තමරූපධරං ඉත්ථිං ඉන්ද්රියානි භින්දිත්වා ඔලොකෙත්වා පුන චින්තෙසි ‘‘අයං ලොභො වඩ්ඪමානො මං ¶ අපායෙසු ඛිපිස්සතී’’ති සංවිග්ගමානසො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ආකාසෙ ඨිතො ධම්මං දෙසෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරමෙව ¶ ගතො.
අපරෙපි කාසිගාමවාසිනොයෙව ද්වෙ පිතාපුත්තා එකතො මග්ගං පටිපජ්ජිංසු. අටවීමුඛෙ පන චොරා උට්ඨිතා හොන්ති. තෙ පිතාපුත්තෙ ලභිත්වා පුත්තං ගහෙත්වා ‘‘ධනං ආහරිත්වා තව පුත්තං ගණ්හා’’ති පිතරං විස්සජ්ජෙන්ති, ද්වෙ භාතරො ලභිත්වා කනිට්ඨං ගහෙත්වා ජෙට්ඨං විස්සජ්ජෙන්ති, ආචරියන්තෙවාසිකෙ ලභිත්වා ආචරියං ගහෙත්වා අන්තෙවාසිකං විස්සජ්ජෙන්ති, අන්තෙවාසිකො සිප්පලොභෙන ධනං ආහරිත්වා ආචරියං ගණ්හිත්වා ගච්ඡති. අථ තෙ පිතාපුත්තාපි තත්ථ චොරානං උට්ඨිතභාවං ඤත්වා ‘‘ත්වං මං ‘පිතා’ති මා වද, අහම්පි තං ‘පුත්තො’ති න වක්ඛාමී’’ති කතිකං කත්වා චොරෙහි ගහිතකාලෙ ‘‘තුම්හෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං කිං හොථා’’ති පුට්ඨා ‘‘න කිඤ්චි හොමා’’ති සම්පජානමුසාවාදං කරිංසු. තෙසු අටවිතො නික්ඛමිත්වා සායං න්හායිත්වා ඨිතෙසු පුත්තො අත්තනො සීලං සොධෙන්තො තං මුසාවාදං දිස්වා ‘‘ඉදං පාපං වඩ්ඪමානං මං අපායෙසු ඛිපිස්සති, ඉමං කිලෙසං නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ආකාසෙ ඨිතො පිතු ධම්මං දෙසෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරමෙව ගතො.
අපරොපි කාසිගාමෙයෙව පන එකො ගාමභොජකො මාඝාතං කාරාපෙසි. අථ නං බලිකම්මකාලෙ මහාජනො සන්නිපතිත්වා ආහ ‘‘සාමි, මයං මිගසූකරාදයො මාරෙත්වා යක්ඛානං බලිකම්මං කරිස්සාම, බලිකම්මකාලො එසො’’ති. තුම්හාකං පුබ්බෙ කරණනියාමෙනෙව කරොථාති මනුස්සා බහුං පාණාතිපාතමකංසු. සො බහුං මච්ඡමංසං දිස්වා ‘‘ඉමෙ මනුස්සා එත්තකෙ පාණෙ මාරෙන්තා මමෙවෙකස්ස වචනෙන මාරයිංසූ’’ති කුක්කුච්චං කත්වා වාතපානං නිස්සාය ඨිතකොව විපස්සනං ¶ වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ආකාසෙ ඨිතො මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරමෙව ගතො.
අපරොපි කාසිරට්ඨෙයෙව ගාමභොජකො මජ්ජවික්කයං වාරෙත්වා ‘‘සාමි, පුබ්බෙ ඉමස්මිං කාලෙ සුරාඡණො නාම හොති, කිං කරොමා’’ති මහාජනෙන වුත්තො ‘‘තුම්හාකං පොරාණකනියාමෙනෙව කරොථා’’ති ¶ ¶ ආහ. මනුස්සා ඡණං කත්වා සුරං පිවිත්වා කලහං කරොන්තා හත්ථපාදෙ භඤ්ජිත්වා සීසං භින්දිත්වා කණ්ණෙ ඡින්දිත්වා බහුදණ්ඩෙන බජ්ඣිංසු. ගාමභොජකො තෙ දිස්වා චින්තෙසි ‘‘මයි අනනුජානන්තෙ ඉමෙ ඉමං දුක්ඛං න වින්දෙය්යු’’න්ති. සො එත්තකෙන කුක්කුච්චං කත්වා වාතපානං නිස්සාය ඨිතකොව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘අප්පමත්තා හොථා’’ති ආකාසෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරමෙව ගතො.
අපරභාගෙ තෙ පඤ්ච පච්චෙකබුද්ධා භික්ඛාචාරත්ථාය බාරාණසිද්වාරෙ ඔතරිත්වා සුනිවත්ථා සුපාරුතා පාසාදිකෙහි අභික්කමාදීහි පිණ්ඩාය චරන්තා රාජද්වාරං සම්පාපුණිංසු. රාජා තෙ දිස්වා පසන්නචිත්තො රාජනිවෙසනං පවෙසෙත්වා පාදෙ ධොවිත්වා ගන්ධතෙලෙන මක්ඛෙත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං පඨමවයෙ පබ්බජ්ජා සොභති, ඉමස්මිං වයෙ පබ්බජන්තා කථං කාමෙසු ආදීනවං පස්සිත්ථ, කිං වො ආරම්මණං අහොසී’’ති පුච්ඡි. තෙ තස්ස කථෙන්තා –
‘‘මිත්තො මිත්තස්ස පානීයං, අදින්නං පරිභුඤ්ජිසං;
තෙන පච්ඡා විජිගුච්ඡිං, තං පාපං පකතං මයා;
මා පුන අකරං පාපං, තස්මා පබ්බජිතො අහං.
‘‘පරදාරඤ්ච දිස්වාන, ඡන්දො මෙ උදපජ්ජථ;
තෙන පච්ඡා විජිගුච්ඡිං, තං පාපං පකතං මයා;
මා පුන අකරං පාපං, තස්මා පබ්බජිතො අහං.
‘‘පිතරං මෙ මහාරාජ, චොරා අගණ්හු කානනෙ;
තෙසාහං පුච්ඡිතො ජානං, අඤ්ඤථා නං වියාකරිං.
‘‘තෙන ¶ පච්ඡා විජිගුච්ඡිං, තං පාපං පකතං මයා;
මා පුන අකරං පාපං, තස්මා පබ්බජිතො අහං.
‘‘පාණාතිපාතමකරුං, සොමයාගෙ උපට්ඨිතෙ;
තෙසාහං සමනුඤ්ඤාසිං.
‘‘තෙන ¶ පච්ඡා විජිගුච්ඡිං, තං පාපං පකතං මයා;
මා පුන අකරං පාපං, තස්මා පබ්බජිතො අහං.
‘‘සුරාමෙරයමාධුකා, යෙ ජනා පඨමාසු නො;
බහූනං තෙ අනත්ථාය, මජ්ජපානමකප්පයුං;
තෙසාහං ¶ සමනුඤ්ඤාසිං.
‘‘තෙන පච්ඡා විජිගුච්ඡිං, තං පාපං පකතං මයා;
මා පුන අකරං පාපං, තස්මා පබ්බජිතො අහ’’න්ති. –
ඉමා පටිපාටියා පඤ්ච ගාථා අභාසිංසු. රාජාපි එකමෙකස්ස බ්යාකරණං සුත්වා ‘‘භන්තෙ, අයං පබ්බජ්ජා තුම්හාකං යෙවානුච්ඡවිකා’’ති ථුතිමකාසි.
තත්ථ මිත්තො මිත්තස්සාති මහාරාජ, අහං එකස්ස මිත්තො හුත්වා තස්ස මිත්තස්ස සන්තකං පානීයං ඉමිනා නියාමෙනෙව පරිභුඤ්ජිං. තස්මාති යස්මා පුථුජ්ජනා නාම පාපකම්මං කරොන්ති, තස්මා අහං මා පුන අකරං පාපං, තං පාපං ආරම්මණං කත්වා පබ්බජිතොම්හි. ඡන්දොති මහාරාජ, ඉමිනාව නියාමෙන මම පරදාරං දිස්වා කාමෙ ඡන්දො උප්පජ්ජි. අගණ්හූති අගණ්හිංසු. ජානන්ති තෙසං චොරානං ‘‘අයං කිං තෙ හොතී’’ති පුච්ඡිතො ජානන්තොයෙව ‘‘න කිඤ්චි හොතී’’ති අඤ්ඤථා බ්යාකාසිං. සොමයාගෙති නවචන්දෙ උට්ඨිතෙ සොමයාගං නාම යක්ඛබලිං කරිංසු, තස්මිං උපට්ඨිතෙ. සමනුඤ්ඤාසින්ති සමනුඤ්ඤො ආසිං. සුරාමෙරයමාධුකාති පිට්ඨසුරාදිසුරඤ්ච පුප්ඵාසවාදිමෙරයඤ්ච පක්කමධු විය මධුරං මඤ්ඤමානා. යෙ ජනා පඨමාසු නොති යෙ නො ගාමෙ ජනා පඨමං එවරූපා ආසුං අහෙසුං. බහූනං තෙති තෙ එකදිවසං එකස්මිං ඡණෙ පත්තෙ බහූනං අනත්ථාය මජ්ජපානං අකප්පයිංසු.
රාජා ¶ තෙසං ධම්මං සුත්වා පසන්නචිත්තො චීවරසාටකෙ ච භෙසජ්ජානි ච දත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ උය්යොජෙසි. තෙපි තස්ස අනුමොදනං කත්වා තත්ථෙව අගමංසු. තතො පට්ඨාය රාජා වත්ථුකාමෙසු විරත්තො අනපෙක්ඛො හුත්වා ¶ නානග්ගරසභොජනං භුඤ්ජිත්වා ඉත්ථියො අනාලපිත්වා අනොලොකෙත්වා විරත්තචිත්තො උට්ඨාය සිරිගබ්භං පවිසිත්වා නිසින්නො සෙතභිත්තියං කසිණපරිකම්මං කත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙසි. සො ඣානප්පත්තො කාමෙ ගරහන්තො –
‘‘ධිරත්ථු සුබහූ කාමෙ, දුග්ගන්ධෙ බහුකණ්ටකෙ;
යෙ අහං පටිසෙවන්තො, නාලභිං තාදිසං සුඛ’’න්ති. – ගාථමාහ;
තත්ථ බහුකණ්ටකෙති බහූ පච්චාමිත්තෙ. යෙ අහන්ති යො අහං, අයමෙව වා පාඨො. තාදිසන්ති එතාදිසං කිලෙසරහිතං ඣානසුඛං.
අථස්ස ¶ අග්ගමහෙසී ‘‘අයං රාජා පච්චෙකබුද්ධානං ධම්මකථං සුත්වා උක්කණ්ඨිතරූපො අහොසි, අම්හෙහි සද්ධිං අකථෙත්වාව සිරිගබ්භං පවිට්ඨො, පරිග්ගණ්හිස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා සිරිගබ්භද්වාරෙ ඨිතා රඤ්ඤො කාමෙසු ගරහන්තස්ස උදානං සුත්වා ‘‘මහාරාජ, ත්වං කාමෙ ගරහසි, කාමසුඛසදිසං නාම සුඛං නත්ථී’’ති කාමෙ වණ්ණෙන්තී ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘මහස්සාදා සුඛා කාමා, නත්ථි කාමා පරං සුඛං;
යෙ කාමෙ පටිසෙවන්ති, සග්ගං තෙ උපපජ්ජරෙ’’ති.
තත්ථ මහස්සාදාති මහාරාජ, එතෙ කාමා නාම මහාඅස්සාදා, ඉතො උත්තරිං අඤ්ඤං සුඛං නත්ථි. කාමසෙවිනො හි අපායෙ අනුපගම්ම සග්ගෙ නිබ්බත්තන්තීති අත්ථො.
තං සුත්වා බොධිසත්තො තස්සා ‘‘නස්ස වසලි, කිං කථෙසි, කාමෙසු සුඛං නාම කුතො අත්ථි, විපරිණාමදුක්ඛා එතෙ’’ති ගරහන්තො සෙසගාථා අභාසි –
‘‘අප්පස්සාදා දුඛා කාමා, නත්ථි කාමා පරං දුඛං;
යෙ කාමෙ පටිසෙවන්ති, නිරයං තෙ උපපජ්ජරෙ.
‘‘අසී ¶ යථා සුනිසිතො, නෙත්තිංසොව සුපායිකො;
සත්තීව උරසි ඛිත්තා, කාමා දුක්ඛතරා තතො.
‘‘අඞ්ගාරානංව ¶ ජලිතං, කාසුං සාධිකපොරිසං;
ඵාලංව දිවසංතත්තං, කාමා දුක්ඛතරා තතො.
‘‘විසං යථා හලාහලං, තෙලං පක්කුථිතං යථා;
තම්බලොහවිලීනංව, කාමා දුක්ඛතරා තතො’’ති.
තත්ථ නෙත්තිංසොති නික්කරුණො, ඉදම්පි එකස්ස ඛග්ගස්ස නාමං. දුක්ඛතරාති එවං ජලිතඞ්ගාරකාසුං වා දිවසං තත්තං ඵාලං වා පටිච්ච යං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තතොපි කාමායෙව දුක්ඛතරාති අත්ථො. අනන්තරගාථාය යථා එතානි විසාදීනි දුක්ඛාවහනතො දුක්ඛානි, එවං කාමාපි දුක්ඛා, තං පන කාමදුක්ඛං ඉතරෙහි දුක්ඛෙහි දුක්ඛතරන්ති අත්ථො.
එවං ¶ මහාසත්තො දෙවියා ධම්මං දෙසෙත්වා අමච්චෙ සන්නිපාතෙත්වා ‘‘භොන්තො අමච්චා, තුම්හෙ රජ්ජං පටිපජ්ජථ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති වත්වා මහාජනස්ස රොදන්තස්ස පරිදෙවන්තස්ස උට්ඨාය ආකාසෙ ඨත්වා ඔවාදං දත්වා අනිලපථෙනෙව උත්තරහිමවන්තං ගන්ත්වා රමණීයෙ පදෙසෙ අස්සමං මාපෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, කිලෙසො ඛුද්දකො නාම නත්ථි, අප්පමත්තකොපි පණ්ඩිතෙහි නිග්ගහිතබ්බොයෙවා’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. තදා පච්චෙකබුද්ධා පරිනිබ්බායිංසු, දෙවී රාහුලමාතා අහොසි, රාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.
පානීයජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[460] 6. යුධඤ්චයජාතකවණ්ණනා
මිත්තාමච්චපරිබ්යූළ්හන්ති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාභිනික්ඛමනං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි ධම්මසභායං සන්නිපතිතා භික්ඛූ ‘‘ආවුසො, සචෙ දසබලො අගාරං අජ්ඣාවසිස්ස, සකලචක්කවාළගබ්භෙ චක්කවත්තිරාජා අභවිස්ස සත්තරතනසමන්නාගතො චතුරිද්ධීහි සමිද්ධො පරොසහස්සපුත්තපරිවාරො ¶ , සො එවරූපං සිරිවිභවං පහාය කාමෙසු දොසං දිස්වා අඩ්ඪරත්තසමයෙ ඡන්නසහායොව කණ්ටකමාරුය්හ නික්ඛමිත්වා අනොමනදීතීරෙ පබ්බජිත්වා ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කත්වා සම්මාසම්බොධිං පත්තො’’ති සත්ථු ගුණකථං කථයිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, පුබ්බෙපි ද්වාදසයොජනිකෙ බාරාණසිනගරෙ රජ්ජං පහාය නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ රම්මනගරෙ සබ්බදත්තො නාම රාජා අහොසි. අයඤ්හි බාරාණසී උදයජාතකෙ (ජා. 1.11.37 ආදයො) සුරුන්ධනනගරං නාම ජාතා, චූළසුතසොමජාතකෙ (ජා. 2.17.195 ආදයො) සුදස්සනං නාම, සොණනන්දජාතකෙ (ජා. 2.20.92 ආදයො) බ්රහ්මවඩ්ඪනං නාම, ඛණ්ඩහාලජාතකෙ (ජා. 2.22.982 ආදයො) පුප්ඵවතී ¶ නාම, සඞ්ඛබ්රාහ්මණජාතකෙ (ජා. 1.10.39 ආදයො) මොළිනී නාම, ඉමස්මිං පන යුධඤ්චයජාතකෙ රම්මනගරං නාම අහොසි. එවමස්සා කදාචි නාමං පරිවත්තති. තත්ථ සබ්බදත්තරඤ්ඤො පුත්තසහස්සං අහොසි. යුධඤ්චයස්ස නාම ජෙට්ඨපුත්තස්ස උපරජ්ජං අදාසි. සො දිවසෙ දිවසෙ මහාදානං පවත්තෙසි. එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ බොධිසත්තො එකදිවසං පාතොව රථවරමාරුය්හ මහන්තෙන සිරිවිභවෙන උය්යානකීළං ගච්ඡන්තො රුක්ඛග්ගතිණග්ගසාඛග්ගමක්කටකසුත්තජාලාදීසු මුත්තාජාලාකාරෙන ලග්ගිතඋස්සවබින්දූනි දිස්වා ‘‘සම්ම සාරථි, කිං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එතෙ දෙව, හිමසමයෙ පතනකඋස්සවබින්දූනි නාමා’’ති සුත්වා දිවසභාගං උය්යානෙ කීළිත්වා සායන්හකාලෙ පච්චාගච්ඡන්තො තෙ අදිස්වාව ‘‘සම්ම සාරථි, කහං නු ඛො එතෙ උස්සවබින්දූ, න තෙ ඉදානි පස්සාමී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, තෙ සූරියෙ උග්ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙව භිජ්ජිත්වා පථවියං පතන්තී’’ති සුත්වා සංවෙගප්පත්තො හුත්වා ‘‘ඉමෙසං සත්තානං ජීවිතසඞ්ඛාරාපි තිණග්ගෙ උස්සවබින්දුසදිසාව, මයා බ්යාධිජරාමරණෙහි අපීළිතෙයෙව මාතාපිතරො ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති උස්සවබින්දුමෙව ආරම්මණං කත්වා ආදිත්තෙ විය තයො භවෙ පස්සන්තො අත්තනො ගෙහං අගන්ත්වා අලඞ්කතපටියත්තාය විනිච්ඡයසාලාය නිසින්නස්ස පිතු සන්තිකංයෙව ගන්ත්වා පිතරං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො පබ්බජ්ජං යාචන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘මිත්තාමච්චපරිබ්යූළ්හං ¶ ¶ , අහං වන්දෙ රථෙසභං;
පබ්බජිස්සාමහං රාජ, තං දෙවො අනුමඤ්ඤතූ’’ති.
තත්ථ පරිබ්යූළ්හන්ති පරිවාරිතං. තං දෙවොති තං මම පබ්බජ්ජං දෙවො අනුජානාතූති අත්ථො.
අථ නං රාජා නිවාරෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සචෙ තෙ ඌනං කාමෙහි, අහං පරිපූරයාමි තෙ;
යො තං හිං සති වාරෙමි, මා පබ්බජ යුධඤ්චයා’’ති.
තං ¶ සුත්වා කුමාරො තතියං ගාථමාහ –
‘‘න මත්ථි ඌනං කාමෙහි, හිංසිතා මෙ න විජ්ජති;
දීපඤ්ච කාතුමිච්ඡාමි, යං ජරා නාභිකීරතී’’ති.
තත්ථ දීපඤ්චාති තාත නෙව මය්හං කාමෙහි ඌනං අත්ථි, න මං හිංසන්තො කොචි විජ්ජති, අහං පන පරලොකගමනාය අත්තනො පතිට්ඨං කාතුමිච්ඡාමි. කීදිසං? යං ජරා නාභිකීරති න විද්ධංසෙති, තමහං කාතුමිච්ඡාමි, අමතමහානිබ්බානං ගවෙසිස්සාමි, න මෙ කාමෙහි අත්ථො, අනුජානාථ මං, මහාරාජාති වදති.
ඉති පුනප්පුනං කුමාරො පබ්බජ්ජං යාචි, රාජා ‘‘මා පබ්බජා’’ති වාරෙති. තමත්ථමාවිකරොන්තො සත්ථා උපඩ්ඪං ගාථමාහ –
‘‘පුත්තො වා පිතරං යාචෙ, පිතා වා පුත්තමොරස’’න්ති.
තත්ථ වා-කාරො සම්පිණ්ඩනත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුත්තො ච පිතරං යාචති, පිතා ච ඔරසං පුත්තං යාචතී’’ති.
සෙසං උපඩ්ඪගාථං රාජා ආහ –
‘‘නෙගමො ¶ තං යාචෙ තාත, මා පබ්බජ යුධඤ්චයා’’ති.
තස්සත්ථො – අයං තෙ තාත නිගමවාසිමහාජනො යාචති, නගරජනොපි මා ත්වං පබ්බජාති.
කුමාරො පුනපි පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘මා ¶ මං දෙව නිවාරෙහි, පබ්බජන්තං රථෙසභ;
මාහං කාමෙහි සම්මත්තො, ජරාය වසමන්වගූ’’ති.
තත්ථ වසමන්වගූති මා අහං කාමෙහි සම්මත්තො පමත්තො ජරාය වසගාමී නාම හොමි, වට්ටදුක්ඛං පන ඛෙපෙත්වා යථා ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිවිජ්ඣනකො හොමි,. තථා මං ඔලොකෙහීති අධිප්පායො.
එවං වුත්තෙ රාජා අප්පටිභාණො අහොසි. මාතා පනස්ස ‘‘පුත්තො තෙ, දෙවි, පිතරං පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙතී’’ති සුත්වා ‘‘කිං තුම්හෙ කථෙථා’’ති නිරස්සාසෙන මුඛෙන සුවණ්ණසිවිකාය නිසීදිත්වා සීඝං විනිච්ඡයට්ඨානං ගන්ත්වා යාචමානා ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘අහං තං තාත යාචාමි, අහං පුත්ත නිවාරයෙ;
චිරං තං දට්ඨුමිච්ඡාමි, මා පබ්බජ යුධඤ්චයා’’ති.
තං ¶ සුත්වා කුමාරො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘උස්සාවොව තිණග්ගම්හි, සූරියුග්ගමනං පති;
එවමායු මනුස්සානං, මා මං අම්ම නිවාරයා’’ති.
තස්සත්ථො – අම්ම, යථා තිණග්ගෙ උස්සවබින්දු සූරියස්ස උග්ගමනං පතිට්ඨාතුං න සක්කොති, පථවියං පතති, එවං ඉමෙසං සත්තානං ජීවිතං පරිත්තං තාවකාලිකං අචිරට්ඨිතිකං, එවරූපෙ ලොකසන්නිවාසෙ කථං ත්වං චිරං මං පස්සසි, මා මං නිවාරෙහීති.
එවං ¶ වුත්තෙපි සා පුනප්පුනං යාචියෙව. තතො මහාසත්තො පිතරං ආමන්තෙත්වා අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘තරමානො ඉමං යානං, ආරොපෙතු රථෙසභ;
මා මෙ මාතා තරන්තස්ස, අන්තරායකරා අහූ’’ති.
තස්සත්ථො – තාත රථෙසභ, ඉමං මම මාතරං තරමානො පුරිසො සුවණ්ණසිවිකායානං ආරොපෙතු, මා මෙ ජාතිජරාබ්යාධිමරණකන්තාරං තරන්තස්ස අතික්කමන්තස්ස මාතා අන්තරායකරා අහූති.
රාජා ¶ පුත්තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ගච්ඡ, භද්දෙ, තව සිවිකාය නිසීදිත්වා රතිවඩ්ඪනපාසාදං අභිරුහා’’ති ආහ. සා තස්ස වචනං සුත්වා ඨාතුං අසක්කොන්තී නාරීගණපරිවුතා ගන්ත්වා පාසාදං අභිරුහිත්වා ‘‘කා නු ඛො පුත්තස්ස පවත්තී’’ති විනිච්ඡයට්ඨානං ඔලොකෙන්තී අට්ඨාසි. බොධිසත්තො මාතු ගතකාලෙ පුන පිතරං යාචි. රාජා පටිබාහිතුං අසක්කොන්තො ‘‘තෙන හි තාත, තව මනං මත්ථකං පාපෙහි, පබ්බජාහී’’ති අනුජානි. රඤ්ඤො අනුඤ්ඤාතකාලෙ බොධිසත්තස්ස කනිට්ඨො යුධිට්ඨිලකුමාරො නාම පිතරං වන්දිත්වා ‘‘තාත, මය්හං පබ්බජ්ජං අනුජානාථා’’ති අනුජානාපෙසි. උභොපි භාතරො පිතරං වන්දිත්වා කාමෙ පහාය මහාජනපරිවුතා විනිච්ඡයතො නික්ඛමිංසු. දෙවීපි මහාසත්තං ඔලොකෙත්වා ‘‘මම පුත්තෙ පබ්බජිතෙ රම්මනගරං තුච්ඡං භවිස්සතී’’ති පරිදෙවමානා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘අභිධාවථ භද්දන්තෙ, සුඤ්ඤං හෙස්සති රම්මකං;
යුධඤ්චයො අනුඤ්ඤාතො, සබ්බදත්තෙන රාජිනා.
‘‘යොහු ¶ සෙට්ඨො සහස්සස්ස, යුවා කඤ්චනසන්නිභො;
සොයං කුමාරො පබ්බජිතො, කාසායවසනො බලී’’ති.
තත්ථ අභිධාවථාති පරිවාරෙත්වා ඨිතා නාරියො සබ්බා වෙගෙන ධාවථාති ආණාපෙති. භද්දන්තෙති එවං ගන්ත්වා ‘‘භද්දං තව හොතූ’’ති වදථ. රම්මකන්ති රම්මනගරං සන්ධායාහ. යොහු සෙට්ඨොති යො රඤ්ඤො පුත්තො සහස්සස්ස සෙට්ඨො අහොසි, සො පබ්බජිතොති පබ්බජ්ජාය ගච්ඡන්තං සන්ධායෙවමාහ.
බොධිසත්තොපි ¶ න තාව පබ්බජති. සො හි මාතාපිතරො වන්දිත්වා කනිට්ඨං යුධිට්ඨිලකුමාරං ගහෙත්වා නගරා නික්ඛම්ම මහාජනං නිවත්තෙත්වා උභොපි භාතරො හිමවන්තං පවිසිත්වා මනොරමෙ ඨානෙ අස්සමපදං කරිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා වනමූලඵලාදීහි යාවජීවං යාපෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණා අහෙසුං. තමත්ථං ඔසානෙ අභිසම්බුද්ධගාථාය දීපෙති –
‘‘උභො කුමාරා පබ්බජිතා, යුධඤ්චයො යුධිට්ඨිලො;
පහාය මාතාපිතරො, සඞ්ගං ඡෙත්වාන මච්චුනො’’ති.
තත්ථ ¶ මච්චුනොති මාරස්ස. ඉදං වුත්තං හොති – භික්ඛවෙ, යුධඤ්චයො ච යුධිට්ඨිලො ච තෙ උභොපි කුමාරා මාතාපිතරො පහාය මාරස්ස සන්තකං රාගදොසමොහසඞ්ගං ඡින්දිත්වා පබ්බජිතාති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ‘‘න භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, යුධිට්ඨිලකුමාරො ආනන්දො, යුධඤ්චයො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
යුධඤ්චයජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[461] 7. දසරථජාතකවණ්ණනා
එථ ලක්ඛණ සීතා චාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මතපිතිකං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි පිතරි කාලකතෙ සොකාභිභූතො සබ්බකිච්චානි පහාය සොකානුවත්තකොව අහොසි. සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො තස්ස සොතාපත්තිඵලූපනිස්සයං දිස්වා පුනදිවසෙ සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො භික්ඛූ උය්යොජෙත්වා එකං පච්ඡාසමණං ¶ ගහෙත්වා තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසින්නං මධුරවචනෙන ආලපන්තො ‘‘කිං සොචසි උපාසකා’’ති වත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ, පිතුසොකො මං බාධතී’’ති වුත්තෙ ‘‘උපාසක, පොරාණකපණ්ඩිතා අට්ඨවිධෙ ලොකධම්මෙ තථතො ජානන්තා පිතරි කාලකතෙ අප්පමත්තකම්පි සොකං න කරිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං දසරථමහාරාජා නාම අගතිගමනං පහාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස ¶ සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං ජෙට්ඨිකා අග්ගමහෙසී ද්වෙ පුත්තෙ එකඤ්ච ධීතරං විජායි. ජෙට්ඨපුත්තො රාමපණ්ඩිතො නාම අහොසි, දුතියො ලක්ඛණකුමාරො නාම, ධීතා සීතා දෙවී නාම. අපරභාගෙ මහෙසී කාලමකාසි. රාජා තස්සා කාලකතාය චිරතරං සොකවසං ගන්ත්වා අමච්චෙහි සඤ්ඤාපිතො තස්සා කත්තබ්බපරිහාරං ¶ කත්වා අඤ්ඤං අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා රඤ්ඤො පියා අහොසි මනාපා. සාපි අපරභාගෙ ගබ්භං ගණ්හිත්වා ලද්ධගබ්භපරිහාරා පුත්තං විජායි, ‘‘භරතකුමාරො’’තිස්ස නාමං අකංසු. රාජා පුත්තසිනෙහෙන ‘‘භද්දෙ, වරං තෙ දම්මි, ගණ්හාහී’’ති ආහ. සා ගහිතකං කත්වා ඨපෙත්වා කුමාරස්ස සත්තට්ඨවස්සකාලෙ රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, තුම්හෙහි මය්හං පුත්තස්ස වරො දින්නො, ඉදානිස්ස වරං දෙථා’’ති ආහ. ගණ්හ, භද්දෙති. ‘‘දෙව, පුත්තස්ස මෙ රජ්ජං දෙථා’’ති වුත්තෙ රාජා අච්ඡරං පහරිත්වා ‘‘නස්ස, වසලි, මය්හං ද්වෙ පුත්තා අග්ගික්ඛන්ධා විය ජලන්ති, තෙ මාරාපෙත්වා තව පුත්තස්ස රජ්ජං යාචසී’’ති තජ්ජෙසි. සා භීතා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා අඤ්ඤෙසුපි දිවසෙසු රාජානං පුනප්පුනං රජ්ජමෙව යාචි.
රාජා තස්සා තං වරං අදත්වාව චින්තෙසි ‘‘මාතුගාමො නාම අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී, අයං මෙ කූටපණ්ණං වා කූටලඤ්ජං වා කත්වා පුත්තෙ ඝාතාපෙය්යා’’ති. සො පුත්තෙ පක්කොසාපෙත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘තාතා, තුම්හාකං ඉධ වසන්තානං අන්තරායොපි භවෙය්ය, තුම්හෙ සාමන්තරජ්ජං වා අරඤ්ඤං වා ගන්ත්වා මම මරණකාලෙ ආගන්ත්වා කුලසන්තකං රජ්ජං ගණ්හෙය්යාථා’’ති වත්වා පුන නෙමිත්තකෙ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා අත්තනො ආයුපරිච්ඡෙදං පුච්ඡිත්වා ‘‘අඤ්ඤානි ද්වාදස වස්සානි ¶ පවත්තිස්සතී’’ති සුත්වා ‘‘තාතා, ඉතො ද්වාදසවස්සච්චයෙන ආගන්ත්වා ඡත්තං උස්සාපෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පිතරං වන්දිත්වා රොදන්තා පාසාදා ඔතරිංසු. සීතා දෙවී ‘‘අහම්පි භාතිකෙහි සද්ධිං ගමිස්සාමී’’ති පිතරං වන්දිත්වා රොදන්තී නික්ඛමි. තයොපි ජනා මහාපරිවාරා නික්ඛමිත්වා මහාජනං නිවත්තෙත්වා අනුපුබ්බෙන හිමවන්තං පවිසිත්වා සම්පන්නොදකෙ සුලභඵලාඵලෙ පදෙසෙ අස්සමං මාපෙත්වා ඵලාඵලෙන යාපෙන්තා වසිංසු.
ලක්ඛණපණ්ඩිතො ච සීතා ච රාමපණ්ඩිතං යාචිත්වා ‘‘තුම්හෙ අම්හාකං පිතුට්ඨානෙ ඨිතා, තස්මා අස්සමෙයෙව හොථ, මයං ඵලාඵලං ආහරිත්වා තුම්හෙ පොසෙස්සාමා’’ති පටිඤ්ඤං ගණ්හිංසු. තතො පට්ඨාය රාමපණ්ඩිතො තත්ථෙව හොති. ඉතරෙ ද්වෙ ඵලාඵලං ආහරිත්වා තං පටිජග්ගිංසු. එවං තෙසං ඵලාඵලෙන යාපෙත්වා වසන්තානං දසරථමහාරාජා පුත්තසොකෙන නවමෙ සංවච්ඡරෙ කාලමකාසි. තස්ස සරීරකිච්චං කාරෙත්වා ¶ දෙවී ‘‘අත්තනො පුත්තස්ස භරතකුමාරස්ස ඡත්තං උස්සාපෙථා’’ති ආහ. අමච්චා පන ‘‘ඡත්තස්සාමිකා අරඤ්ඤෙ වසන්තී’’ති න අදංසු. භරතකුමාරො ¶ ‘‘මම භාතරං රාමපණ්ඩිතං අරඤ්ඤතො ආනෙත්වා ඡත්තං උස්සාපෙස්සාමී’’ති පඤ්චරාජකකුධභණ්ඩානි ගහෙත්වා චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය තස්ස වසනට්ඨානං පත්වා අවිදූරෙ ඛන්ධාවාරං කත්වා තත්ථ නිවාසෙත්වා කතිපයෙහි අමච්චෙහි සද්ධිං ලක්ඛණපණ්ඩිතස්ස ච සීතාය ච අරඤ්ඤං ගතකාලෙ අස්සමපදං පවිසිත්වා අස්සමපදද්වාරෙ ඨපිතකඤ්චනරූපකං විය රාමපණ්ඩිතං නිරාසඞ්කං සුඛනිසින්නං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො රඤ්ඤො පවත්තිං ආරොචෙත්වා සද්ධිං අමච්චෙහි පාදෙසු පතිත්වා රොදති. රාමපණ්ඩිතො පන නෙව සොචි, න පරිදෙවි, ඉන්ද්රියවිකාරමත්තම්පිස්ස නාහොසි. භරතස්ස පන රොදිත්වා නිසින්නකාලෙ සායන්හසමයෙ ඉතරෙ ද්වෙ ඵලාඵලං ආදාය ආගමිංසු. රාමපණ්ඩිතො චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ දහරා මය්හං විය පරිග්ගණ්හනපඤ්ඤා එතෙසං නත්ථි, සහසා ¶ ‘පිතා වො මතො’ති වුත්තෙ සොකං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තානං හදයම්පි තෙසං ඵලෙය්ය, උපායෙන තෙ උදකං ඔතාරෙත්වා එතං පවත්තිං ආරොචෙස්සාමී’’ති. අථ නෙසං පුරතො එකං උදකට්ඨානං දස්සෙත්වා ‘‘තුම්හෙ අතිචිරෙන ආගතා, ඉදං වො දණ්ඩකම්මං හොතු, ඉමං උදකං ඔතරිත්වා තිට්ඨථා’’ති උපඩ්ඪගාථං තාව ආහ –
‘‘එථ ලක්ඛණ සීතා ච, උභො ඔතරථොදක’’න්ති.
තස්සත්ථො – එථ ලක්ඛණ සීතා ච ආගච්ඡථ, උභොපි ඔතරථ උදකන්ති;
තෙ එකවචනෙනෙව ඔතරිත්වා අට්ඨංසු. අථ නෙසං පිතු පවත්තිං ආරොචෙන්තො සෙසං උපඩ්ඪගාථමාහ –
‘‘එවායං භරතො ආහ, රාජා දසරථො මතො’’ති.
තෙ පිතු මතසාසනං සුත්වාව විසඤ්ඤා අහෙසුං. පුනපි නෙසං කථෙසි, පුනපි තෙ විසඤ්ඤා අහෙසුන්ති එවං යාවතතියං විසඤ්ඤිතං පත්තෙ තෙ අමච්චා උක්ඛිපිත්වා උදකා නීහරිත්වා ථලෙ නිසීදාපෙත්වා ලද්ධස්සාසෙසු තෙසු ¶ සබ්බෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා නිසීදිංසු. තදා භරතකුමාරො චින්තෙසි – ‘‘මය්හං භාතා ලක්ඛණකුමාරො ච භගිනී ච සීතා දෙවී පිතු මතසාසනං සුත්වාව සොකං සන්ධාරෙතුං න සක්කොන්ති, රාමපණ්ඩිතො පන නෙව සොචති, න පරිදෙවති, කිං නු ඛො තස්ස අසොචනකාරණං, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති. සො තං පුච්ඡන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කෙන ¶ රාමප්පභාවෙන, සොචිතබ්බං න සොචසි;
පිතරං කාලකතං සුත්වා, න තං පසහතෙ දුඛ’’න්ති.
තත්ථ පභාවෙනාති ආනුභාවෙන. න තං පසහතෙ දුඛන්ති එවරූපං දුක්ඛං කෙන කාරණෙන තං න පීළෙති, කිං තෙ අසොචනකාරණං, කථෙහි තාව නන්ති.
අථස්ස රාමපණ්ඩිතො අත්තනො අසොචනකාරණං කථෙන්තො –
‘‘යං න සක්කා නිපාලෙතුං, පොසෙන ලපතං බහුං;
ස කිස්ස විඤ්ඤූ මෙධාවී, අත්තානමුපතාපයෙ.
‘‘දහරා ¶ ච හි වුද්ධා ච, යෙ බාලා යෙ ච පණ්ඩිතා;
අඩ්ඪා චෙව දලිද්දා ච, සබ්බෙ මච්චුපරායණා.
‘‘ඵලානමිව පක්කානං, නිච්චං පතනතො භයං;
එවං ජාතාන මච්චානං, නිච්චං මරණතො භයං.
‘‘සායමෙකෙ න දිස්සන්ති, පාතො දිට්ඨා බහුජ්ජනා;
පාතො එකෙ න දිස්සන්ති, සායං දිට්ඨා බහුජ්ජනා.
‘‘පරිදෙවයමානො චෙ, කිඤ්චිදත්ථං උදබ්බහෙ;
සම්මූළ්හො හිංසමත්තානං, කයිරා තං විචක්ඛණො.
‘‘කිසො විවණ්ණො භවති, හිංසමත්තානමත්තනො;
න තෙන පෙතා පාලෙන්ති, නිරත්ථා පරිදෙවනා.
‘‘යථා සරණමාදිත්තං, වාරිනා පරිනිබ්බයෙ;
එවම්පි ධීරො සුතවා, මෙධාවී පණ්ඩිතො නරො;
ඛිප්පමුප්පතිතං සොකං, වාතො තූලංව ධංසයෙ.
‘‘මච්චො ¶ ¶ එකොව අච්චෙති, එකොව ජායතෙ කුලෙ;
සංයොගපරමාත්වෙව, සම්භොගා සබ්බපාණිනං.
‘‘තස්මා හි ධීරස්ස බහුස්සුතස්ස, සම්පස්සතො ලොකමිමං පරඤ්ච;
අඤ්ඤාය ධම්මං හදයං මනඤ්ච, සොකා මහන්තාපි න තාපයන්ති.
‘‘සොහං දස්සඤ්ච භොක්ඛඤ්ච, භරිස්සාමි ච ඤාතකෙ;
සෙසඤ්ච පාලයිස්සාමි, කිච්චමෙතං විජානතො’’ති. –
ඉමාහි දසහි ගාථාහි අනිච්චතං පකාසෙති.
තත්ථ නිපාලෙතුන්ති රක්ඛිතුං. ලපතන්ති ලපන්තානං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘තාත භරත, යං සත්තානං ජීවිතං බහුම්පි විලපන්තානං පුරිසානං එකෙනාපි මා උච්ඡිජ්ජීති න සක්කා රක්ඛිතුං, සො දානි මාදිසො අට්ඨ ලොකධම්මෙ තථතො ජානන්තො විඤ්ඤූ මෙධාවී පණ්ඩිතො මරණපරියොසානජීවිතෙසු සත්තෙසු කිස්ස අත්තානමුපතාපයෙ, කිංකාරණා අනුපකාරෙන සොකදුක්ඛෙන අත්තානං සන්තාපෙය්යා’’ති.
දහරා චාති ගාථා ‘‘මච්චු නාමෙස තාත භරත, නෙව ¶ සුවණ්ණරූපකසදිසානං දහරානං ඛත්තියකුමාරකාදීනං, න වුද්ධිප්පත්තානං මහායොධානං, න බාලානං පුථුජ්ජනසත්තානං, න බුද්ධාදීනං පණ්ඩිතානං, න චක්කවත්තිආදීනං ඉස්සරානං, න නිද්ධනානං දලිද්දාදීනං ලජ්ජති, සබ්බෙපිමෙ සත්තා මච්චුපරායණා මරණමුඛෙ සංභග්ගවිභග්ගා භවන්තියෙවා’’ති දස්සනත්ථං වුත්තා.
නිච්චං පතනතොති ඉදං වුත්තං හොති – යථා හි තාත භරත, පක්කානං ඵලානං පක්කකාලතො පට්ඨාය ‘‘ඉදානි වණ්ටා ඡිජ්ජිත්වා පතිස්සන්ති, ඉදානි පතිස්සන්තී’’ති පතනතො භයං නිච්චං ධුවං එකංසිකමෙව භවති, එවං ආසඞ්කනීයතො එවං ජාතානං මච්චානම්පි එකංසිකංයෙව මරණතො භයං, නත්ථි සො ඛණො වා ලයො වා යත්ථ තෙසං මරණං න ආසඞ්කිතබ්බං භවෙය්යාති.
සායන්ති ¶ විකාලෙ. ඉමිනා රත්තිභාගෙ ච දිට්ඨානං දිවසභාගෙ අදස්සනං, දිවසභාගෙ ච දිට්ඨානං රත්තිභාගෙ අදස්සනං දීපෙති. කිඤ්චිදත්ථන්ති ‘‘පිතා මෙ, පුත්තො මෙ’’තිආදීහි පරිදෙවමානොව පොසො සම්මූළ්හො අත්තානං හිංසන්තො කිලමෙන්තො අප්පමත්තකම්පි අත්ථං ආහරෙය්ය. කයිරා ¶ තං විචක්ඛණොති අථ පණ්ඩිතො පුරිසො එවං පරිදෙවං කරෙය්ය, යස්මා පන පරිදෙවන්තො මතං වා ආනෙතුං අඤ්ඤං වා තස්ස වඩ්ඪිං කාතුං න සක්කොති, තස්මා නිරත්ථකත්තා පරිදෙවිතස්ස පණ්ඩිතා න පරිදෙවන්ති.
අත්තානමත්තනොති අත්තනො අත්තභාවං සොකපරිදෙවදුක්ඛෙන හිංසන්තො. න තෙනාති තෙන පරිදෙවෙන පරලොකං ගතා සත්තා න පාලෙන්ති න යාපෙන්ති. නිරත්ථාති තස්මා තෙසං මතසත්තානං අයං පරිදෙවනා නිරත්ථකා. සරණන්ති නිවාසගෙහං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා පණ්ඩිතො පුරිසො අත්තනො වසනාගාරෙ ආදිත්තෙ මුහුත්තම්පි වොසානං අනාපජ්ජිත්වා ඝටසතෙන ඝටසහස්සෙන වාරිනා නිබ්බාපයතෙව, එවං ධීරො උප්පතිතං සොකං ඛිප්පමෙව නිබ්බාපයෙ. තූලං විය ච වාතො යථා සණ්ඨාතුං න සක්කොති, එවං ධංසයෙ විද්ධංසෙය්යාති අත්ථො.
මච්චො එකොව අච්චෙතීති එත්ථ තාත භරත, ඉමෙ සත්තා කම්මස්සකා නාම, තථා හි ඉතො පරලොකං ගච්ඡන්තො සත්තො එකොව අච්චෙති අතික්කමති, ඛත්තියාදිකුලෙ ජායමානොපි එකොව ගන්ත්වා ජායති. තත්ථ තත්ථ පන ඤාතිමිත්තසංයොගෙන ‘‘අයං මෙ පිතා, අයං මෙ මාතා, අයං මෙ මිත්තො’’ති සංයොගපරමාත්වෙව සම්භොගා සබ්බපාණීනං, පරමත්ථෙන පන තීසුපි භවෙසු කම්මස්සකාවෙතෙ සත්තාති අත්ථො.
තස්මාති යස්මා එතෙසං සත්තානං ඤාතිමිත්තසංයොගං ඤාතිමිත්තපරිභොගමත්තං ඨපෙත්වා ඉතො පරං අඤ්ඤං නත්ථි, තස්මා. සම්පස්සතොති ඉමඤ්ච පරඤ්ච ලොකං නානාභාවවිනාභාවමෙව සම්මා පස්සතො. අඤ්ඤාය ධම්මන්ති අට්ඨවිධලොකධම්මං ජානිත්වා. හදයං මනඤ්චාති ¶ ඉදං උභයම්පි චිත්තස්සෙව නාමං. ඉදං වුත්තං හොති –
‘‘ලාභො ¶ අලාභො යසො අයසො ච, නින්දා පසංසා ච සුඛඤ්ච දුක්ඛං;
එතෙ අනිච්චා මනුජෙසු ධම්මා, මා සොච කිං සොචසි පොට්ඨපාදා’’ති. (ජා. 1.4.114) –
ඉමෙසං අට්ඨන්නං ලොකධම්මානං යෙන කෙනචි චිත්තං පරියාදීයති, තස්ස ච අනිච්චතං ඤත්වා ඨිතස්ස ධීරස්ස පිතුපුත්තමරණාදිවත්ථුකා මහන්තාපි සොකා හදයං න තාපයන්තීති. එතං වා අට්ඨවිධං ලොකධම්මං ඤත්වා ඨිතස්ස හදයවත්ථුඤ්ච මනඤ්ච මහන්තාපි සොකා න තාපයන්තීති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.
සොහං ¶ දස්සඤ්ච භොක්ඛඤ්චාති ගාථාය – තාත භරත, අන්ධබාලානං සත්තානං විය මම රොදනපරිදෙවනං නාම න අනුච්ඡවිකං, අහං පන පිතු අච්චයෙන තස්ස ඨානෙ ඨත්වා කපණාදීනං දානාරහානං දානං, ඨානන්තරාරහානං ඨානන්තරං, යසාරහානං යසං දස්සාමි, පිතරා මෙ පරිභුත්තනයෙන ඉස්සරියං පරිභුඤ්ජිස්සාමි, ඤාතකෙ ච පොසෙස්සාමි, අවසෙසඤ්ච අන්තොපරිජනාදිකං ජනං පාලෙස්සාමි, ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං ධම්මිකං රක්ඛාවරණගුත්තිං කරිස්සාමීති එවඤ්හි ජානතො පණ්ඩිතපුරිසස්ස අනුරූපං කිච්චන්ති අත්ථො.
පරිසා ඉමං රාමපණ්ඩිතස්ස අනිච්චතාපකාසනං ධම්මදෙසනං සුත්වා නිස්සොකා අහෙසුං. තතො භරතකුමාරො රාමපණ්ඩිතං වන්දිත්වා ‘‘බාරාණසිරජ්ජං සම්පටිච්ඡථා’’ති ආහ. තාත ලක්ඛණඤ්ච, සීතාදෙවිඤ්ච ගහෙත්වා ගන්ත්වා රජ්ජං අනුසාසථාති. තුම්හෙ පන, දෙවාති. තාත, මම පිතා ‘‘ද්වාදසවස්සච්චයෙන ආගන්ත්වා රජ්ජං කාරෙය්යාසී’’ති මං අවොච, අහං ඉදානෙව ගච්ඡන්තො තස්ස වචනකරො නාම න හොමි, අඤ්ඤානිපි තීණි වස්සානි අතික්කමිත්වා ආගමිස්සාමීති. ‘‘එත්තකං කාලං කො රජ්ජං කාරෙස්සතී’’ති? ‘‘තුම්හෙ කාරෙථා’’ති. ‘‘න මයං කාරෙස්සාමා’’ති. ‘‘තෙන හි යාව මමාගමනා ඉමා පාදුකා කාරෙස්සන්තී’’ති අත්තනො තිණපාදුකා ඔමුඤ්චිත්වා අදාසි. තෙ තයොපි ජනා පාදුකා ගහෙත්වා රාමපණ්ඩිතං වන්දිත්වා මහාජනපරිවුතා බාරාණසිං අගමංසු. තීණි සංවච්ඡරානි පාදුකා රජ්ජං කාරෙසුං. අමච්චා තිණපාදුකා රාජපල්ලඞ්කෙ ඨපෙත්වා ¶ අඩ්ඩං විනිච්ඡිනන්ති. සචෙ දුබ්බිනිච්ඡිතො හොති, පාදුකා අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ පටිහඤ්ඤන්ති. තාය සඤ්ඤාය පුන විනිච්ඡිනන්ති. සම්මා විනිච්ඡිතකාලෙ පාදුකා නිස්සද්දා සන්නිසීදන්ති. රාමපණ්ඩිතො තිණ්ණං සංවච්ඡරානං අච්චයෙන අරඤ්ඤා නික්ඛමිත්වා බාරාණසිනගරං පත්වා උය්යානං පාවිසි. තස්ස ආගමනභාවං ඤත්වා කුමාරා අමච්චගණපරිවුතා උය්යානං ගන්ත්වා සීතං අග්ගමහෙසිං කත්වා උභින්නම්පි අභිසෙකං අකංසු. එවං අභිසෙකප්පත්තො මහාසත්තො අලඞ්කතරථෙ ඨත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නගරං පවිසිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා චන්දකපාසාදවරස්ස මහාතලං අභිරුහි. තතො පට්ඨාය සොළස වස්සසහස්සානි ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා ආයුපරියොසානෙ සග්ගපුරං පූරෙසි.
‘‘දස වස්සසහස්සානි, සට්ඨි වස්සසතානි ච;
කම්බුගීවො මහාබාහු, රාමො රජ්ජමකාරයී’’ති. –
අයං අභිසම්බුද්ධගාථා තමත්ථං දීපෙති.
තත්ථ ¶ කම්බුගීවොති සුවණ්ණාළිඞ්ගසදිසගීවො. සුවණ්ණඤ්හි කම්බූති වුච්චති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කුටුම්බිකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා දසරථමහාරාජා සුද්ධොදනමහාරාජා අහොසි, මාතා මහාමායාදෙවී, සීතා රාහුලමාතා, භරතො ආනන්දො, ලක්ඛණො සාරිපුත්තො, පරිසා බුද්ධපරිසා, රාමපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසින්ති.
දසරථජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[462] 8. සංවරජාතකවණ්ණනා
ජානන්තො නො මහාරාජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ඔස්සට්ඨවීරියං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො ආචරියුපජ්ඣායවත්තං පූරෙන්තො උභයානි පාතිමොක්ඛානි පගුණානි කත්වා පරිපුණ්ණපඤ්චවස්සො ¶ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ‘‘අරඤ්ඤෙ වසිස්සාමී’’ති ආචරියුපජ්ඣායෙ ආපුච්ඡිත්වා කොසලරට්ඨෙ එකං පච්චන්තගාමං ගන්ත්වා තත්ථ ඉරියාපථෙ පසන්නමනුස්සෙහි ¶ පණ්ණසාලං කත්වා උපට්ඨියමානො වස්සං උපගන්ත්වා යුඤ්ජන්තො ඝටෙන්තො වායමන්තො අච්චාරද්ධෙන වීරියෙන තෙමාසං කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා ඔභාසමත්තම්පි උප්පාදෙතුං අසක්කොන්තො චින්තෙසි ‘‘අද්ධා අහං සත්ථාරා දෙසිතෙසු චතූසු පුග්ගලෙසු පදපරමො, කිං මෙ අරඤ්ඤවාසෙන, ජෙතවනං ගන්ත්වා තථාගතස්ස රූපසිරිං පස්සන්තො මධුරධම්මදෙසනං සුණන්තො වීතිනාමෙස්සාමී’’ති. සො වීරියං ඔස්සජිත්වා තතො නික්ඛන්තො අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං ගන්ත්වා ආචරියුපජ්ඣායෙහි චෙව සන්දිට්ඨසම්භත්තෙහි ච ආගමනකාරණං පුට්ඨො තමත්ථං කථෙත්වා තෙහි ‘‘කස්මා එවමකාසී’’ති ගරහිත්වා සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, අනිච්ඡමානං භික්ඛුං ආනයිත්ථා’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං, භන්තෙ, වීරියං ඔස්සජිත්වා ආගතො’’ති ආරොචිතෙ සත්ථා ‘‘සච්චං කිරා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා භික්ඛු වීරියං ඔස්සජි, ඉමස්මිඤ්හි සාසනෙ නිබ්බීරියස්ස කුසීතපුග්ගලස්ස අග්ගඵලං අරහත්තං නාම නත්ථි, ආරද්ධවීරියා ඉමං ධම්මං ආරාධෙන්ති, ත්වං ඛො පන පුබ්බෙ වීරියවා ඔවාදක්ඛමො, තෙනෙව කාරණෙන බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තසතස්ස සබ්බකනිට්ඨො හුත්වාපි පණ්ඩිතානං ඔවාදෙ ඨත්වා සෙතච්ඡත්තං පත්තොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ සංවරකුමාරො නාම පුත්තසතස්ස සබ්බකනිට්ඨො අහොසි. රාජා එකෙකං පුත්තං ‘‘සික්ඛිතබ්බයුත්තකං සික්ඛාපෙථා’’ති එකෙකස්ස අමච්චස්ස අදාසි. සංවරකුමාරස්ස ආචරියො අමච්චො බොධිසත්තො අහොසි පණ්ඩිතො බ්යත්තො රාජපුත්තස්ස පිතුට්ඨානෙ ඨිතො. අමච්චා සික්ඛිතසිප්පෙ රාජපුත්තෙ රඤ්ඤො දස්සෙසුං. රාජා තෙසං ජනපදං දත්වා උය්යොජෙසි. සංවරකුමාරො සබ්බසිප්පස්ස නිප්ඵත්තිං පත්වා බොධිසත්තං පුච්ඡි ‘‘තාත, සචෙ මං පිතා ජනපදං පෙසෙති, කිං කරොමී’’ති? ‘‘තාත, ත්වං ජනපදෙ දීයමානෙ තං අග්ගහෙත්වා ‘දෙව අහං සබ්බකනිට්ඨො, මයිපි ගතෙ තුම්හාකං පාදමූලං තුච්ඡං භවිස්සති, අහං තුම්හාකං පාදමූලෙයෙව වසිස්සාමී’ති වදෙය්යාසී’’ති. අථෙකදිවසං රාජා සංවරකුමාරං වන්දිත්වා එකමන්තං ¶ නිසින්නං පුච්ඡි ‘‘කිං තාත, සිප්පං තෙ නිට්ඨිත’’න්ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘තුය්හම්පි ජනපදං දෙමී’’ති. ‘‘දෙව තුම්හාකං පාදමූලං ¶ තුච්ඡං භවිස්සති, පාදමූලෙයෙව වසිස්සාමී’’ති. රාජා තුස්සිත්වා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. සො තතො පට්ඨාය රඤ්ඤො පාදමූලෙයෙව හුත්වා පුනපි බොධිසත්තං පුච්ඡි ‘‘තාත අඤ්ඤං කිං කරොමී’’ති? ‘‘තාත රාජානං එකං පුරාණුය්යානං යාචාහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති උය්යානං යාචිත්වා තත්ථ ජාතකෙහි පුප්ඵඵලෙහි නගරෙ ඉස්සරජනං සඞ්ගණ්හිත්වා පුන ‘‘කිං කරොමී’’ති පුච්ඡි. ‘‘තාත, රාජානං ආපුච්ඡිත්වා අන්තොනගරෙ භත්තවෙතනං ත්වමෙව දෙහී’’ති. සො තථා කත්වා අන්තොනගරෙ කස්සචි කිඤ්චි අහාපෙත්වා භත්තවෙතනං දත්වා පුන බොධිසත්තං පුච්ඡිත්වා රාජානං විඤ්ඤාපෙත්වා අන්තොනිවෙසනෙ දාසපොරිසානම්පි හත්ථීනම්පි අස්සානම්පි බලකායස්සපි වත්තං අපරිහාපෙත්වා අදාසි, තිරොජනපදෙහි ආගතානං දූතාදීනං නිවාසට්ඨානාදීනි වාණිජානං සුඞ්කන්ති සබ්බකරණීයානි අත්තනාව අකාසි. එවං සො මහාසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සබ්බං අන්තොජනඤ්ච බහිජනඤ්ච නාගරෙ ච රට්ඨවාසිනො ච ආගන්තුකෙ ච ආයවත්තනෙ ච තෙන තෙන සඞ්ගහවත්ථුනා ආබන්ධිත්වා සඞ්ගණ්හි, සබ්බෙසං පියො අහොසි මනාපො.
අපරභාගෙ රාජානං මරණමඤ්චෙ නිපන්නං අමච්චා පුච්ඡිංසු ‘‘දෙව, තුම්හාකං අච්චයෙන සෙතච්ඡත්තං කස්ස දෙමා’’ති? ‘‘තාත, මම පුත්තා සබ්බෙපි සෙතච්ඡත්තස්ස සාමිනොව. යො පන තුම්හාකං මනං ගණ්හාති, තස්සෙව සෙතච්ඡත්ථං දදෙය්යාථා’’ති. තෙ තස්මිං කාලකතෙ තස්ස සරීරපරිහාරං කත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘රඤ්ඤා ‘යො තුම්හාකං මනං ගණ්හාති, තස්ස සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙය්යාථා’ති වුත්තං, අම්හාකඤ්ච අයං සංවරකුමාරො මනං ගණ්හාතී’’ති ඤාතකෙහි පරිවාරිතා තස්ස කඤ්චනමාලං සෙතච්ඡත්තං උස්සාපයිංසු. සංවරමහාරාජා බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. ඉතරෙ එකූනසතකුමාරා ‘‘පිතා කිර නො කාලකතො, සංවරකුමාරස්ස කිර සෙතච්ඡත්තං ¶ උස්සාපෙසුං, සො සබ්බකනිට්ඨො, තස්ස ඡත්තං න පාපුණාති, සබ්බජෙට්ඨකස්ස ¶ ඡත්තං උස්සාපෙස්සාමා’’ති එකතො ආගන්ත්වා ‘‘ඡත්තං වා නො දෙතු, යුද්ධං වා’’ති සංවරමහාරාජස්ස පණ්ණං පෙසෙත්වා නගරං උපරුන්ධිංසු. රාජා බොධිසත්තස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘ඉදානි කිං කරොමා’’ති පුච්ඡි. මහාරාජ, තව භාතිකෙහි ¶ සද්ධිං යුජ්ඣනකිච්චං නත්ථි, ත්වං පිතු සන්තකං ධනං සතකොට්ඨාසෙ කාරෙත්වා එකූනසතං භාතිකානං පෙසෙත්වා ‘‘ඉමං තුම්හාකං කොට්ඨාසං පිතු සන්තකං ගණ්හථ, නාහං තුම්හෙහි සද්ධිං යුජ්ඣාමී’’ති සාසනං පහිණාහීති. සො තථා අකාසි. අථස්ස සබ්බජෙට්ඨභාතිකො උපොසථකුමාරො නාම සෙසෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘තාතා, රාජානං නාම අභිභවිතුං සමත්ථා නාම නත්ථි, අයඤ්ච නො කනිට්ඨභාතිකො පටිසත්තුපි හුත්වා න තිට්ඨති, අම්හාකං පිතු සන්තකං ධනං පෙසෙත්වා ‘නාහං තුම්හෙහි සද්ධිං යුජ්ඣාමී’ති පෙසෙසි, න ඛො පන මයං සබ්බෙපි එකක්ඛණෙ ඡත්තං උස්සාපෙස්සාම, එකස්සෙව ඡත්තං උස්සාපෙස්සාම, අයමෙව රාජා හොතු, එථ තං පස්සිත්වා රාජකුටුම්බං පටිච්ඡාදෙත්වා අම්හාකං ජනපදමෙව ගච්ඡාමා’’ති ආහ. අථ තෙ සබ්බෙපි කුමාරා නගරද්වාරං විවරාපෙත්වා පටිසත්තුනො අහුත්වා නගරං පවිසිංසු.
රාජාපි තෙසං අමච්චෙහි පණ්ණාකාරං ගාහාපෙත්වා පටිමග්ගං පෙසෙති. කුමාරා නාතිමහන්තෙන පරිවාරෙන පත්තිකාව ආගන්ත්වා රාජනිවෙසනං අභිරුහිත්වා සංවරමහාරාජස්ස නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා නීචාසනෙ නිසීදිංසු. සංවරමහාරාජා සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා සීහාසනෙ නිසීදි, මහන්තො යසො මහන්තං සිරිසොභග්ගං අහොසි, ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානං කම්පි. උපොසථකුමාරො සංවරමහාරාජස්ස සිරිවිභවං ඔලොකෙත්වා ‘‘අම්හාකං පිතා අත්තනො අච්චයෙන සංවරකුමාරස්ස රාජභාවං ඤත්වා මඤ්ඤෙ අම්හාකං ජනපදෙ දත්වා ඉමස්ස න අදාසී’’ති චින්තෙත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘ජානන්තො ¶ නො මහාරාජ, තව සීලං ජනාධිපො;
ඉමෙ කුමාරෙ පූජෙන්තො, න තං කෙනචි මඤ්ඤථ.
‘‘තිට්ඨන්තෙ නො මහාරාජෙ, අදු දෙවෙ දිවඞ්ගතෙ;
ඤාතී තං සමනුඤ්ඤිංසු, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො.
‘‘කෙන සංවර වත්තෙන, සඤ්ජාතෙ අභිතිට්ඨසි;
කෙන තං නාතිවත්තන්ති, ඤාතිසඞ්ඝා සමාගතා’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ ජානන්තො නොති ජානන්තො නු. ජනාධිපොති අම්හාකං පිතා නරින්දො. ඉමෙති ඉමෙ එකූනසතෙ කුමාරෙ. පාළිපොත්ථකෙසු පන ‘‘අඤ්ඤෙ කුමාරෙ’’ති ලිඛිතං. පූජෙන්තොති තෙන තෙන ජනපදෙන මානෙන්තො. න තං කෙනචීති ඛුද්දකෙනාපි කෙනචි ජනපදෙන තං පූජෙතබ්බං න මඤ්ඤිත්ථ, ‘‘අයං මම අච්චයෙන රාජා භවිස්සතී’’ති ඤත්වා මඤ්ඤෙ අත්තනො පාදමූලෙයෙව වාසෙසීති. තිට්ඨන්තෙ නොති තිට්ඨන්තෙ නු, ධරමානෙයෙව නූති පුච්ඡති, අදු දෙවෙති උදාහු අම්හාකං පිතරි දිවඞ්ගතෙ අත්තනො අත්ථං වුඩ්ඪිං පස්සන්තා සද්ධිං රාජකාරකෙහි නෙගමජානපදෙහි ඤාතයො තං ‘‘රාජා හොහී’’ති සමනුඤ්ඤිංසු. වත්තෙනාති සීලාචාරෙන. සඤ්ජාතෙ අභිතිට්ඨසීති සමානජාතිකෙ එකූනසතභාතරො අභිභවිත්වා තිට්ඨසි. නාතිවත්තන්තීති න අභිභවන්ති.
තං සුත්වා සංවරමහාරාජා අත්තනො ගුණං කථෙන්තො ඡ ගාථා අභාසි –
‘‘න රාජපුත්ත උසූයාමි, සමණානං මහෙසිනං;
සක්කච්චං තෙ නමස්සාමි, පාදෙ වන්දාමි තාදිනං.
‘‘තෙ මං ධම්මගුණෙ යුත්තං, සුස්සූසමනුසූයකං;
සමණා මනුසාසන්ති, ඉසී ධම්මගුණෙ රතා.
‘‘තෙසාහං වචනං සුත්වා, සමණානං මහෙසිනං;
න කිඤ්චි අතිමඤ්ඤාමි, ධම්මෙ මෙ නිරතො මනො.
‘‘හත්ථාරොහා අනීකට්ඨා, රථිකා පත්තිකාරකා;
තෙසං නප්පටිබන්ධාමි, නිවිට්ඨං භත්තවෙතනං.
‘‘මහාමත්තා ච මෙ අත්ථි, මන්තිනො පරිචාරකා;
බාරාණසිං වොහරන්ති, බහුමංසසුරොදනං.
‘‘අථොපි ¶ වාණිජා ඵීතා, නානාරට්ඨෙහි ආගතා;
තෙසු මෙ විහිතා රක්ඛා, එවං ජානාහුපොසථා’’ති.
තත්ථ ¶ න රාජපුත්තාති අහං රාජපුත්ත, කඤ්චි සත්තං ‘‘අයං සම්පත්ති ඉමස්ස මා ¶ හොතූ’’ති න උසූයාමි. තාදිනන්ති තාදිලක්ඛණයුත්තානං සමිතපාපතාය සමණානං මහන්තානං සීලක්ඛන්ධාදීනං ගුණානං එසිතතාය මහෙසීනං ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන පාදෙ වන්දාමි, දානං දදන්තො ධම්මිකඤ්ච නෙසං රක්ඛාවරණගුත්තිං පච්චුපට්ඨපෙන්තො සක්කච්චං තෙ නමස්සාමි, මනෙන සම්පියායන්තො ච පූජෙමීති අත්ථො. තෙ මන්ති තෙ සමණා මං ‘‘අයං ධම්මකොට්ඨාසෙ යුත්තපයුත්තො සුස්සූසං අනුසූයකො’’ති තථතො ඤත්වා මං ධම්මගුණෙ යුත්තං සුස්සූසං අනුසූයකං අනුසාසන්ති, ‘‘ඉදං කර, ඉදං මා කරී’’ති ඔවදන්තීති අත්ථො. තෙසාහන්ති තෙසං අහං. හත්ථාරොහාති හත්ථිං ආරුය්හ යුජ්ඣනකා යොධා. අනීකට්ඨාති හත්ථානීකාදීසු ඨිතා. රථිකාති රථයොධා. පත්තිකාරකාති පත්තිනොව. නිවිට්ඨන්ති යං තෙහි සජ්ජිතං භත්තඤ්ච වෙතනඤ්ච, අහං තං නප්පටිබන්ධාමි, අපරිහාපෙත්වා දදාමීති අත්ථො.
මහාමත්තාති භාතික, මය්හං මහාපඤ්ඤා මන්තෙසු කුසලා මහාඅමච්චා චෙව අවසෙසමන්තිනො ච පරිචාරකා අත්ථි. ඉමිනා ඉමං දස්සෙති ‘‘තුම්හෙ මන්තසම්පන්නෙ පණ්ඩිතෙ ආචරියෙ න ලභිත්ථ, අම්හාකං පන ආචරියා පණ්ඩිතා උපායකුසලා, තෙ නො සෙතච්ඡත්තෙන යොජෙසු’’න්ති. බාරාණසින්ති භාතික, මම ඡත්තං උස්සාපිතකාලතො පට්ඨාය ‘‘අම්හාකං රාජා ධම්මිකො අන්වද්ධමාසං දෙවො වස්සති, තෙන සස්සානි සම්පජ්ජන්ති, බාරාණසියං බහුං ඛාදිතබ්බයුත්තකං මච්ඡමංසං පායිතබ්බයුත්තකං සුරොදකඤ්ච ජාත’’න්ති එවං රට්ඨවාසිනො බහුමංසසුරොදකං කත්වා බාරාණසිං වොහරන්ති. ඵීතාති හත්ථිරතනඅස්සරතනමුත්තරතනාදීනි ආහරිත්වා නිරුපද්දවා වොහාරං කරොන්තා ඵීතා සමිද්ධා. එවං ජානාහීති භාතික උපොසථ අහං ඉමෙහි එත්තකෙහි කාරණෙහි සබ්බකනිට්ඨොපි හුත්වා මම භාතිකෙ අභිභවිත්වා සෙතච්ඡත්තං පත්තො, එවං ජානාහීති.
අථස්ස ගුණං සුත්වා උපොසථකුමාරො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ධම්මෙන කිර ඤාතීනං, රජ්ජං කාරෙහි සංවර;
මෙධාවී පණ්ඩිතො චාසි, අථොපි ඤාතිනං හිතො.
‘‘තං ¶ තං ඤාතිපරිබ්යූළ්හං, නානාරතනමොචිතං;
අමිත්තා නප්පසහන්ති, ඉන්දංව අසුරාධිපො’’ති.
තත්ථ ¶ ධම්මෙන කිර ඤාතීනන්ති තාත සංවර මහාරාජ, ධම්මෙන කිර ත්වං එකූනසතානං ඤාතීනං ¶ අත්තනො ජෙට්ඨභාතිකානං ආනුභාවං අභිභවසි, ඉතො පට්ඨාය ත්වමෙව රජ්ජං කාරෙහි, ත්වමෙව මෙධාවී චෙව පණ්ඩිතො ච ඤාතීනඤ්ච හිතොති අත්ථො. තං තන්ති එවං විවිධගුණසම්පන්නං තං. ඤාතිපරිබ්යූළ්හන්ති අම්හෙහි එකූනසතෙහි ඤාතකෙහි පරිවාරිතං. නානාරතනමොචිතන්ති නානාරතනෙහි ඔචිතං සඤ්චිතං බහුරතනසඤ්චයං. අසුරාධිපොති යථා තාවතිංසෙහි පරිවාරිතං ඉන්දං අසුරරාජා නප්පසහති, එවං අම්හෙහි ආරක්ඛං කරොන්තෙහි පරිවාරිතං තං තියොජනසතිකෙ කාසිරට්ඨෙ ද්වාදසයොජනිකාය බාරාණසියා රජ්ජං කාරෙන්තං අමිත්තා නප්පසහන්තීති දීපෙති.
සංවරමහාරාජා සබ්බෙසම්පි භාතිකානං මහන්තං යසං අදාසි. තෙ තස්ස සන්තිකෙ මාසඩ්ඪමාසං වසිත්වා ‘‘මහාරාජ ජනපදෙසු චොරෙසු උට්ඨහන්තෙසු මයං ජානිස්සාම, ත්වං රජ්ජසුඛං අනුභවා’’ති වත්වා අත්තනො අත්තනො ජනපදං ගතා. රාජාපි බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා ආයුපරියොසානෙ දෙවනගරං පූරෙන්තො අගමාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘භික්ඛු එවං ත්වං පුබ්බෙ ඔවාදක්ඛමො, ඉදානි කස්මා වීරියං න අකාසී’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.
තදා සංවරමහාරාජා අයං භික්ඛු අහොසි, උපොසථකුමාරො සාරිපුත්තො, සෙසභාතිකා ථෙරානුථෙරා, පරිසා බුද්ධපරිසා, ඔවාදදායකො අමච්චො පන අහමෙව අහොසින්ති.
සංවරජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[463] 9. සුප්පාරකජාතකවණ්ණනා
උම්මුජ්ජන්ති නිමුජ්ජන්තීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි සායන්හසමයෙ තථාගතස්ස ධම්මං දෙසෙතුං නික්ඛමනං ආගමයමානා භික්ඛූ ධම්මසභායං නිසීදිත්වා ‘‘ආවුසො, අහො ¶ සත්ථා මහාපඤ්ඤො පුථුපඤ්ඤො හාසපඤ්ඤො ජවනපඤ්ඤො තික්ඛපඤ්ඤො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො තත්ර තත්ර උපායපඤ්ඤාය සමන්නාගතො විපුලාය පථවීසමාය, මහාසමුද්දො විය ගම්භීරාය, ආකාසො විය විත්ථිණ්ණාය, සකලජම්බුදීපස්මිඤ්හි උට්ඨිතපඤ්හො දසබලං අතික්කමිත්වා ගන්තුං සමත්ථො නාම නත්ථි. යථා මහාසමුද්දෙ උට්ඨිතඌමියො වෙලං නාතික්කමන්ති, වෙලං පත්වාව භිජ්ජන්ති, එවං ¶ න කොචි පඤ්හො දසබලං අතික්කමති, සත්ථු පාදමූලං ¶ පත්වා භිජ්ජතෙවා’’ති දසබලස්ස මහාපඤ්ඤාපාරමිං වණ්ණෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව පඤ්ඤවා, පුබ්බෙපි අපරිපක්කෙ ඤාණෙ පඤ්ඤවාව, අන්ධො හුත්වාපි මහාසමුද්දෙ උදකසඤ්ඤාය ‘ඉමස්මිං ඉමස්මිං සමුද්දෙ ඉදං නාම ඉදං නාම රතන’න්ති අඤ්ඤාසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කුරුරට්ඨෙ කුරුරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි, කුරුකච්ඡං නාම පට්ටනගාමො අහොසි. තදා බොධිසත්තො කුරුකච්ඡෙ නියාමකජෙට්ඨකස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති පාසාදිකො සුවණ්ණවණ්ණො, ‘‘සුප්පාරකකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. සො මහන්තෙන පරිවාරෙන වඩ්ඪන්තො සොළසවස්සකාලෙයෙව නියාමකසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පත්වා අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන නියාමකජෙට්ඨකො හුත්වා නියාමකකම්මං අකාසි, පණ්ඩිතො ඤාණසම්පන්නො අහොසි. තෙන ආරුළ්හනාවාය බ්යාපත්ති නාම නත්ථි. තස්ස අපරභාගෙ ලොණජලපහටානි ද්වෙපි චක්ඛූනි නස්සිංසු. සො තතො පට්ඨාය නියාමකජෙට්ඨකො හුත්වාපි නියාමකකම්මං අකත්වා ‘‘රාජානං නිස්සාය ජීවිස්සාමී’’ති රාජානං උපසඞ්කමි. අථ නං රාජා අග්ඝාපනියකම්මෙ ඨපෙසි. සො තතො පට්ඨාය රඤ්ඤො හත්ථිරතනඅස්සරතනමුත්තසාරමණිසාරාදීනි අග්ඝාපෙසි.
අථෙකදිවසං ‘‘රඤ්ඤො මඞ්ගලහත්ථී භවිස්සතී’’ති කාළපාසාණකූටවණ්ණං එකං වාරණං ආනෙසුං. තං දිස්වා රාජා ‘‘පණ්ඩිතස්ස දස්සෙථා’’ති ආහ. අථ නං තස්ස සන්තිකං නයිංසු. සො හත්ථෙන තස්ස සරීරං පරිමජ්ජිත්වා ‘‘නායං මඞ්ගලහත්ථී භවිතුං අනුච්ඡවිකො, පාදෙහි වාමනධාතුකො එස, එතඤ්හි මාතා විජායමානා අඞ්කෙන සම්පටිච්ඡිතුං නාසක්ඛි, තස්මා භූමියං පතිත්වා පච්ඡිමපාදෙහි වාමනධාතුකො හොතී’’ති ¶ ආහ. හත්ථිං ගහෙත්වා ආගතෙ පුච්ඡිංසු. තෙ ‘‘සච්චං පණ්ඩිතො කථෙතී’’ති වදිංසු. තං කාරණං ¶ රාජා සුත්වා තුට්ඨො තස්ස අට්ඨ කහාපණෙ දාපෙසි.
පුනෙකදිවසං ‘‘රඤ්ඤො මඞ්ගලඅස්සො භවිස්සතී’’ති එකං අස්සං ආනයිංසු. තම්පි රාජා පණ්ඩිතස්ස සන්තිකං පෙසෙසි. සො තම්පි හත්ථෙන පරාමසිත්වා ‘‘අයං මඞ්ගලඅස්සො භවිතුං න යුත්තො, එතස්ස හි ජාතදිවසෙයෙව මාතා මරි, තස්මා මාතු ඛීරං අලභන්තො න සම්මා වඩ්ඪිතො’’ති ආහ. සාපිස්ස කථා සච්චාව අහොසි. තම්පි සුත්වා රාජා තුස්සිත්වා අට්ඨ කහාපණෙ දාපෙසි. අථෙකදිවසං ‘‘රඤ්ඤො මඞ්ගලරථො භවිස්සතී’’ති රථං ආහරිංසු. තම්පි රාජා තස්ස සන්තිකං පෙසෙසි. සො තම්පි හත්ථෙන පරාමසිත්වා ‘‘අයං රථො සුසිරරුක්ඛෙන කතො, තස්මා රඤ්ඤො නානුච්ඡවිකො’’ති ආහ. සාපිස්ස කථා සච්චාව අහොසි. රාජා තම්පි සුත්වා අට්ඨෙව ¶ කහාපණෙ දාපෙසි. අථස්ස මහග්ඝං කම්බලරතනං ආහරිංසු. තම්පි තස්සෙව පෙසෙසි. සො තම්පි හත්ථෙන පරාමසිත්වා ‘‘ඉමස්ස මූසිකච්ඡින්නං එකට්ඨානං අත්ථී’’ති ආහ. සොධෙන්තා තං දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා සුත්වා තුස්සිත්වා අට්ඨෙව කහාපණෙ දාපෙසි.
සො චින්තෙසි ‘‘අයං රාජා එවරූපානිපි අච්ඡරියානි දිස්වා අට්ඨෙව කහාපණෙ දාපෙසි, ඉමස්ස දායො න්හාපිතදායො, න්හාපිතජාතිකො භවිස්සති, කිං මෙ එවරූපෙන රාජුපට්ඨානෙන, අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගමිස්සාමී’’ති. සො කුරුකච්ඡපට්ටනමෙව පච්චාගමි. තස්මිං තත්ථ වසන්තෙ වාණිජා නාවං සජ්ජෙත්වා ‘‘කං නියාමකං කරිස්සාමා’’ති මන්තෙසුං. ‘‘සුප්පාරකපණ්ඩිතෙන ආරුළ්හනාවා න බ්යාපජ්ජති, එස පණ්ඩිතො උපායකුසලො, අන්ධො සමානොපි සුප්පාරකපණ්ඩිතොව උත්තමො’’ති තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘නියාමකො නො හොහී’’ති වත්වා ‘‘තාතා, අහං අන්ධො, කථං නියාමකකම්මං කරිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘සාමි, අන්ධාපි තුම්හෙයෙව අම්හාකං උත්තමා’’ති පුනප්පුනං යාචියමානො ‘‘සාධු තාතා, තුම්හෙහි ආරොචිතසඤ්ඤාය නියාමකො භවිස්සාමී’’ති තෙසං ¶ නාවං අභිරුහි. තෙ නාවාය මහාසමුද්දං පක්ඛන්දිංසු. නාවා සත්ත දිවසානි නිරුපද්දවා අගමාසි, තතො අකාලවාතං උප්පාතිතං උප්පජ්ජි, නාවා චත්තාරො මාසෙ පකතිසමුද්දපිට්ඨෙ විචරිත්වා ඛුරමාලීසමුද්දං නාම පත්තා. තත්ථ ¶ මච්ඡා මනුස්සසමානසරීරා ඛුරනාසා උදකෙ උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොන්ති. වාණිජා තෙ දිස්වා මහාසත්තං තස්ස සමුද්දස්ස නාමං පුච්ඡන්තා පඨමං ගාථමාහංසු –
‘‘උම්මුජ්ජන්ති නිමුජ්ජන්ති, මනුස්සා ඛුරනාසිකා;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති.
එවං තෙහි පුට්ඨො මහාසත්තො අත්තනො නියාමකසුත්තෙන සංසන්දිත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, ඛුරමාලීති වුච්චතී’’ති.
තත්ථ පයාතානන්ති කුරුකච්ඡපට්ටනා නික්ඛමිත්වා ගච්ඡන්තානං. ධනෙසිනන්ති තුම්හාකං වාණිජානං ධනං පරියෙසන්තානං. නාවාය විප්පනට්ඨායාති තාත තුම්හාකං ඉමාය විදෙසං පක්ඛන්දනාවාය කම්මකාරකං පකතිසමුද්දං අතික්කමිත්වා සම්පත්තො අයං සමුද්දො ‘‘ඛුරමාලී’’ති වුච්චති, එවමෙතං පණ්ඩිතා කථෙන්තීති.
තස්මිං ¶ පන සමුද්දෙ වජිරං උස්සන්නං හොති. මහාසත්තො ‘‘සචාහං ‘අයං වජිරසමුද්දො’ති එවං එතෙසං කථෙස්සාමි, ලොභෙන බහුං වජිරං ගණ්හිත්වා නාවං ඔසීදාපෙස්සන්තී’’ති තෙසං අනාචික්ඛිත්වාව නාවං ලග්ගාපෙත්වා උපායෙනෙකං යොත්තං ගහෙත්වා මච්ඡගහණනියාමෙන ජාලං ඛිපාපෙත්වා වජිරසාරං උද්ධරිත්වා නාවායං පක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤං අප්පග්ඝභණ්ඩං ඡඩ්ඩාපෙසි. නාවා තං සමුද්දං අතික්කමිත්වා පුරතො අග්ගිමාලිං නාම ගතා. සො පජ්ජලිතඅග්ගික්ඛන්ධො විය මජ්ඣන්හිකසූරියො විය ච ඔභාසං මුඤ්චන්තො අට්ඨාසි. වාණිජා –
‘‘යථා අග්ගීව සූරියොව, සමුද්දො පටිදිස්සති;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති. – ගාථාය තං පුච්ඡිංසු;
මහාසත්තොපි ¶ තෙසං අනන්තරගාථාය කථෙසි –
‘‘කුරුකච්ඡා ¶ පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, අග්ගිමාලීති වුච්චතී’’ති.
තස්මිං පන සමුද්දෙ සුවණ්ණං උස්සන්නං අහොසි. මහාසත්තො පුරිමනයෙනෙව තතොපි සුවණ්ණං ගාහාපෙත්වා නාවායං පක්ඛිපාපෙසි. නාවා තම්පි සමුද්දං අතික්කමිත්වා ඛීරං විය දධිං විය ච ඔභාසන්තං දධිමාලිං නාම සමුද්දං පාපුණි. වාණිජා –
‘‘යථා දධීව ඛීරංව, සමුද්දො පටිදිස්සති;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති. –
ගාථාය තස්සපි නාමං පුච්ඡිංසු.
මහාසත්තො අනන්තරගාථාය ආචික්ඛි –
‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, දධිමාලීති වුච්චතී’’ති.
තස්මිං පන සමුද්දෙ රජතං උස්සන්නං අහොසි. සො තම්පි උපායෙන ගාහාපෙත්වා නාවායං පක්ඛිපාපෙසි ¶ . නාවා තම්පි සමුද්දං අතික්කමිත්වා නීලකුසතිණං විය සම්පන්නසස්සං විය ච ඔභාසමානං නීලවණ්ණං කුසමාලිං නාම සමුද්දං පාපුණි. වාණිජා –
‘‘යථා කුසොව සස්සොව, සමුද්දො පටිදිස්සති;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති. –
ගාථාය තස්සපි නාමං පුච්ඡිංසු.
සො අනන්තරගාථාය ආචික්ඛි –
‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, කුසමාලීති වුච්චතී’’ති.
තස්මිං පන සමුද්දෙ නීලමණිරතනං උස්සන්නං අහොසි. සො තම්පි උපායෙනෙව ගාහාපෙත්වා නාවායං පක්ඛිපාපෙසි. නාවා තම්පි සමුද්දං අතික්කමිත්වා ¶ නළවනං විය වෙළුවනං විය ච ඛායමානං නළමාලිං නාම සමුද්දං පාපුණි. වාණිජා –
‘‘යථා ¶ නළොව වෙළූව, සමුද්දො පටිදිස්සති;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති. –
ගාථාය තස්සපි නාමං පුච්ඡිංසු.
මහාසත්තො අනන්තරගාථාය කථෙසි –
‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, නළමාලීති වුච්චතී’’ති.
තස්මිං පන සමුද්දෙ මසාරගල්ලං වෙළුරියං උස්සන්නං අහොසි. සො තම්පි උපායෙන ගාහාපෙත්වා නාවායං පක්ඛිපාපෙසි. අපරො නයො – නළොති විච්ඡිකනළොපි කක්කටකනළොපි, සො ¶ රත්තවණ්ණො හොති. වෙළූති පන පවාළස්සෙතං නාමං, සො ච සමුද්දො පවාළුස්සන්නො රත්තොභාසො අහොසි, තස්මා ‘‘යථා නළොව වෙළුවා’’ති පුච්ඡිංසු. මහාසත්තො තතො පවාළං ගාහාපෙසීති.
වාණිජා නළමාලිං අතික්කන්තා බලවාමුඛසමුද්දං නාම පස්සිංසු. තත්ථ උදකං කඩ්ඪිත්වා කඩ්ඪිත්වා සබ්බතො භාගෙන උග්ගච්ඡති. තස්මිං සබ්බතො භාගෙන උග්ගතෙ උදකං සබ්බතො භාගෙන ඡින්නපපාතමහාසොබ්භො විය පඤ්ඤායති, ඌමියා උග්ගතාය එකතො පපාතසදිසං හොති, භයජනනො සද්දො උප්පජ්ජති සොතානි භින්දන්තො විය හදයං ඵාලෙන්තො විය ච. තං දිස්වා වාණිජා භීතතසිතා –
‘‘මහබ්භයො භිංසනකො, සද්දො සුය්යතිමානුසො;
යථා සොබ්භො පපාතොව, සමුද්දො පටිදිස්සති;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති. –
ගාථාය තස්සපි නාමං පුච්ඡිංසු.
තත්ථ ¶ සුය්යතිමානුසොති සුය්යති අමානුසො සද්දො.
‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, බලවාමුඛීති වුච්චතී’’ති. –
බොධිසත්තො අනන්තරගාථාය තස්ස නාමං ආචික්ඛිත්වා ‘‘තාතා, ඉමං බලවාමුඛසමුද්දං ¶ පත්වා නිවත්තිතුං සමත්ථා නාවා නාම නත්ථි, අයං සම්පත්තනාවං නිමුජ්ජාපෙත්වා විනාසං පාපෙතී’’ති ආහ. තඤ්ච නාවං සත්ත මනුස්සසතානි අභිරුහිංසු. තෙ සබ්බෙ මරණභයභීතා එකප්පහාරෙනෙව අවීචිම්හි පච්චමානසත්තා විය අතිකාරුඤ්ඤං රවං මුඤ්චිංසු. මහාසත්තො ‘‘ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො එතෙසං සොත්ථිභාවං කාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, සච්චකිරියාය තෙසං සොත්ථිං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තෙ ආමන්තෙත්වා ආහ – ‘‘තාතා, ඛිප්පං මං ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා අහතවත්ථානි නිවාසාපෙත්වා පුණ්ණපාතිං සජ්ජෙත්වා නාවාය ධුරෙ ඨපෙථා’’ති. තෙ වෙගෙන තථා කරිංසු. මහාසත්තො උභොහි හත්ථෙහි පුණ්ණපාතිං ගහෙත්වා නාවාය ධුරෙ ඨිතො සච්චකිරියං කරොන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘යතො ¶ සරාමි අත්තානං, යතො පත්තොස්මි විඤ්ඤුතං;
නාභිජානාමි සඤ්චිච්ච, එකපාණම්පි හිංසිතං;
එතෙන සච්චවජ්ජෙන, සොත්ථිං නාවා නිවත්තතූ’’ති.
තත්ථ යතොති යතො පට්ඨාය අහං අත්තානං සරාමි, යතො පට්ඨාය චම්හි විඤ්ඤුතං පත්තොති අත්ථො. එකපාණම්පි හිංසිතන්ති එත්ථන්තරෙ සඤ්චිච්ච එකං කුන්ථකිපිල්ලිකපාණම්පි හිංසිතං නාභිජානාමි. දෙසනාමත්තමෙවෙතං, බොධිසත්තො පන තිණසලාකම්පි උපාදාය මයා පරසන්තකං න ගහිතපුබ්බං, ලොභවසෙන පරදාරං න ඔලොකිතපුබ්බං, මුසා න භාසිතපුබ්බා, තිණග්ගෙනාපි මජ්ජං න පිවිතපුබ්බන්ති එවං පඤ්චසීලවසෙන පන සච්චකිරියං අකාසි, කත්වා ච පන පුණ්ණපාතියා උදකං නාවාය ධුරෙ අභිසිඤ්චි.
චත්තාරො මාසෙ විදෙසං පක්ඛන්දනාවා නිවත්තිත්වා ඉද්ධිමා විය සච්චානුභාවෙන එකදිවසෙනෙව කුරුකච්ඡපට්ටනං අගමාසි. ගන්ත්වා ච පන ථලෙපි අට්ඨුසභමත්තං ඨානං පක්ඛන්දිත්වා නාවිකස්ස ඝරද්වාරෙයෙව අට්ඨාසි. මහාසත්තො තෙසං වාණිජානං සුවණ්ණරජතමණිපවාළමුත්තවජිරානි භාජෙත්වා ¶ අදාසි. ‘‘එත්තකෙහි ¶ වො රතනෙහි අලං, මා පුන සමුද්දං පවිසථා’’ති තෙසං ඔවාදං දත්වා යාවජීවං දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාපඤ්ඤොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පරිසා බුද්ධපරිසා අහෙසුං, සුප්පාරකපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුප්පාරකජාතකවණ්ණනා නවමා.
ජාතකුද්දානං –
මාතුපොසක ජුණ්හො ච, ධම්ම උදය පානීයො;
යුධඤ්චයො දසරථො, සංවරො ච සුප්පාරකො;
එකාදසනිපාතම්හි, සඞ්ගීතා නව ජාතකා.
එකාදසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.