📜
12. ද්වාදසකනිපාතො
[464] 1. චූළකුණාලජාතකවණ්ණනා
ලුද්ධානං ¶ ¶ ¶ ලහුචිත්තානන්ති ඉදං ජාතකං කුණාලජාතකෙ (ජා. 2.21.කුණාලජාතක) ආවි භවිස්සති;
චූළකුණාලජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[465] 2. භද්දසාලජාතකවණ්ණනා
කා ත්වං සුද්ධෙහි වත්ථෙහීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඤාතත්ථචරියං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියඤ්හි අනාථපිණ්ඩිකස්ස නිවෙසනෙ පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං නිබද්ධභොජනං පවත්තති, තථා විසාඛාය ච කොසලරඤ්ඤො ච. තත්ථ පන කිඤ්චාපි නානග්ගරසභොජනං දීයති, භික්ඛූනං පනෙත්ථ කොචි විස්සාසිකො නත්ථි, තස්මා භික්ඛූ රාජනිවෙසනෙ න භුඤ්ජන්ති, භත්තං ගහෙත්වා අනාථපිණ්ඩිකස්ස වා විසාඛාය වා අඤ්ඤෙසං වා විස්සාසිකානං ඝරං ගන්ත්වා භුඤ්ජන්ති. රාජා එකදිවසං පණ්ණාකාරං ආහටං ‘‘භික්ඛූනං දෙථා’’ති භත්තග්ගං පෙසෙත්වා ‘‘භත්තග්ගෙ භික්ඛූ නත්ථී’’ති වුත්තෙ ‘‘කහං ගතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අත්තනො විස්සාසිකගෙහෙසු නිසීදිත්වා භුඤ්ජන්තී’’ති සුත්වා භුත්තපාතරාසො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, භොජනං නාම කිං පරම’’න්ති පුච්ඡි. විස්සාසපරමං මහාරාජ, කඤ්ජිකමත්තකම්පි විස්සාසිකෙන දින්නං මධුරං හොතීති. භන්තෙ, කෙන පන සද්ධිං භික්ඛූනං විස්සාසො හොතීති? ‘‘ඤාතීහි වා සෙක්ඛකුලෙහි වා, මහාරාජා’’ති. තතො රාජා චින්තෙසි ‘‘එකං සක්යධීතරං ආනෙත්වා අග්ගමහෙසිං කරිස්සාමි, එවං මයා සද්ධිං භික්ඛූනං ඤාතකෙ විය ¶ විස්සාසො භවිස්සතී’’ති. සො උට්ඨායාසනා අත්තනො නිවෙසනං ගන්ත්වා කපිලවත්ථුං දූතං පෙසෙසි ‘‘ධීතරං මෙ දෙථ, අහං තුම්හෙහි සද්ධිං ඤාතිභාවං ඉච්ඡාමී’’ති.
සාකියා ¶ ¶ දූතවචනං සුත්වා සන්නිපතිත්වා මන්තයිංසු ‘‘මයං කොසලරඤ්ඤො ආණාපවත්තිට්ඨානෙ වසාම, සචෙ දාරිකං න දස්සාම, මහන්තං වෙරං භවිස්සති, සචෙ දස්සාම, කුලවංසො නො භිජ්ජිස්සති, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති. අථ නෙ මහානාමො ආහ – ‘‘මා චින්තයිත්ථ, මම ධීතා වාසභඛත්තියා නාම නාගමුණ්ඩාය නාම දාසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති. සා සොළසවස්සුද්දෙසිකා උත්තමරූපධරා සොභග්ගප්පත්තා පිතු වංසෙන ඛත්තියජාතිකා, තමස්ස ‘ඛත්තියකඤ්ඤා’ති පෙසෙස්සාමා’’ති. සාකියා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා දූතෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සාධු, දාරිකං දස්සාම, ඉදානෙව නං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති ආහංසු. දූතා චින්තෙසුං ‘‘ඉමෙ සාකියා නාම ජාතිං නිස්සාය අතිමානිනො, ‘සදිසී නො’ති වත්වා අසදිසිම්පි දදෙය්යුං, එතෙහි සද්ධිං එකතො භුඤ්ජමානමෙව ගණ්හිස්සාමා’’ති. තෙ එවමාහංසු ‘‘මයං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තා යා තුම්හෙහි සද්ධිං එකතො භුඤ්ජති, තං ගහෙත්වා ගමිස්සාමා’’ති. සාකියා තෙසං නිවාසට්ඨානං දාපෙත්වා ‘‘කිං කරිස්සාමා’’ති චින්තයිංසු. මහානාමො ආහ – ‘‘තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථ, අහං උපායං කරිස්සාමි, තුම්හෙ මම භොජනකාලෙ වාසභඛත්තියං අලඞ්කරිත්වා ආනෙත්වා මයා එකස්මිං කබළෙ ගහිතමත්තෙ ‘දෙව, අසුකරාජා පණ්ණං පහිණි, ඉමං තාව සාසනං සුණාථා’ති පණ්ණං දස්සෙය්යාථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තස්මිං භුඤ්ජමානෙ කුමාරිකං අලඞ්කරිංසු.
මහානාමො ‘‘ධීතරං මෙ ආනෙථ, මයා සද්ධිං භුඤ්ජතූ’’ති ආහ. අථ නං අලඞ්කරිත්වා තාවදෙව ථොකං පපඤ්චං කත්වා ආනයිංසු. සා ‘‘පිතරා සද්ධිං භුඤ්ජිස්සාමී’’ති එකපාතියං හත්ථං ඔතාරෙසි. මහානාමොපි තාය සද්ධිං එකපිණ්ඩං ගහෙත්වා මුඛෙ ඨපෙසි. දුතියපිණ්ඩාය හත්ථෙ පසාරිතෙ ‘‘දෙව, අසුකරඤ්ඤා පණ්ණං පහිතං, ඉමං තාව සාසනං සුණාථා’’ති පණ්ණං උපනාමෙසුං. මහානාමො ‘‘අම්ම, ත්වං භුඤ්ජාහී’’ති දක්ඛිණහත්ථං ¶ පාතියායෙව කත්වා වාමහත්ථෙන ගහෙත්වා පණ්ණං ඔලොකෙසි. තස්ස තං සාසනං උපධාරෙන්තස්සෙව ඉතරා භුඤ්ජි. සො තස්සා භුත්තකාලෙ හත්ථං ධොවිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙසි. තං දිස්වා දූතා ‘‘නිච්ඡයෙනෙසා එතස්ස ධීතා’’ති නිට්ඨමකංසු, න තං අන්තරං ජානිතුං සක්ඛිංසු. මහානාමො මහන්තෙන පරිවාරෙන ¶ ධීතරං පෙසෙසි. දූතාපි නං සාවත්ථිං නෙත්වා ‘‘අයං කුමාරිකා ජාතිසම්පන්නා මහානාමස්ස ධීතා’’ති වදිංසු. රාජා තුස්සිත්වා සකලනගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා තං රතනරාසිම්හි ඨපෙත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ අභිසිඤ්චාපෙසි. සා රඤ්ඤො පියා අහොසි මනාපා.
අථස්සා න චිරස්සෙව ගබ්භො පතිට්ඨහි. රාජා ගබ්භපරිහාරමදාසි. සා දසමාසච්චයෙන සුවණ්ණවණ්ණං පුත්තං විජායි. අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ රාජා අත්තනො අය්යකස්ස සන්තිකං පෙසෙසි ‘‘සක්යරාජධීතා වාසභඛත්තියා පුත්තං විජායි, කිමස්ස නාමං කරොමා’’ති. තං පන සාසනං ¶ ගහෙත්වා ගතො අමච්චො ථොකං බධිරධාතුකො, සො ගන්ත්වා රඤ්ඤො අය්යකස්සාරොචෙසි. සො තං සුත්වා ‘‘වාසභඛත්තියා පුත්තං අවිජායිත්වාපි සබ්බං ජනං අභිභවති, ඉදානි පන අතිවිය රඤ්ඤො වල්ලභා භවිස්සතී’’ති ආහ. සො බධිරඅමච්චො ‘‘වල්ලභා’’ති වචනං දුස්සුතං සුත්වා ‘‘විටටූභො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා රාජානං උපගන්ත්වා ‘‘දෙව, කුමාරස්ස කිර ‘විටටූභො’ති නාමං කරොථා’’ති ආහ. රාජා ‘‘පොරාණකං නො කුලදත්තිකං නාමං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘විටටූභො’’ති නාමං අකාසි. තතො පට්ඨාය කුමාරො කුමාරපරිහාරෙන වඩ්ඪන්තො සත්තවස්සිකකාලෙ අඤ්ඤෙසං කුමාරානං මාතාමහකුලතො හත්ථිරූපකඅස්සරූපකාදීනි ආහරියමානානි දිස්වා මාතරං පුච්ඡි ‘‘අම්ම, අඤ්ඤෙසං මාතාමහකුලතො පණ්ණාකාරො ආහරියති, මය්හං කොචි කිඤ්චි න පෙසෙසි, කිං ත්වං නිම්මාතා නිප්පිතාසී’’ති? අථ නං සා ‘‘තාත, සක්යරාජානො මාතාමහා දූරෙ පන වසන්ති, තෙන තෙ කිඤ්චි න පෙසෙන්තී’’ති වත්වා වඤ්චෙසි.
පුන සොළසවස්සිකකාලෙ ‘‘අම්ම, මාතාමහකුලං පස්සිතුකාමොම්හී’’ති වත්වා ‘‘අලං තාත, කිං තත්ථ ගන්ත්වා කරිස්සසී’’ති වාරියමානොපි පුනප්පුනං යාචි. අථස්ස මාතා ‘‘තෙන හි ¶ ගච්ඡාහී’’ති සම්පටිච්ඡි. සො පිතු ආරොචෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නික්ඛමි. වාසභඛත්තියා පුරෙතරං පණ්ණං පෙසෙසි ‘‘අහං ඉධ සුඛං වසාමි, සාමිනො කිඤ්චි අන්තරං මා දස්සයිංසූ’’ති. සාකියා විටටූභස්ස ආගමනං ඤත්වා ‘‘වන්දිතුං න සක්කා’’ති තස්ස දහරදහරෙ කුමාරකෙ ජනපදං පහිණිංසු. කුමාරෙ කපිලවත්ථුං සම්පත්තෙ සාකියා සන්ථාගාරෙ සන්නිපතිංසු. කුමාරො සන්ථාගාරං ¶ ගන්ත්වා අට්ඨාසි. අථ නං ‘‘අයං තෙ, තාත, මාතාමහො, අයං මාතුලො’’ති වදිංසු සො සබ්බෙ වන්දමානො විචරි. සො යාවපිට්ඨියා රුජනප්පමාණා වන්දිත්වා එකම්පි අත්තානං වන්දමානං අදිස්වා ‘‘කිං නු ඛො මං වන්දන්තා නත්ථී’’ති පුච්ඡි. සාකියා ‘‘තාත, තව කනිට්ඨකුමාරා ජනපදං ගතා’’ති වත්වා තස්ස මහන්තං සක්කාරං කරිංසු. සො කතිපාහං වසිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නික්ඛමි. අථෙකා දාසී සන්ථාගාරෙ තෙන නිසින්නඵලකං ‘‘ඉදං වාසභඛත්තියාය දාසියා පුත්තස්ස නිසින්නඵලක’’න්ති අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා ඛීරොදකෙන ධොවි. එකො පුරිසො අත්තනො ආවුධං පමුස්සිත්වා නිවත්තො තං ගණ්හන්තො විටටූභකුමාරස්ස අක්කොසනසද්දං සුත්වා තං අන්තරං පුච්ඡිත්වා ‘‘වාසභඛත්තියා දාසියා කුච්ඡිස්මිං මහානාමසක්කස්ස ජාතා’’ති ඤත්වා ගන්ත්වා බලකායස්ස කථෙසි. ‘‘වාසභඛත්තියා කිර දාසියා ධීතා’’ති මහාකොලාහලං අහොසි.
කුමාරො තං සුත්වා ‘‘එතෙ තාව මම නිසින්නඵලකං ඛීරොදකෙන ධොවන්තු, අහං පන රජ්ජෙ පතිට්ඨිතකාලෙ ¶ එතෙසං ගලලොහිතං ගහෙත්වා මම නිසින්නඵලකං ධොවිස්සාමී’’ති චිත්තං පට්ඨපෙසි. තස්මිං සාවත්ථිං ගතෙ අමච්චා සබ්බං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘සබ්බෙ මය්හං දාසිධීතරං අදංසූ’’ති සාකියානං කුජ්ඣිත්වා වාසභඛත්තියාය ච පුත්තස්ස ච දින්නපරිහාරං අච්ඡින්දිත්වා දාසදාසීහි ලද්ධබ්බපරිහාරමත්තමෙව දාපෙසි. තතො කතිපාහච්චයෙන සත්ථා රාජනිවෙසනං ආගන්ත්වා නිසීදි. රාජා සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං කිර ඤාතකෙහි දාසිධීතා මය්හං දින්නා, තෙනස්සා අහං සපුත්තාය පරිහාරං අච්ඡින්දිත්වා දාසදාසීහි ලද්ධබ්බපරිහාරමත්තමෙව දාපෙසි’’න්ති ආහ. සත්ථා ‘‘අයුත්තං, මහාරාජ, සාකියෙහි ¶ කතං, දදන්තෙහි නාම සමානජාතිකා දාතබ්බා අස්ස. තං පන මහාරාජ, වදාමි වාසභඛත්තියා ඛත්තියරාජධීතා ඛත්තියස්ස රඤ්ඤො ගෙහෙ අභිසෙකං ලභි, විටටූභොපි ඛත්තියරාජානමෙව පටිච්ච ජාතො, මාතුගොත්තං නාම කිං කරිස්සති, පිතුගොත්තමෙව පමාණන්ති පොරාණකපණ්ඩිතා දලිද්දිත්ථියා කට්ඨහාරිකායපි අග්ගමහෙසිට්ඨානං අදංසු, තස්සා ච කුච්ඡිම්හි ජාතකුමාරො ද්වාදසයොජනිකාය බාරාණසියා රජ්ජං කත්වා කට්ඨවාහනරාජා නාම ජාතො’’ති කට්ඨවාහනජාතකං (ජා. 1.1.7) කථෙසි ¶ . රාජා සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා ‘‘පිතුගොත්තමෙව කිර පමාණ’’න්ති සුත්වා තුස්සිත්වා මාතාපුත්තානං පකතිපරිහාරමෙව දාපෙසි.
රඤ්ඤො පන බන්ධුලො නාම සෙනාපති මල්ලිකං නාම අත්තනො භරියං වඤ්ඣං ‘‘තව කුලඝරමෙව ගච්ඡාහී’’ති කුසිනාරමෙව පෙසෙසි. සා ‘‘සත්ථාරං දිස්වාව ගමිස්සාමී’’ති ජෙතවනං පවිසිත්වා තථාගතං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා ‘‘කහං ගච්ඡසී’’ති ච පුට්ඨා ‘‘සාමිකො මෙ, භන්තෙ, කුලඝරං පෙසෙසී’’ති වත්වා ‘‘කස්මා’’ති වුත්තා ‘‘වඤ්ඣා අපුත්තිකා, භන්තෙ’’ති වත්වා සත්ථාරා ‘‘යදි එවං ගමනකිච්චං නත්ථි, නිවත්තාහී’’ති වුත්තා තුට්ඨා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිවෙසනමෙව පුන අගමාසි. ‘‘කස්මා නිවත්තසී’’ති පුට්ඨා ‘‘දසබලෙන නිවත්තිතාම්හී’’ති ආහ. සෙනාපති ‘‘දිට්ඨං භවිස්සති තථාගතෙන කාරණ’’න්ති ආහ. සා න චිරස්සෙව ගබ්භං පටිලභිත්වා උප්පන්නදොහළා ‘‘දොහළො මෙ උප්පන්නො’’ති ආරොචෙසි. ‘‘කිං දොහළො’’ති? ‘‘වෙසාලියා නගරෙ ලිච්ඡවිරාජානං අභිසෙකමඞ්ගලපොක්ඛරණිං ඔතරිත්වා න්හත්වා පානීයං පිවිතුකාමාම්හි, සාමී’’ති. සෙනාපති ‘‘සාධූ’’ති වත්වා සහස්සථාමධනුං ගහෙත්වා තං රථං ආරොපෙත්වා සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා රථං පාජෙන්තො වෙසාලිං පාවිසි.
තස්මිඤ්ච කාලෙ කොසලරඤ්ඤො බන්ධුලසෙනාපතිනා සද්ධිං එකාචරියකුලෙ උග්ගහිතසිප්පො මහාලි නාම ලිච්ඡවී අන්ධො ලිච්ඡවීනං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසන්තො ද්වාරසමීපෙ වසති. සො රථස්ස උම්මාරෙ පටිඝට්ටනසද්දං සුත්වා ‘‘බන්ධුලමල්ලස්ස රථපතනසද්දො ¶ එසො, අජ්ජ ලිච්ඡවීනං ¶ භයං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ආහ. පොක්ඛරණියා අන්තො ච බහි ච ආරක්ඛා බලවා, උපරි ලොහජාලං පත්ථටං, සකුණානම්පි ඔකාසො නත්ථි. සෙනාපති පන රථා ඔතරිත්වා ආරක්ඛකෙ ඛග්ගෙන පහරන්තො පලාපෙත්වා ලොහජාලං ඡින්දිත්වා අන්තොපොක්ඛරණියං භරියං ඔතාරෙත්වා න්හාපෙත්වා පායෙත්වා සයම්පි න්හත්වා මල්ලිකං රථං ආරොපෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා ආගතමග්ගෙනෙව පායාසි. ආරක්ඛකා ගන්ත්වා ලිච්ඡවීනං ආරොචෙසුං. ලිච්ඡවිරාජානො කුජ්ඣිත්වා පඤ්ච රථසතානි ආරුය්හ ‘‘බන්ධුලමල්ලං ගණ්හිස්සාමා’’ති නික්ඛමිංසු. තං පවත්තිං මහාලිස්ස ආරොචෙසුං. මහාලි ‘‘මා ගමිත්ථ, සො හි වො සබ්බෙ ඝාතයිස්සතී’’ති ආහ. තෙපි ‘‘මයං ගමිස්සාමයෙවා’’ති වදිංසු. තෙන හි චක්කස්ස යාව නාභිතො පථවිං පවිට්ඨට්ඨානං ¶ දිස්වා නිවත්තෙය්යාථ, තතො අනිවත්තන්තා පුරතො අසනිසද්දං විය සුණිස්සථ, තම්හා ඨානා නිවත්තෙය්යාථ, තතො අනිවත්තන්තා තුම්හාකං රථධුරෙසු ඡිද්දං පස්සිස්සථ, තම්හා ඨානා නිවත්තෙය්යාථ, පුරතො මාගමිත්ථාති. තෙ තස්ස වචනෙන අනිවත්තිත්වා තං අනුබන්ධිංසුයෙව.
මල්ලිකා දිස්වා ‘‘රථා, සාමි, පඤ්ඤායන්තී’’ති ආහ. තෙන හි එකස්ස රථස්ස විය පඤ්ඤායනකාලෙ මම ආරොචෙය්යාසීති. සා යදා සබ්බෙ එකො විය හුත්වා පඤ්ඤායිංසු, තදා ‘‘එකමෙව සාමි රථසීසං පඤ්ඤායතී’’ති ආහ. බන්ධුලො ‘‘තෙන හි ඉමා රස්මියො ගණ්හාහී’’ති තස්සා රස්මියො දත්වා රථෙ ඨිතොව ධනුං ආරොපෙති, රථචක්කං යාව නාභිතො පථවිං පාවිසි, ලිච්ඡවිනො තං ඨානං දිස්වාපි න නිවත්තිංසු. ඉතරො ථොකං ගන්ත්වා ජියං පොථෙසි, අසනිසද්දො විය අහොසි. තෙ තතොපි න නිවත්තිංසු, අනුබන්ධන්තා ගච්ඡන්තෙව. බන්ධුලො රථෙ ඨිතකොව එකං සරං ඛිපි. සො පඤ්චන්නං රථසතානං රථසීසං ඡිද්දං කත්වා පඤ්ච රාජසතානි පරිකරබන්ධනට්ඨානෙ විජ්ඣිත්වා පථවිං පාවිසි. තෙ අත්තනො විද්ධභාවං අජානිත්වා ‘‘තිට්ඨ රෙ, තිට්ඨ රෙ’’ති වදන්තා අනුබන්ධිංසුයෙව. බන්ධුලො රථං ඨපෙත්වා ‘‘තුම්හෙ මතකා, මතකෙහි සද්ධිං මය්හං යුද්ධං නාම නත්ථී’’ති ආහ. තෙ ‘‘මතකා නාම අම්හාදිසා නෙව හොන්තී’’ති වදිංසු. ‘‘තෙන හි සබ්බපච්ඡිමස්ස පරිකරං මොචෙථා’’ති. තෙ ¶ මොචයිංසු. සො මුත්තමත්තෙයෙව මරිත්වා පතිතො. අථ නෙ ‘‘සබ්බෙපි තුම්හෙ එවරූපා, අත්තනො ඝරානි ගන්ත්වා සංවිධාතබ්බං සංවිදහිත්වා පුත්තදාරෙ අනුසාසිත්වා සන්නාහං මොචෙථා’’ති ආහ. තෙ තථා කත්වා සබ්බෙ ජීවිතක්ඛයං පත්තා.
බන්ධුලොපි මල්ලිකං සාවත්ථිං ආනෙසි. සා සොළසක්ඛත්තුං යමකෙ පුත්තෙ විජායි, සබ්බෙපි සූරා ථාමසම්පන්නා අහෙසුං, සබ්බසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පාපුණිංසු. එකෙකස්සපි පුරිසසහස්සපරිවාරො අහොසි ¶ . පිතරා සද්ධිං රාජනිවෙසනං ගච්ඡන්තෙහි තෙහෙව රාජඞ්ගණං පරිපූරි. අථෙකදිවසං විනිච්ඡයෙ කූටඩ්ඩපරාජිතා මනුස්සා බන්ධුලං ආගච්ඡන්තං දිස්වා මහාරවං විරවන්තා විනිච්ඡයඅමච්චානං කූටඩ්ඩකාරණං තස්ස ආරොචෙසුං. සොපි විනිච්ඡයං ගන්ත්වා තං අඩ්ඩං තීරෙත්වා සාමිකමෙව සාමිකං, අස්සාමිකමෙව අස්සාමිකං ¶ අකාසි. මහාජනො මහාසද්දෙන සාධුකාරං පවත්තෙසි. රාජා ‘‘කිමිද’’න්ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා තුස්සිත්වා සබ්බෙපි තෙ අමච්චෙ හාරෙත්වා බන්ධුලස්සෙව විනිච්ඡයං නිය්යාදෙසි. සො තතො පට්ඨාය සම්මා විනිච්ඡිනි. තතො පොරාණකවිනිච්ඡයිකා ලඤ්ජං අලභන්තා අප්පලාභා හුත්වා ‘‘බන්ධුලො රජ්ජං පත්ථෙතී’’ති රාජකුලෙ පරිභින්දිංසු. රාජා තං කථං ගහෙත්වා චිත්තං නිග්ගහෙතුං නාසක්ඛි, ‘‘ඉමස්මිං ඉධෙව ඝාතියමානෙ ගරහා මෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති පුන චින්තෙත්වා ‘‘පයුත්තපුරිසෙහි පච්චන්තං පහරාපෙත්වා තෙ පලාපෙත්වා නිවත්තකාලෙ අන්තරාමග්ගෙ පුත්තෙහි සද්ධිං මාරෙතුං වට්ටතී’’ති බන්ධුලං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘පච්චන්තො කිර කුපිතො, තව පුත්තෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා චොරෙ ගණ්හාහී’’ති පහිණිත්වා ‘‘එත්ථෙවස්ස ද්වත්තිංසාය පුත්තෙහි සද්ධිං සීසං ඡින්දිත්වා ආහරථා’’ති තෙහි සද්ධිං අඤ්ඤෙපි සමත්ථෙ මහායොධෙ පෙසෙසි. තස්මිං පච්චන්තං ගච්ඡන්තෙයෙව ‘‘සෙනාපති කිර ආගච්ඡතී’’ති සුත්වාව පයුත්තකචොරා පලායිංසු. සො තං පදෙසං ආවාසාපෙත්වා ජනපදං සණ්ඨපෙත්වා නිවත්ති.
අථස්ස නගරතො අවිදූරෙ ඨානෙ තෙ යොධා පුත්තෙහි සද්ධිං සීසං ඡින්දිංසු. තං දිවසං මල්ලිකාය පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ද්වෙ අග්ගසාවකා නිමන්තිතා හොන්ති. අථස්සා පුබ්බණ්හසමයෙ ‘‘සාමිකස්ස තෙ සද්ධිං පුත්තෙහි සීසං ඡින්දිංසූ’’ති පණ්ණං ආහරිත්වා අදංසු. සා තං පවත්තිං ඤත්වා ¶ කස්සචි කිඤ්චි අවත්වා පණ්ණං උච්ඡඞ්ගෙ කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝමෙව පරිවිසි. අථස්සා පරිචාරිකා භික්ඛූනං භත්තං දත්වා සප්පිචාටිං ආහරන්තියො ථෙරානං පුරතො චාටිං භින්දිංසු. ධම්මසෙනාපති ‘‘උපාසිකෙ, භෙදනධම්මං භින්නං, න චින්තෙතබ්බ’’න්ති ආහ. සා උච්ඡඞ්ගතො පණ්ණං නීහරිත්වා ‘‘ද්වත්තිංසපුත්තෙහි සද්ධිං පිතු සීසං ඡින්නන්ති මෙ ඉමං පණ්ණං ආහරිංසු, අහං ඉදං සුත්වාපි න චින්තෙමි, සප්පිචාටියා භින්නාය කිං චින්තෙමි, භන්තෙ’’ති ආහ. ධම්මසෙනාපති ‘‘අනිමිත්තමනඤ්ඤාත’’න්තිආදීනි (සු. නි. 579) වත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං අගමාසි. සාපි ද්වත්තිංස සුණිසායො පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තුම්හාකං සාමිකා අත්තනො පුරිමකම්මඵලං ලභිංසු, තුම්හෙ මා සොචිත්ථ මා පරිදෙවිත්ථ, රඤ්ඤො උපරි මනොපදොසං මා කරිත්ථා’’ති ඔවදි.
රඤ්ඤො චරපුරිසා තං කථං සුත්වා තෙසං නිද්දොසභාවං රඤ්ඤො කථයිංසු. රාජා සංවෙගප්පත්තො තස්සා නිවෙසනං ගන්ත්වා මල්ලිකඤ්ච සුණිසායො ¶ චස්සා ඛමාපෙත්වා මල්ලිකාය වරං අදාසි. සා ¶ ‘‘ගහිතො මෙ හොතූ’’ති වත්වා තස්මිං ගතෙ මතකභත්තං දත්වා න්හත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘දෙව, තුම්හෙහි මෙ වරො දින්නො, මය්හඤ්ච අඤ්ඤෙන අත්ථො නත්ථි, ද්වත්තිංසාය මෙ සුණිසානං මම ච කුලඝරගමනං අනුජානාථා’’ති ආහ. රාජා සම්පටිච්ඡි. සා ද්වත්තිංසාය සුණිසානං සකකුලං පෙසෙත්වා සයං කුසිනාරනගරෙ අත්තනො කුලඝරං අගමාසි. රාජා බන්ධුලසෙනාපතිනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝකාරායනස්ස නාම සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි. සො පන ‘‘මාතුලො මෙ ඉමිනා මාරිතො’’ති රඤ්ඤො ඔතාරං ගවෙසන්තො විචරති. රාජාපි නිප්පරාධස්ස බන්ධුලස්ස මාරිතකාලතො පට්ඨාය විප්පටිසාරී චිත්තස්සාදං න ලභති, රජ්ජසුඛං නානුභොති.
තදා සත්ථා සාකියානං වෙළුං නාම නිගමං උපනිස්සාය විහරති. රාජා තත්ථ ගන්ත්වා ආරාමතො අවිදූරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙත්වා ‘‘මහන්තෙන පරිවාරෙන සත්ථාරං වන්දිස්සාමා’’ති විහාරං ගන්ත්වා පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි දීඝකාරායනස්ස දත්වා එකකොව ගන්ධකුටිං පාවිසි. සබ්බං ධම්මචෙතියසුත්තනියාමෙනෙව (ම. නි. 2.364 ආදයො) වෙදිතබ්බං. තස්මිං ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ දීඝකාරායනො තානි පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි ගහෙත්වා විටටූභං ¶ රාජානං කත්වා රඤ්ඤො එකං අස්සං එකඤ්ච උපට්ඨානකාරිකං මාතුගාමං නිවත්තෙත්වා සාවත්ථිං අගමාසි. රාජා සත්ථාරා සද්ධිං පියකථං කථෙත්වා නික්ඛන්තො සෙනං අදිස්වා තං මාතුගාමං පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘අහං භාගිනෙය්යං අජාතසත්තුං ආදාය ආගන්ත්වා විටටූභං ගහෙස්සාමී’’ති රාජගහනගරං ගච්ඡන්තො විකාලෙ ද්වාරෙසු පිහිතෙසු නගරං පවිසිතුමසක්කොන්තො එකිස්සාය සාලාය නිපජ්ජිත්වා වාතාතපෙන කිලන්තො රත්තිභාගෙ තත්ථෙව කාලමකාසි. විභාතාය රත්තියා ‘‘දෙව කොසලනරින්ද, ඉදානි අනාථොසි ජාතො’’ති විලපන්තියා තස්සා ඉත්ථියා සද්දං සුත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො මාතුලස්ස මහන්තෙන සක්කාරෙන සරීරකිච්චං කාරෙසි.
විටටූභොපි රජ්ජං ලභිත්වා තං වෙරං සරිත්වා ‘‘සබ්බෙපි සාකියෙ මාරෙස්සාමී’’ති මහතියා සෙනාය නික්ඛමි. තං දිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො ඤාතිසඞ්ඝස්ස විනාසං දිස්වා ‘‘ඤාතිසඞ්ගහං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුබ්බණ්හසමයෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ¶ පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ගන්ධකුටියං සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා සායන්හසමයෙ ආකාසෙන ගන්ත්වා කපිලවත්ථුසාමන්තෙ එකස්මිං කබරච්ඡායෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. තතො අවිදූරෙ විටටූභස්ස රජ්ජසීමාය අන්තො සන්දච්ඡායො නිග්රොධරුක්ඛො අත්ථි, විටටූභො සත්ථාරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, කිංකාරණා එවරූපාය උණ්හවෙලාය ඉමස්මිං කබරච්ඡායෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදථ, එතස්මිං සන්දච්ඡායෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ නිසීදථ, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘හොතු, මහාරාජ, ඤාතකානං ඡායා ¶ නාම සීතලා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඤාතකානං රක්ඛණත්ථාය සත්ථා ආගතො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සාවත්ථිමෙව පච්චාගමි. සත්ථාපි උප්පතිත්වා ජෙතවනමෙව ගතො.
රාජා සාකියානං දොසං සරිත්වා දුතියං නික්ඛමිත්වා තථෙව සත්ථාරං පස්සිත්වා පුන නිවත්තිත්වා තතියවාරෙ නික්ඛමිත්වා තත්ථෙව සත්ථාරං පස්සිත්වා නිවත්ති. චතුත්ථවාරෙ පන තස්මිං නික්ඛන්තෙ සත්ථා සාකියානං පුබ්බකම්මං ඔලොකෙත්වා තෙසං නදියං විසපක්ඛිපනපාපකම්මස්ස අප්පටිබාහිරභාවං ඤත්වා චතුත්ථවාරෙ න අගමාසි. විටටූභරාජා ඛීරපායකෙ දාරකෙ ආදිං කත්වා සබ්බෙ සාකියෙ ඝාතෙත්වා ගලලොහිතෙන නිසින්නඵලකං ධොවිත්වා පච්චාගමි. සත්ථරි තතියවාරෙ ගමනතො පච්චාගන්ත්වා පුනදිවසෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ¶ නිට්ඨාපිතභත්තකිච්චෙ ගන්ධකුටියං පවිසන්තෙ දිසාහි සන්නිපතිතා භික්ඛූ ධම්මසභායං නිසීදිත්වා ‘‘ආවුසො, සත්ථා අත්තානං දස්සෙත්වා රාජානං නිවත්තාපෙත්වා ඤාතකෙ මරණභයා මොචෙසි, එවං ඤාතකානං අත්ථචරො සත්ථා’’ති භගවතො ගුණකථං කථයිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව තථාගතො ඤාතකානං අත්ථං චරති, පුබ්බෙපි චරියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො නාම රාජා දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො එකදිවසං චින්තෙසි ‘‘ජම්බුදීපතලෙ රාජානො බහුථම්භෙසු පාසාදෙසු වසන්ති, තස්මා බහූහි ථම්භෙහි පාසාදකරණං නාම අනච්ඡරියං, යංනූනාහං එකථම්භකං පාසාදං කාරෙය්යං, එවං සබ්බරාජූනං අග්ගරාජා භවිස්සාමී’’ති. සො වඩ්ඪකී පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මය්හං සොභග්ගප්පත්තං එකථම්භකං පාසාදං කරොථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති ¶ සම්පටිච්ඡිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා උජූ මහන්තෙ එකථම්භකපාසාදාරහෙ බහූ රුක්ඛෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ රුක්ඛා සන්ති, මග්ගො පන විසමො, න සක්කා ඔතාරෙතුං, රඤ්ඤො ආචික්ඛිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා තථා අකංසු. රාජා ‘‘කෙනචි උපායෙන සණිකං ඔතාරෙථා’’ති වත්වා ‘‘දෙව, යෙන කෙනචි උපායෙන න සක්කා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි මම උය්යානෙ එකං රුක්ඛං උපධාරෙථා’’ති ආහ. වඩ්ඪකී උය්යානං ගන්ත්වා එකං සුජාතං උජුකං ගාමනිගමපූජිතං රාජකුලතොපි ලද්ධබලිකම්මං මඞ්ගලසාලරුක්ඛං දිස්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘උය්යානෙ රුක්ඛො නාම මම පටිබද්ධො, ගච්ඡථ භො තං ඡින්දථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා උය්යානං ගන්ත්වා රුක්ඛෙ ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලිකං දත්වා සුත්තෙන පරික්ඛිපිත්වා පුප්ඵකණ්ණිකං බන්ධිත්වා දීපං ජාලෙත්වා බලිකම්මං කත්වා ‘‘ඉතො ¶ සත්තමෙ දිවසෙ ආගන්ත්වා රුක්ඛං ඡින්දිස්සාම, රාජා ඡින්දාපෙති, ඉමස්මිං රුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡතු, අම්හාකං දොසො නත්ථී’’ති සාවෙසුං.
අථ ¶ තස්මිං නිබ්බත්තො දෙවපුත්තො තං වචනං සුත්වා ‘‘නිස්සංසයං ඉමෙ වඩ්ඪකී ඉමං රුක්ඛං ඡින්දිස්සන්ති, විමානං මෙ නස්සිස්සති, විමානපරියන්තිකමෙව ඛො පන මය්හං ජීවිතං, ඉමඤ්ච රක්ඛං පරිවාරෙත්වා ඨිතෙසු තරුණසාලරුක්ඛෙසු නිබ්බත්තානං මම ඤාතිදෙවතානම්පි බහූනි විමානානි නස්සිස්සන්ති. විමානපරියන්තිකමෙව මම ඤාතීනං දෙවතානම්පි ජීවිතං, න ඛො පන මං තථා අත්තනො විනාසො බාධති, යථා ඤාතීනං, තස්මා නෙසං මයා ජීවිතං දාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා අඩ්ඪරත්තසමයෙ දිබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො රඤ්ඤො සිරිගබ්භං පවිසිත්වා සකලගබ්භං එකොභාසං කත්වා උස්සිසකපස්සෙ රොදමානො අට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වා භීතතසිතො තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කා ත්වං සුද්ධෙහි වත්ථෙහි, අඝෙ වෙහායසං ඨිතා;
කෙන ත්යාස්සූනි වත්තන්ති, කුතො තං භයමාගත’’න්ති.
තත්ථ කා ත්වන්ති නාගයක්ඛසුපණ්ණසක්කාදීසු කා නාම ත්වන්ති පුච්ඡති. වත්ථෙහීති වචනමත්තමෙවෙතං, සබ්බෙපි පන දිබ්බාලඞ්කාරෙ සන්ධායෙවමාහ. අඝෙති අප්පටිඝෙ ආකාසෙ. වෙහායසන්ති තස්සෙව වෙවචනං. කෙන ත්යාස්සූනි වත්තන්තීති කෙන කාරණෙන තව අස්සූනි වත්තන්ති. කුතොති ඤාතිවියොගධනවිනාසාදීනං කිං නිස්සාය තං භයමාගතන්ති පුච්ඡති.
තතො ¶ දෙවරාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘තවෙව දෙව විජිතෙ, භද්දසාලොති මං විදූ;
සට්ඨි වස්සසහස්සානි, තිට්ඨතො පූජිතස්ස මෙ.
‘‘කාරයන්තා නගරානි, අගාරෙ ච දිසම්පති;
විවිධෙ චාපි පාසාදෙ, න මං තෙ අච්චමඤ්ඤිසුං;
යථෙව මං තෙ පූජෙසුං, තථෙව ත්වම්පි පූජයා’’ති.
තත්ථ ¶ තිට්ඨතොති සකලබාරාණසිනගරෙහි චෙව ගාමනිගමෙහි ච තයා ච පූජිතස්ස නිච්චං බලිකම්මඤ්ච සක්කාරඤ්ච ලභන්තස්ස මය්හං ඉමස්මිං උය්යානෙ තිට්ඨන්තස්ස එත්තකො කාලො ගතොති දස්සෙති. නගරානීති නගරපටිසඞ්ඛරණකම්මානි. අගාරෙචාති භූමිගෙහානි. දිසම්පතීති දිසානං ¶ පති, මහාරාජ. න මං තෙති තෙ නගරපටිසඞ්ඛරණාදීනි කරොන්තා ඉමස්මිං නගරෙ පොරාණකරාජානො මං නාතිමඤ්ඤිසුං නාතික්කමිංසු න විහෙඨයිංසු, මම නිවාසරුක්ඛං ඡින්දිත්වා අත්තනො කම්මං න කරිංසු, මය්හං පන සක්කාරමෙව කරිංසූති අවච. යථෙවාති තස්මා යථෙව තෙ පොරාණකරාජානො මං පූජයිංසු, එකොපි ඉමං රුක්ඛං න ඡින්දාපෙසි, ත්වඤ්චාපි මං තථෙව පූජය, මා මෙ රුක්ඛං ඡෙදයීති.
තතො රාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘තං ඉවාහං න පස්සාමි, ථූලං කායෙන තෙ දුමං;
ආරොහපරිණාහෙන, අභිරූපොසි ජාතියා.
‘‘පාසාදං කාරයිස්සාමි, එකත්ථම්භං මනොරමං;
තත්ථ තං උපනෙස්සාමි, චිරං තෙ යක්ඛ ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ කායෙනාති පමාණෙන. ඉදං වුත්තං හොති – තව පමාණෙන තං විය ථූලං මහන්තං අඤ්ඤං දුමං න පස්සාමි, ත්වඤ්ඤෙව පන ආරොහපරිණාහෙන සුජාතසඞ්ඛාතාය සමසණ්ඨානඋජුභාවප්පකාරාය ජාතියා ච අභිරූපො සොභග්ගප්පත්තො එකථම්භපාසාදාරහොති. පාසාදන්ති තස්මා තං ඡෙදාපෙත්වා අහං පාසාදං කාරාපෙස්සාමෙව. තත්ථ තන්ති තං ¶ පනාහං සම්ම දෙවරාජ, තත්ථ පාසාදෙ උපනෙස්සාමි, සො ත්වං මයා සද්ධිං එකතො වසන්තො අග්ගගන්ධමාලාදීනි ලභන්තො සක්කාරප්පත්තො සුඛං ජීවිස්සසි, නිවාසට්ඨානාභාවෙන මෙ විනාසො භවිස්සතීති මා චින්තයි, චිරං තෙ යක්ඛ ජීවිතං භවිස්සතීති.
තං සුත්වා දෙවරාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘එවං චිත්තං උදපාදි, සරීරෙන විනාභාවො;
පුථුසො මං විකන්තිත්වා, ඛණ්ඩසො අවකන්තථ.
‘‘අග්ගෙ ¶ ච ඡෙත්වා මජ්ඣෙ ච, පච්ඡා මූලම්හි ඡින්දථ;
එවං මෙ ඡිජ්ජමානස්ස, න දුක්ඛං මරණං සියා’’ති.
තත්ථ ¶ එවං චිත්තං උදපාදීති යදි එවං චිත්තං තව උප්පන්නං. සරීරෙන විනාභාවොති යදි තෙ මම සරීරෙන භද්දසාලරුක්ඛෙන සද්ධිං මම විනාභාවො පත්ථිතො. පුථුසොති බහුධා. විකන්තිත්වාති ඡින්දිත්වා. ඛණ්ඩසොති ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කත්වා අවකන්තථ. අග්ගෙ චාති අවකන්තන්තා පන පඨමං අග්ගෙ, තතො මජ්ඣෙ ඡෙත්වා සබ්බපච්ඡා මූලෙ ඡින්දථ. එවඤ්හි මෙ ඡිජ්ජමානස්ස න දුක්ඛං මරණං සියා, සුඛං නු ඛණ්ඩසො භවෙය්යාති යාචති.
තතො රාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘හත්ථපාදං යථා ඡින්දෙ, කණ්ණනාසඤ්ච ජීවතො;
තතො පච්ඡා සිරො ඡින්දෙ, තං දුක්ඛං මරණං සියා.
‘‘සුඛං නු ඛණ්ඩසො ඡින්නං, භද්දසාල වනප්පති;
කිංහෙතු කිං උපාදාය, ඛණ්ඩසො ඡින්නමිච්ඡසී’’ති.
තත්ථ හත්ථපාදන්ති හත්ථෙ ච පාදෙ ච. තං දුක්ඛන්ති එවං පටිපාටියා ඡිජ්ජන්තස්ස චොරස්ස තං මරණං දුක්ඛං සියා. සුඛං නූති සම්ම භද්දසාල, වජ්ඣප්පත්තා චොරා සුඛෙන මරිතුකාමා සීසච්ඡෙදං යාචන්ති, න ඛණ්ඩසො ඡෙදනං, ත්වං පන එවං යාචසි, තෙන තං පුච්ඡාමි ‘‘සුඛං නු ඛණ්ඩසො ඡින්න’’න්ති. කිංහෙතූති ඛණ්ඩසො ඡින්නං නාම න සුඛං, කාරණෙන පනෙත්ථ භවිතබ්බන්ති තං පුච්ඡන්තො එවමාහ.
අථස්ස ¶ ආචික්ඛන්තො භද්දසාලො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යඤ්ච හෙතුමුපාදාය, හෙතුං ධම්මූපසංහිතං;
ඛණ්ඩසො ඡින්නමිච්ඡාමි, මහාරාජ සුණොහි මෙ.
‘‘ඤාතී මෙ සුඛසංවද්ධා, මම පස්සෙ නිවාතජා;
තෙපිහං උපහිංසෙය්ය, පරෙසං අසුඛොචිත’’න්ති.
තත්ථ ¶ හෙතුං ධම්මූපසංහිතන්ති මහාරාජ, යං හෙතුසභාවයුත්තමෙව, න හෙතුපතිරූපකං, හෙතුං උපාදාය ආරබ්භ සන්ධායාහං ඛණ්ඩසො ඡින්නමිච්ඡාමි, තං ඔහිතසොතො සුණොහීති අත්ථො. ඤාතී ¶ මෙති මම භද්දසාලරුක්ඛස්ස ඡායාය සුඛසංවද්ධා මම පස්සෙ තරුණසාලරුක්ඛෙසු නිබ්බත්තා මයා කතවාතපරිත්තාණත්තා නිවාතජා මම ඤාතකා දෙවසඞ්ඝා අත්ථි, තෙ අහං විසාලසාඛවිටපො මූලෙ ඡින්දිත්වා පතන්තො උපහිංසෙය්යං, සංභග්ගවිමානෙ කරොන්තො විනාසෙය්යන්ති අත්ථො. පරෙසං අසුඛොචිතන්ති එවං සන්තෙ මයා තෙසං පරෙසං ඤාතිදෙවසඞ්ඝානං අසුඛං දුක්ඛං ඔචිතං වඩ්ඪිතං, න චාහං තෙසං දුක්ඛකාමො, තස්මා භද්දසාලං ඛණ්ඩසො ඛණ්ඩසො ඡින්දාපෙමීති අයමෙත්ථාධිප්පායො.
තං සුත්වා රාජා ‘‘ධම්මිකො වතායං, දෙවපුත්තො, අත්තනො විමානවිනාසතොපි ඤාතීනං විමානවිනාසං න ඉච්ඡති, ඤාතීනං අත්ථචරියං චරති, අභයමස්ස දස්සාමී’’ති තුස්සිත්වා ඔසානගාථමාහ –
‘‘චෙතෙය්යරූපං චෙතෙසි, භද්දසාල වනප්පති;
හිතකාමොසි ඤාතීනං, අභයං සම්ම දම්මි තෙ’’ති.
තත්ථ චෙතෙය්යරූපං චෙතෙසීති ඤාතීසු මුදුචිත්තතාය චින්තෙන්තො චින්තෙතබ්බයුත්තකමෙව චින්තෙසි. ඡෙදෙය්යරූපං ඡෙදෙසීතිපි පාඨො. තස්සත්ථො – ඛණ්ඩසො ඡින්නමිච්ඡන්තො ඡෙදෙතබ්බයුත්තකමෙව ඡෙදෙසීති. අභයන්ති එතස්මිං තෙ සම්ම, ගුණෙ පසීදිත්වා අභයං දදාමි, න මෙ පාසාදෙනත්ථො, නාහං තං ඡෙදාපෙස්සාමි, ගච්ඡ ඤාතිසඞ්ඝපරිවුතො සක්කතගරුකතො සුඛං ජීවාති ආහ.
දෙවරාජා ¶ රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා අගමාසි. රාජා තස්සොවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි තථාගතො ඤාතත්ථචරියං අචරියෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, තරුණසාලෙසු නිබ්බත්තදෙවතා බුද්ධපරිසා, භද්දසාලදෙවරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
භද්දසාලජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[466] 3. සමුද්දවාණිජජාතකවණ්ණනා
කසන්ති ¶ ¶ වපන්ති තෙ ජනාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස පඤ්ච කුලසතානි ගහෙත්වා නිරයෙ පතිතභාවං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි අග්ගසාවකෙසු පරිසං ගහෙත්වා පක්කන්තෙසු සොකං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො උණ්හලොහිතෙ මුඛතො නික්ඛන්තෙ බලවවෙදනාපීළිතො තථාගතස්ස ගුණං අනුස්සරිත්වා ‘‘අහමෙව නව මාසෙ තථාගතස්ස අනත්ථං චින්තෙසිං, සත්ථු පන මයි පාපචිත්තං නාම නත්ථි, අසීතිමහාථෙරානම්පි මයි ආඝාතො නාම නත්ථි, මයා කතකම්මෙන අහමෙව ඉදානි අනාථො ජාතො, සත්ථාරාපිම්හි විස්සට්ඨො මහාථෙරෙහිපි ඤාතිසෙට්ඨෙන රාහුලත්ථෙරෙනපි සක්යරාජකුලෙහිපි, ගන්ත්වා සත්ථාරං ඛමාපෙස්සාමී’’ති පරිසාය සඤ්ඤං දත්වා අත්තානං පඤ්චකෙන ගාහාපෙත්වා රත්තිං රත්තිං ගච්ඡන්තො කොසලරට්ඨං සම්පාපුණි. ආනන්දත්ථෙරො සත්ථු ආරොචෙසි ‘‘දෙවදත්තො කිර, භන්තෙ, තුම්හාකං ඛමාපෙතුං ආගච්ඡතී’’ති. ‘‘ආනන්ද, දෙවදත්තො මම දස්සනං න ලභිස්සතී’’ති.
අථ තස්මිං සාවත්ථිනගරද්වාරං සම්පත්තෙ පුන ථෙරො ආරොචෙසි, භගවාපි තථෙව අවච. තස්ස ජෙතවනෙ පොක්ඛරණියා සමීපං ආගතස්ස පාපං මත්ථකං පාපුණි, සරීරෙ ඩාහො උප්පජ්ජි, න්හත්වා පානීයං පිවිතුකාමො හුත්වා ‘‘මඤ්චකතො මං ආවුසො ඔතාරෙථ, පානීයං පිවිස්සාමී’’ති ආහ. තස්ස ඔතාරෙත්වා භූමියං ඨපිතමත්තස්ස චිත්තස්සාදෙ අලද්ධෙයෙව මහාපථවී විවරමදාසි. තාවදෙව තං අවීචිතො ¶ අග්ගිජාලා උට්ඨාය පරික්ඛිපිත්වා ගණ්හි. සො ‘‘පාපකම්මං මෙ මත්ථකං පත්ත’’න්ති තථාගතස්ස ගුණෙ අනුස්සරිත්වා –
‘‘ඉමෙහි අට්ඨීහි තමග්ගපුග්ගලං, දෙවාතිදෙවං නරදම්මසාරථිං;
සමන්තචක්ඛුං සතපුඤ්ඤලක්ඛණං, පාණෙහි බුද්ධං සරණං උපෙමී’’ති. (මි. ප. 4.1.3) –
ඉමාය ගාථාය සරණෙ පතිට්ඨහන්තො අවීචිපරායණො අහොසි. තස්ස පන පඤ්ච උපට්ඨාකකුලසතානි අහෙසුං. තානිපි තප්පක්ඛිකානි හුත්වා දසබලං අක්කොසිත්වා අවීචිම්හියෙව නිබ්බත්තිංසු. එවං සො තානි පඤ්ච කුලසතානි ගණ්හිත්වා අවීචිම්හි පතිට්ඨිතො.
අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො පාපො ලාභසක්කාරගිද්ධතාය ¶ ¶ සම්මාසම්බුද්ධෙ අට්ඨානෙ කොපං බන්ධිත්වා අනාගතභයමනොලොකෙත්වා පඤ්චහි කුලසතෙහි සද්ධිං අවීචිපරායණො ජාතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තො ලාභසක්කාරගිද්ධො හුත්වා අනාගතභයං න ඔලොකෙසි, පුබ්බෙපි අනාගතභයං අනොලොකෙත්වා පච්චුප්පන්නසුඛගිද්ධෙන සද්ධිං පරිසාය මහාවිනාසං පත්තො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසිතො අවිදූරෙ කුලසහස්සනිවාසො මහාවඩ්ඪකීගාමො අහොසි. තත්ථ වඩ්ඪකී ‘‘තුම්හාකං මඤ්චං කරිස්සාම, පීඨං කරිස්සාම, ගෙහං කරිස්සාමා’’ති වත්වා මනුස්සානං හත්ථතො බහුං ඉණං ගහෙත්වා කිඤ්චි කාතුං න සක්ඛිංසු. මනුස්සා දිට්ඨදිට්ඨෙ වඩ්ඪකී චොදෙන්ති පලිබුද්ධන්ති. තෙ ඉණායිකෙහි උපද්දුතා සුඛං වසිතුං අසක්කොන්තා ‘‘විදෙසං ගන්ත්වා යත්ථ කත්ථචි වසිස්සාමා’’ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා රුක්ඛෙ ඡින්දිත්වා මහතිං නාවං බන්ධිත්වා නදිං ඔතාරෙත්වා ආහරිත්වා ගාමතො ගාවුතඩ්ඪයොජනමත්තෙ ඨානෙ ඨපෙත්වා අඩ්ඪරත්තසමයෙ ගාමං ආගන්ත්වා පුත්තදාරමාදාය නාවට්ඨානං ගන්ත්වා නාවං ¶ ආරුය්හ අනුක්කමෙන මහාසමුද්දං පවිසිත්වා වාතවෙගෙන විචරන්තා සමුද්දමජ්ඣෙ එකං දීපකං පාපුණිංසු. තස්මිං පන දීපකෙ සයංජාතසාලිඋච්ඡුකදලිඅම්බජම්බුපනසතාලනාළිකෙරාදීනි විවිධඵලානි අත්ථි, අඤ්ඤතරො පභින්නනාවො පුරිසො පඨමතරං තං දීපකං පත්වා සාලිභත්තං භුඤ්ජමානො උච්ඡුආදීනි ඛාදමානො ථූලසරීරො නග්ගො පරූළ්හකෙසමස්සු තස්මිං දීපකෙ පටිවසති.
වඩ්ඪකී චින්තයිංසු ‘‘සචෙ අයං දීපකො රක්ඛසපරිග්ගහිතො භවිස්සති, සබ්බෙපි අම්හෙ විනාසං පාපුණිස්සාම, පරිග්ගණ්හිස්සාම තාව න’’න්ති. අථ සත්තට්ඨ පුරිසා සූරා බලවන්තො ¶ සන්නද්ධපඤ්චාවුධා හුත්වා ඔතරිත්වා දීපකං පරිග්ගණ්හිංසු. තස්මිං ඛණෙ සො පුරිසො භුත්තපාතරාසො උච්ඡුරසං පිවිත්වා සුඛප්පත්තො රමණීයෙ පදෙසෙ රජතපට්ටසදිසෙ වාලුකතලෙ සීතච්ඡායාය උත්තානකො නිපජ්ජිත්වා ‘‘ජම්බුදීපවාසිනො කසන්තා වපන්තා එවරූපං සුඛං න ලභන්ති, ජම්බුදීපතො මය්හං අයමෙව දීපකො වර’’න්ති ගායමානො උදානං උදානෙසි. අථ සත්ථා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘සො භික්ඛවෙ පුරිසො ඉමං උදානං උදානෙසී’’ති දස්සෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කසන්ති වපන්ති තෙ ජනා, මනුජා කම්මඵලූපජීවිනො;
නයිමස්ස දීපකස්ස භාගිනො, ජම්බුදීපා ඉදමෙව නො වර’’න්ති.
තත්ථ ¶ තෙ ජනාති තෙ ජම්බුදීපවාසිනො ජනා. කම්මඵලූපජීවිනොති නානාකම්මානං ඵලූපජීවිනො සත්තා.
අථ තෙ දීපකං පරිග්ගණ්හන්තා පුරිසා තස්ස ගීතසද්දං සුත්වා ‘‘මනුස්සසද්දො විය සුය්යති, ජානිස්සාම න’’න්ති සද්දානුසාරෙන ගන්ත්වා තං පුරිසං දිස්වා ‘‘යක්ඛො භවිස්සතී’’ති භීතතසිතා සරෙ සන්නහිංසු. සොපි තෙ දිස්වා අත්තනො වධභයෙන ‘‘නාහං, සාමි, යක්ඛො, පුරිසොම්හි, ජීවිතං මෙ දෙථා’’ති යාචන්තො ‘‘පුරිසා නාම තුම්හාදිසා නග්ගා න හොන්තී’’ති වුත්තෙ පුනප්පුනං යාචිත්වා මනුස්සභාවං විඤ්ඤාපෙසි. තෙ තං පුරිසං උපසඞ්කමිත්වා සම්මොදනීයං කථං සුත්වා තස්ස තත්ථ ආගතනියාමං පුච්ඡිංසු. සොපි සබ්බං තෙසං කථෙත්වා ‘‘තුම්හෙ අත්තනො පුඤ්ඤසම්පත්තියා ඉධාගතා ¶ , අයං උත්තමදීපො, න එත්ථ සහත්ථෙන කම්මං කත්වා ජීවන්ති, සයංජාතසාලීනඤ්චෙව උච්ඡුආදීනඤ්චෙත්ථ අන්තො නත්ථීති අනුක්කණ්ඨන්තා වසථා’’ති ආහ. ඉධ පන වසන්තානං අම්හාකං අඤ්ඤො පරිපන්ථො ¶ නත්ථි, අඤ්ඤං භයං එත්ථ නත්ථි, අයං පන අමනුස්සපරිග්ගහිතො, අමනුස්සා තුම්හාකං උච්චාරපස්සාවං දිස්වා කුජ්ඣෙය්යුං, තස්මා තං කරොන්තා වාලුකං වියූහිත්වා වාලුකාය පටිච්ඡාදෙය්යාථ, එත්තකං ඉධ භයං, අඤ්ඤං නත්ථි, නිච්චං අප්පමත්තා භවෙය්යාථාති. තෙ තත්ථ වාසං උපගච්ඡිංසු. තස්මිං පන කුලසහස්සෙ පඤ්චන්නං පඤ්චන්නං කුලසතානං ජෙට්ඨකා ද්වෙ වඩ්ඪකී අහෙසුං. තෙසු එකො බාලො අහොසි රසගිද්ධො, එකො පණ්ඩිතො රසෙසු අනල්ලීනො.
අපරභාගෙ සබ්බෙපි තෙ තත්ථ සුඛං වසන්තා ථූලසරීරා හුත්වා චින්තයිංසු ‘‘චිරං පීතා නො සුරා, උච්ඡුරසෙන මෙරයං කත්වා පිවිස්සාමා’’ති. තෙ මෙරයං කාරෙත්වා පිවිත්වා මදවසෙන ගායන්තා නච්චන්තා කීළන්තා පමත්තා තත්ථ තත්ථ උච්චාරපස්සාවං කත්වා අප්පටිච්ඡාදෙත්වා දීපකං ජෙගුච්ඡං පටිකූලං කරිංසු. දෙවතා ‘‘ඉමෙ අම්හාකං කීළාමණ්ඩලං පටිකූලං කරොන්තී’’ති කුජ්ඣිත්වා ‘‘මහාසමුද්දං උත්තරාපෙත්වා දීපකධොවනං කරිස්සාමා’’ති මන්තෙත්වා ‘‘අයං කාළපක්ඛො, අජ්ජ අම්හාකං සමාගමො ච භින්නො, ඉතො දානි පන්නරසමෙ දිවසෙ පුණ්ණමීඋපොසථදිවසෙ චන්දස්සුග්ගමනවෙලාය සමුද්දං උබ්බත්තෙත්වා සබ්බෙපිමෙ ඝාතෙස්සාමා’’ති දිවසං ඨපයිංසු. අථ නෙසං අන්තරෙ එකො ධම්මිකො දෙවපුත්තො ‘‘මා ඉමෙ මම පස්සන්තස්ස නස්සිංසූ’’ති අනුකම්පාය තෙසු සායමාසං භුඤ්ජිත්වා ඝරද්වාරෙ සුඛකථාය නිසින්නෙසු සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො සකලදීපං එකොභාසං කත්වා උත්තරාය දිසාය ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘අම්භො වඩ්ඪකී, දෙවතා තුම්හාකං කුද්ධා. ඉමස්මිං ඨානෙ මා වසිත්ථ, ඉතො අඩ්ඪමාසච්චයෙන හි දෙවතා සමුද්දං උබ්බත්තෙත්වා ¶ සබ්බෙව තුම්හෙ ඝාතෙස්සන්ති, ඉතො නික්ඛමිත්වා පලායථා’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘තිපඤ්චරත්තූපගතම්හි ¶ චන්දෙ, වෙගො මහා හෙහිති සාගරස්ස;
උප්ලවිස්සං දීපමිමං උළාරං, මා වො වධී ගච්ඡථ ලෙණමඤ්ඤ’’න්ති.
තත්ථ ¶ උප්ලවිස්සන්ති ඉමං දීපකං උප්ලවන්තො අජ්ඣොත්ථරන්තො අභිභවිස්සති. මා වො වධීති සො සාගරවෙගො තුම්හෙ මා වධි.
ඉති සො තෙසං ඔවාදං දත්වා අත්තනො ඨානමෙව ගතො. තස්මිං ගතෙ අපරො සාහසිකො කක්ඛළො දෙවපුත්තො ‘‘ඉමෙ ඉමස්ස වචනං ගහෙත්වා පලායෙය්යුං, අහං නෙසං ගමනං නිවාරෙත්වා සබ්බෙපිමෙ මහාවිනාසං පාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දිබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො සකලදීපං එකොභාසං කරොන්තො ආගන්ත්වා දක්ඛිණාය දිසාය ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘එකො දෙවපුත්තො ඉධාගතො, නො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආගතො’’ති වුත්තෙ ‘‘සො වො කිං කථෙසී’’ති වත්වා ‘‘ඉමං නාම, සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘සො තුම්හාකං ඉධ නිවාසං න ඉච්ඡති, දොසෙන කථෙති, තුම්හෙ අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා ඉධෙව වසථා’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘න ජාතුයං සාගරවාරිවෙගො, උප්ලවිස්සං දීපමිමං උළාරං;
තං මෙ නිමිත්තෙහි බහූහි දිට්ඨං, මා භෙථ කිං සොචථ මොදථව්හො.
‘‘පහූතභක්ඛං බහුඅන්නපානං, පත්තත්ථ ආවාසමිමං උළාරං;
න වො භයං පටිපස්සාමි කිඤ්චි, ආපුත්තපුත්තෙහි පමොදථව්හො’’ති.
තත්ථ ¶ න ජාතුයන්ති න ජාතු අයං. මා භෙථාති මා භායිත්ථ. මොදථව්හොති පමොදිතා පීතිසොමනස්සජාතා හොථ. ආපුත්තපුත්තෙහීති යාව පුත්තානම්පි පුත්තෙහි පමොදථ, නත්ථි වො ඉමස්මිං ඨානෙ භයන්ති.
එවං සො ඉමාහි ද්වීහි ගාථාහි තෙ අස්සාසෙත්වා පක්කාමි. තස්ස පක්කන්තකාලෙ ධම්මිකදෙවපුත්තස්ස වචනං අනාදියන්තො බාලවඩ්ඪකී ‘‘සුණන්තු මෙ, භොන්තො, වචන’’න්ති සෙසවඩ්ඪකී ආමන්තෙත්වා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘යො ¶ දෙවොයං දක්ඛිණායං දිසායං, ඛෙමන්ති පක්කොසති තස්ස සච්චං;
න උත්තරො වෙදි භයාභයස්ස, මා භෙථ කිං සොචථ මොදථව්හො’’ති.
තත්ථ ¶ දක්ඛිණායන්ති දක්ඛිණාය, අයමෙව වා පාඨො.
තං සුත්වා රසගිද්ධා පඤ්චසතා වඩ්ඪකී තස්ස බාලස්ස වචනං ආදියිංසු. ඉතරො පන පණ්ඩිතවඩ්ඪකී තස්ස වචනං අනාදියන්තො තෙ වඩ්ඪකී ආමන්තෙත්වා චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘යථා ඉමෙ විප්පවදන්ති යක්ඛා, එකො භයං සංසති ඛෙමමෙකො;
තදිඞ්ඝ මය්හං වචනං සුණාථ, ඛිප්පං ලහුං මා විනස්සිම්හ සබ්බෙ.
‘‘සබ්බෙ සමාගම්ම කරොම නාවං, දොණිං දළ්හං සබ්බයන්තූපපන්නං;
සචෙ අයං දක්ඛිණො සච්චමාහ, මොඝං පටික්කොසති උත්තරොයං;
සා චෙව නො හෙහිති ආපදත්ථා, ඉමඤ්ච දීපං න පරිච්චජෙම.
‘‘සචෙ ච ඛො උත්තරො සච්චමාහ, මොඝං පටික්කොසති දක්ඛිණොයං;
තමෙව ¶ නාවං අභිරුය්හ සබ්බෙ, එවං මයං සොත්ථි තරෙමු පාරං.
‘‘න වෙ සුගණ්හං පඨමෙන සෙට්ඨං, කනිට්ඨමාපාථගතං ගහෙත්වා;
යො චීධ තච්ඡං පවිචෙය්ය ගණ්හති, ස වෙ නරො සෙට්ඨමුපෙති ඨාන’’න්ති.
තත්ථ ¶ විප්පවදන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධං වදන්ති. ලහුන්ති පුරිමස්ස අත්ථදීපනං. දොණින්ති ගම්භීරං මහානාවං. සබ්බයන්තූපපන්නන්ති සබ්බෙහි ඵියාරිත්තාදීහි යන්තෙහි උපපන්නං. සා චෙව නො හෙහිති ආපදත්ථාති සා ච නො නාවා පච්ඡාපි උප්පන්නාය ආපදාය අත්ථා භවිස්සති, ඉමඤ්ච දීපං න පරිච්චජිස්සාම. තරෙමූති තරිස්සාම. න වෙ සුගණ්හන්ති න වෙ සුඛෙන ගණ්හිතබ්බං. සෙට්ඨන්ති උත්තමං තථං සච්චං. කනිට්ඨන්ති පඨමවචනං උපාදාය පච්ඡිමවචනං කනිට්ඨං නාම. ඉධාපි ‘‘න වෙ සුගණ්හ’’න්ති අනුවත්තතෙව. ඉදං වුත්තං හොති – අම්භො වඩ්ඪකී, යෙන කෙනචි පඨමෙන වුත්තවචනං ‘‘ඉදමෙව සෙට්ඨං තථං සච්ච’’න්ති සුඛං න ගණ්හිතබ්බමෙව, යථා ච තං, එවං කනිට්ඨං ගච්ඡා වුත්තවචනම්පි ‘‘ඉදමෙව තථං සච්ච’’න්ති න ගණ්හිතබ්බං. යං පන සොතවිසයං ආපාථගතං හොති, තං ආපාථගතං ගහෙත්වා යො ඉධ පණ්ඩිතපුරිසො පුරිමවචනඤ්ච පච්ඡිමවචනඤ්ච පවිචෙය්ය විචිනිත්වා තීරෙත්වා උපපරික්ඛිත්වා තච්ඡං ගණ්හාති, යං තථං සච්චං සභාවභූතං, තදෙව පච්චක්ඛං කත්වා ගණ්හාති. ස වෙ නරො සෙට්ඨමුපෙති ඨානන්ති සො උත්තමං ඨානං උපෙති අධිගච්ඡති වින්දති ලභතීති.
සො ¶ එවඤ්ච පන වත්වා ආහ – ‘‘අම්භො, මයං ද්වින්නම්පි දෙවතානං වචනං කරිස්සාම, නාවං තාව සජ්ජෙය්යාම. සචෙ පඨමස්ස වචනං සච්චං භවිස්සති, තං නාවං අභිරුහිත්වා පලායිස්සාම, අථ ඉතරස්ස වචනං සච්චං භවිස්සති, නාවං එකමන්තෙ ඨපෙත්වා ඉධෙව වසිස්සාමා’’ති. එවං වුත්තෙ බාලවඩ්ඪකී ‘‘අම්භො, ත්වං උදකපාතියං ¶ සුසුමාරං පස්සසි, අතීව දීඝං පස්සසි, පඨමදෙවපුත්තො අම්හෙසු දොසවසෙන කථෙසි, පච්ඡිමො සිනෙහෙනෙව, ඉමං එවරූපං වරදීපං පහාය කුහිං ගමිස්සාම, සචෙ පන ත්වං ගන්තුකාමො, තව පරිසං ගණ්හිත්වා නාවං කරොහි, අම්හාකං නාවාය කිච්චං නත්ථී’’ති ආහ. පණ්ඩිතො අත්තනො පරිසං ගහෙත්වා නාවං සජ්ජෙත්වා නාවාය සබ්බූපකරණානි ආරොපෙත්වා සපරිසො නාවාය අට්ඨාසි.
තතො පුණ්ණමදිවසෙ චන්දස්ස උග්ගමනවෙලාය සමුද්දතො ඌමි උත්තරිත්වා ජාණුකපමාණා හුත්වා දීපකං ධොවිත්වා ගතා. පණ්ඩිතො සමුද්දස්ස උත්තරණභාවං ඤත්වා නාවං විස්සජ්ජෙසි. බාලවඩ්ඪකිපක්ඛිකානි පඤ්ච කුලසතානි ‘‘සමුද්දතො ඌමි දීපධොවනත්ථාය ආගතා, එත්තකමෙව එත’’න්ති කථෙන්තා ¶ නිසීදිංසු. තතො පටිපාටියා කටිප්පමාණා පුරිසප්පමාණා තාලප්පමාණා සත්තතාලප්පමාණා සාගරඌමි දීපකම්පි වුය්හමානා ආගඤ්ඡි. පණ්ඩිතො උපායකුසලතාය රසෙ අලග්ගො සොත්ථිනා ගතො, බාලවඩ්ඪකී රසගිද්ධෙන අනාගතභයං අනොලොකෙන්තො පඤ්චහි කුලසතෙහි සද්ධිං විනාසං පත්තො.
ඉතො පරා සානුසාසනී තමත්ථං දීපයමානා තිස්සො අභිසම්බුද්ධගාථා හොන්ති –
‘‘යථාපි තෙ සාගරවාරිමජ්ඣෙ, සකම්මුනා සොත්ථි වහිංසු වාණිජා;
අනාගතත්ථං පටිවිජ්ඣියාන, අප්පම්පි නාච්චෙති ස භූරිපඤ්ඤො.
‘‘බාලා ච මොහෙන රසානුගිද්ධා, අනාගතං අප්පටිවිජ්ඣියත්ථං;
පච්චුප්පන්නෙ සීදන්ති අත්ථජාතෙ, සමුද්දමජ්ඣෙ යථා තෙ මනුස්සා.
‘‘අනාගතං ¶ පටිකයිරාථ කිච්චං, ‘මා මං කිච්චං කිච්චකාලෙ බ්යධෙසි’;
තං තාදිසං පටිකතකිච්චකාරිං, න තං කිච්චං කිච්චකාලෙ බ්යධෙතී’’ති.
තත්ථ සකම්මුනාති අනාගතභයං දිස්වා පුරෙතරං කතෙන අත්තනො කම්මෙන. සොත්ථි වහිංසූති ඛෙමෙන ගමිංසු. වාණිජාති සමුද්දෙ විචරණභාවෙන වඩ්ඪකී වුත්තා. පටිවිජ්ඣියානාති එවං, භික්ඛවෙ ¶ , පඨමතරං කත්තබ්බං අනාගතං අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා ඉධලොකෙ භූරිපඤ්ඤො කුලපුත්තො අප්පමත්තකම්පි අත්තනො අත්ථං න අච්චෙති නාතිවත්තති, න හාපෙතීති අත්ථො. අප්පටිවිජ්ඣියත්ථන්ති අප්පටිවිජ්ඣිත්වා අත්ථං, පඨමමෙව කත්තබ්බං අකත්වාති අත්ථො. පච්චුප්පන්නෙති යදා තං අනාගතං අත්ථජාතං උප්පජ්ජති, තදා තස්මිං පච්චුප්පන්නෙ සීදන්ති, අත්ථෙ ජාතෙ අත්තනො පතිට්ඨං න ලභන්ති, සමුද්දෙ තෙ බාලවඩ්ඪකී මනුස්සා විය විනාසං පාපුණන්ති.
අනාගතන්ති ¶ භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතපුරිසො අනාගතං පඨමතරං කත්තබ්බකිච්චං සම්පරායිකං වා දිට්ඨධම්මිකං වා පටිකයිරාථ, පුරෙතරමෙව කරෙය්ය. කිංකාරණා? මා මං කිච්චං කිච්චකාලෙ බ්යධෙසි, පුරෙ කත්තබ්බඤ්හි පුරෙ අකයිරමානං පච්ඡා පච්චුප්පන්නභාවප්පත්තං අත්තනො කිච්චකාලෙ කායචිත්තාබාධෙන බ්යධෙති, තං මං මා බ්යධෙසීති පඨමමෙව නං පණ්ඩිතො කරෙය්ය. තං තාදිසන්ති යථා පණ්ඩිතං පුරිසං. පටිකතකිච්චකාරින්ති පටිකච්චෙව කත්තබ්බකිච්චකාරිනං. තං කිච්චං කිච්චකාලෙති අනාගතං කිච්චං කයිරමානං පච්ඡා පච්චුප්පන්නභාවප්පත්තං අත්තනො කිච්චකාලෙ කායචිත්තාබාධකාලෙ තාදිසං පුරිමං න බ්යධෙති න බාධති. කස්මා? පුරෙයෙව කතත්තාති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො පච්චුප්පන්නසුඛෙ ලග්ගො අනාගතභයං අනොලොකෙත්වා සපරිසො විනාසං පත්තො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බාලවඩ්ඪකී දෙවදත්තො අහොසි, දක්ඛිණදිසාය ඨිතො අධම්මිකදෙවපුත්තො කොකාලිකො, උත්තරදිසාය ඨිතො ධම්මිකදෙවපුත්තො සාරිපුත්තො, පණ්ඩිතවඩ්ඪකී පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සමුද්දවාණිජජාතකවණ්ණනා තතියා.
[467] 4. කාමජාතකවණ්ණනා
කාමං ¶ කාමයමානස්සාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං බ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි. එකො කිර සාවත්ථිවාසී බ්රාහ්මණො අචිරවතීතීරෙ ඛෙත්තකරණත්ථාය අරඤ්ඤං කොටෙසි. සත්ථා තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසන්තො මග්ගා ඔක්කම්ම තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කිං කරොසි බ්රාහ්මණා’’ති වත්වා ‘‘ඛෙත්තට්ඨානං කොටාපෙමි භො, ගොතමා’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු, බ්රාහ්මණ, කම්මං කරොහී’’ති වත්වා අගමාසි. එතෙනෙව උපායෙන ඡින්නරුක්ඛෙ හාරෙත්වා ඛෙත්තස්ස සොධනකාලෙ කසනකාලෙ කෙදාරබන්ධනකාලෙ වපනකාලෙති පුනප්පුනං ගන්ත්වා තෙන සද්ධිං ¶ පටිසන්ථාරමකාසි. වපනදිවසෙ පන සො බ්රාහ්මණො ‘‘අජ්ජ, භො ගොතම, මය්හං වප්පමඞ්ගලං, අහං ඉමස්මිං සස්සෙ නිප්ඵන්නෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ¶ මහාදානං දස්සාමී’’ති ආහ. සත්ථා තුණ්හීභාවෙන අධිවාසෙත්වා පක්කාමි. පුනෙකදිවසං බ්රාහ්මණො සස්සං ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. සත්ථාපි තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘කිං කරොසි බ්රාහ්මණා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සස්සං ඔලොකෙමි භො ගොතමා’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු බ්රාහ්මණා’’ති වත්වා පක්කාමි. තදා බ්රාහ්මණො චින්තෙසි ‘‘සමණො ගොතමො අභිණ්හං ආගච්ඡති, නිස්සංසයං භත්තෙන අත්ථිකො, දස්සාමහං තස්ස භත්ත’’න්ති. තස්සෙවං චින්තෙත්වා ගෙහං ගතදිවසෙ සත්ථාපි තත්ථ අගමාසි. අථ බ්රාහ්මණස්ස අතිවිය විස්සාසො අහොසි. අපරභාගෙ පරිණතෙ සස්සෙ ‘‘ස්වෙ ඛෙත්තං ලායිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා නිපන්නෙ බ්රාහ්මණෙ අචිරවතියා උපරි සබ්බරත්තිං කරකවස්සං වස්සි. මහොඝො ආගන්ත්වා එකනාළිමත්තම්පි අනවසෙසං කත්වා සබ්බං සස්සං සමුද්දං පවෙසෙසි. බ්රාහ්මණො ඔඝම්හි පතිතෙ සස්සවිනාසං ඔලොකෙත්වා සකභාවෙන සණ්ඨාතුං නාහොසි, බලවසොකාභිභූතො හත්ථෙන උරං පහරිත්වා පරිදෙවමානො රොදන්තො නිපජ්ජි.
සත්ථා පච්චූසසමයෙ සොකාභිභූතං බ්රාහ්මණං දිස්වා ‘‘බ්රාහ්මණස්සාවස්සයො භවිස්සාමී’’ති පුනදිවසෙ සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො භික්ඛූ විහාරං පෙසෙත්වා පච්ඡාසමණෙන සද්ධිං තස්ස ගෙහද්වාරං අගමාසි. බ්රාහ්මණො සත්ථු ආගතභාවං ¶ සුත්වා ‘‘පටිසන්ථාරත්ථාය මෙ සහායො ආගතො භවිස්සතී’’ති පටිලද්ධස්සාසො ආසනං පඤ්ඤපෙසි. සත්ථා පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, කස්මා ත්වං දුම්මනොසි, කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. භො ගොතම, අචිරවතීතීරෙ මයා රුක්ඛච්ඡෙදනතො පට්ඨාය කතං කම්මං තුම්හෙ ජානාථ, අහං ‘‘ඉමස්මිං සස්සෙ නිප්ඵන්නෙ තුම්හාකං දානං දස්සාමී’’ති විචරාමි, ඉදානි මෙ සබ්බං තං සස්සං මහොඝො සමුද්දමෙව පවෙසෙසි, කිඤ්චි අවසිට්ඨං නත්ථි, සකටසතමත්තං ධඤ්ඤං විනට්ඨං, තෙන මෙ මහාසොකො උප්පන්නොති. ‘‘කිං පන, බ්රාහ්මණ, සොචන්තස්ස නට්ඨං පුනාගච්ඡතී’’ති. ‘‘නො හෙතං භො ගොතමා’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ කස්මා සොචසි, ඉමෙසං සත්තානං ධනධඤ්ඤං නාම උප්පජ්ජනකාලෙ උප්පජ්ජති, නස්සනකාලෙ නස්සති, කිඤ්චි සඞ්ඛාරගතං අනස්සනධම්මං නාම නත්ථි, මා චින්තයී’’ති. ඉති නං සත්ථා සමස්සාසෙත්වා තස්ස සප්පායධම්මං දෙසෙන්තො කාමසුත්තං (සු. නි. 772 ආදයො) කථෙසි. සුත්තපරියොසානෙ ¶ සොචන්තො බ්රාහ්මණො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සත්ථා තං නිස්සොකං කත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං අගමාසි. ‘‘සත්ථා අසුකං නාම බ්රාහ්මණං සොකසල්ලසමප්පිතං නිස්සොකං කත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසී’’ති සකලනගරං අඤ්ඤාසි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දසබලො බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං මිත්තං කත්වා විස්සාසිකො හුත්වා උපායෙනෙව තස්ස සොකසල්ලසමප්පිතස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා තං ¶ නිස්සොකං කත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපාහං එතං නිස්සොකමකාසි’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තස්ස රඤ්ඤො ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං. සො ජෙට්ඨකස්ස උපරජ්ජං අදාසි, කනිට්ඨස්ස සෙනාපතිට්ඨානං. අපරභාගෙ බ්රහ්මදත්තෙ කාලකතෙ අමච්චා ජෙට්ඨකස්ස අභිසෙකං පට්ඨපෙසුං. සො ‘‘න මය්හං රජ්ජෙනත්ථො, කනිට්ඨස්ස මෙ දෙථා’’ති වත්වා පුනප්පුනං යාචියමානොපි පටික්ඛිපිත්වා කනිට්ඨස්ස අභිසෙකෙ කතෙ ‘‘න මෙ ඉස්සරියෙනත්ථො’’ති උපරජ්ජාදීනිපි න ඉච්ඡි. ‘‘තෙන හි සාදූනි භොජනානි භුඤ්ජන්තො ඉධෙව වසාහී’’ති වුත්තෙපි ‘‘න මෙ ඉමස්මිං නගරෙ කිච්චං අත්ථී’’ති බාරාණසිතො ¶ නික්ඛමිත්වා පච්චන්තං ගන්ත්වා එකං සෙට්ඨිකුලං නිස්සාය සහත්ථෙන කම්මං කරොන්තො වසි. තෙ අපරභාගෙ තස්ස රාජකුමාරභාවං ඤත්වා කම්මං කාතුං නාදංසු, කුමාරපරිහාරෙනෙව තං පරිහරිංසු. අපරභාගෙ රාජකම්මිකා ඛෙත්තප්පමාණග්ගහණත්ථාය තං ගාමං අගමංසු. සෙට්ඨි රාජකුමාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සාමි, මයං තුම්හෙ පොසෙම, කනිට්ඨභාතිකස්ස පණ්ණං පෙසෙත්වා අම්හාකං බලිං හාරෙථා’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘අහං අසුකසෙට්ඨිකුලං නාම උපනිස්සාය වසාමි, මං නිස්සාය එතෙසං බලිං විස්සජ්ජෙහී’’ති පණ්ණං පෙසෙසි. රාජා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තථා කාරෙසි.
අථ නං සකලගාමවාසිනොපි ජනපදවාසිනොපි උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මයං තුම්හාකඤ්ඤෙව බලිං දස්සාම, අම්හාකම්පි සුඞ්කං විස්සජ්ජාපෙහී’’ති ආහංසු. සො තෙසම්පි අත්ථාය පණ්ණං පෙසෙත්වා විස්සජ්ජාපෙසි. තතො ¶ පට්ඨාය තෙ තස්සෙව බලිං අදංසු. අථස්ස මහාලාභසක්කාරො අහොසි, තෙන සද්ධිඤ්ඤෙවස්ස තණ්හාපි මහතී ජාතා. සො අපරභාගෙපි සබ්බං ජනපදං යාචි, උපඩ්ඪරජ්ජං යාචි, කනිට්ඨොපි තස්ස අදාසියෙව. සො තණ්හාය වඩ්ඪමානාය උපඩ්ඪරජ්ජෙනපි අසන්තුට්ඨො ‘‘රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති ජනපදපරිවුතො තං නගරං ගන්ත්වා බහිනගරෙ ඨත්වා ‘‘රජ්ජං වා මෙ දෙතු යුද්ධං වා’’ති කනිට්ඨස්ස පණ්ණං පහිණි. කනිට්ඨො චින්තෙසි ‘‘අයං බාලො පුබ්බෙ රජ්ජම්පි උපරජ්ජාදීනිපි පටික්ඛිපිත්වා ඉදානි ‘යුද්ධෙන ගණ්හාමී’ති වදති, සචෙ ඛො පනාහං ඉමං යුද්ධෙන මාරෙස්සාමි, ගරහා මෙ භවිස්සති, කිං මෙ රජ්ජෙනා’’ති. අථස්ස ‘‘අලං යුද්ධෙන, රජ්ජං ගණ්හතූ’’ති පෙසෙසි. සො රජ්ජං ගණ්හිත්වා කනිට්ඨස්ස උපරජ්ජං දත්වා තතො පට්ඨාය රජ්ජං කාරෙන්තො තණ්හාවසිකො හුත්වා එකෙන රජ්ජෙන අසන්තුට්ඨො ද්වෙ තීණි රජ්ජානි පත්ථෙත්වා ¶ තණ්හාය කොටිං නාද්දස.
තදා ¶ සක්කො දෙවරාජා ‘‘කෙ නු ඛො ලොකෙ මාතාපිතරො උපට්ඨහන්ති, කෙ දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්ති, කෙ තණ්හාවසිකා’’ති ඔලොකෙන්තො තස්ස තණ්හාවසිකභාවං ඤත්වා ‘‘අයං බාලො බාරාණසිරජ්ජෙනපි න තුස්සති, අහං සික්ඛාපෙස්සාමි න’’න්ති මාණවකවෙසෙන රාජද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘එකො උපායකුසලො මාණවො ද්වාරෙ ඨිතො’’ති ආරොචාපෙත්වා ‘‘පවිසතූ’’ති වුත්තෙ පවිසිත්වා රාජානං ජයාපෙත්වා ‘‘කිංකාරණා ආගතොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘මහාරාජ තුම්හාකං කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථි, රහො පච්චාසීසාමී’’ති ආහ. සක්කානුභාවෙන තාවදෙව මනුස්සා පටික්කමිංසු. අථ නං මාණවො ‘‘අහං, මහාරාජ, ඵීතානි ආකිණ්ණමනුස්සානි සම්පන්නබලවාහනානි තීණි නගරානි පස්සාමි, අහං තෙ අත්තනො ආනුභාවෙන තෙසු රජ්ජං ගහෙත්වා දස්සාමි, පපඤ්චං අකත්වා සීඝං ගන්තුං වට්ටතී’’ති ආහ. සො තණ්හාවසිකො රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සක්කානුභාවෙන ‘‘කො වා ත්වං, කුතො වා ආගතො, කිං වා තෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති න පුච්ඡි. සොපි එත්තකං වත්වා තාවතිංසභවනමෙව අගමාසි.
රාජා අමච්චෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එකො මාණවො ‘අම්හාකං තීණි රජ්ජානි ගහෙත්වා දස්සාමී’ති ආහ, තං පක්කොසථ, නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා ¶ බලකායං සන්නිපාතාපෙථ, පපඤ්චං අකත්වා තීණි රජ්ජානි ගණ්හිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කිං පන තෙ, මහාරාජ, තස්ස මාණවස්ස සක්කාරො වා කතො, නිවාසට්ඨානං වා පුච්ඡිත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘නෙව සක්කාරං අකාසිං, න නිවාසට්ඨානං පුච්ඡිං, ගච්ඡථ නං උපධාරෙථා’’ති ආහ. උපධාරෙන්තා නං අදිස්වා ‘‘මහාරාජ, සකලනගරෙ මාණවං න පස්සාමා’’ති ආරොචෙසුං. තං සුත්වා රාජා දොමනස්සජාතො ‘‘තීසු නගරෙසු රජ්ජං නට්ඨං, මහන්තෙනම්හි යසෙන පරිහීනො, ‘නෙව මෙ පරිබ්බයං අදාසි, න ච පුච්ඡි නිවාසට්ඨාන’න්ති මය්හං කුජ්ඣිත්වා මාණවො ¶ අනාගතො භවිස්සතී’’ති පුනප්පුනං චින්තෙසි. අථස්ස තණ්හාවසිකස්ස සරීරෙ ඩාහො උප්පජ්ජි, සරීරෙ පරිඩය්හන්තෙ උදරං ඛොභෙත්වා ලොහිතපක්ඛන්දිකා උදපාදි. එකං භාජනං පවිසති, එකං නික්ඛමති, වෙජ්ජා තිකිච්ඡිතුං න සක්කොන්ති, රාජා කිලමති. අථස්ස බ්යාධිතභාවො සකලනගරෙ පාකටො අහොසි.
තදා බොධිසත්තො තක්කසිලතො සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා බාරාණසිනගරෙ මාතාපිතූනං සන්තිකං ආගතො තං රඤ්ඤො පවත්තිං සුත්වා ‘‘අහං තිකිච්ඡිස්සාමී’’ති රාජද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘එකො කිර තරුණමාණවො තුම්හෙ තිකිච්ඡිතුං ආගතො’’ති ආරොචාපෙසි. රාජා ‘‘මහන්තමහන්තා දිසාපාමොක්ඛවෙජ්ජාපි මං තිකිච්ඡිතුං න සක්කොන්ති, කිං තරුණමාණවො සක්ඛිස්සති, පරිබ්බයං දත්වා විස්සජ්ජෙථ න’’න්ති ආහ. තං සුත්වා මාණවො ‘‘මය්හං වෙජ්ජකම්මෙන වෙතනං නත්ථි, අහං තිකිච්ඡාමි, කෙවලං භෙසජ්ජමූලමත්තං දෙතූ’’ති ආහ. තං සුත්වා ¶ රාජා ‘‘සාධූ’’ති පක්කොසාපෙසි. මාණවො රාජානං වන්දිත්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජ, අහං තෙ තිකිච්ඡාමි, අපිච ඛො පන මෙ රොගස්ස සමුට්ඨානං ආචික්ඛාහී’’ති ආහ. රාජා හරායමානො ‘‘කිං තෙ සමුට්ඨානෙන, භෙසජ්ජං එව කරොහී’’ති ආහ. මහාරාජ, වෙජ්ජා නාම ‘‘අයං බ්යාධි ඉමං නිස්සාය සමුට්ඨිතො’’ති ඤත්වා අනුච්ඡවිකං භෙසජ්ජං කරොන්තීති. රාජා ‘‘සාධු තාතා’’ති සමුට්ඨානං කථෙන්තො ‘‘එකෙන මාණවෙන ආගන්ත්වා තීසු නගරෙසු රජ්ජං ගහෙත්වා දස්සාමී’’තිආදිං කත්වා සබ්බං කථෙත්වා ‘‘ඉති මෙ තාත, තණ්හං නිස්සාය බ්යාධි උප්පන්නො, සචෙ තිකිච්ඡිතුං සක්කොසි, තිකිච්ඡාහී’’ති ආහ. කිං පන මහාරාජ, සොචනාය තානි නගරානි සක්කා ලද්ධුන්ති? ‘‘න සක්කා තාතා’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ කස්මා සොචසි, මහාරාජ, සබ්බමෙව හි සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකවත්ථුං ¶ අත්තනො කායං ආදිං කත්වා පහාය ගමනීයං ¶ , චතූසු නගරෙසු රජ්ජං ගහෙත්වාපි ත්වං එකප්පහාරෙනෙව න චතස්සො භත්තපාතියො භුඤ්ජිස්සසි, න චතූසු සයනෙසු සයිස්සසි, න චත්තාරි වත්ථයුගානි අච්ඡාදෙස්සසි, තණ්හාවසිකෙන නාම භවිතුං න වට්ටති, අයඤ්හි තණ්හා නාම වඩ්ඪමානා චතූහි අපායෙහි මුච්චිතුං න දෙතීති.
ඉති නං මහාසත්තො ඔවදිත්වා අථස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙ තං සමිජ්ඣති;
අද්ධා පීතිමනො හොති, ලද්ධා මච්චො යදිච්ඡති.
‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙ තං සමිජ්ඣති;
තතො නං අපරං කාමෙ, ඝම්මෙ තණ්හංව වින්දති.
‘‘ගවංව සිඞ්ගිනො සිඞ්ගං, වඩ්ඪමානස්ස වඩ්ඪති;
එවං මන්දස්ස පොසස්ස, බාලස්ස අවිජානතො;
භිය්යො තණ්හා පිපාසා ච, වඩ්ඪමානස්ස වඩ්ඪති.
‘‘පථබ්යා සාලියවකං, ගවාස්සං දාසපොරිසං;
දත්වා ච නාලමෙකස්ස, ඉති විද්වා සමං චරෙ.
‘‘රාජා පසය්හ පථවිං විජිත්වා, සසාගරන්තං මහිමාවසන්තො;
ඔරං සමුද්දස්ස අතිත්තරූපො, පාරං සමුද්දස්සපි පත්ථයෙථ.
‘‘යාව ¶ අනුස්සරං කාමෙ, මනසා තිත්ති නාජ්ඣගා;
තතො නිවත්තා පටික්කම්ම දිස්වා, තෙ වෙ සුතිත්තා යෙ පඤ්ඤාය තිත්තා.
‘‘පඤ්ඤාය තිත්තිනං සෙට්ඨං, න සො කාමෙහි තප්පති;
පඤ්ඤාය තිත්තං පුරිසං, තණ්හා න කුරුතෙ වසං.
‘‘අපචිනෙථෙව ¶ කාමානං, අප්පිච්ඡස්ස අලොලුපො;
සමුද්දමත්තො පුරිසො, න සො කාමෙහි තප්පති.
‘‘රථකාරොව චම්මස්ස, පරිකන්තං උපාහනං;
යං ¶ යං චජති කාමානං, තං තං සම්පජ්ජතෙ සුඛං;
සබ්බඤ්චෙ සුඛමිච්ඡෙය්ය, සබ්බෙ කාමෙ පරිච්චජෙ’’ති.
තත්ථ කාමන්ති වත්ථුකාමම්පි කිලෙසකාමම්පි. කාමයමානස්සාති පත්ථයමානස්ස. තස්ස චෙ තං සමිජ්ඣතීති තස්ස පුග්ගලස්ස තං කාමිතවත්ථු සමිජ්ඣති චෙ, නිප්ඵජ්ජති චෙති අත්ථො. තතො නං අපරං කාමෙති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං. අපරන්ති පරභාගදීපනං. කාමෙති උපයොගබහුවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ කාමං කාමයමානස්ස තං කාමිතවත්ථු සමිජ්ඣති, තස්මිං සමිද්ධෙ තතො පරං සො පුග්ගලො කාමයමානො යථා නාම ඝම්මෙ ගිම්හකාලෙ වාතාතපෙන කිලන්තො තණ්හං වින්දති, පානීයපිපාසං පටිලභති, එවං භිය්යො කාමතණ්හාසඞ්ඛාතෙ කාමෙ වින්දති පටිලභති, රූපතණ්හාදිකා තණ්හා චස්ස වඩ්ඪතියෙවාති. ගවංවාති ගොරූපස්ස විය. සිඞ්ගිනොති මත්ථකං පදාලෙත්වා උට්ඨිතසිඞ්ගස්ස. මන්දස්සාති මන්දපඤ්ඤස්ස. බාලස්සාති බාලධම්මෙ යුත්තස්ස. ඉදං වුත්තං හොති – යථා වච්ඡකස්ස වඩ්ඪන්තස්ස සරීරෙනෙව සද්ධිං සිඞ්ගං වඩ්ඪති, එවං අන්ධබාලස්සපි අප්පත්තකාමතණ්හා ච පත්තකාමපිපාසා ච අපරාපරං වඩ්ඪතීති.
සාලියවකන්ති සාලිඛෙත්තයවඛෙත්තං. එතෙන සාලියවාදිකං සබ්බං ධඤ්ඤං දස්සෙති, දුතියපදෙන සබ්බං ද්විපදචතුප්පදං දස්සෙති. පඨමපදෙන වා සබ්බං අවිඤ්ඤාණකං, ඉතරෙන සවිඤ්ඤාණකං. දත්වා චාති දත්වාපි. ඉදං වුත්තං හොති – තිට්ඨන්තු තීණි රජ්ජානි, සචෙ සො මාණවො අඤ්ඤං වා සකලම්පි පථවිං සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකරතනපූරං කස්සචි දත්වා ගච්ඡෙය්ය, ඉදම්පි එත්තකං වත්ථු එකස්සෙව අපරියන්තං, එවං දුප්පූරා එසා තණ්හා නාම. ඉති විද්වා සමං චරෙති එවං ජානන්තො පුරිසො තණ්හාවසිකො අහුත්වා කායසමාචාරාදීනි පූරෙන්තො චරෙය්ය.
ඔරන්ති ¶ ¶ ඔරිමකොට්ඨාසං පත්වා තෙන අතිත්තරූපො පුන සමුද්දපාරම්පි පත්ථයෙථ. එවං තණ්හාවසිකසත්තා නාම දුප්පූරාති දස්සෙති. යාවාති අනියාමිතපරිච්ඡෙදො. අනුස්සරන්ති අනුස්සරන්තො. නාජ්ඣගාති න වින්දති. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, පුරිසො අපරියන්තෙපි කාමෙ ¶ මනසා අනුස්සරන්තො තිත්තිං න වින්දති, පත්තුකාමොව හොති, එවං කාමෙසු සත්තානං තණ්හා වඩ්ඪතෙව. තතො නිවත්තාති තතො පන වත්ථුකාමකිලෙසකාමතො චිත්තෙන නිවත්තිත්වා කායෙන පටික්කම්ම ඤාණෙන ආදීනවං දිස්වා යෙ පඤ්ඤාය තිත්තා පරිපුණ්ණා, තෙ තිත්තා නාම.
පඤ්ඤාය තිත්තිනං සෙට්ඨන්ති පඤ්ඤාය තිත්තීනං අයං පරිපුණ්ණසෙට්ඨො, අයමෙව වා පාඨො. න සො කාමෙහි තප්පතීති ‘‘න හී’’තිපි පාඨො. යස්මා පඤ්ඤාය තිත්තො පුරිසො කාමෙහි න පරිඩය්හතීති අත්ථො. න කුරුතෙ වසන්ති තාදිසඤ්හි පුරිසං තණ්හා වසෙ වත්තෙතුං න සක්කොති, ස්වෙව පන තණ්හාය ආදීනවං දිස්වා සරභඞ්ගමාණවො විය ච අඩ්ඪමාසකරාජා විය ච තණ්හාවසෙ න පවත්තතීති අත්ථො. අපචිනෙථෙවාති විද්ධංසෙථෙව. සමුද්දමත්තොති මහතියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා සමුද්දප්පමාණො. සො මහන්තෙන අග්ගිනාපි සමුද්දො විය කිලෙසකාමෙහි න තප්පති න ඩය්හති.
රථකාරොති චම්මකාරො. පරිකන්තන්ති පරිකන්තන්තො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා චම්මකාරො උපාහනං පරිකන්තන්තො යං යං චම්මස්ස අගය්හූපගට්ඨානං හොති, තං තං චජිත්වා උපාහනං කත්වා උපාහනමූලං ලභිත්වා සුඛිතො හොති, එවමෙව පණ්ඩිතො චම්මකාරසත්ථසදිසාය පඤ්ඤාය කන්තන්තො යං යං ඔධිං කාමානං චජති, තෙන තෙනස්ස කාමොධිනා රහිතං තං තං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මඤ්ච සුඛං සම්පජ්ජති විගතදරථං, සචෙ පන සබ්බම්පි කායකම්මාදිසුඛං විගතපරිළාහමෙව ඉච්ඡෙය්ය, කසිණං භාවෙත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා සබ්බෙ කාමෙ පරිච්චජෙති.
බොධිසත්තස්ස පන ඉමං ගාථං කථෙන්තස්ස රඤ්ඤො සෙතච්ඡත්තං ආරම්මණං කත්වා ඔදාතකසිණජ්ඣානං උදපාදි, රාජාපි අරොගො අහොසි. සො තුට්ඨො සයනා වුට්ඨහිත්වා ‘‘එත්තකා වෙජ්ජා මං තිකිච්ඡිතුං නාසක්ඛිංසු, ¶ පණ්ඩිතමාණවො පන අත්තනො ඤාණොසධෙන මං නිරොගං අකාසී’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො දසමං ගාථමාහ –
‘‘අට්ඨ ¶ තෙ භාසිතා ගාථා, සබ්බා හොන්ති සහස්සියා;
පටිගණ්හ මහාබ්රහ්මෙ, සාධෙතං තව භාසිත’’න්ති.
තත්ථ ¶ අට්ඨාති දුතියගාථං ආදිං කත්වා කාමාදීනවසංයුත්තා අට්ඨ. සහස්සියාති සහස්සාරහා. පටිගණ්හාති අට්ඨ සහස්සානි ගණ්හ. සාධෙතං තව භාසිතන්ති සාධු එතං තව වචනං.
තං සුත්වා මහාසත්තො එකාදසමං ගාථමාහ –
‘‘න මෙ අත්ථො සහස්සෙහි, සතෙහි නහුතෙහි වා;
පච්ඡිමං භාසතො ගාථං, කාමෙ මෙ න රතො මනො’’ති.
තත්ථ පච්ඡිමන්ති ‘‘රථකාරොව චම්මස්සා’’ති ගාථං. කාමෙ මෙ න රතො මනොති ඉමං ගාථං භාසමානස්සෙව මම වත්ථුකාමෙපි කිලෙසකාමෙපි මනො නාභිරමාමි. අහඤ්හි ඉමං ගාථං භාසමානො අත්තනොව ධම්මදෙසනාය ඣානං නිබ්බත්තෙසිං, මහාරාජාති.
රාජා භිය්යොසොමත්තාය තුස්සිත්වා මහාසත්තං වණ්ණෙන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘භද්රකො වතායං මාණවකො, සබ්බලොකවිදූ මුනි;
යො ඉමං තණ්හං දුක්ඛජනනිං, පරිජානාති පණ්ඩිතො’’ති.
තත්ථ දුක්ඛජනනින්ති සකලවට්ටදුක්ඛජනනිං. පරිජානාතීති පරිජානි පරිච්ඡින්දි, ලුඤ්චිත්වා නීහරීති බොධිසත්තං වණ්ණෙන්තො එවමාහ.
බොධිසත්තොපි ‘‘මහාරාජ, අප්පමත්තො හුත්වා ධම්මං චරා’’ති රාජානං ඔවදිත්වා ආකාසෙන හිමවන්තං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා යාවතායුකං ඨත්වා බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො හුත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපාහං එතං බ්රාහ්මණං නිස්සොකමකාසි’’න්ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා එස බ්රාහ්මණො අහොසි, පණ්ඩිතමාණවො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කාමජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[468] 5. ජනසන්ධජාතකවණ්ණනා
දස ¶ ¶ ඛලූති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො ඔවාදත්ථාය කථෙසි. එකස්මිඤ්හි කාලෙ රාජා ඉස්සරියමදමත්තො කිලෙසසුඛනිස්සිතො විනිච්ඡයම්පි න පට්ඨපෙසි, බුද්ධුපට්ඨානම්පි පමජ්ජි. සො එකදිවසෙ දසබලං අනුස්සරිත්වා ‘‘සත්ථාරං වන්දිස්සාමී’’ති භුත්තපාතරාසො රථවරමාරුය්හ විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං මහාරාජ චිරං න පඤ්ඤායසී’’ති වත්වා ‘‘බහුකිච්චතාය නො භන්තෙ බුද්ධුපට්ඨානස්ස ඔකාසො න ජාතො’’ති වුත්තෙ ‘‘මහාරාජ, මාදිසෙ නාම ඔවාදදායකෙ සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙ ධුරවිහාරෙ විහරන්තෙ අයුත්තං තව පමජ්ජිතුං, රඤ්ඤා නාම රාජකිච්චෙසු අප්පමත්තෙන භවිතබ්බං, රට්ඨවාසීනං මාතාපිතුසමෙන අගතිගමනං පහාය දස රාජධම්මෙ අකොපෙන්තෙන රජ්ජං කාරෙතුං වට්ටති, රඤ්ඤො හි ධම්මිකභාවෙ සති පරිසාපිස්ස ධම්මිකා හොන්ති, අනච්ඡරියං ඛො පනෙතං, යං මයි අනුසාසන්තෙ ත්වං ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙය්යාසි, පොරාණකපණ්ඩිතා අනුසාසකආචරියෙ අවිජ්ජමානෙපි අත්තනො මතියාව තිවිධසුචරිතධම්මෙ පතිට්ඨාය මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා සග්ගපථං පූරයමානා අගමංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, ‘‘ජනසන්ධකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. අථස්ස වයප්පත්තස්ස තක්කසිලතො සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ආගතකාලෙ රාජා සබ්බානි බන්ධනාගාරානි සොධාපෙත්වා උපරජ්ජං අදාසි. සො අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය චතූසු නගරද්වාරෙසු ¶ නගරමජ්ඣෙ රාජද්වාරෙ චාති ඡ දානසාලායො කාරාපෙත්වා දිවසෙ දිවසෙ ඡ සතසහස්සානි පරිච්චජිත්වා සකලජම්බුදීපං සඞ්ඛොභෙත්වා මහාදානං පවත්තෙන්තො බන්ධනාගාරානි නිච්චං විවටානි කාරාපෙත්වා ධම්මභණ්ඩිකං සොධාපෙත්වා චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ලොකං සඞ්ගණ්හන්තො පඤ්ච සීලානි ¶ රක්ඛන්තො උපොසථවාසං වසන්තො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. අන්තරන්තරා ච රට්ඨවාසිනො සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘දානං දෙථ, සීලං සමාදියථ, භාවනං භාවෙථ, ධම්මෙන කම්මන්තෙ ච වොහාරෙ ච පයොජෙථ, දහරකාලෙයෙව සිප්පානි උග්ගණ්හථ, ධනං උප්පාදෙථ, ගාමකූටකම්මං වා පිසුණවාචාකම්මං වා මා කරිත්ථ, චණ්ඩා ඵරුසා මා අහුවත්ථ, මාතුපට්ඨානං පිතුපට්ඨානං පූරෙථ, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනො භවථා’’ති ධම්මං දෙසෙත්වා මහාජනෙ සුචරිතධම්මෙ පතිට්ඨාපෙසි. සො එකදිවසං පන්නරසීඋපොසථෙ සමාදින්නුපොසථො ‘‘මහාජනස්ස භිය්යො හිතසුඛත්ථාය අප්පමාදවිහාරත්ථාය ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා අත්තනො ඔරොධෙ ආදිං කත්වා සබ්බනගරජනං සන්නිපාතාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ අලඞ්කරිත්වා අලඞ්කතරතනමණ්ඩපමජ්ඣෙ සුපඤ්ඤත්තවරපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා ‘‘අම්භො, නගරවාසිනො තුම්හාකං ¶ තපනීයෙ ච අතපනීයෙ ච ධම්මෙ දෙසෙස්සාමි, අප්පමත්තා හුත්වා ඔහිතසොතා සක්කච්චං සුණාථා’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙසි.
සත්ථා සච්චපරිභාවිතං මුඛරතනං විවරිත්වා තං ධම්මදෙසනං මධුරෙන සරෙන කොසලරඤ්ඤො ආවි කරොන්තො –
‘‘දස ඛලු ඉමානි ඨානානි, යානි පුබ්බෙ අකරිත්වා;
ස පච්ඡා මනුතප්පති, ඉච්චෙවාහ ජනසන්ධො.
‘‘අලද්ධා විත්තං තප්පති, පුබ්බෙ අසමුදානිතං;
න පුබ්බෙ ධනමෙසිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘සක්යරූපං පුරෙ සන්තං, මයා සිප්පං න සික්ඛිතං;
කිච්ඡා වුත්ති අසිප්පස්ස, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘කූටවෙදී පුරෙ ආසිං, පිසුණො පිට්ඨිමංසිකො;
චණ්ඩො ච ඵරුසො චාපි, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘පාණාතිපාතී ¶ ¶ පුරෙ ආසිං, ලුද්දො චාපි අනාරියො;
භූතානං නාපචායිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘බහූසු වත සන්තීසු, අනාපාදාසු ඉත්ථිසු;
පරදාරං අසෙවිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘බහුම්හි වත සන්තම්හි, අන්නපානෙ උපට්ඨිතෙ;
න පුබ්බෙ අදදං දානං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘මාතරං පිතරං චාපි, ජිණ්ණකං ගතයොබ්බනං;
පහු සන්තො න පොසිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘ආචරියමනුසත්ථාරං ¶ , සබ්බකාමරසාහරං;
පිතරං අතිමඤ්ඤිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘සමණෙ බ්රාහ්මණෙ චාපි, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ;
න පුබ්බෙ පයිරුපාසිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘සාධු හොති තපො චිණ්ණො, සන්තො ච පයිරුපාසිතො;
න ච පුබ්බෙ තපො චිණ්ණො, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘යො ච එතානි ඨානානි, යොනිසො පටිපජ්ජති;
කරං පුරිසකිච්චානි, ස පච්ඡා නානුතප්පතී’’ති. – ඉමා ගාථා ආහ;
තත්ථ ඨානානීති කාරණානි. පුබ්බෙති පඨමමෙව අකරිත්වා. ස පච්ඡා මනුතප්පතීති සො පඨමං කත්තබ්බානං අකාරකො පුග්ගලො පච්ඡා ඉධලොකෙපි පරලොකෙපි තප්පති කිලමති. ‘‘පච්ඡා වා අනුතප්පතී’’තිපි පාඨො. ඉච්චෙවාහාති ඉති එවං ආහාති පදච්ඡෙදො, ඉති එවං රාජා ජනසන්ධො අවොච. ඉච්චස්සුහාතිපි පාඨො. තත්ථ අස්සු-කාරො නිපාතමත්තං ඉති අස්සු ආහාති පදච්ඡෙදො. ඉදානි තානි දස තපනීයකාරණානි පකාසෙතුං බොධිසත්තස්ස ධම්මකථා හොති. තත්ථ පුබ්බෙති පඨමමෙව තරුණකාලෙ පරක්කමං කත්වා අසමුදානිතං අසම්භතං ධනං ¶ මහල්ලකකාලෙ අලභිත්වා තප්පති සොචති, පරෙ ච සුඛිතෙ දිස්වා සයං දුක්ඛං ජීවන්තො ‘‘පුබ්බෙ ධනං න පරියෙසිස්ස’’න්ති එවං පච්ඡා අනුතප්පති, තස්මා මහල්ලකකාලෙ සුඛං ජීවිතුකාමා දහරකාලෙයෙව ධම්මිකානි කසිකම්මාදීනි කත්වා ධනං පරියෙසථාති දස්සෙති.
පුරෙ සන්තන්ති පුරෙ දහරකාලෙ ආචරියෙ පයිරුපාසිත්වා මයා කාතුං සක්යරූපං සමානං හත්ථිසිප්පාදිකං කිඤ්චි සිප්පං න ¶ සික්ඛිතං. කිච්ඡාති මහල්ලකකාලෙ අසිප්පස්ස දුක්ඛා ජීවිතවුත්ති, නෙව සක්කා තදා සිප්පං සික්ඛිතුං, තස්මා මහල්ලකකාලෙ සුඛං ජීවිතුකාමා තරුණකාලෙයෙව සිප්පං සික්ඛථාති දස්සෙති. කුටවෙදීති කූටජානනකො ගාමකූටකො වා ලොකස්ස අනත්ථකාරකො වා තුලාකූටාදිකාරකො වා කූටට්ටකාරකො වාති අත්ථො. ආසින්ති එවරූපො අහං පුබ්බෙ අහොසිං. පිසුණොති පෙසුඤ්ඤකාරණො. පිට්ඨිමංසිකොති ලඤ්ජං ගහෙත්වා අසාමිකෙ සාමිකෙ කරොන්තො පරෙසං පිට්ඨිමංසඛාදකො. ඉති පච්ඡාති එවං මරණමඤ්චෙ නිපන්නො අනුතප්පති ¶ , තස්මා සචෙ නිරයෙ න වසිතුකාමාත්ථ, මා එවරූපං පාපකම්මං කරිත්ථාති ඔවදති.
ලුද්දොති දාරුණො. අනාරියොති න අරියො නීචසමාචාරො. නාපචායිස්සන්ති ඛන්තිමෙත්තානුද්දයවසෙන නීචවුත්තිකො නාහොසිං. සෙසං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. අනාපාදාසූති ආපාදානං ආපාදො, පරිග්ගහොති අත්ථො. නත්ථි ආපාදො යාසං තා අනාපාදා, අඤ්ඤෙහි අකතපරිග්ගහාසූති අත්ථො. උපට්ඨිතෙති පච්චුපට්ඨිතෙ. න පුබ්බෙති ඉතො පුබ්බෙ දානං න අදදං. පහු සන්තොති ධනබලෙනාපි කායබලෙනාපි පොසිතුං සමත්ථො පටිබලො සමානො. ආචරියන්ති ආචාරෙ සික්ඛාපනතො ඉධ පිතා ‘‘ආචරියො’’ති අධිප්පෙතො. අනුසත්ථාරන්ති අනුසාසකං. සබ්බකාමරසාහරන්ති සබ්බෙ වත්ථුකාමරසෙ ආහරිත්වා පොසිතාරං. අතිමඤ්ඤිස්සන්ති තස්ස ඔවාදං අගණ්හන්තො අතික්කමිත්වා මඤ්ඤිස්සං.
න පුබ්බෙති ඉතො පුබ්බෙ ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙපි ගිලානාගිලානෙපි චීවරාදීනි දත්වා අප්පටිජග්ගනෙන න පයිරුපාසිස්සං. තපොති සුචරිතතපො. සන්තොති තීහි ද්වාරෙහි උපසන්තො සීලවා. ඉදං වුත්තං හොති – තිවිධසුචරිතසඞ්ඛාතො ¶ තපො චිණ්ණො එවරූපො ච උපසන්තො පයිරුපාසිතො නාම සාධු සුන්දරො. න පුබ්බෙති මයා දහරකාලෙ එවරූපො තපො න චිණ්ණො, ඉති පච්ඡා ජරාජිණ්ණො මරණභයතජ්ජිතො අනුතප්පති සොචති. සචෙ තුම්හෙ එවං න සොචිතුකාමා, තපොකම්මං කරොථාති වදති. යො ච එතානීති යො පන එතානි දස කාරණානි පඨමමෙව උපායෙන පටිපජ්ජති සමාදාය වත්තති, පුරිසෙහි කත්තබ්බානි ධම්මිකකිච්චානි කරොන්තො සො අප්පමාදවිහාරී පුරිසො පච්ඡා නානුතප්පති, සොමනස්සප්පත්තොව හොතීති.
ඉති ¶ මහාසත්තො අන්වද්ධමාසං ඉමිනා නියාමෙන මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙසි. මහාජනොපිස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා තානි දස ඨානානි පූරෙත්වා සග්ගපරායණොව අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, මහාරාජ, පොරාණකපණ්ඩිතා අනාචරියකාපි අත්තනො මතියාව ධම්මං දෙසෙත්වා මහාජනං සග්ගපථෙ පතිට්ඨාපෙසු’’න්ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පරිසා බුද්ධපරිසා අහෙසුං, ජනසන්ධරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ජනසන්ධජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[469] 6. මහාකණ්හජාතකවණ්ණනා
කණ්හො ¶ කණ්හො චාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ලොකත්ථචරියං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි භික්ඛූ ධම්මසභායං නිසීදිත්වා ‘‘යාවඤ්චිදං, ආවුසො, සත්ථා බහුජනහිතාය පටිපන්නො අත්තනො ඵාසුවිහාරං පහාය ලොකස්සෙව අත්ථං චරති, පරමාභිසම්බොධිං පත්වා සයං පත්තචීවරමාදාය අට්ඨාරසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා පඤ්චවග්ගියත්ථෙරානං ධම්මචක්කං (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13 ආදයො; පටි. ම. 2.30) පවත්තෙත්වා පඤ්චමියා පක්ඛස්ස අනත්තලක්ඛණසුත්තං (සං. නි. 3.59; මහාව. 20 ආදයො) කථෙත්වා සබ්බෙසං අරහත්තං අදාසි. උරුවෙලං ගන්ත්වා තෙභාතිකජටිලානං අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා පබ්බාජෙත්වා ගයාසීසෙ ආදිත්තපරියායං (සං. නි. 4.235; මහාව. 54) කථෙත්වා ජටිලසහස්සානං අරහත්තං අදාසි, මහාකස්සපස්ස තීණි ගාවුතානි ¶ පච්චුග්ගමනං ගන්ත්වා තීහි ඔවාදෙහි උපසම්පදං අදාසි. එකො පච්ඡාභත්තං පඤ්චචත්තාලීසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා පුක්කුසාතිකුලපුත්තං අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි, මහාකප්පිනස්ස වීසයොජනසතං පච්චුග්ගමනං කත්වා අරහත්තං අදාසි, එකො පච්ඡාභත්තං තිංසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා තාව කක්ඛළං ඵරුසං අඞ්ගුලිමාලං අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි, තිංසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා ආළවකං යක්ඛං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා කුමාරස්ස සොත්ථිං අකාසි. තාවතිංසභවනෙ තෙමාසං වසන්තො අසීතියා දෙවතාකොටීනං ධම්මාභිසමයං සම්පාදෙසි, බ්රහ්මලොකං ගන්ත්වා බකබ්රහ්මුනො දිට්ඨිං භින්දිත්වා දසන්නං බ්රහ්මසහස්සානං අරහත්තං අදාසි, අනුසංවච්ඡරං තීසු මණ්ඩලෙසු චාරිකං චරමානො උපනිස්සයසම්පන්නානං මනුස්සානං සරණානි චෙව සීලානිච මග්ගඵලානි ච දෙති, නාගසුපණ්ණාදීනම්පි ¶ නානප්පකාරං අත්ථං චරතී’’ති දසබලස්ස ලොකත්ථචරියගුණං කථයිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, සොහං ඉදානි අභිසම්බොධිං පත්වා ලොකස්ස අත්ථං චරෙය්යං, පුබ්බෙ සරාගකාලෙපි ලොකස්ස අත්ථං අචරි’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ බාරාණසියං උසීනකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. කස්සපසම්මාසම්බුද්ධෙ චතුසච්චදෙසනාය මහාජනං කිලෙසබන්ධනා මොචෙත්වා නිබ්බානනගරං පූරෙත්වා පරිනිබ්බුතෙ දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන සාසනං ඔසක්කි. භික්ඛූ එකවීසතියා අනෙසනාහි ජීවිකං කප්පෙන්ති, භික්ඛූ ගිහිසංසග්ගං කරොන්ති, පුත්තධීතාදීහි වඩ්ඪන්ති. භික්ඛුනියොපි ගිහිසංසග්ගං කරොන්ති, පුත්තධීතාදීහි වඩ්ඪන්ති. භික්ඛූ භික්ඛුධම්මං, භික්ඛුනියො භික්ඛුනිධම්මං, උපොසකා උපාසකධම්මං, උපාසිකා උපාසිකධම්මං, බ්රාහ්මණා බ්රාහ්මණධම්මං විස්සජ්ජෙසුං. යෙභුය්යෙන මනුස්සා ¶ දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තිංසු, මතමතා අපායෙසු පරිපූරෙසුං. තදා සක්කො දෙවරාජා නවෙ නවෙ දෙවෙ අපස්සන්තො මනුස්සලොකං ඔලොකෙත්වා මනුස්සානං අපායෙසු නිබ්බත්තිතභාවං ඤත්වා සත්ථු සාසනං ඔසක්කිතං දිස්වා ‘‘කිං නු කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අත්ථෙකො උපායො, මහාජනං තාසෙත්වා භීතභාවං ඤත්වා පච්ඡා අස්සාසෙත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා ඔසක්කිතං සාසනං පග්ගය්හ අපරම්පි වස්සසහස්සං පවත්තනකාරණං කරිස්සාමී’’ති ¶ සන්නිට්ඨානං කත්වා මාතලිදෙවපුත්තං මොචප්පමාණදාඨං චතූහි දාඨාහි විනිග්ගතරස්මියා භයානකං කත්වා ගබ්භිනීනං දස්සනෙනෙව ගබ්භපාතනසමත්ථං ඝොරරූපං ආජානෙය්යප්පමාණං කාළවණ්ණං මහාකණ්හසුනඛං මාපෙත්වා පඤ්චබන්ධනෙන බන්ධිත්වා රත්තමාලං ¶ කණ්ඨෙ පිළන්ධිත්වා රජ්ජුකොටිකං ආදාය සයං ද්වෙ කාසායානි නිවාසෙත්වා පච්ඡාමුඛෙ පඤ්චධා කෙසෙ බන්ධිත්වා රත්තමාලං පිළන්ධිත්වා ආරොපිතපවාළවණ්ණජියං මහාධනුං ගහෙත්වා වජිරග්ගනාරාචං නඛෙන පරිවට්ටෙන්තො වනචරකවෙසං ගහෙත්වා නගරතො යොජනමත්තෙ ඨානෙ ඔතරිත්වා ‘‘නස්සති ලොකො, නස්සති ලොකො’’ති තික්ඛත්තුං සද්දං අනුසාවෙත්වා මනුස්සෙ උත්තාසෙත්වා නගරූපචාරං පත්වා පුන සද්දමකාසි.
මනුස්සා සුනඛං දිස්වා උත්රස්තා නගරං පවිසිත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා සීඝං නගරද්වාරානි පිදහාපෙසි. සක්කොපි අට්ඨාරසහත්ථං පාකාරං උල්ලඞ්ඝිත්වා සුනඛෙන සද්ධිං අන්තොනගරෙ පතිට්ඨහි. මනුස්සා භීතතසිතා පලායිත්වා ගෙහානි පවිසිත්වා නිලීයිංසු. මහාකණ්හොපි දිට්ඨදිට්ඨෙ මනුස්සෙ උපධාවිත්වා සන්තාසෙන්තො රාජනිවෙසනං අගමාසි. රාජඞ්ගණෙ මනුස්සා භයෙන පලායිත්වා රාජනිවෙසනං පවිසිත්වා ද්වාරං පිදහිංසු. උසීනකරාජාපි ඔරොධෙ ගහෙත්වා පාසාදං අභිරුහි. මහාකණ්හො සුනඛො පුරිමපාදෙ උක්ඛිපිත්වා වාතපානෙ ඨත්වා මහාභුස්සිතං භුස්සි. තස්ස සද්දො හෙට්ඨා අවීචිං, උපරි භවග්ගං පත්වා සකලචක්කවාළං එකනින්නාදං අහොසි. විධුරජාතකෙ (ජා. 2.22.1346 ආදයො) හි පුණ්ණකයක්ඛරඤ්ඤො, කුසජාතකෙ (ජා. 2.20.1 ආදයො) කුසරඤ්ඤො, භූරිදත්තජාතකෙ (ජා. 2.22.784 ආදයො) සුදස්සනනාගරඤ්ඤො, ඉමස්මිං මහාකණ්හජාතකෙ අයං සද්දොති ඉමෙ චත්තාරො සද්දා ජම්බුදිපෙ මහාසද්දා නාම අහෙසුං.
නගරවාසිනො භීතතසිතා හුත්වා එකපුරිසොපි සක්කෙන සද්ධිං කථෙතුං නාසක්ඛි, රාජායෙව සතිං උපට්ඨාපෙත්වා වාතපානං නිස්සාය සක්කං ආමන්තෙත්වා ‘‘අම්භො ලුද්දක, කස්මා තෙ ¶ සුනඛො භුස්සතී’’ති ආහ. ‘‘ඡාතභාවෙන, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි තස්ස භත්තං දාපෙස්සාමී’’ති අන්තොජනස්ස ච අත්තනො ච පක්කභත්තං සබ්බං දාපෙසි. තං සබ්බං සුනඛො එකකබළං විය කත්වා පුන සද්දමකාසි. පුන රාජා පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉදානිපි මෙ සුනඛො ¶ ඡාතොයෙවා’’ති ¶ සුත්වා හත්ථිඅස්සාදීනං පක්කභත්තං සබ්බං ආහරාපෙත්වා දාපෙසි. තස්මිං එකප්පහාරෙනෙව නිට්ඨාපිතෙ සකලනගරස්ස පක්කභත්තං දාපෙසි. තම්පි සො තථෙව භුඤ්ජිත්වා පුන සද්දමකාසි. රාජා ‘‘න එස සුනඛො, නිස්සංසයං එස යක්ඛො භවිස්සති, ආගමනකාරණං පුච්ඡිස්සාමී’’ති භීතතසිතො හුත්වා පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කණ්හො කණ්හො ච ඝොරො ච, සුක්කදාඨො පභාසවා;
බද්ධො පඤ්චහි රජ්ජූහි, කිං රවි සුනඛො තවා’’ති.
තත්ථ කණ්හො කණ්හොති භයවසෙන දළ්හීවසෙන වා ආමෙඩිතං. ඝොරොති පස්සන්තානං භයජනකො. පභාසවාති දාඨා නික්ඛන්තරංසිපභාසෙන පභාසවා. කිං රවීති කිං විරවි. තවෙස එවරූපො කක්ඛළො සුනඛො කිං කරොති, කිං මිගෙ ගණ්හාති, උදාහු තෙ අමිත්තෙ, කිං තෙ ඉමිනා, විස්සජ්ජෙහි නන්ති අධිප්පායෙනෙවමාහ.
තං සුත්වා සක්කො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘නායං මිගානමත්ථාය, උසීනක භවිස්සති;
මනුස්සානං අනයො හුත්වා, තදා කණ්හො පමොක්ඛතී’’ති.
තස්සත්ථො – අයඤ්හි ‘‘මිගමංසං ඛාදිස්සාමී’’ති ඉධ නාගතො, තස්මා මිගානං අත්ථො න භවිස්සති, මනුස්සමංසං පන ඛාදිතුං ආගතො, තස්මා තෙසං අනයො මහාවිනාසකාරකො හුත්වා යදා අනෙන මනුස්සා විනාසං පාපිතා භවිස්සන්ති, තදා අයං කණ්හො පමොක්ඛති, මම හත්ථතො මුච්චිස්සතීති.
අථ නං රාජා ‘‘කිං පන තෙ භො ලුද්දක-සුනඛො සබ්බෙසංයෙව මනුස්සානං මංසං ඛාදිස්සති, උදාහු තව අමිත්තානඤ්ඤෙවා’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා ‘‘අමිත්තානඤ්ඤෙව මෙ, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘කෙ පන ඉධ තෙ අමිත්තා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අධම්මාභිරතා විසමචාරිනො, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘කථෙහි තාව නෙ අම්හාක’’න්ති පුච්ඡි. අථස්ස කථෙන්තො දෙවරාජා දස ගාථා අභාසි –
‘‘පත්තහත්ථා ¶ සමණකා, මුණ්ඩා සඞ්ඝාටිපාරුතා;
නඞ්ගලෙහි කසිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘තපස්සිනියො ¶ පබ්බජිතා, මුණ්ඩා සඞ්ඝාටිපාරුතා;
යදා ලොකෙ ගමිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘දීඝොත්තරොට්ඨා ජටිලා, පඞ්කදන්තා රජස්සිරා;
ඉණං චොදාය ගච්ඡන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘අධිච්ච වෙදෙ සාවිත්තිං, යඤ්ඤතන්තඤ්ච බ්රාහ්මණා;
භතිකාය යජිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘මාතරං පිතරං චාපි, ජිණ්ණකං ගතයොබ්බනං;
පහූ සන්තො න භරන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘මාතරං පිතරං චාපි, ජිණ්ණකං ගතයොබ්බනං;
බාලා තුම්හෙති වක්ඛන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘ආචරියභරියං සඛිං, මාතුලානිං පිතුච්ඡකිං;
යදා ලොකෙ ගමිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘අසිචම්මං ගහෙත්වාන, ඛග්ගං පග්ගය්හ බ්රාහ්මණා;
පන්ථඝාතං කරිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘සුක්කච්ඡවී වෙධවෙරා, ථූලබාහූ අපාතුභා;
මිත්තභෙදං කරිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘මායාවිනො නෙකතිකා, අසප්පුරිසචින්තකා;
යදා ලොකෙ භවිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛතී’’ති.
තත්ථ ¶ සමණකාති ‘‘මයං සමණාම්හා’’ති පටිඤ්ඤාමත්තකෙන හීළිතවොහාරෙනෙවමාහ. කසිස්සන්තීති තෙ තදාපි කසන්තියෙව. අයං පන ¶ අජානන්තො විය එවමාහ. අයඤ්හිස්ස අධිප්පායො – එතෙ එවරූපා දුස්සීලා මම අමිත්තා, යදා මම සුනඛෙන එතෙ මාරෙත්වා මංසං ඛාදිතං ¶ භවිස්සති, තදා එස කණ්හො ඉතො පඤ්චරජ්ජුබන්ධනා පමොක්ඛතීති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බගාථාසු අධිප්පායයොජනා වෙදිතබ්බා.
පබ්බජිතාති බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිතා. ගමිස්සන්තීති අගාරමජ්ඣෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජන්තියො විචරිස්සන්ති. දීඝොත්තරොට්ඨාති දාඨිකානං වඩ්ඪිතත්තා දීඝුත්තරොට්ඨා. පඞ්කදන්තාති පඞ්කෙන මලෙන සමන්නාගතදන්තා. ඉණං චොදායාති භික්ඛාචරියාය ධනං සංහරිත්වා වඩ්ඪියා ඉණං පයොජෙත්වා තං චොදෙත්වා තතො ලද්ධෙන ජීවිකං කප්පෙන්තා යදා ගච්ඡන්තීති අත්ථො.
සාවිත්තින්ති සාවිත්තිඤ්ච අධියිත්වා. යඤ්ඤතන්තඤ්චාති යඤ්ඤවිධායකතන්තං, යඤ්ඤං අධියිත්වාති අත්ථො. භතිකායාති තෙ තෙ රාජරාජමහාමත්තෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හාකං යඤ්ඤං යජිස්සාම, ධනං දෙථා’’ති එවං භතිඅත්ථාය යදා යඤ්ඤං යජිස්සන්ති. පහූ සන්තොති භරිතුං පොසෙතුං සමත්ථා සමානා. බාලා තුම්හෙති තුම්හෙ බාලා න කිඤ්චි ජානාථාති යදා වක්ඛන්ති. ගමිස්සන්තීති ලොකධම්මසෙවනවසෙන ගමිස්සන්ති. පන්ථඝාතන්ති පන්ථෙ ඨත්වා මනුස්සෙ මාරෙත්වා තෙසං භණ්ඩග්ගහණං.
සුක්කච්ඡවීති කසාවචුණ්ණාදිඝංසනෙන සමුට්ඨාපිතසුක්කච්ඡවිවණ්ණා. වෙධවෙරාති විධවා අපතිකා, තාහි විධවාහි වෙරං චරන්තීති වෙධවෙරා. ථූලබාහූති පාදපරිමද්දනාදීහි සමුට්ඨාපිතමංසතාය මහාබාහූ. අපාතුභාති අපාතුභාවා, ධනුප්පාදරහිතාති අත්ථො. මිත්තභෙදන්ති මිථුභෙදං, අයමෙව වා පාඨො. ඉදං වුත්තං හොති – යදා එවරූපා ඉත්ථිධුත්තා ‘‘ඉමා අම්හෙ න ජහිස්සන්තී’’ති සහිරඤ්ඤා විධවා උපගන්ත්වා සංවාසං කප්පෙත්වා තාසං සන්තකං ඛාදිත්වා තාහි සද්ධිං මිත්තභෙදං ¶ කරිස්සන්ති ¶ , විස්සාසං භින්දිත්වා අඤ්ඤං සහිරඤ්ඤං ගමිස්සන්ති, තදා එස තෙ චොරෙ සබ්බෙව ඛාදිත්වා මුච්චිස්සති. අසප්පුරිසචින්තකාති අසප්පුරිසචිත්තෙහි පරදුක්ඛචින්තනසීලා. තදාති තදා සබ්බෙපිමෙ ඝාතෙත්වා ඛාදිතමංසො කණ්හො පමොක්ඛතීති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘ඉමෙ මය්හං, මහාරාජ, අමිත්තා’’ති තෙ තෙ අධම්මකාරකෙ පක්ඛන්දිත්වා ඛාදිතුකාමතං විය කත්වා දස්සෙති. සො තතො මහාජනස්ස උත්රස්තකාලෙ සුනඛං රජ්ජුයා ආකඩ්ඪිත්වා ඨපිතං විය කත්වා ලුද්දකවෙසං විජහිත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන ආකාසෙ ජලමානො ඨත්වා ‘‘මහාරාජ, අහං සක්කො දෙවරාජා, ‘අයං ලොකො විනස්සතී’ති ආගතො, පමත්තා හි මහාජනා, අධම්මං වත්තිත්වා මතමතා සම්පති අපායෙ පූරෙන්ති, දෙවලොකො තුච්ඡො විය ¶ විතො, ඉතො පට්ඨාය අධම්මිකෙසු කත්තබ්බං අහං ජානිස්සාමි, ත්වං අප්පමත්තො හොහි, මහාරාජා’’ති චතූහි සතාරහගාථාහි ධම්මං දෙසෙත්වා මනුස්සානං දානසීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා ඔසක්කිතසාසනං අඤ්ඤං වස්සසහස්සං පවත්තනසමත්ථං කත්වා මාතලිං ආදාය සකට්ඨානමෙව ගතො. මහාජනා දානසීලාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං භික්ඛවෙ පුබ්බෙපාහං ලොකස්ස අත්ථමෙව චරාමී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මාතලි ආනන්දො අහොසි, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාකණ්හජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[470] 7. කොසියජාතකවණ්ණනා
73-93. කොසියජාතකං සුධාභොජනජාතකෙ (ජා. 2.21.192 ආදයො) ආවි භවිස්සති.
කොසියජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[471] 8. මෙණ්ඩකපඤ්හජාතකවණ්ණනා
94-105. මෙණ්ඩකපඤ්හජාතකං ¶ උමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවි භවිස්සති.
මෙණ්ඩකපඤ්හජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[472] 9. මහාපදුමජාතකවණ්ණනා
නාදට්ඨා ¶ පරතො දොසන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො චිඤ්චමාණවිකං ආරබ්භ කථෙසි. පඨමබොධියඤ්හි දසබලස්ස පුථුභූතෙසු සාවකෙසු අපරිමාණෙසු දෙවමනුස්සෙසු අරියභූමිං ඔක්කන්තෙසු පත්ථටෙසු ගුණසමුදයෙසු මහාලාභසක්කාරො උදපාදි. තිත්ථියා සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනකසදිසා අහෙසුං හතලාභසක්කාරා. තෙ අන්තරවීථියං ඨත්වා ‘‘කිං සමණො ගොතමොව බුද්ධො, මයම්පි බුද්ධා, කිං තස්සෙව දින්නං මහප්ඵලං, අම්හාකම්පි දින්නං මහප්ඵලමෙව, අම්හාකම්පි ¶ දෙථ කරොථා’’ති එවං මනුස්සෙ විඤ්ඤාපෙන්තාපි ලාභසක්කාරං අලභන්තා රහො සන්නිපතිත්වා ‘‘කෙන නු ඛො උපායෙන සමණස්ස ගොතමස්ස මනුස්සානං අන්තරෙ අවණ්ණං උප්පාදෙත්වා ලාභසක්කාරං නාසෙය්යාමා’’ති මන්තයිංසු. තදා සාවත්ථියං චිඤ්චමාණවිකා නාමෙකා පරිබ්බාජිකා උත්තමරූපධරා සොභග්ගප්පත්තා දෙවච්ඡරා විය. තස්සා සරීරතො රස්මියො නිච්ඡරන්ති. අථෙකො ඛරමන්තී එවමාහ – ‘‘චිඤ්චමාණවිකං පටිච්ච සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං උප්පාදෙත්වා ලාභසක්කාරං නාසෙස්සාමා’’ති. තෙ ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති සම්පටිච්ඡිංසු. අථ සා තිත්ථියාරාමං ගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි, තිත්ථියා තාය සද්ධිං න කථෙසුං. සා ‘‘කො නු ඛො මෙ දොසො’’ති යාවතතියං ‘‘වන්දාමි අය්යා’’ති වත්වා ‘‘අය්යා, කො නු ඛො මෙ දොසො, කිං මයා සද්ධිං න කථෙථා’’ති ආහ. ‘‘භගිනි, සමණං ගොතමං අම්හෙ විහෙඨෙන්තං හතලාභසක්කාරෙ කත්වා විචරන්තං න ජානාසී’’ති. ‘‘නාහං ජානාමි අය්යා, මයා කිං පනෙත්ථ කත්තබ්බන්ති. සචෙ ත්වං භගිනි, අම්හාකං සුඛමිච්ඡසි, අත්තානං පටිච්ච සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං උප්පාදෙත්වා ලාභසක්කාරං නාසෙහී’’ති.
සා ¶ ‘‘සාධු අය්යා, මය්හමෙවෙසො භාරො, මා චින්තයිත්ථා’’ති වත්වා පක්කමිත්වා ඉත්ථිමායාසු කුසලතාය තතො පට්ඨාය සාවත්ථිවාසීනං ධම්මකථං සුත්වා ජෙතවනා නික්ඛමනසමයෙ ඉන්දගොපකවණ්ණං පටං පාරුපිත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා ජෙතවනාභිමුඛී ¶ ගච්ඡන්තී ‘‘ඉමාය වෙලාය කුහිං ගච්ඡසී’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං තුම්හාකං මම ගමනට්ඨානෙනා’’ති වත්වා ජෙතවනසමීපෙ තිත්ථියාරාමෙ වසිත්වා පාතොව ‘‘අග්ගවන්දනං වන්දිස්සාමා’’ති නගරා නික්ඛමන්තෙ උපාසකජනෙ ජෙතවනෙ වුත්ථා විය හුත්වා නගරං පවිසති. ‘‘කුහිං වුත්ථාසී’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං තුම්හාකං මම වුත්ථට්ඨානෙනා’’ති වත්වා මාසඩ්ඪමාසච්චයෙන පුච්ඡියමානා ‘‘ජෙතවනෙ සමණෙන ගොතමෙන සද්ධිං එකගන්ධකුටියා වුත්ථාම්හී’’ති ආහ. පුථුජ්ජනානං ‘‘සච්චං නු ඛො එතං, නො’’ති කඞ්ඛං උප්පාදෙත්වා තෙමාසචතුමාසච්චයෙන පිලොතිකාහි උදරං වෙඨෙත්වා ගබ්භිනිවණ්ණං දස්සෙත්වා උපරි රත්තපටං පාරුපිත්වා ‘‘සමණං ගොතමං පටිච්ච ගබ්භො මෙ ලද්ධො’’ති අන්ධබාලෙ ගාහාපෙත්වා අට්ඨනවමාසච්චයෙන උදරෙ දාරුමණ්ඩලිකං බන්ධිත්වා උපරි රත්තපටං පාරුපිත්වා හත්ථපාදපිට්ඨියො ගොහනුකෙන කොට්ටාපෙත්වා උස්සදෙ දස්සෙත්වා කිලන්තින්ද්රියා හුත්වා සායන්හසමයෙ තථාගතෙ අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තෙ ධම්මසභං ගන්ත්වා තථාගතස්ස පුරතො ඨත්වා ‘‘මහාසමණ, මහාජනස්ස තාව ධම්මං දෙසෙසි, මධුරො තෙ සද්දො, සුඵුසිතං දන්තාවරණං, අහං පන තං පටිච්ච ගබ්භං ලභිත්වා පරිපුණ්ණගබ්භා ජාතා, නෙව මෙ සූතිඝරං ජානාසි, න සප්පිතෙලාදීනි, සයං අකරොන්තො උපට්ඨාකානම්පි අඤ්ඤතරං කොසලරාජානං වා අනාථපිණ්ඩිකං වා විසාඛං උපාසිකං වා ‘‘ඉමිස්සා චිඤ්චමාණවිකාය කත්තබ්බයුත්තං කරොහී’ති න වදසි, අභිරමිතුංයෙව ¶ ජානාසි, ගබ්භපරිහාරං න ජානාසී’’ති ගූථපිණ්ඩං ගහෙත්වා චන්දමණ්ඩලං දූසෙතුං වායමන්තී විය පරිසමජ්ඣෙ තථාගතං අක්කොසි. තථාගතො ධම්මකථං ඨපෙත්වා සීහො විය අභිනදන්තො ‘‘භගිනි, තයා කථිතස්ස තථභාවං වා අතථභාවං වා අහඤ්චෙව ත්වඤ්ච ජානාමා’’ති ආහ. ආම, සමණ, තයා ච මයා ච ඤාතභාවෙනෙතං ජාතන්ති.
තස්මිං ¶ ඛණෙ සක්කස්ස භවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ආවජ්ජමානො ‘‘චිඤ්චමාණවිකා තථාගතං අභූතෙන අක්කොසතී’’ති ඤත්වා ‘‘ඉමං වත්ථුං සොධෙස්සාමී’’ති චතූහි දෙවපුත්තෙහි සද්ධිං ආගමි. දෙවපුත්තා මූසිකපොතකා හුත්වා දාරුමණ්ඩලිකස්ස ¶ බන්ධනරජ්ජුකෙ එකප්පහාරෙනෙව ඡින්දිංසු, පාරුතපටං වාතො උක්ඛිපි, දාරුමණ්ඩලිකං පතමානං තස්සා පාදපිට්ඨියං පති, උභො අග්ගපාදා ඡිජ්ජිංසු. මනුස්සා උට්ඨාය ‘‘කාළකණ්ණි, සම්මාසම්බුද්ධං අක්කොසසී’’ති සීසෙ ඛෙළං පාතෙත්වා ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදිහත්ථා ජෙතවනා නීහරිංසු. අථස්සා තථාගතස්ස චක්ඛුපථං අතික්කන්තකාලෙ මහාපථවී භිජ්ජිත්වා විවරමදාසි, අවීචිතො අග්ගිජාලා උට්ඨහි. සා කුලදත්තියං කම්බලං පාරුපමානා විය ගන්ත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්ති. අඤ්ඤතිත්ථියානං ලාභසක්කාරො පරිහායි, දසබලස්ස භිය්යොසොමත්තාය වඩ්ඪි. පුනදිවසෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, චිඤ්චමාණවිකා එවං උළාරගුණං අග්ගදක්ඛිණෙය්යං සම්මාසම්බුද්ධං අභූතෙන අක්කොසිත්වා මහාවිනාසං පත්තා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි එසා මං අභූතෙන අක්කොසිත්වා මහාවිනාසං පත්තා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, ඵුල්ලපදුමසස්සිරිකමුඛත්තා පනස්ස ‘‘පදුමකුමාරො’’ත්වෙව නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ආගමි. අථස්ස මාතා කාලමකාසි. රාජා අඤ්ඤං අග්ගමහෙසිං කත්වා පුත්තස්ස උපරජ්ජං අදාසි. අපරභාගෙ රාජා පච්චන්තං කුපිතං වූපසමෙතුං අග්ගමහෙසිං ආහ ‘‘භද්දෙ, ඉධෙව වස, අහං පච්චන්තං කුපිතං වූපසමෙතුං ගච්ඡාමී’’ති වත්වා ‘‘නාහං ඉධෙව වසිස්සාමි, අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති වුත්තෙ යුද්ධභූමියා ආදීනවං දස්සෙත්වා ‘‘යාව මමාගමනා අනුක්කණ්ඨමානා වස, අහං පදුමකුමාරං යථා තව කත්තබ්බකිච්චෙසු අප්පමත්තො හොති, එවං ආණාපෙත්වා ගමිස්සාමී’’ති වත්වා තථා කත්වා ගන්ත්වා පච්චාමිත්තෙ පලාපෙත්වා ජනපදං සන්තප්පෙත්වා පච්චාගන්ත්වා බහිනගරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙසි ¶ . බොධිසත්තො පිතු ආගතභාවං ඤත්වා ¶ නගරං ¶ අලඞ්කාරාපෙත්වා රාජගෙහං පටිජග්ගාපෙත්වා එකකොව තස්සා සන්තිකං අගමාසි.
සා තස්ස රූපසම්පත්තිං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා අහොසි. බොධිසත්තො තං වන්දිත්වා ‘‘අම්ම, කිං අම්හාකං කත්තබ්බ’’න්ති පුච්ඡි. අථ නං ‘‘අම්මාති මං වදසී’’ති උට්ඨාය හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘සයනං අභිරුහා’’ති ආහ. ‘‘කිංකාරණා’’ති? ‘‘යාව රාජා න ආගච්ඡති, තාව උභොපි කිලෙසරතියා රමිස්සාමා’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං මම මාතා ච සසාමිකා ච, මයා සපරිග්ගහො මාතුගාමො නාම කිලෙසවසෙන ඉන්ද්රියානි භින්දිත්වා න ඔලොකිතපුබ්බො, කථං තයා සද්ධිං එවරූපං කිලිට්ඨකම්මං කරිස්සාමී’’ති. සා ද්වෙ තයො වාරෙ කථෙත්වා තස්මිං අනිච්ඡමානෙ ‘‘මම වචනං න කරොසී’’ති ආහ. ‘‘ආම, න කරොමී’’ති. ‘‘තෙන හි රඤ්ඤො කථෙත්වා සීසං තෙ ඡින්දාපෙස්සාමී’’ති. මහාසත්තො ‘‘තව රුචිං කරොහී’’ති වත්වා තං ලජ්ජාපෙත්වා පක්කාමි.
සා භීතතසිතා චින්තෙසි ‘‘සචෙ අයං පඨමං පිතු ආරොචෙස්සති, ජීවිතං මෙ නත්ථි, අහමෙව පුරෙතරං කථෙස්සාමී’’ති භත්තං අභුඤ්ජිත්වා කිලිට්ඨලොමවත්ථං නිවාසෙත්වා සරීරෙ නඛරාජියො දස්සෙත්වා ‘‘කුහිං දෙවීති රඤ්ඤො පුච්ඡනකාලෙ ‘‘ගිලානා’ති කථෙය්යාථා’’ති පරිචාරිකානං සඤ්ඤං දත්වා ගිලානාලයං කත්වා නිපජ්ජි. රාජාපි නගරං පදක්ඛිණං කත්වා නිවෙසනං ආරුය්හ තං අපස්සන්තො ‘‘කුහිං දෙවී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ගිලානා’’ති සුත්වා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා ‘‘කිං තෙ දෙවි, අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. සා තස්ස වචනං අසුණන්තී විය හුත්වා ද්වෙ තයො වාරෙ පුච්ඡිතා ‘‘මහාරාජ, කස්මා කථෙසි, තුණ්හී හොහි, සසාමිකඉත්ථියො නාම මාදිසා න හොන්තී’’ති වත්වා ‘‘කෙන ත්වං විහෙඨිතාසි, සීඝං මෙ කථෙහි ¶ , සීසමස්ස ඡින්දිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘කංසි ත්වං, මහාරාජ, නගරෙ ඨපෙත්වා ගතො’’ති වත්වා ‘‘පදුමකුමාර’’න්ති වුත්තෙ ‘‘සො මය්හං වසනට්ඨානං ආගන්ත්වා ‘තාත, මා එවං කරොහි, අහං තව මාතා’ති වුච්චමානොපි ‘ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො රාජා නත්ථි, අහං තං ගෙහෙ කරිත්වා කිලෙසරතියා රමිස්සාමී’ති මං කෙසෙසු ¶ ගහෙත්වා අපරාපරං ලුඤ්චිත්වා අත්තනො වචනං අකරොන්තිං මං පාතෙත්වා කොට්ටෙත්වා ගතො’’ති ආහ.
රාජා අනුපපරික්ඛිත්වාව ආසීවිසො විය කුද්ධො පුරිසෙ ආණාපෙසි ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, පදුමකුමාරං බන්ධිත්වා ආනෙථා’’ති. තෙ නගරං අවත්ථරන්තා විය තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා තං බන්ධිත්වා පහරිත්වා පච්ඡාබාහං ගාළ්හබන්ධනං බන්ධිත්වා රත්තකණවෙරමාලං ගීවායං පටිමුඤ්චිත්වා වජ්ඣං කත්වා ආනයිංසු ¶ . සො ‘‘දෙවියා ඉදං කම්ම’’න්ති ඤත්වා ‘‘භො පුරිසා, නාහං රඤ්ඤො දොසකාරකො, නිප්පරාධොහමස්මී’’ති විලපන්තො ආගච්ඡති. සකලනගරං සංඛුබ්භිත්වා ‘‘රාජා කිර මාතුගාමස්ස වචනං ගහෙත්වා මහාපදුමකුමාරං ඝාතාපෙසී’’ති සන්නිපතිත්වා රාජකුමාරස්ස පාදමූලෙ නිපතිත්වා ‘‘ඉදං තෙ සාමි, අනනුච්ඡවික’’න්ති මහාසද්දෙන පරිදෙවි. අථ නං නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. රාජා දිස්වාව චිත්තං නිග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තො ‘‘අයං අරාජාව රාජලීළං කරොති, මම පුත්තො හුත්වා අග්ගමහෙසියා අපරජ්ඣති, ගච්ඡථ නං චොරපපාතෙ පාතෙත්වා විනාසං පාපෙථා’’ති ආහ. මහාසත්තො ‘‘න මය්හං, තාත, එවරූපො අපරාධො අත්ථි, මාතුගාමස්ස වචනං ගහෙත්වා මා මං නාසෙහී’’ති පිතරං යාචි. සො තස්ස කථං න ගණ්හි.
තතො සොළසසහස්සා අන්තෙපුරිකා ‘‘තාත මහාපදුමකුමාර, අත්තනො අනනුච්ඡවිකං ඉදං ලද්ධ’’න්ති මහාවිරවං විරවිංසු. සබ්බෙ ¶ ඛත්තියමහාසාලාදයොපි අමච්චපරිජනාපි ‘‘දෙව, කුමාරො සීලාචාරගුණසම්පන්නො වංසානුරක්ඛිතො රජ්ජදායාදො, මා නං මාතුගාමස්ස වචනං ගහෙත්වා අනුපපරික්ඛිත්වාව විනාසෙහි, රඤ්ඤා නාම නිසම්මකාරිනා භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා සත්ත ගාථා අභාසිංසු –
‘‘නාදට්ඨා පරතො දොසං, අණුං ථූලානි සබ්බසො;
ඉස්සරො පණයෙ දණ්ඩං, සාමං අප්පටිවෙක්ඛිය.
‘‘යො ච අප්පටිවෙක්ඛිත්වා, දණ්ඩං කුබ්බති ඛත්තියො;
සකණ්ටකං සො ගිලති, ජච්චන්ධොව සමක්ඛිකං.
‘‘අදණ්ඩියං ¶ දණ්ඩයති, දණ්ඩියඤ්ච අදණ්ඩියං;
අන්ධොව විසමං මග්ගං, න ජානාති සමාසමං.
‘‘යො ච එතානි ඨානානි, අණුං ථූලානි සබ්බසො;
සුදිට්ඨමනුසාසෙය්ය, ස වෙ වොහරිතු මරහති.
‘‘නෙකන්තමුදුනා සක්කා, එකන්තතිඛිණෙන වා;
අත්තං මහන්තෙ ඨපෙතුං, තස්මා උභයමාචරෙ.
‘‘පරිභූතො ¶ මුදු හොති, අතිතික්ඛො ච වෙරවා;
එතඤ්ච උභයං ඤත්වා, අනුමජ්ඣං සමාචරෙ.
‘‘බහුම්පි රත්තො භාසෙය්ය, දුට්ඨොපි බහු භාසති;
න ඉත්ථිකාරණා රාජ, පුත්තං ඝාතෙතුමරහසී’’ති.
තත්ථ නාදට්ඨාති න අදිස්වා. පරතොති පරස්ස. සබ්බසොති සබ්බානි. අණුංථූලානීති ඛුද්දකමහන්තානි වජ්ජානි. සාමං අප්පටිවෙක්ඛියාති පරස්ස වචනං ගහෙත්වා අත්තනො පච්චක්ඛං අකත්වා පථවිස්සරො රාජා දණ්ඩං න පණයෙ න පට්ඨපෙය්ය. මහාසම්මතරාජකාලස්මිඤ්හි සතතො උත්තරි දණ්ඩො නාම නත්ථි, තාළනගරහණපබ්බාජනතො උද්ධං හත්ථපාදච්ඡෙදනඝාතනං නාම නත්ථි, පච්ඡා කක්ඛළරාජූනංයෙව කාලෙ එතං උප්පන්නං, තං සන්ධාය තෙ අමච්චා ‘‘එකන්තෙනෙව පරස්ස දොසං සාමං අදිස්වා කාතුං න යුත්ත’’න්ති කථෙන්තා එවමාහංසු.
යො ච අප්පටිවෙක්ඛිත්වාති මහාරාජ, එවං අප්පටිවෙක්ඛිත්වා දොසානුච්ඡවිකෙ දණ්ඩෙ පණෙතබ්බෙ යො රාජා අගතිගමනෙ ඨිතො තං දොසං අප්පටිවෙක්ඛිත්වා හත්ථච්ඡෙදාදිදණ්ඩං කරොති, සො ¶ අත්තනො දුක්ඛකාරණං කරොන්තො සකණ්ටකං භොජනං ගිලති නාම, ජච්චන්ධො විය ච සමක්ඛිකං භුඤ්ජති නාම. අදණ්ඩියන්ති යො අදණ්ඩියං අදණ්ඩපණෙතබ්බඤ්ච දණ්ඩෙත්වා දණ්ඩියඤ්ච දණ්ඩපණෙතබ්බං අදණ්ඩෙත්වා අත්තනො රුචිමෙව කරොති, සො අන්ධො විය විසමං මග්ගං පටිපන්නො, න ජානාති සමාසමං, තතො පාසාණාදීසු පක්ඛලන්තො අන්ධො විය චතූසු අපායෙසු මහාදුක්ඛං පාපුණාතීති ¶ අත්ථො. එතානි ඨානානීති එතානි දණ්ඩියාදණ්ඩියකාරණානි චෙව දණ්ඩියකාරණෙසුපි අණුංථූලානි ච සබ්බානි සුදිට්ඨං දිස්වා අනුසාසෙය්ය, ස වෙ වොහරිතුං රජ්ජමනුසාසිතුං අරහතීති අත්ථො.
අත්තං මහන්තෙ ඨපෙතුන්ති එවරූපො අනුප්පන්නෙ භොගෙ උප්පාදෙත්වා උප්පන්නෙ ථාවරෙ කත්වා අත්තානං මහන්තෙ උළාරෙ ඉස්සරියෙ ඨපෙතුං න සක්කොතීති අත්ථො. මුදූති මුදුරාජා රට්ඨවාසීනං පරිභූතො හොති අවඤ්ඤාතො, සො රජ්ජං නිච්චොරං කාතුං න සක්කොති. වෙරවාති අතිතික්ඛස්ස පන සබ්බෙපි රට්ඨවාසිනො වෙරිනො හොන්තීති සො වෙරවා නාම හොති. අනුමජ්ඣන්ති අනුභූතං මුදුතිඛිණභාවානං මජ්ඣං සමාචරෙ, අමුදු අතික්ඛො හුත්වා රජ්ජං කාරෙය්යාති අත්ථො. න ඉත්ථිකාරණාති පාපං ලාමකං මාතුගාමං නිස්සාය වංසානුරක්ඛකං ඡත්තදායාදං පුත්තං ඝාතෙතුං නාරහසි, මහාරාජාති.
එවං ¶ නානාකාරණෙහි කථෙන්තාපි අමච්චා අත්තනො කථං ගාහාපෙතුං නාසක්ඛිංසු. බොධිසත්තොපි යාචන්තො අත්තනො කථං ගාහාපෙතුං නාසක්ඛි. අන්ධබාලො පන රාජා ‘‘ගච්ඡථ නං චොරපපාතෙ ඛිපථා’’ති ආණාපෙන්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බොව ලොකො එකතො, ඉත්ථී ච අයමෙකිකා;
තෙනාහං පටිපජ්ජිස්සං, ගච්ඡථ පක්ඛිපථෙව ත’’න්ති.
තත්ථ තෙනාහන්ති යෙන කාරණෙන සබ්බො ලොකො එකතො කුමාරස්සෙව පක්ඛො හුත්වා ඨිතො, අයඤ්ච ඉත්ථී එකිකාව, තෙන කාරණෙන අහං ඉමිස්සා වචනං පටිපජ්ජිස්සං, ගච්ඡථ තං පබ්බතං ආරොපෙත්වා පපාතෙ ඛිපථෙවාති.
එවං වුත්තෙ සොළසසහස්සාසු රාජඉත්ථීසු එකාපි සකභාවෙන සණ්ඨාතුං නාසක්ඛි, සකලනගරවාසිනො බාහා පග්ගය්හ කන්දිත්වා කෙසෙ විකිරයමානා විලපිංසු. රාජා ‘‘ඉමෙ ඉමස්ස පපාතෙ ඛිපනං ¶ පටිබාහෙය්යු’’න්ති සපරිවාරො ගන්ත්වා මහාජනස්ස පරිදෙවන්තස්සෙව නං උද්ධංපාදං අවංසිරං කත්වා ගාහාපෙත්වා පපාතෙ ඛිපාපෙසි. අථස්ස මෙත්තානුභාවෙන පබ්බතෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘මා භායි මහාපදුමා’’ති තං සමස්සාසෙත්වා ¶ උභොහි හත්ථෙහි ගහෙත්වා හදයෙ ඨපෙත්වා දිබ්බසම්ඵස්සං ඵරාපෙත්වා ඔතරිත්වා පබ්බතපාදෙ පතිට්ඨිතනාගරාජස්ස ඵණගබ්භෙ ඨපෙසි. නාගරාජා බොධිසත්තං නාගභවනං නෙත්වා අත්තනො යසං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා අදාසි. සො තත්ථ එකසංවච්ඡරං වසිත්වා ‘‘මනුස්සපථං ගමිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කතරං ඨාන’’න්ති වුත්තෙ ‘‘හිමවන්තං ගන්ත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. නාගරාජා ‘‘සාධූ’’ති තං ගහෙත්වා මනුස්සපථෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ දත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. සොපි හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා වනමූලඵලාහාරො තත්ථ පටිවසති.
අථෙකො බාරාණසිවාසී වනචරකො තං ඨානං පත්තො මහාසත්තං සඤ්ජානිත්වා ‘‘නනු ත්වං දෙව, මහාපදුමකුමාරො’’ති වත්වා ‘‘ආම, සම්මා’’ති වුත්තෙ තං වන්දිත්වා කතිපාහං තත්ථ වසිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි ‘‘දෙව, පුත්තො තෙ හිමවන්තපදෙසෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පණ්ණසාලායං වසති, අහං තස්ස සන්තිකෙ වසිත්වා ආගතො’’ති. ‘‘පච්චක්ඛතො තෙ දිට්ඨො’’ති? ‘‘ආම දෙවා’’ති. රාජා මහාබලකායපරිවුතො තත්ථ ගන්ත්වා වනපරියන්තෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා අමච්චගණපරිවුතො පණ්ණසාලං ගන්ත්වා කඤ්චනරූපසදිසං පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසින්නං මහාසත්තං දිස්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. අමච්චාපි වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා ¶ නිසීදිංසු. බොධිසත්තොපි රාජානං පටිපුච්ඡිත්වා පටිසන්ථාරමකාසි. අථ නං රාජා ‘‘තාත, මයා ත්වං ගම්භීරෙ ¶ පපාතෙ ඛිපාපිතො, කථං සජීවිතොසී’’ති පුච්ඡන්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘අනෙකතාලෙ නරකෙ, ගම්භීරෙ ච සුදුත්තරෙ;
පාතිතො ගිරිදුග්ගස්මිං, කෙන ත්වං තත්ථ නාමරී’’ති.
තත්ථ අනෙකතාලෙති අනෙකතාලප්පමාණෙ. නාමරීති න අමරි.
තතොපරං –
‘‘නාගො ජාතඵණො තත්ථ, ථාමවා ගිරිසානුජො;
පච්චග්ගහි මං භොගෙහි, තෙනාහං තත්ථ නාමරිං.
‘‘එහි ¶ තං පටිනෙස්සාමි, රාජපුත්ත සකං ඝරං;
රජ්ජං කාරෙහි භද්දන්තෙ, කිං අරඤ්ඤෙ කරිස්සසි.
‘‘යථා ගිලිත්වා බළිසං, උද්ධරෙය්ය සලොහිතං;
උද්ධරිත්වා සුඛී අස්ස, එවං පස්සාමි අත්තනං.
‘‘කිං නු ත්වං බළිසං බ්රූසි, කිං ත්වං බ්රූසි සලොහිතං;
කිං නු ත්වං උබ්භතං බ්රූසි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො.
‘‘කාමාහං බළිසං බ්රූමි, හත්ථිඅස්සං සලොහිතං;
චත්තාහං උබ්භතං බ්රූමි, එවං ජානාහි ඛත්තියා’’ති. –
ඉමාසු පඤ්චසු එකන්තරිකා තිස්සො ගාථා බොධිසත්තස්ස, ද්වෙ රඤ්ඤො.
තත්ථ ¶ පච්චග්ගහි මන්ති පබ්බතපතනකාලෙ දෙවතාය පරිග්ගහෙත්වා දිබ්බසම්ඵස්සෙන සමස්සාසෙත්වා උපනීතං මං පටිග්ගණ්හි, ගහෙත්වා ච පන නාගභවනං ආනෙත්වා මහන්තං යසං දත්වා ‘‘මනුස්සපථං මං නෙහී’’ති වුත්තො මං මනුස්සපථං ආනෙසි. අහං ඉධාගන්ත්වා පබ්බජිතො, ඉති තෙන දෙවතාය ච නාගරාජස්ස ච ආනුභාවෙන අහං තත්ථ නාමරින්ති සබ්බං ආරොචෙසි.
එහීති රාජා තස්ස වචනං සුත්වා සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා ‘‘තාත, අහං බාලභාවෙන ඉත්ථියා වචනං ගහෙත්වා එවං සීලාචාරසම්පන්නෙ තයි අපරජ්ඣිං, ඛමාහි මෙ දොස’’න්ති පාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි, මහාරාජ, ඛමාම තෙ දොසං, ඉතො පරං පුන මා එවං අනිසම්මකාරී භවෙය්යාසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තාත, ත්වං අත්තනො කුලසන්තකං සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රජ්ජං අනුසාසන්තො මය්හං ඛමසි නාමා’’ති එවමාහ.
උද්ධරිත්වාති ¶ හදයවක්කාදීනි අසම්පත්තමෙව තං උද්ධරිත්වා සුඛී අස්ස. එවං පස්සාමි අත්තනන්ති අත්තානං මහාරාජ, එවං අහම්පි පුන සොත්ථිභාවප්පත්තං ගිලිතබළිසං පුරිසමිව අත්තානං පස්සාමීති. ‘‘කිං නු ත්ව’’න්ති ඉදං රාජා තමත්ථං විත්ථාරතො සොතුං පුච්ඡති. කාමාහන්ති පඤ්ච කාමගුණෙ අහං. හත්ථිඅස්සං සලොහිතන්ති එවං හත්ථිඅස්සරථවාහනං සත්තරතනාදිවිභවං ‘‘සලොහිත’’න්ති බ්රූමි. චත්තාහන්ති චත්තං අහං, යදා තං සබ්බම්පි චත්තං හොති පරිච්චත්තං, තං දානාහං ‘‘උබ්භත’’න්ති බ්රූමි.
‘‘ඉති ¶ ඛො, මහාරාජ, මය්හං රජ්ජෙන කිච්චං නත්ථි, ත්වං පන දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා අගතිගමනං පහාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙහී’’ති මහාසත්තො පිතු ඔවාදං අදාසි. සො රාජා රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා නගරං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අමච්චෙ පුච්ඡි. ‘‘අහං කං නිස්සාය එවරූපෙන ආචාරගුණසම්පන්නෙන පුත්තෙන වියොගං පත්තො’’ති? ‘‘අග්ගමහෙසිං, දෙවා’’ති. රාජා තං උද්ධංපාදං ගාහාපෙත්වා චොරපපාතෙ ඛිපාපෙත්වා නගරං පවිසිත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපෙසා මං අක්කොසිත්වා මහාවිනාසං පත්තා’’ති වත්වා –
‘‘චිඤ්චමාණවිකා ¶ මාතා, දෙවදත්තො ච මෙ පිතා;
ආනන්දො පණ්ඩිතො නාගො, සාරිපුත්තො ච දෙවතා;
රාජපුත්තො අහං ආසිං, එවං ධාරෙථ ජාතක’’න්ති. –
ඔසානගාථාය ජාතකං සමොධානෙසි.
මහාපදුමජාතකවණ්ණනා නවමා.
[473] 10. මිත්තාමිත්තජාතකවණ්ණනා
කානි කම්මානීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො අත්ථචරකං අමච්චං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර රඤ්ඤො බහූපකාරො අහොසි. අථස්ස රාජා අතිරෙකසම්මානං කාරෙසි. අවසෙසා නං අසහමානා ‘‘දෙව, අසුකො නාම අමච්චො තුම්හාකං අනත්ථකාරකො’’ති පරිභින්දිංසු. රාජා තං පරිග්ගණ්හන්තො කිඤ්චි දොසං අදිස්වා ‘‘අහං ඉමස්ස කිඤ්චි දොසං න පස්සාමි, කථං නු ඛො සක්කා මයා ඉමස්ස මිත්තභාවං වා අමිත්තභාවං වා ජානිතු’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘ඉමං පඤ්හං ඨපෙත්වා තථාගතං ¶ අඤ්ඤො ජානිතුං න සක්ඛිස්සති, ගන්ත්වා පුච්ඡිස්සාමී’’ති භුත්තපාතරාසො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, කථං නු ඛො සක්කා පුරිසෙන අත්තනො මිත්තභාවං වා අමිත්තභාවං වා ජානිතු’’න්ති පුච්ඡි. අථ නං සත්ථා ‘‘පුබ්බෙපි මහාරාජ, පණ්ඩිතා ඉමං පඤ්හං චින්තෙත්වා පණ්ඩිතෙ පුච්ඡිත්වා තෙහි කථිතවසෙන ¶ ඤත්වා අමිත්තෙ වජ්ජෙත්වා මිත්තෙ සෙවිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො අමච්චො අහොසි. තදා බාරාණසිරඤ්ඤො එකං අත්ථචරකං අමච්චං සෙසා පරිභින්දිංසු. රාජා තස්ස දොසං අපස්සන්තො ‘‘කථං නු ඛො සක්කා මිත්තං වා අමිත්තං වා ඤාතු’’න්ති මහාසත්තං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කානි කම්මානි කුබ්බානං, කථං විඤ්ඤූ පරක්කමෙ;
අමිත්තං ජානෙය්ය මෙධාවී, දිස්වා සුත්වා ච පණ්ඩිතො’’ති.
තස්සත්ථො – කානි කම්මානි කරොන්තං මෙධාවී පණ්ඩිතො පුරිසො චක්ඛුනා දිස්වා වා සොතෙන ¶ සුත්වා වා ‘‘අයං මය්හං අමිත්තො’’ති ජානෙය්ය, තස්ස ජානනත්ථාය කථං විඤ්ඤූ පරක්කමෙය්යාති.
අථස්ස අමිත්තලක්ඛණං කථෙන්තො ආහ –
‘‘න නං උම්හයතෙ දිස්වා, න ච නං පටිනන්දති;
චක්ඛූනි චස්ස න දදාති, පටිලොමඤ්ච වත්තති.
‘‘අමිත්තෙ තස්ස භජති, මිත්තෙ තස්ස න සෙවති;
වණ්ණකාමෙ නිවාරෙති, අක්කොසන්තෙ පසංසති.
‘‘ගුය්හඤ්ච තස්ස නක්ඛාති, තස්ස ගුය්හං න ගූහති;
කම්මං තස්ස න වණ්ණෙති, පඤ්ඤස්ස නප්පසංසති.
‘‘අභවෙ නන්දති තස්ස, භවෙ තස්ස න නන්දති;
අච්ඡෙරං භොජනං ලද්ධා, තස්ස නුප්පජ්ජතෙ සති;
තතො නං නානුකම්පති, අහො සොපි ලභෙය්යිතො.
‘‘ඉච්චෙතෙ සොළසාකාරා, අමිත්තස්මිං පතිට්ඨිතා;
යෙහි අමිත්තං ජානෙය්ය, දිස්වා සුත්වා ච පණ්ඩිතො’’ති.
මහාසත්තො ¶ ඉමා පඤ්ච ගාථා වත්වාන පුන –
‘‘කානි ¶ කම්මානි කුබ්බානං, කථං විඤ්ඤූ පරක්කමෙ;
මිත්තං ජානෙය්ය මෙධාවී, දිස්වා සුත්වා ච පණ්ඩිතො’’ති. –
ඉමාය ගාථාය මිත්තලක්ඛණං පුට්ඨො සෙසගාථා අභාසි –
‘‘පවුත්ථං ¶ තස්ස සරති, ආගතං අභිනන්දති;
තතො කෙලායිතො හොති, වාචාය පටිනන්දති.
‘‘මිත්තෙ තස්සෙව භජති, අමිත්තෙ තස්ස න සෙවති;
අක්කොසන්තෙ නිවාරෙති, වණ්ණකාමෙ පසංසති.
‘‘ගුය්හඤ්ච තස්ස අක්ඛාති, තස්ස ගුය්හඤ්ච ගූහති;
කම්මඤ්ච තස්ස වණ්ණෙති, පඤ්ඤං තස්ස පසංසති.
‘‘භවෙ ච නන්දති තස්ස, අභවෙ තස්ස න නන්දති;
අච්ඡෙරං භොජනං ලද්ධා, තස්ස උප්පජ්ජතෙ සති;
තතො නං අනුකම්පති, අහො සොපි ලභෙය්යිතො.
‘‘ඉච්චෙතෙ සොළසාකාරා, මිත්තස්මිං සුප්පතිට්ඨිතා;
යෙහි මිත්තඤ්ච ජානෙය්ය, දිස්වා සුත්වා ච පණ්ඩිතො’’ති.
තත්ථ න නං උම්හයතෙ දිස්වාති තං මිත්තං මිත්තපතිරූපකො දිස්වා සිතං න කරොති, පහට්ඨාකාරං න දස්සෙති. න ච නං පටිනන්දතීති තස්ස කථං පග්ගණ්හන්තො න පටිනන්දති න තුස්සති. චක්ඛූනි චස්ස න දදාතීති ඔලොකෙන්තං න ඔලොකෙති. පටිලොමඤ්චාති තස්ස කථං පටිප්ඵරති පටිසත්තු හොති. වණ්ණකාමෙති තස්ස වණ්ණං භණන්තෙ. නක්ඛාතීති අත්තනො ගුය්හං තස්ස න ආචික්ඛති. කම්මං තස්සාති තෙන කතකම්මං න වණ්ණයති. පඤ්ඤස්සාති අස්ස පඤ්ඤං නප්පසංසති, ඤාණසම්පදං න පසංසති. අභවෙති අවඩ්ඪියං. තස්ස නුප්පජ්ජතෙ සතීති තස්ස මිත්තපතිරූපකස්ස ‘‘මම මිත්තස්සපි ඉතො දස්සාමී’’ති සති න උප්පජ්ජති. නානුකම්පතීති මුදුචිත්තෙන න චින්තෙති. ලභෙය්යිතොති ලභෙය්ය ඉතො. ආකාරාති කාරණානි. පවුත්ථන්ති විදෙසගතං ¶ . කෙලායිතොති කෙලායති මමායති පත්ථෙති පිහෙති ඉච්ඡතීති අත්ථො. වාචායාති මධුරවචනෙන තං සමුදාචරන්තො පටිනන්දති තුස්සති. සෙසං වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බං. රාජා ¶ මහාසත්තස්ස කථාය අත්තමනො හුත්වා තස්ස මහන්තං යසං අදාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, මහාරාජ, පුබ්බෙපෙස පඤ්හො සමුට්ඨහි, පණ්ඩිතාව නං ¶ කථයිංසු, ඉමෙහි ද්වත්තිංසාය ආකාරෙහි මිත්තාමිත්තො ජානිතබ්බො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මිත්තාමිත්තජාතකවණ්ණනා දසමා.
ජාතකුද්දානං –
කුණාලං භද්දසාලඤ්ච, සමුද්දවාණිජ පණ්ඩිතං;
ජනසන්ධං මහාකණ්හං, කොසියං සිරිමන්තකං.
පදුමං මිත්තාමිත්තඤ්ච, ඉච්චෙතෙ දස ජාතකෙ;
සඞ්ගායිංසු මහාථෙරා, ද්වාදසම්හි නිපාතකෙ.
ද්වාදසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.